Алғашқы қоғам тарихының проблемалары және маңызы. Дәрістер
№1. Алғашқы қоғам тарихының проблемалары және маңызы
№ 2. Алғашқы қоғам тарихының тарихнамасы
№ 3. Адамның шығу тегі проблемасы
№ 4. Антропогенез процесінің қозғаушы күштері
№ 5. Палеолит мәдениеті мен көне адамдар
№ 6. Қалыптасқан адамдар қоғамы
№ 7. Рулық құрылыстың пайда болуы
№ 8. Ерте қоғамдық қатынастар
№ 9. Ерте рулық қоғамда басқару институттары
Практикалық (семинарлық) сабақтың тақырыбы:
№ 10. Егінші.малшылардың дамыған рулық қауымы
№ 11. Алғашқы тұрмыстық қоғамда қоғамдық қатынастар
№ 12. Алғашқы тұрмыстық қоғамда рухани мәдениет
№ 13. Таптардың пайда болу дәуірі
№ 14. Қоғамдық таптардың пайда болуы
№ 14. Қоғамдық сана эволюциясы
№ 2. Алғашқы қоғам тарихының тарихнамасы
№ 3. Адамның шығу тегі проблемасы
№ 4. Антропогенез процесінің қозғаушы күштері
№ 5. Палеолит мәдениеті мен көне адамдар
№ 6. Қалыптасқан адамдар қоғамы
№ 7. Рулық құрылыстың пайда болуы
№ 8. Ерте қоғамдық қатынастар
№ 9. Ерте рулық қоғамда басқару институттары
Практикалық (семинарлық) сабақтың тақырыбы:
№ 10. Егінші.малшылардың дамыған рулық қауымы
№ 11. Алғашқы тұрмыстық қоғамда қоғамдық қатынастар
№ 12. Алғашқы тұрмыстық қоғамда рухани мәдениет
№ 13. Таптардың пайда болу дәуірі
№ 14. Қоғамдық таптардың пайда болуы
№ 14. Қоғамдық сана эволюциясы
Алғашқы тұрмыстық қоғам тарихы адамның шығуы оның шаруашылық және қоғамдық қызметінің тууы мен бастапқы дамуы мен, оның материалдық және рухани мәдениетінің пайда болуы мен алғашқы кадамдарын зерттейді. Алғашқы тұрмыстық қоғам тарихының аса маңызды міндеті алғашқы тұрмыстың қауым құрылысының негізгі ерекшелікгерін анықтап табу, оның қалыптасуының, дамуы мен ыдырауының жалпы заңдылықтарын ашып көрсету, оның таптық қоғамға айналу жағдайлары мен формаларын зерттеу болып табылады.
Алғашқы тұрмысты қауым құрылысына өндіргіш кұштер дамуьшың өте-мөте төменгі дәрежеде болуы тән. Оның бүкіл дамуы бойында дерлік карулар, жасау үшін басты материал болып тас қала берді, бұдан жетудіруге зорға дегенде кенетін тек қаңа ең қарапайының ғана жасауға болатын еді. Сондай-ақ алғашқы тұрмыс адамдырының еңбек дағдылары мен өндірістік тәжірибелері де мейлінше жетілдірген еді. Техникалық жағынан нашар жабдықталған, өзінің жеке басының күшін нашар білетін алғашқы тұрмыс адамы табиғат алдында бір өзі қорғаныссыз болды. Осыдан келіп алғашқы тұрмыс адамдары тіршілік ету жолында бірігіп күресуі үшін коллективтік еңбек пен еңбек құралдарына және өнімдеріне коллективтік меншіліктін сөзсіз бірігу қажеттігі туды. Алғашқы жеке меншікті адамды адамның қанауын және халықтан бөлінген күштеу, өкіметін білмеді. Бұл тапқа дейінгі мемлекетке дейінгі немеса оны сондай-ақ В.И.Ленин атағандай, алғашқы тұрмыстық коммунистік қоғам еді.
Алғашқы турмыстык кауым қурылысының осы аса маңызды ерекшелігін оны зерттеудің неге тек танымдық қана емес сондай-ақ үлкен дүниеге көзкарастық манызы да болатынын түсінікті етеді.
Алғашқытұрмыстарихының шежіресі мен дәуірленуі. Алғашқы тұрмыстың қоғам тарихы адам пайда болғаннан таптың қоғам туғанға дейінгі кезеңді қамтиды. Бұл кезеңнің төсенгі шежіресінің шегі шамамен бұдан 1 млн ж.б.д. саналады. Кейбір зерттеулердің пікірі бойынша тіпті әлдеқайда ерте заман деп белгіленеді.
Азия Африкада алғашқы цивилизация б.ғ.д. IV-V мың жылдықтарда Европада б.ғ.д. 1 мың жылдықта әйкумендердің (жер шарының адам мекендеген бөлігі) басқа аймақтарында бұдан да кейінірек пайда болды.
Бұл адамзат тарихын үш ғасырға бөлді.
1. Тас
2. Қола
3. Темір
Тас ғасыры палеолит, мезолит, неолит.
1.Палеолит. Ерте палеолит б.з.д. 2 млн 140 мың.ж
2.Орта палеолит б.з.д. 140-40 мың.ж
3.Кейінгі палеолит б.з.д. 40-12 мың.ж.
Ерте палеолит археологиялық дәуірлерге немесе мәдениеттеріне бөлінеді. Шеллые Дейінгі шелль, ашель және мустьер дәуірлеріне болып келеді (бұл аттар алғашқы тұрған орындары болған.). Орта палеолит Мустьер дәуірі. Кейінгі палеолит әдетте дәуірлерге замандарға Ориньяк, салютрей және мадлен дәуірлері деп бөледі.
1870 ж көрнекті американ этнографы Люис Гечргі Морган. Алғашқы тұрмыстық тарихты үш сатыға бөлді. Тағылық Варварлық Цивилизация тағылық дәуірді иемденуші жинап – терушісін және аң, балық аулау шаруашылығының уақыты, оның төменгі сатысы. Ең көне адамның пайда болуынан ортаңғысы балық шаруашылығы туып отты қолданудан, жоғарғысы садақ пен жебені ойлап тапқан кезден басталады.
Варварлық заманы егіншілік, мал шаруашылығы (мен суармалы егіншілік ісін жүргізуден жоғарғысы) өндіретін уақыт оның төменгі сатысы қыш ісін ойлап табудан ортаңғысы мал шаруашылығы мен суармалы егіншілік ісін жүргізуден жоғарғысы темірдің пайда болуынан бастады. Қазіргі кезде Моргон дәуірлеуін ұстамады. Алғашқы тұрмыс тарихын алғашқы тұрмыстық қауымда қалыптасу, гүлдену, ыдырау деп үш кезеңге бөлді.
1 кезең. Алғашқы тұрмыс адамдар табының дәуірін атайды. Бұл еңбектің жасанды қаруларының пайда болуымен, нашар біріккен өндіріс коллективтерін құраған ең көне адамдардың шығуымен ашылады. Археологиялық жағымен алғанда бұл дәуірге ерте палеолит Моргон дәуірленуіне тағылық төменгі сатысы сай келеді.
Алғашқы тұрмысты қауым құрылысына өндіргіш кұштер дамуьшың өте-мөте төменгі дәрежеде болуы тән. Оның бүкіл дамуы бойында дерлік карулар, жасау үшін басты материал болып тас қала берді, бұдан жетудіруге зорға дегенде кенетін тек қаңа ең қарапайының ғана жасауға болатын еді. Сондай-ақ алғашқы тұрмыс адамдырының еңбек дағдылары мен өндірістік тәжірибелері де мейлінше жетілдірген еді. Техникалық жағынан нашар жабдықталған, өзінің жеке басының күшін нашар білетін алғашқы тұрмыс адамы табиғат алдында бір өзі қорғаныссыз болды. Осыдан келіп алғашқы тұрмыс адамдары тіршілік ету жолында бірігіп күресуі үшін коллективтік еңбек пен еңбек құралдарына және өнімдеріне коллективтік меншіліктін сөзсіз бірігу қажеттігі туды. Алғашқы жеке меншікті адамды адамның қанауын және халықтан бөлінген күштеу, өкіметін білмеді. Бұл тапқа дейінгі мемлекетке дейінгі немеса оны сондай-ақ В.И.Ленин атағандай, алғашқы тұрмыстық коммунистік қоғам еді.
Алғашқы турмыстык кауым қурылысының осы аса маңызды ерекшелігін оны зерттеудің неге тек танымдық қана емес сондай-ақ үлкен дүниеге көзкарастық манызы да болатынын түсінікті етеді.
Алғашқытұрмыстарихының шежіресі мен дәуірленуі. Алғашқы тұрмыстың қоғам тарихы адам пайда болғаннан таптың қоғам туғанға дейінгі кезеңді қамтиды. Бұл кезеңнің төсенгі шежіресінің шегі шамамен бұдан 1 млн ж.б.д. саналады. Кейбір зерттеулердің пікірі бойынша тіпті әлдеқайда ерте заман деп белгіленеді.
Азия Африкада алғашқы цивилизация б.ғ.д. IV-V мың жылдықтарда Европада б.ғ.д. 1 мың жылдықта әйкумендердің (жер шарының адам мекендеген бөлігі) басқа аймақтарында бұдан да кейінірек пайда болды.
Бұл адамзат тарихын үш ғасырға бөлді.
1. Тас
2. Қола
3. Темір
Тас ғасыры палеолит, мезолит, неолит.
1.Палеолит. Ерте палеолит б.з.д. 2 млн 140 мың.ж
2.Орта палеолит б.з.д. 140-40 мың.ж
3.Кейінгі палеолит б.з.д. 40-12 мың.ж.
Ерте палеолит археологиялық дәуірлерге немесе мәдениеттеріне бөлінеді. Шеллые Дейінгі шелль, ашель және мустьер дәуірлеріне болып келеді (бұл аттар алғашқы тұрған орындары болған.). Орта палеолит Мустьер дәуірі. Кейінгі палеолит әдетте дәуірлерге замандарға Ориньяк, салютрей және мадлен дәуірлері деп бөледі.
1870 ж көрнекті американ этнографы Люис Гечргі Морган. Алғашқы тұрмыстық тарихты үш сатыға бөлді. Тағылық Варварлық Цивилизация тағылық дәуірді иемденуші жинап – терушісін және аң, балық аулау шаруашылығының уақыты, оның төменгі сатысы. Ең көне адамның пайда болуынан ортаңғысы балық шаруашылығы туып отты қолданудан, жоғарғысы садақ пен жебені ойлап тапқан кезден басталады.
Варварлық заманы егіншілік, мал шаруашылығы (мен суармалы егіншілік ісін жүргізуден жоғарғысы) өндіретін уақыт оның төменгі сатысы қыш ісін ойлап табудан ортаңғысы мал шаруашылығы мен суармалы егіншілік ісін жүргізуден жоғарғысы темірдің пайда болуынан бастады. Қазіргі кезде Моргон дәуірлеуін ұстамады. Алғашқы тұрмыс тарихын алғашқы тұрмыстық қауымда қалыптасу, гүлдену, ыдырау деп үш кезеңге бөлді.
1 кезең. Алғашқы тұрмыс адамдар табының дәуірін атайды. Бұл еңбектің жасанды қаруларының пайда болуымен, нашар біріккен өндіріс коллективтерін құраған ең көне адамдардың шығуымен ашылады. Археологиялық жағымен алғанда бұл дәуірге ерте палеолит Моргон дәуірленуіне тағылық төменгі сатысы сай келеді.
№1. Алғашқы қоғам тарихының проблемалары және маңызы
1.Сабақ жоспары:
1.Алғашқы қоғам тарихының пәні және міндеттері
2.Алғашқы қоғам тарихының шежірелеу және дәуірлеу
3.Алғашқы қауымдық құрылыс тарихын зерттеудегі қолданылатын деректер
2.Сабақ мақсаты: Алғашқы тұрмыстық қоғам тарихының аса маңызды міндеті
алғашқы тұрмыстық қауым құрылысының негізгі ерекшеліктерін анықтап табу,
оның қалыптасуын және дамуы мен ыдырауын жалпы заңдылықтарын ашып көрсету
оның таптық қоғамға айналу жағдайлары мен формаларын зерттеу және
студентердің таным дүниесін оятып, қалыптастыру.
3.Қысқаша теориялық мәліметтер
Алғашқы тұрмыстық қоғам тарихы адамның шығуы оның шаруашылық және
қоғамдық қызметінің тууы мен бастапқы дамуы мен, оның материалдық және
рухани мәдениетінің пайда болуы мен алғашқы кадамдарын зерттейді. Алғашқы
тұрмыстық қоғам тарихының аса маңызды міндеті алғашқы тұрмыстың қауым
құрылысының негізгі ерекшелікгерін анықтап табу, оның қалыптасуының, дамуы
мен ыдырауының жалпы заңдылықтарын ашып көрсету, оның таптық қоғамға айналу
жағдайлары мен формаларын зерттеу болып табылады.
Алғашқы тұрмысты қауым құрылысына өндіргіш кұштер дамуьшың өте-мөте
төменгі дәрежеде болуы тән. Оның бүкіл дамуы бойында дерлік карулар, жасау
үшін басты материал болып тас қала берді, бұдан жетудіруге зорға дегенде
кенетін тек қаңа ең қарапайының ғана жасауға болатын еді. Сондай-ақ
алғашқы тұрмыс адамдырының еңбек дағдылары мен өндірістік тәжірибелері
де мейлінше жетілдірген еді. Техникалық жағынан нашар жабдықталған, өзінің
жеке басының күшін нашар білетін алғашқы тұрмыс адамы табиғат алдында бір
өзі қорғаныссыз болды. Осыдан келіп алғашқы тұрмыс адамдары тіршілік ету
жолында бірігіп күресуі үшін коллективтік еңбек пен еңбек құралдарына және
өнімдеріне коллективтік меншіліктін сөзсіз бірігу қажеттігі туды. Алғашқы
жеке меншікті адамды адамның қанауын және халықтан бөлінген күштеу,
өкіметін білмеді. Бұл тапқа дейінгі мемлекетке дейінгі немеса оны сондай-ақ
В.И.Ленин атағандай, алғашқы тұрмыстық коммунистік қоғам еді.
Алғашқы турмыстык кауым қурылысының осы аса маңызды ерекшелігін оны
зерттеудің неге тек танымдық қана емес сондай-ақ үлкен дүниеге көзкарастық
манызы да болатынын түсінікті етеді.
Алғашқытұрмыстарихының шежіресі мен дәуірленуі. Алғашқы тұрмыстың қоғам
тарихы адам пайда болғаннан таптың қоғам туғанға дейінгі кезеңді қамтиды.
Бұл кезеңнің төсенгі шежіресінің шегі шамамен бұдан 1 млн ж.б.д. саналады.
Кейбір зерттеулердің пікірі бойынша тіпті әлдеқайда ерте заман деп
белгіленеді.
Азия Африкада алғашқы цивилизация б.ғ.д. IV-V мың жылдықтарда Европада
б.ғ.д. 1 мың жылдықта әйкумендердің (жер шарының адам мекендеген бөлігі)
басқа аймақтарында бұдан да кейінірек пайда болды.
Бұл адамзат тарихын үш ғасырға бөлді.
1. Тас
2. Қола
3. Темір
Тас ғасыры палеолит, мезолит, неолит.
1.Палеолит. Ерте палеолит б.з.д. 2 млн 140 мың.ж
2.Орта палеолит б.з.д. 140-40 мың.ж
3.Кейінгі палеолит б.з.д. 40-12 мың.ж.
Ерте палеолит археологиялық дәуірлерге немесе мәдениеттеріне бөлінеді.
Шеллые Дейінгі шелль, ашель және мустьер дәуірлеріне болып келеді (бұл
аттар алғашқы тұрған орындары болған.). Орта палеолит Мустьер дәуірі.
Кейінгі палеолит әдетте дәуірлерге замандарға Ориньяк, салютрей және мадлен
дәуірлері деп бөледі.
1870 ж көрнекті американ этнографы Люис Гечргі Морган. Алғашқы
тұрмыстық тарихты үш сатыға бөлді. Тағылық Варварлық Цивилизация тағылық
дәуірді иемденуші жинап – терушісін және аң, балық аулау шаруашылығының
уақыты, оның төменгі сатысы. Ең көне адамның пайда болуынан ортаңғысы балық
шаруашылығы туып отты қолданудан, жоғарғысы садақ пен жебені ойлап тапқан
кезден басталады.
Варварлық заманы егіншілік, мал шаруашылығы (мен суармалы егіншілік
ісін жүргізуден жоғарғысы) өндіретін уақыт оның төменгі сатысы қыш ісін
ойлап табудан ортаңғысы мал шаруашылығы мен суармалы егіншілік ісін
жүргізуден жоғарғысы темірдің пайда болуынан бастады. Қазіргі кезде Моргон
дәуірлеуін ұстамады. Алғашқы тұрмыс тарихын алғашқы тұрмыстық қауымда
қалыптасу, гүлдену, ыдырау деп үш кезеңге бөлді.
1 кезең. Алғашқы тұрмыс адамдар табының дәуірін атайды. Бұл еңбектің
жасанды қаруларының пайда болуымен, нашар біріккен өндіріс коллективтерін
құраған ең көне адамдардың шығуымен ашылады. Археологиялық жағымен алғанда
бұл дәуірге ерте палеолит Моргон дәуірленуіне тағылық төменгі сатысы сай
келеді.
2 кезең. Алғашқы тұрмыстың рулық қауым дәуірін атайды. Бұл дәуір ең
алдымен тас қаруларды кеңінен қолданумен, өндіргіш күштердің дамуын да ірі
алға басумен көзге түседі. Археологиялық жағынан алғашқы тұрмыс рулық қауым
дәуіріне кейінгі палеолит мезолит және неолит. Морган дәуірінде тағылықтың
орта және жоғарғы сатысы варварлықтың төменгі және орта сатысы сай келеді.
3 кезең. Ыдырау кезеңі ең алдымен тас орнына металдың пайда болуымен
байланысты өндіргіш күштердің дамуында ірі қадам басуымен көрінеді. Бұл
кезеңде тез даму арқасында өнім пайда болады, қыры бар байлық үшін
тонаушылық соғыстар кеңінен таралады. Рулық қауым семьялық қауымдарға
бөлініп кетеді. Археологиялық жағынан бұл дәуір неолит қола немесе ерте
темір дәуірі Моргон дәуірінде варварлықтың жоғарғы сатысы сай келеді.
Алғашқы тұрмыс коғамы тарихының дерек-төркіндері мейлінше сан алуан.
Адамзаттың өткен шағы туралы көрсететіндердің, адамның жасағандарының, оның
ыкпал еткендерінің, адам ісі-әрекеттеріне ықпал етіп әсерін тигізгендердің
бәрі, - міне тарихи ғылым үшін дерек-төркін жиынтығы осындай.
Алғашкы тұрмыс тарихының ерекшелігі сол, ол түгелдей, жазу-сызуы жоқ
дәуірге қатысты бол келеді; тарихи ғылымдар үшін асамазды жазба дерек-
төркіндер оның ақырғы дәуірін қоспағанда.
Алғашқы тұрмыс тарихы үшін негізгі көздердің басқа түрлерімеи салыстырғанда
өлшеусіз аз роль атқарады.
Көне замандардан сақталған заттың деректөркіндердің немесе оларды
басқаша атап жүргендей археологиялық ескерткіштердің зор маңызы бар. Заттық
деректөркіндер, яғни еңбек құралдары, көне құрылыстардың қалдықтары, сәндык
бұғымдар, ыдыс аяқтар, тағы сондайлар - бұл оны жасаған қоғамның
материалдық мәдениетінің қалдықтары.
3аттар - аса бағалы тарихи деректөркін, өйткені бұлардың бәрі өз дәуірінің
өнімі болып саналады, тек сол дәуірге ғана тән болып келеді, әрі олардын
өздері өндірілген сол кездің тіршілік жағдайын бейнелеп көрсетеді.
Археология деректері этнография деректері лингвистикалық деректер. Алғашқы
тұрмыс тарихын зерттеу үшін сарқыншақтар мен лингвистикалық деректерді
пайдалануда олардың уақытын шамалау ерекше қиын проблема болып
табылады.Олар осы заманғы өмірдің элементтері ретінде көрінеді де бұлардың
қайсы тарихи дәуірдің көлеңкесі екендігін тек жобалап қана щешуге болады.
Көне замандардан сақталған заттық дерек-төркіндердің немесе оларды басқаша
атап жүргендей археологиялық ескерткіштердің зор маңызы бар.Заттық дерек-
төркіндер, яғни еңбек құралдары көне құрылыстардың қалдықтары,сәндік
бұйымдар, ыдыс-аяқтар, тағы сондайлар-бұл оны жасаған қоғамның материалдық
мәдениетінің қалдықтары.
Тарих ғылымы салаларының бірі-жер шары халықтарының мәдениеті мен тұрмысын
зерттейтін этнография осы тайпалар мен халық топтарын, сондай-ақ неғұрлым
дамыған алғашқы тұрмыс сарқыншақтарын ақтарып тексерумен шұғылданады.
Алғашқы тұрмыстық қауымдық құрылыстың қайсы бір дәрежеде сипаттарын
сақтаған тайпалар мен халық топтары жер шарының түрлері жерлерінде қазірде
де өмір сүреді немесе осы таяудағы өткен шақта өмір сүрді.Олар түрлі
сатыларда тұрады және дамудың әртүрлі кезеңдерінде болып саналады.Бұлардың
кейбіреулері, әлі мүлде металдарды білмейді және тас ғасырында өмір сүреді.
Халықтың өткен шағы туралы ұғымның маңызды дерек-төркіні лингвистикалық
деректер бола алады.Осы заманғы барлық тілдер қоғамның дамуына қарай
қалыптасқанда өз бойында өте ертедегі өткен шақтың іздері жиі сақталып
қалған.Мәселен, орысша стрелять сөзі страла сөзінен шыққан.
Антропологиялық және басқада жаратылыс ғылымдарының деректері.
Антропологиялық дерек-төркіндердің алғашқы тұрмыс адамдарының сүйек
қалдықтарының маңызы өте зор.Бұл қалдықтар тиісті замана неғұрлым көне
болған сайын сқғұрлымолар фрагменталды және олардан толық құнды дерек алу
үшін көп өнер жұмсау болады.
Алғашқы тұрмыс тарихи деректері-төркін тануының ерекшеліктері. Алғашқы
тұрмыс тарихы дерек-төркіндері түрлернің бір де бірі өткен шақты барлық
жағынан сипаттап бере алмайды.Өздері жасалған дәуірге түгелдей жататындар-
тек археологиялық олжалар ғана, бірақ олар өздерін жасаған қоғамның
материалдық мәдениеті туралы пайымдауға ғана мүмкіндік береді де қоғамды
бүтіндей көз алдына келтіруге мүмкіндік бермейді.Мұнда жоғарыда
айтылғандай, этнграфия көмекке келеді.
Практикалық (семинарлық) сабақтың тақырыбы:
№ 2. Алғашқы қоғам тарихының тарихнамасы
1.Сабақ жоспары:
1.Ежелгі және ортағасырда алғашқы қауым туралы ұғым
2.ХШХғ.-ХХғ.алғашқы қоғам ғылымы тарихының дамуы
2.Сабақ мақсаты: Алғашқы кездегі адамдардың алғашқы тұрмысын, оның пайда
болуын және де алғашқы адамдардың тарихын, ежелгі адамдардың қайда тұрғанын
студенттерге таныстыру.
3.Қысқаша теориялық мәліметтер
Ежелгі замандағы және орта ғасырлардағы алғашқы тұрмыс туралы ұғым.
Алғашқы тұрмыстық қоғамның тарихы – тарихы ғылымның бір шама жас саласы.
Ол өткен ғасырдың екінші жартысында пайда болып әрі, тек жүз жылдай
уақыттан бері ғана өмір сүріп келеді. Алайда, бұл бұрын адамдар адамзат
тарихының бастапқы кезі туралы ұғымды көз алдына келтіруге әрекет жасамады
деген ынта қою адамдарда өз дамуының өте ерте кезеңдерінде-ақ туған. Қалай
болған күнде де этнографтар зерттеген ең артта қалған халықтар да өздернің
алыстағы өткеншағы тұралы ата бабалары іс әрекеттері мен ерліктері тұралы
рулар мен тайпалардың шығуы жайына аузекі әнгіме-аңызда табылған. Санау
ежелгі заманды көршілерінің тіршілік еткен шағын қадағалау олардың өткен
шағына көз жіберу әрекеттері де жатады.
Орта ғасырларда шіркеу мен схоластика ғылымды жаншып басып келді. Осы
кезде ежелгі заманға қарағаннан гөрі адамдардың өткен шағы туралы және
беймәлім елдердің халыктары жайында, барып тұрған қисынсыз ойдан шығарылған
қаусеттер таратылды. Орта ғасырдағы географтар мен шежірешілер ит басты
адамдар (киноцефалдар) туралы немесе көрпе сиякты өзінің орасан үлкен
құлақтарына оранған фанезийліктер жайындағы аңыздарды шын деп білді.
Адамзаттың шығуы жене оның ауел бастапқы тарихи проблемаларыны келетін
болсақ, бұл жөнінде бәрі де библия (інжіл) аңыздарында айтылып қойылған деп
саналды. Ал, қалайда осы қиын жағдайлардын өзінде де жер және оны
мекендеген халықтар жайындағы білім молайып кеңейе түсті. Осы білімдер
кейініректе алғашқы тұрмыс тарихын зерттеудің көзі де болды. Араб
географтары Шығыс Европа мен Азия халықтарының сипаттамасын құрастырды.
XIII ғасырдағы орта азия халықтары туралы тамаша деректертер географ Чан-
Чуньнің сапар жазбаларынды сақталған. Сауда байланыстарын орнату үшін
Шығысқа аттанған саяхатшылар (Плано Корпини, Рубрук, Мерко Поло және
басқалары) европалықтардык Шығыс халықтарымен таныстығын кеңейте түсті.
Таптық қоғамның пайда болуымен адамдардың ең көне жағдайлары туралы,
алғашқы тұрмыстық аңыздар өмірлері жартылай аң тәрізді өткені жайында
немесе алтын ғасыр туралы адамдар еңбексіз және қамқорсыз өмір сүрген
жауынгерлік пен соғыс дегендерді білмеген. Варварлық дүние антик авторларға
онша мәлім емес еді. Геродот коллективтік меншік бар екендігін байқаған.
Геродот мекейліктер ана жағынан үрім-бұтағын тарататындығын бұларда әйелдер
өзіне жауынгер екендігін және күйеуге жауды өлтіргеннен кейін ғана барып
шығатындығын жазады.
Ежелгі дәуірдің ұлы материалистері Демокрит жер бетіндегі алғашқы адамдар
жайылымға шығып және көшіп жүріп олар жердің аса мол табиғи азықтарын және
кездейсоқ ағаш жемістерін қорек етіп тағылық және аңша өмір сүрді деп
есептеді, өздеріне тамақ табу, жауын-шашын мен аңдардан тасалау қажеттігі
адамдарды табиғатпен күресудің тәсілдерін іздеуге мәжбүр етті.
Демокриттің жолын қуушы көне римдік философ және ақын Лукреций Кар
(б.ғ.д. 99-55 ж.р затар табиғаты туралы поэмасында “тағылық күйден отты
киім кешекті баспананы т.с. ойлап тапқанға дейінгі ең көне адамзат дамуының
көрінісін суреттеп жазды.”)
Орта ғасырларда шіркеу мен схоластика ғылымды жаншып басып келді. Осы
кезде ежелгі заманға қарағаннан гөрі адамдардың өткен шағы туралы және
беймәлім елдердің халықтары жайында, барып тұрған қисынсыз ойдан шығарылған
қаусеттер таратылды. Орта ғасырдағы географтар мен шежірешілер ит басты
адамдар (киноцефалдар) туралы немесе көрпе сиякты өзінің орасан үлкен
құлақтарына оранған фанезийліктер жайындағы аңыздарды шын деп білді.
Адамзаттың шығуы жене оның әуел бастапқы тарихи проблемаларыны келетін
болсақ, бұл жөнінде бәрі де библия (інжіл) аңыздарында айтылып қойылған деп
саналды. Ал, қалайда осы қиын жағдайлардын өзінде де жер және оны
мекендеген халықтар жайындағы білім молайып кеңейе түсті. Осы білімдер
кейініректе алғашқы тұрмыс тарихын зерттеудің көзі де болды. Араб
географтары Шығыс Европа мен Азия халықтарының сипаттамасын құрастырды.
XIII ғасырдағы орта азия халықтары туралы тамаша деректертер географ Чан-
Чуньнің сапар жазбаларында сақталған. Сауда байланыстарын орнату үшін
Шығысқа аттанған саяхатшылар (Плано Корпини, Рубрук, Мерко Поло және
басқалары) европалықтардың Шығыс халықтарымен таныстығын кеңейте түсті.
Этнографиялық білімдердің қорланып жиналуы. Европада этнография
білімдердің қорланып жиналуындағы нағыз төнкеріс ХV ғасыр ұлы география
жаңалықтар ашылған кездерден басталады. Христофор Колумб Америка
жағалауларына (1491ж) жетті. 1497 ж Васко до Гама Европадан Индияға
баратын теңіз жолын тапты. 1519 – 1921 ж Магелан дүние жүзін аралап саяхат
жасады. Осылардан кейін бірен – саран Европаға ондаған және жүздеген артта
қалған халықтар туралы толып жатқан сан алуан мәліметтерді әкелген көпестер
мен жаулап алушылар тасқыны теңіз сыртындағы елдерге лап қойды. Христиан
миммионорлары көптеген бағалы этнографиялық байқаулар жасады.
Француз миссионер – изуиті Жозеф-Франсуа Лафито Америка жергілікті
халықтарының этнографиялық мағлұматтарына қарап осы пікірді дәлелдеуге
тырысқандардың бірі болады. Ол ирокездер мен гуродардың тұрмысын ұзақ уақыт
бойы тікелей бақылады. XVIII ғасырдың аяғына дейін алғашқы тұрмыстың
халықтар мен таныстықта барған сайын үсті-үстіне кеңейте түскен жаңа
жерлерде ашу көбейте берді. Кейбір саяхатшылар (Лаперу, Мопертюц,
Бугенвилль және т.б.) өздерінің алғашқы жайлы тамаша сипаттамаларын
қалдырды.
Алғашқы тұрмыс тарихының шығуы. Ұлы географиялық жаңалықтар ашылулар
дәуірінде және кейінгі ғасырларда тез жинақталып, қорланған әрі өсе түскен
этнографиялық материал табиғи түрде алғашқы тұрмыс қоғамының қалыптасуының
түрлі теорияларының тууына әкеп соқты. Шотланд философы Адам Фергюсон
(1723-1816 жж.) өзінің “Азаматтық қоғам” тарихының очеркінде 1767 жылы
белгілі дәрежеде этнографиялық мариалдарын құрып адам мәдениеті дамуының
жалпы концепциясын жасауға тырысты. Ол тарихты үш дәуірге тағылық,
варварлық, цивилизация дәуіріне бөлді. Тағылық пен варварлық арасындағы
шекті Фергюсон жеке меншіктің енуі, аң аулау мен балық аулаудан тамақ
табудың басымдық алған тәсілі ретінде егіншілік, мал шаруашылығына көшу деп
саналды. Осындай көзқарастарды адамзат үш сатыдан балалық яғни тағылық
күйден, жастық, яғни варварлық күйден және кәмелеттік, яғни мәдени игі
ниетті күйден өтті деген қағиданы ұсынған неміс ғалымдары Иоганн Форстер
(1729-1798 ж) мен оның ұлы Геогрд (1754-1794) дамытты.
XVIII ғасырдың көптеген басқа философтары мен тарихшылары алғашқы
тұрмыстық қоғам туралы өздерінің қорытындыларын тұжырымдауға тырысты. Артта
қалған халықтар мемлекетті де жеке меншікті де білмеді. Демек бұл мекемелер
адамзат тарихында түбегейлі мәңгі бақилық болып табылмайды. Мұндай
қорытындылар алғашқы тұрмыс туралы ғылымның одан әрі дамуы үшін ерекше
маңызға ие болды. ХІХ ғасырдың І жартысында бұған деген ынта қою күрт
төмендеді. Бұл бір жағынан, француз революциясынан кейін буржуазия
капиталистік қатынастарды тұрақтандыруға тырысқандығымен түсіндірілетін
еді. Этнография тап болған тұрпайы халықтардың даму дәрежесі мәдени
азаматтың ата-бабалары үшін тән болып келетіндігіне елеулі дәлелдер ғылым
қарамағында әлі жоқ болатын.
ХІХ ғасырға қарай Европаның музейлерінде қазу кезінде табылған еңбек
құралдары мен алғашқы тұрмыс адамдарының үй – мүлік заттарының көп
коллекциясы жиналған болатын. Олар тарихи зертеулердің обьектісі айналу
үшін бұларды классификациялау керек болды. Мұны алғашқылардың бірі болып,
дат археологы К.Ю.Томсон (1778-1865) жасауға тырысты. ХІХ ғасырдың 30
жылдарында ол алғашқы тұрмыс ескерткіштері жинағын, олардан жасалған
материал бойынша үш топқа: тас ғасыры, қола және темір ғасыры тобына бөлді.
2-ші бір дат археологы И.Я.Ворсо (1821-1885 ж) Томсеннен едәуір ары барды.
Ол қола ғасырындағы кісілерді жерлеу салтына қарай бірінен-бірі
ажыратылатындығына мұнда мәйіттермен бірге салынған заттар тиісінше әр
түрлі екендігіне көңіл аударды.
1871 жылы Дарвиннің “Адамның шығуы және жыныстың сұрыпталу ”деген еңбегі
шықты. Мұнда Дарвин салыстырмалы анатомияның зоогеографияның алғашқы
тұрмыстық қоғам тарихының іс жүзіндегі деректерін өте кеңінен пайдалана
отырып, негіздеп, біріншіден адамның хайуаннан шыққандығын мұны Т.Тексли
жасағаннан гөрі анағұрлым көп жеріне - жете егжей-тегжейлі негізлеп берді,
екіншіден осы заманғы адам тәрізді маймылдар эволюциясының бүйір бұтақтары
екендігін және адам өзінің шығуының қайсыбір өліп құрып кеткен неғұрлым
бейтарап формалардан бастайтынын көрсетті. Бахофен сол кезде үстемдік еткен
алғашқы адамдар семья болып өмір сүрген ал олардың басы ерлер болды деген
патриархалдық теорияға өзінің идеяларын қарама-қарсы қойды. Ол алғашқы
тұрмыс дәуіріндегі әйелдердің қоғамдық бас болуы тек кейбір халықтардың
тарихына ғана тән кездейсоқтық немесе жеке құбылыс табылмайды. Тарихи
процестің бүкіл адамзат үшін универсиалды кезеңі болып табылады деп
саналды. Алайда Бахофен семья дамуының негізгі діни идеялардың
эвалюциясында деп теріс түсінді.
Алғашқы тұрмыс қоғамын зерттеуде бұрын аталып та өткен көрнекті американ
ғалымы Льюмус Генри Морганның (1818-1881) аса маңызды еңбегі бар. Ол
өзінің ілімін “Көне қоғам” деген еңбекте (1877ж) неғұрлым толық баяндаған
сондай-ақ Морганның және осы қасиет системасы (1870 ж) және Американ
жергілікті халықтар үйлері және үй іші тіршілігі (1881ж) деген
еңбектерінің маңызы зор болды. Оның қорытындылары этнографиядан,
археологиядан әрі жер шарының барлық бөліктерінің тарихынан көптеген
фактілерге негізделді, бірақ солтүстік американ үндістер ирокездеріндегі
қоғамдық қатынастарды Морганның зерттеуі мен ирокез руының реконструкциясы
ерекше маңызға ие болды.
Морган ілімінің негізіне адамзат пен оның мәдениеттнің прогрессивті
дамуының тутастық принципі алынған, бірақ басқа эволюционистерден
айырмашылығы, Морган әрқашан да дәйекті болмағанымен бұл прогрестің
себептерін қоғам дамуының материалдық жағдайларыны деп білді, бұл ол
жасаған алғаш тұрмыс тарихының дәуірленуінен керінеді. Морган идеализмнен
толык қол үзеалмайды (ол, мәселен, меншіктіктің емес, меншіктік идеясының
дамуы болып жатады деп санады), бірақ оның ақырғы қорытындылары стихиялық
материалистік қорытынды еді. Морған алғашқы тұрмыстық қауымдык, құрылыстың
негізгі ұясы ең арғы аналық формадан ал кейінгі әкелік формаға карай
дамыған ру екендігін көрсетті. Ол алғашқы тұрмыстық қоғамның экономикасы
қауымдық меншікке негізделгенін және коллективизмнің бұл принципі алғашқы
тұрмыс халықтарынын, қоғамдық өмірінің, басқа жақтарын да, соның ішінде
олардың семьялық некелік үйымдарының бастапқы формаларын да анықтағаны
тапты. 1880 жылы Маркс алғашқы тұрмыстық қауымдық формацияның тарихи
жөніндегі арнаулы зерттеуді бастап, ал ол қайтыс болғаннан кейін Энгельс
жалғастырып аяқтады.Бұл1884 жылы шыққан Энгельстің Семьяның жек
меншікпен мемлекеттің шығуы деген еңбегі еді. Зерттеу негізіне
Л.Г.Морганның Көне қоғамы алынған еді, бірақ Энгельс Морган қорытқан
материалды қайта өңдеді, оны жаңа фактілермен және қорытындылармен
толықтырды және алғашқы тұрмыс тарихи процесін дәйекті материалистік
тұрғыдан түсіндіріп шықты.
Семьяның жеке меншік пен мемлекеттің шығуында Энгельс алғашқы
тұрмыстық қауымдық формацияның бастапқы және ақырғы межесін белгілеп берді
және оның дамуының негізгі заңдылықтарын ашты. Алғашқы тұрмыс экономикасы
жеке меншіктің тарихи алғы саласы болған коллективтік қауымдық-рулық
меншікке негізделді; аналық ру және оған тән топтық және қосақ семья
формалары әкелік рудың және патриархалдықтың, ал одан кейін моногамдық
семьяның тарихи жағы алдынан келеді.
Мұнымен бірге Энгельстің еңбегі өз дамуында озат және артта қалған
халықтардың арасындағы тарихи өзара қатынастарды түсіну үшін методологиялық
нұсқау берді. Буржуазиялық ғылымда ең ықпалды антиэволюциялық бағыттардың
бірі тарихи прогрестің эволюциясы ұғымына мәдени диффузия, Яни мәдени
құбылыстардың кеңістіктік орын алмасуы ұғымын қарсы қойған диффузионизм
болды.Ратцельдің еңбектеріндегі жаңа адам маңызды дүние осы құбылыстар
байқалатын, нақтылы ең алдымен географиялық жағдайлар мәдени құбылыстарды
зерттеуге ұмтылу болды. XX ғасырда алғашқы тұрмыс тарихы саласында әртүрлі
концепциялар жасаған бүтіндей этнографиялық мектептер туды.
Алғашқы тұрмыс тарихының марксистік концепциясын дамытуда осы мәселелерге
байланысты XX ғасырдың 20-шы жылдарында-ақ зерттеу жасай бастаған СССР
ғалымдары жетекші роль атқарды.Олар алғашқы тұрмыс қоғамының тарихын
материалистік тұрғыдан түсінудің пайдасына жаңа аргументация берген көп
антропологиялық, этногрпфиялық әсіресе көрнектісі Энгельс өмір сүрген
кезде мүлде жоқ болған дерлік археологиялық материалды зерттеді.
Практикалық (семинарлық) сабақтың тақырыбы:
№ 3. Адамның шығу тегі проблемасы
1.Сабақ жоспары:
1.Адамдардың жануарлар дүниесінен бөлініп шығуы
2.Антропогенез процесінің қозғаушы күштері
3.Көне адамдар тобыры мен түрлерінің шығу факторы
2.Сабақ мақсаты: Адамдардың жануарлар дүниесінен бөлініп шығуы,
антропогенез процесінің қалыптасуы мен ерте заманғы гоминидтер және олардың
еңбек қызметі туралы сипаттама
3.Қысқаша теориялық мәліметтер
Алғашқы тұрмыс қоғамының заңдылық түсіну адам эволюциясының ен бойында,
адамның өзінін, физикалық типінің өзгерістердің, осы өзгерістердің қозғаушы
күштің антропогенездің осы заманғы теориясымен таныспайынша мүмкін емес.
Тарихтың тең сәрісінде, Лениннің айтуы бойынша қалыптасып келе жатқан
адамдарды физика типі көп жағынан әлі де олардың мүмкіндігін анықтайтын
еді. Сондықтанда тарихи дамудын қуатты факторлары ретінде алға шықты. Сол
себептен де еңбек қызмет ең көне кезеңде әлеуметтік ұйымдардың қаралуы
адамның өзінің биологиялық тарихынана бөлуі болмайды.
Табиғат туралы мәселе Карл Линней оны жануарлар патшасы системасын
енгізеді. Әрі адамды сол белгілі кездегі маймылды бірге қосып сүтпен қой
кұрамына приматтарды XVIII ғасыр орта шенінде тұнғыш рет ғылыми негізге
қойылды. Айтылғандарды қорытайық. Қазіргі заманғы адам приматтар отряды
гоминидтер семьясына жататын Ноmо текті түрін құрайды. Осы заманғы
адамзаттың нәсілдері арасындағы морфологиялық айырмашылықтар жай кезге
көрінгеніне де қарамастан. Бірақ олар өмірлік бір түрге жатқызылуы мүмкін.
Антропогенез саласындағы білімдердің барлық қорын жинақтаған және
эволюциялық теорияның негізгі қағидаларын атап айтқанда табиғи және
жыныстық іріктелу туралы ілімін адамға қолдануға әрекет жасаған Чарлз
Дарвиннің “Адамның шығуы мен жыныстық сұрыптау” (1971ж) деген кітабында
адамның жануарлықтан шыққан тегі айдан анық толық дәлелденіп осы заманғы
антропология мен материалистік философияның өзекті тірегіне
айналды.Х1Хғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдағы толып жатқан зерттеулер адамның
жануарлық шыққан тегі туралы ілімнің дұрыстығының жаңа дәлелдерін әкелді.
Антропоморфты семьялар мен қатар приматтар отрядының барлық
классификацияларында дерлік осы заманғы адам мен ең жақын ата-тектерін
біріктіретін гоминит семьялары бөлініп шығады. Бұл семьялардың барлық
өкілдері үшін өз құрылысының күрделілігі жағынан басқа приматтардың миынан
әлдеқайда көп артып түсетін үлкен ми дененің түзулене түскен жағдайы мен
екі аяқпен тік жүру, өте қозғалғыш және барлық қалғандарына күрт қарама-
қарсы келетін күшті дамыған үлкен саусақты нәзік қимыл жасауға қабілетті
қол сүйегі тән болып келеді. Сонымен тіпті анатомиялық көзқарас тұрғысынан
қазіргі адам мен оның тікелей ата-тектері оларды басқа приматтардан, тіпті
адам тәрізділерден бөлініп тұратын және семьяларда олардың бөлінуін
ақтайтын едәуір ерешелікпен сипатталады.
Гоминид семьяларының құрамын түрлі зерттеушілер әр түрлі анықтайды.
Көптеген еңбектерінде семьялар құрамында тек бір ғана текті адамның өз
басын, оған барлық қазылып табылған формаларды қоса отырып, “Ноmо” тегін
және қазіргі адамды бөліп көрсету қабылданған. “Ноmо” тегі шегінде әдетте
екі түр – қазіргі түрдің адамы парасатты адам “Хомосабен” тұрпайы адам
Хомосабенс болып бөлінеді. Бұл бөлімшелерден бір жағынан осы заманғы
адаммен, 2-ші жағынан оның тікелей ата-тектері арасында соңғылардың
арасындағыға қарағанда морфологиялық айырмашылық көп екендігі көрінеді.
Антропогенез процесінде бір гоминид семьялары қалыптасқанда екіншісі
қазіргі түрдің қалыптасқанда екі секіріс туралы қағиданы ұсынған Я.Я.
Рогинский ең алдымен нақ осы фактілерге сүйенеді. Антропогенез процесінде
бұлардың маңызы бірдей емес екендігі түсінікті. Бірінші секіріс морфология
сферасында айырықша адамдық ерекшеліктердің көрінуімен сай келеді де ойлау
мен тілдің пайда болып әлеуметтік ұйымдардың өркендеуі т.б. құралуымен бір
сөзбен айтқанда адамның өзі пайда болуымен көзге түседі.
Екінші секіріс “қалыптасып келе жатқан адамдардан “дайын” адамдардың
құралуын ғана көрсетеді”. Кейбір ғалымдар алайда бір жағынан ең ертедегі
және ертедегі гоминидтер петекантроптар мен синантроптар және екінші
жағынан Неандертальдықтар арасындағы морфологиялық айырмашылықтар
неандерталдықтар мен қазіргі адамдар арасындағыдан гөрі аз деп санайды.
Тиісінше секірістер саны үшке дейін көбейеді. Айтылғандарды қорытайық.
Қазіргі заманғы адам приматтар отряды гоминидтер семьялығына жататын “Ноmо”
текті түрін құрайды. Осы заманғы адамзатың нәсілдері арасындағы
морфологиялық айырмашылықтар жай көзге көрінгеніне де қарамастан бірақ
олар өмірлік маңызы жоқ екінші дәрежелі белгілерінен де көрінеді.
Антропогенез процесінің қозғаушы күштері. Адамның шығу процесіне
биологиялық заңдылықтарды тарата отырып Дарвин жыныстық сұрыптауға барынша
үлкен маңыз берді. Оның теориясына сәйкес приматтармен салыстырғанда
адамның физикалық ерекшелігі мынада: белгілі бір ерекшеліктері бар
индивидумдарды әйелдердің таңдап алуы салдарында құралған морфологиялық
ерекшеліктердің болуында еді, бұл көбейіп өсу процесінде басымдық алды,
неғұрлым көп ұрпақ қалдырды. Сөйтіп белгілі бағытта адам тегінің дамуына
шешуші ықпал жасады. Ч.Дарвин осы арқылы сол бір заманғы адамның күрт
жыныстық диморфизмін денесінде жүн бүркеншігінің толық дерлік жойылуын
т.б. түсіндіреді.
Алайда жыныстық сұрыпталуда басқа белгілер емес, нақ сол белгілердің
шешуші болғандығының айқын еместігі туралы айтпағанның өзінде жыныстық
сұрыптау теориясының көмегімен ми көлемінің өзгерістерін қол бастарының
қимылдағыштығын дененің пропорциясын түсіндіру қиын еді, ал нақ осылар
адамға анатомиялық ерекшелік берді ғой .Дарвин теориясы тұрғысынан алғанда
адамның нақтылап сөйлейтін сөзінің шығуы мен жетіле түсуін түсіндіру қиынға
соғады.
Көптеген ғалымдар адам морфологиясының өзгерістеріне анықтаушы ықпал еткен
және адамды хайуанаттар дүниесінен бөліп тұрған өтпейтін әңгек болған
маймылдан адамға көшуден шешуші қадам ретінде тік жүруді көрсетеді.
Басқалары қолды еркін билеп игеру айналадағы табиғатты қайта жасауда
адамдардың алдында орасан зор перспектива ашты.Антропогонез еңбек
теориясының маңызын Энгельстің өзінің бір сөз тізбегімен алып : еңбек
адамның өзін жасады, деп тұжырымдауға болады. Шынында да еңбек алдымен
тамақ тауып, жаулардан қорғануға олардың қажеттерін қанағаттандыруға
бағытталған адамдардың еңбек қызметі төрттік дәуірі кезінде адамның түр
–тұрпатын өзгерткен және қоғамды жасаған қуатты стимул болды. Адамның
тікелей ата- тектері үштік дәуірдің аяғындағы антропоморфты маймылдар осы
заманғы приматтардың көпшілігіне ұқсас қоғамдық хайуанаттар болды. Олар
бірігіп азық жинады және жыртқыш хайуанаттардан қорғанды. Бірақ олардың
айналадағы табиғатқа ықпал етуінің басқа сүт қоректілердің ықпал етуінен
принципиалды айырмашылығы бар еді. Ұсақ жануарларды аулап жеуге жарайтын
тамырлады қазып алу ағаштардан жеміс жидектер мен жеке жидектерді қағып
түсіру және құрт- құмырсқалардан қорғану үшін, олардың кездейсоқ іріктеліп
алынған тастарды таяқшалар мен ағаш бұтақтарын пайдалануы өте ықтимал.
Бірақ бұл әлі нағыз қаруларды пайдалану емес еді.
Қаруларды тұрақты қолдану алғашқы адам алдында өз қажеттерін өтеуде, атап
айтқанда өзінің тамақтық қорын орасан үлкен дәрежеде ұлғайт уда табиғат
ресурстарын анағұрлым едәуір белсенді пайдалану мүмкіндігін ашты.Сондай-ақ
жыртқыштарға қарсы күрестен алғашқы тұрмыс коллективтерінің күшін едәуір
арттырды. Сонымен (бірге) тілдің пайда болуы еңбек процесінде шықты және
еңбек қызметінің салдары болды. Ф. Энгельс теориясы адамның қалыптасуында
қоғамдық, әлеуметтік іс шешуші роль атқарғанын атап көрсеткен қоғамсыз
адам бола алмайтындығына көзжеткізген барлық қолда бар антропогонез
теорияларынан бірден-бір айрықша теория болды, ол ойлау мен сөздің шығуын
түсіндіріп берді.
Ф. Энгельс құбылыстың биологиялық жағына да көңіл бөлді. Ол тік жүрудің
қалыптасуының гоминид семьялығындағы эволюцияда қол мен мидың прогрессивті
дамуының маңызын көрсетеді адам организмі биохимиясының өзгерісінде етті
тамақтың ролін т.б. көрсетеді. Адамның ең таяу ата тектері мен адамзаттың
арғы отан проблемалары.
Қазіргі кезде Ескі Дүниенің әртүрлі салаларында үштік дәуірдің аяғындағы
қазылып табылған адам тәрізді маймылдардың қазындылары өте көптеп белгілі
болып отыр. Адамға ең жақын дриопитекті маймылдар тобы болып шықты. Батыс
Европаның Африка мен Азияның әр түрлі облыстарының кейінгі үштік жіктерінде
дриопитектердің қалдығы табылды. Дриопитектер орташа көлемі жағынан осы
заманғы павиондар мен шимпанзені еске түсіретін приматтар болып келеді.
Гоминид семьяларының тікелей арғы тектері туралы нақтылы ұғымды жасау үшін
оңтүстік Африкадағы толып жатқан және жақсы сақталған олжалардың мейілінше
зор маңызы бар,мұның алғашқы ұғымы 1924ж.жасалған еді.Осы уақытқа қарай
оңтүстік Африкада антроморвты маймылдардың бес қазбалық түрі ашылды бұлар
үш текті австралопитектерді, паронтроптарды және полнзионтроптарды
біріктіреді және австролопитектердің семья тармағына немесе семьялылығына
бөлінеді. Олар сірә бойы жағынан дриопитектік маймылдардан айнымайды, бірақ
миының біршама ірілігімен (500-600 см)және екі аяқты локомациясымен яғни
артқы аяқтары мен жүру арқылы сипатталған.
Ф. Энгельстің пікірін растайды және хайуанаттарды аулау гоминидтердің ата-
бабаларында да болсын басым орын алғанын көрсетеді. Австролотитектік
маймылдардың қаруларды пайдалануы туралы мәселе ерекше қойылады. Олармен
бірге шөп қоректі хайуанаттардың бас сүйектері, мүйіздері мен сынған түтік
сүйектері, сондай-ақ павиондардың сынған бас сүйектері көптеп табылды.
Австролопитектер павиондарды аулаған және олардың бас сүйектерін өткір
тастардың көмегімен жарған деп болжалады.
Адамның хайуандық шыққан тегі туралы теория негізделгеннен кейін ғалымдар
алғашқы тұрмыстық маймыл адамдардың тіршілік етуі туралы болжауларды
айтып, тіпті олардың морфологиялық тұрпаты жайында көз алдына келтіріп
көруге де тырысты.Бұл болжаулар мұндай тіршілік иесінің қазба қалдықтары
шынында да Явадағы Соло өзенініңде 1890-1891 жылдары нақтылы тұжырымға ие
болды.
Бас сүйегінің қақпағы мен төменгі аяқтарының ұзын сүйектері табылды.
Оларды зерттеу негізінде сол тиісті болған тіршілік иесі тік жағдайларда
жүріп тұрған деген қорытынды жасалды. Сондықтан питекантроп немесе тік
жүретін “маймыл-адам”деген ат тағылды. Питекантроптар шелль және ашелль
мәдениетіне жататын еңбек қаруларымен пайдаланған деген тұжырымға көбірек
бой ұруда. Өте көне гоминидтің морфологиялық типінің эволюциясын түсіну
үшін 1927жылдан бастап Солтүстік Қытайда Пекинге таяу Чжоукоудянь үңгірінде
аса маңызды жаңалықтар ашылды. Мұнда табылған ең көне аңшылар лагерінің
қазбасы орасан үлкен археологиялық материалға қол жеткізді бұл 40-тан
астам индивидуумдар ер адамдардың әйелдер мен балалардың сүйек қалдықтары
еді.
Питекантроп сияқты синантроп орта бойлы және денесі мығым болып келген.
Бұл қорытындыны қорғауда синантроптардың еңбек қызметінің біршама жоғары
дәрежесі жанама дәлел бола алады.Мәселен айталық құралдары сан алуан және
шелль тұрғын жерлерінен табылған саймандарының тұрақсыз бір типті
.Соққыштар аз әрі бұларда типологиялық бірыңғайлығымен айрықша болып
келеді. Синантроп енді бұғы, киік, жабайы жылқы және тіпті мүйіз тұмсық
сияқты ірі жануарларды да өлтіретін. Оның үңгірлерде тұрақты мекені
болған. Синантроп отты кеңінен пайдаланғаныдығының даусыз дәлелдерін
көрсетті үңгір ішіндегі күлдің қабаты бірнеше метрге жетеді.
Адамның хайуандық шыққан тегі туралы теория негізделгеннен кейін ғалымдар
алғашқы тұрмыстық маймыл адамдардың тіршілік етуі туралы болжауларды айтып,
тіпті олардың морфологиялық тұрпаты жайында көз алдыға келтіріп көруге де
тырысты.Бұл болжаулар мұндай тіршілік иесінің қазба қалдықтары шынында да
Явадағы Сола өзенінің ерте плейтоцендік шөгінділерінде ашылған кезде 1890-
1891 жылдары нақтылы тұжырымға ие болды. Германиядағы Дюссельдорф маңынан
алғаш табылған олжалардың аты бойынша неандертальдық-адам деп аталған .
Неандертальдықтардың морфологиялық типі ең көне гоминидтердің физикалық
ерекшеліктеріне қарағанда әлдеқайда көп жақсы жағынан мәлім. Сүйек
тұрпаттарын зерттеу неандертальдықтар орта бойлы және барлық жалпақтық
көлемдері сірә осы заманғы адамның осындай көлемдерінен асып түсетін
төтенше күшті құрылысты адамдар болғанын көрсетеді көк еттері бекітілген
жердегі сүйектердің үстіндегі едәуір рельеф бұлшық еттерінің күшті
дамығандығын көрсетеді.Неандертальдың өте оңтайлы да тез жүретін
жануарларды аулағандықтарына қарағанда, оның күші жылдамдығымен
қосарланғаны көрінеді.Бірақ жылдамдығы барлық мүшелеріне таралмаған болса
керек. Мәселен қол басының пропорциясы осы замандағылардікінен өзгеше еді
қол басының өзі дөрекілеу де ауырлау болатын нәзік қозғалыстарға оның
оралымдылығы мен қабілеті сірә, шектеулі болса керек.Неандертальдықтар
миының дамуы қазіргі заман адамдарының миына жақындап келеді. Оның көлемі
түрлі формаларда 1200см- тен 600см – ке дейін аралықта ауытқыды.
Неандерталь формалардың бас сүйек құрылысында да көптеген маймылдың
белгілері сақталғанды.Бас сүйек қорабының биігінде нашар дамығандығымен
көре түсетін қас-қабақ үсті көбесі кейбір жағдайларда тіпті ең көне гоминид
бас сүйектеріндегі осындай түзілістерден аса түсіп, орасан үлкен көлемге
жететін, иек шығындысы жоқ болатын немесе өте нашар білінетін. Гоминид
семьялығының тарихында неандертальдық типтің орны қандай? Бұлардан
бірқатар прогрессивті белгілері мен айырмашылығы болған ерте және
плейстоценнің өте көне гоминидтері морфологиялық типтері негізінде оның
қалыптасқаны айқын.
Ашель дәуірінің соққы беретін ретушь тәсілі мустьер дәуірінде одан әрі
дами түсті қарымта соққы беретін ретушьі ойланып табылды. Аң аулау
неандертальдықтарға сүйек оймыштары үшін мол материал берді. Өндіріс
мақсаттары үшін (тас шегелер ретушерлер жүздер) ұсақ үшкірленген қарулар
жасап шығару үшін сүйектерді пайдалану басталды. Айта кетсек жасанды жолмен
от табу әдістерін игерген неандерталь адамы үшін отты кеңінен пайдалану
тән болып келеді. Бұл сүйектерді жиыстыруды оңайлатып ынталы ете түсті, осы
жағдайда көптеген мөлшерде ұсақ сынықтар пайда болды. Бұлардың қайсыбір
шаруашылық қажеттеріне қолданылуы да ықтималды.
Практикалық (семинарлық) сабақтың тақырыбы:
№ 4. Антропогенез процесінің қозғаушы күштері
1.Сабақ жоспары:
1.Жануарлар дүниесінде адам орны
2.Адамдардың ата тектерінің эволюциясы
3.Тас құралдар технологиясы
2.Сабақ мақсаты: Адамдардың жануарлар дүниесінен бөлініп шығуы,
антропогенез процесінің қалыптасуы мен ерте заманғы гоминидтер және олардың
еңбек қызметі туралы сипаттама
3.Қысқаша теориялық мәліметтер
Алғашқы турмыстық адам қоғамын тарихи реконструкциялау, сірә, алғашқы
тұрмыс тарихының ең күрделі проблемасы болып табылады. Қандай да болсын
тура параллель жоқ болғандықтан, ол жөнінде тек жанама деректердің
негізінде ғана пайымдауға болады. Бұл, біздің деректеріміз, бір жағынан,
маймылдардағы табындық қарымқатынастар, екінші жағынан, археология мен
антропологияның кейбір фактілері, сондай-аң азды-көпті ықтималдық үлесімен
адамзаттық өте ертедегі, рулык күйге дейінгі сарқыншақтары ретінде қарала
алатын этнография фактірлері. Осы деректердің барлығын салыстырып және
талдау сол заманнын қоғамдық тіршілігі туралы көп жағынан гипотездік ұғым
болғанымен, жалпы ұғым жасауға мумкіндік береді, бірақ толып жатқан анық
емес таза логикалык болжауларға даулы. болжамдарға, әрине, орын қалады.
Л. Г. Морган өзінің Көне қоғамында некелік жыныстың қатынастардың
алғышқы (ең көне) формасы қандас-туыстың семья, дейтін болды деген жобаны
ұсынды. Морган қандас-туыстың семьяда некелік ортақтың тек бір ғана ұрпақты
барлық туыстарды екі-үш аталық т. б. бақырларды және қандастар, олардың
туыстарының бүкіл ұрпағын қамтыды, деп санайды. Түрлі ұрпақтардың
арасындағы некелік қатынасқа жол берілмеді. Бұл гипотезаны ұсына отырып,
Морган этнографтар Полинезийдағы Гавай аралдары халықтарынан тапқан малайя,
немесе гавай туыстық жүйесі рейтіннің анализіне сүйенді. Туысқандықтың бұл
системесында анасы мен әкесі тек өзінің балаларын ғана емес, соңдай-ақ
өзінің барлық бауыры мен қарындастарының балаларын өз балам деп атайтынын,
ал балалар өз кезегінде тек өзінің туған ата-аналарын ғана емес, сондай-ак
барлық өздерінің қарындастары мен бауырлары ата-аналарымыз деп атайтын
фактілеріне сүйеніп, ол некелерді реттеп отырудың ең көне формасы, таяудағы
еткен шақта әлі гавайлықтарда сақталып отырғандай, қандас-туысқандық семья
болды, деп қорытынды жасайды.
Қандай да болсын аймақтың фаунасына қарай аулау обьектілері түрлі
хайуанаттар болған. Тропиктік айиақтарда бұл гиппопотамдар, тапирлер,
бөкендер жабайы бұқалар т.б. болды. Шелль және ашелль тұрақтарында табылған
хайуанат сүйектерінің арасында кейде, тіпті піл сияқты ірі жануарлардың
сүйектері де кездеседі.Солтүстікке таманғы аудандарда жылқыларды,
бұғыларды, қабандарды, зубрларды аулады. Кейде жыртқыштарды да, үңгір
аюлары мен арыстандарды өлтіріп, олардың еттерін де тамақ етті. Таулы
аудандарда неандертальдықтардың аң аулау ісінде :мәселен тау ешкілерін
аулау басым болды.
Адамның арғы тектері табынды хайуанаттар болғанымен, олардың мінез-
құлқы табындық жағдайымен ғана анықталып қойған жоқ, сондай-ақ барлық
жануарлардың мінез-құлқы сияқты таза индивидуалистік рефлекстерменде
анықталады.Бұл жағдай ертедегі адам табынында сақталмай қала алмады. Оның
үстіне адам қару алғалуды үйренісімен-ақ табындағы соқтығысулар жиілей
түсіп, анағұрлым кескілескен түрге айналған деген пікірлерде бар. Шынына
келгенде, хайуанат дүниесінен адамның бөлініп шығуы тек еңбектің арқасында
ғана мүмкін болды.Бұл өзінен-өзі адамның табиғатқа ықпал етуінің
коллективтік формасы болып табылады.
Алғашқы тұрмыстық адам табынында биологиялық және әлеуметтік бастау
күрестерінің негізгі бағыттарының бірі бала тудыру жөніндегі қатынастар
болды.Мұнда зоологиялық инстинктер ерекше күшпен көрінуге тиіс болды.Демек
дамып келе жатқан қоғам тарапынан өте күшті қысымға ұшырауға тиіс еді.
Л.Морган өзінің Көне қоғамында некелік жыныстық қатынастардың
алғашқы формасы қандас-туыстық семья дейтін болды деген жобаны
ұсынды.Морган қандас-туыстық семьяда некелік ортақтық тек бір ғана ұрпақты
барлық туыстарды екі-үш аталық т.б.батырларды және қарындастарды олардың
туыстарының бүкіл ұрпағын, олардың аталары мен әжелерінің бүкіл ұрпағын
қамтыды, деп санайды.
Практикалық (семинарлық) сабақтың тақырыбы:
№ 5. Палеолит мәдениеті мен көне адамдар
1.Сабақ жоспары:
1.Австралопитектер мен архантроптар
2.Homo erectus. Архантроптар дәуірі. Палеоантроптар
3.Homo sapiens. Дивергенция және адамзат отаны проблемасы
2.Сабақ мақсаты: Адамдардың жануарлар дүниесінен бөлініп шығуы,
антропогенез процесінің қалыптасуы мен ерте заманғы гоминидтер және олардың
еңбек қызметі туралы сипаттама
3.Қысқаша теориялық мәліметтер
Климат құрғай бастаған кезде ғаламшарымызда бұдан 12-14 млн жыл бұрын
жағдай өзгерді. Итмұрыны өтпейтін орман біртіндеп сүректі өсімдіктер өскен
саваннаға орын бере бастады.Сол кезде осы заманғы Африка аумағында өмір
сүрген приматтардың халі мүшкіл болды. Олардың бір бөлігі ылғалды
экваторлық орман аумағына орын теуіп, ағаштарда қалды. Ал өзге бөлігі
ағашта өмір сүретін тумаластарымен бәсекелестіктен қашып, құрлықта тіршілік
етуге көшті.Қорек жерде де жеткілікті болды. Олар құрлықта тамырлар мен
түйнектерді, бунақденелілер мен кесірткелерді және көптеген өзге жемдерді
жеді. Алайда мұндай жағдайларда ағаштарға өрмелеу аркылы жыртқыштардан
құтылу мүмкіндігі болмады. Сондықтан табиғи сұрыпталу кезінде дұшпанын
бірінші көргендері ғана сақтанып қалды. Егер артқы аяғына тұра алса
саваннада бұл оңай іске асады. Сөйтіп тік жүре алуға жағдай жасалды. Тек
анда-санда тік тұрғандар ғана емес, алдыңғы аяғына сүйенбей, тік қалпында
ұзақ жүргендер де тірі қалды .
Қолы босаған шимпанзе алдыңғы аяғымен күрделі қимылдар жасай алады.
Алдыңғы аяқтар заттармен айлалы әрекет істеу үшін пайдаланыла бастады.
Таяқшалармен топырақтағы бунақденелілерді жәре тамырсабақтарды шұқылап ашу
оңай. Ал тас және таяқты қорғануға немесе шабуыл жасауға пайдалануға
болады. Қарапайым австралопитектер қонысының арасынан павиандардың сол
жағында тесігі бар бассүйектері табылды. Сірә, сол кездердін; өзінде-ақ
австралопитек оң жақ қолын жеңіл пайдалана алған болса керек.
Бұл тіршілік иелері үйірлесіп өмір сүрді. Біріншіден, ол барлық жоғары
сатыдағы маймылдардың барлығына тән қасиет. Екіншіден, дене мөлшерінің
шағындығы (салмағы 25-50 кг) ірі жыртқыштарға жалғыз қарсы тұруға мүмкіндік
бермеді. Үйірлі өмір сүру пайдалы ғана емес , сондай-ақ барлық топ
мүшелерінің өзара әсерлесуді қалыптастырды. Саналылық деңгейінің
жоғарылауына мүмкіндік туғызды.
Австралопитектердің тағы бір ерекшелігі - терісі жүнсіз болып, өте көп
мөлшерде тер бөліп шығаруы. Мұндай көп мөлшердегі тер бездері өзге бірде-
бір тіршілік иесінде болған емес. Аптап ыстық саванна жағдайларында
австралопитектердің ірі мысықтұқымдаспен бәсекелеспей, жемін түсте
аулайтын жыртқыштың орнын иемденуіне мүмкіндік берсе керек. Өйткені
мысықтектестер жемін ертеңгілікте және кешкілікті аулайтыны мәлім. Осы
заманғы өлексемен қоректенетін бірде-бір приматтар ғылымға мәлім емес.
Алайда ғалымдар австралопитектердің шөпқоректі ірі аңдарды (пілдер,
бегемоттар) өле салысымен ұшасын (туша) бөлшектеп жей алатын болды деп
есептейді. Қазіргі уақытта сол жануарлардың ұрпақтары бірнеше күн қалың
терісі шіри бастағанша қол тимеген қалпында жатады. Өйткені мұндай теріні
тіпті арыстандар немесе жолбарыстар да жүлқылап жыртуға қиналады. Бәлкім
осының өзі құрал жасауға желеу болса керек.
Австралопитектер ұшаны бөлшектеуге үшкірленген тастан құрал жасап,
пайдалануға тіршілік иелері ішінен бірінші болғаны даусыз. Ең ақылды деген
горилла немесе шимпанзенің бірде-бірі өзге затты өндеуге басқа ешқандай зат
қолдана алмады. Ал бұдан 1,5-2,7 млн жыл бұрын Олдувай шатқалындағы Рудольф
(Кения) көліне жақын жерде кейінірек Олдувай деп аталатын алғапқы адами
мәдениет туындады. Бізге сол кездегі австралопитектер тайпасының тұрмыстық
кұрылысы туралы деректер онша белгілі емес. Алайда олардың қонысының
негізгі белгісі — шапқыш, қырғыш,пышпақ өзге таспен өнделген малтатас. Атап
айтқанда дәл осы үшін австралопитектерді homo habilis немесе іскер адам деп
атады
Адамтектес маймылдар мен адамдарды бір-бірінен ажырататын басты белгі —
мидың салмағы. Адамтектес маймылдардың миының салмағы 750 г-нан аспайды.
Миының салмағы 750 г кезінде бала сөйлей алады. Ежелгі адамдардың сөздік
қоры өте аз болды, ол тек жеке сөздерден ғана құралды. Олар сөз арқылы бір-
бірімен байланыс жасап отырды. Ең алғаш қауымдасып тіршілік еткен адамдар
еңбек ете жүріп, бір-бірімен үнемі қарым-қатынаста болды. Олар сөз арқылы
өз өмірлерінен жинақтаған тәжірибелерін ұрпақтан-ұрпақка беріп отырды. Сөз
— адамның ойлау қабілетінің дамуына, еңбек құралдарын жетілдіруге және
қоғамдық қарым-қатынастардың күрделене түсуіне әсер етті.
Адамның тікелей тарихи дамуы барысында негізгі үш кезеңді ажыратады:
1.Ежелгі адамдар (архантроптар),
2.Ертедегі адамдар (палеоантроптар)
3.Қазіргі адамдар (неоантроптар) жатады.
Практикалық (семинарлық) сабақтың тақырыбы:
№ 6. Қалыптасқан адамдар қоғамы
1.Сабақ жоспары:
1.Мәселенің әлеуметтік және биологиялық негіздері
2.Бастапқы тіршілік түрлері. Ұжымдық қатынастар
3.Отбасы қатынастары. Ойлау мен тіл. Идеология нышандары
2.Сабақ мақсаты: Алғашқы адамдар қоғамының әлеуметтік және биологиялық
негіздерін, бастапқы тіршілік түрлерін, ұжымдық қатынастар мен отбасы
қатынастарының, адамдар арасында ойлау мен тілдің шығуын көрсету.
3.Қысқаша теориялық мәліметтер
Антропоидтар құрамындағы адамның пайда болуына түрткі болған ежелгі
гоменидтердің пайда болу тек қана биологиялық алға секіру болып қана қойған
жоқ, сонымен қатар адам қоғамының тарихы басталатын шекара болды. Тарихтың
ежелгі бұл кезеңі алғашқы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.Сабақ жоспары:
1.Алғашқы қоғам тарихының пәні және міндеттері
2.Алғашқы қоғам тарихының шежірелеу және дәуірлеу
3.Алғашқы қауымдық құрылыс тарихын зерттеудегі қолданылатын деректер
2.Сабақ мақсаты: Алғашқы тұрмыстық қоғам тарихының аса маңызды міндеті
алғашқы тұрмыстық қауым құрылысының негізгі ерекшеліктерін анықтап табу,
оның қалыптасуын және дамуы мен ыдырауын жалпы заңдылықтарын ашып көрсету
оның таптық қоғамға айналу жағдайлары мен формаларын зерттеу және
студентердің таным дүниесін оятып, қалыптастыру.
3.Қысқаша теориялық мәліметтер
Алғашқы тұрмыстық қоғам тарихы адамның шығуы оның шаруашылық және
қоғамдық қызметінің тууы мен бастапқы дамуы мен, оның материалдық және
рухани мәдениетінің пайда болуы мен алғашқы кадамдарын зерттейді. Алғашқы
тұрмыстық қоғам тарихының аса маңызды міндеті алғашқы тұрмыстың қауым
құрылысының негізгі ерекшелікгерін анықтап табу, оның қалыптасуының, дамуы
мен ыдырауының жалпы заңдылықтарын ашып көрсету, оның таптық қоғамға айналу
жағдайлары мен формаларын зерттеу болып табылады.
Алғашқы тұрмысты қауым құрылысына өндіргіш кұштер дамуьшың өте-мөте
төменгі дәрежеде болуы тән. Оның бүкіл дамуы бойында дерлік карулар, жасау
үшін басты материал болып тас қала берді, бұдан жетудіруге зорға дегенде
кенетін тек қаңа ең қарапайының ғана жасауға болатын еді. Сондай-ақ
алғашқы тұрмыс адамдырының еңбек дағдылары мен өндірістік тәжірибелері
де мейлінше жетілдірген еді. Техникалық жағынан нашар жабдықталған, өзінің
жеке басының күшін нашар білетін алғашқы тұрмыс адамы табиғат алдында бір
өзі қорғаныссыз болды. Осыдан келіп алғашқы тұрмыс адамдары тіршілік ету
жолында бірігіп күресуі үшін коллективтік еңбек пен еңбек құралдарына және
өнімдеріне коллективтік меншіліктін сөзсіз бірігу қажеттігі туды. Алғашқы
жеке меншікті адамды адамның қанауын және халықтан бөлінген күштеу,
өкіметін білмеді. Бұл тапқа дейінгі мемлекетке дейінгі немеса оны сондай-ақ
В.И.Ленин атағандай, алғашқы тұрмыстық коммунистік қоғам еді.
Алғашқы турмыстык кауым қурылысының осы аса маңызды ерекшелігін оны
зерттеудің неге тек танымдық қана емес сондай-ақ үлкен дүниеге көзкарастық
манызы да болатынын түсінікті етеді.
Алғашқытұрмыстарихының шежіресі мен дәуірленуі. Алғашқы тұрмыстың қоғам
тарихы адам пайда болғаннан таптың қоғам туғанға дейінгі кезеңді қамтиды.
Бұл кезеңнің төсенгі шежіресінің шегі шамамен бұдан 1 млн ж.б.д. саналады.
Кейбір зерттеулердің пікірі бойынша тіпті әлдеқайда ерте заман деп
белгіленеді.
Азия Африкада алғашқы цивилизация б.ғ.д. IV-V мың жылдықтарда Европада
б.ғ.д. 1 мың жылдықта әйкумендердің (жер шарының адам мекендеген бөлігі)
басқа аймақтарында бұдан да кейінірек пайда болды.
Бұл адамзат тарихын үш ғасырға бөлді.
1. Тас
2. Қола
3. Темір
Тас ғасыры палеолит, мезолит, неолит.
1.Палеолит. Ерте палеолит б.з.д. 2 млн 140 мың.ж
2.Орта палеолит б.з.д. 140-40 мың.ж
3.Кейінгі палеолит б.з.д. 40-12 мың.ж.
Ерте палеолит археологиялық дәуірлерге немесе мәдениеттеріне бөлінеді.
Шеллые Дейінгі шелль, ашель және мустьер дәуірлеріне болып келеді (бұл
аттар алғашқы тұрған орындары болған.). Орта палеолит Мустьер дәуірі.
Кейінгі палеолит әдетте дәуірлерге замандарға Ориньяк, салютрей және мадлен
дәуірлері деп бөледі.
1870 ж көрнекті американ этнографы Люис Гечргі Морган. Алғашқы
тұрмыстық тарихты үш сатыға бөлді. Тағылық Варварлық Цивилизация тағылық
дәуірді иемденуші жинап – терушісін және аң, балық аулау шаруашылығының
уақыты, оның төменгі сатысы. Ең көне адамның пайда болуынан ортаңғысы балық
шаруашылығы туып отты қолданудан, жоғарғысы садақ пен жебені ойлап тапқан
кезден басталады.
Варварлық заманы егіншілік, мал шаруашылығы (мен суармалы егіншілік
ісін жүргізуден жоғарғысы) өндіретін уақыт оның төменгі сатысы қыш ісін
ойлап табудан ортаңғысы мал шаруашылығы мен суармалы егіншілік ісін
жүргізуден жоғарғысы темірдің пайда болуынан бастады. Қазіргі кезде Моргон
дәуірлеуін ұстамады. Алғашқы тұрмыс тарихын алғашқы тұрмыстық қауымда
қалыптасу, гүлдену, ыдырау деп үш кезеңге бөлді.
1 кезең. Алғашқы тұрмыс адамдар табының дәуірін атайды. Бұл еңбектің
жасанды қаруларының пайда болуымен, нашар біріккен өндіріс коллективтерін
құраған ең көне адамдардың шығуымен ашылады. Археологиялық жағымен алғанда
бұл дәуірге ерте палеолит Моргон дәуірленуіне тағылық төменгі сатысы сай
келеді.
2 кезең. Алғашқы тұрмыстың рулық қауым дәуірін атайды. Бұл дәуір ең
алдымен тас қаруларды кеңінен қолданумен, өндіргіш күштердің дамуын да ірі
алға басумен көзге түседі. Археологиялық жағынан алғашқы тұрмыс рулық қауым
дәуіріне кейінгі палеолит мезолит және неолит. Морган дәуірінде тағылықтың
орта және жоғарғы сатысы варварлықтың төменгі және орта сатысы сай келеді.
3 кезең. Ыдырау кезеңі ең алдымен тас орнына металдың пайда болуымен
байланысты өндіргіш күштердің дамуында ірі қадам басуымен көрінеді. Бұл
кезеңде тез даму арқасында өнім пайда болады, қыры бар байлық үшін
тонаушылық соғыстар кеңінен таралады. Рулық қауым семьялық қауымдарға
бөлініп кетеді. Археологиялық жағынан бұл дәуір неолит қола немесе ерте
темір дәуірі Моргон дәуірінде варварлықтың жоғарғы сатысы сай келеді.
Алғашқы тұрмыс коғамы тарихының дерек-төркіндері мейлінше сан алуан.
Адамзаттың өткен шағы туралы көрсететіндердің, адамның жасағандарының, оның
ыкпал еткендерінің, адам ісі-әрекеттеріне ықпал етіп әсерін тигізгендердің
бәрі, - міне тарихи ғылым үшін дерек-төркін жиынтығы осындай.
Алғашкы тұрмыс тарихының ерекшелігі сол, ол түгелдей, жазу-сызуы жоқ
дәуірге қатысты бол келеді; тарихи ғылымдар үшін асамазды жазба дерек-
төркіндер оның ақырғы дәуірін қоспағанда.
Алғашқы тұрмыс тарихы үшін негізгі көздердің басқа түрлерімеи салыстырғанда
өлшеусіз аз роль атқарады.
Көне замандардан сақталған заттың деректөркіндердің немесе оларды
басқаша атап жүргендей археологиялық ескерткіштердің зор маңызы бар. Заттық
деректөркіндер, яғни еңбек құралдары, көне құрылыстардың қалдықтары, сәндык
бұғымдар, ыдыс аяқтар, тағы сондайлар - бұл оны жасаған қоғамның
материалдық мәдениетінің қалдықтары.
3аттар - аса бағалы тарихи деректөркін, өйткені бұлардың бәрі өз дәуірінің
өнімі болып саналады, тек сол дәуірге ғана тән болып келеді, әрі олардын
өздері өндірілген сол кездің тіршілік жағдайын бейнелеп көрсетеді.
Археология деректері этнография деректері лингвистикалық деректер. Алғашқы
тұрмыс тарихын зерттеу үшін сарқыншақтар мен лингвистикалық деректерді
пайдалануда олардың уақытын шамалау ерекше қиын проблема болып
табылады.Олар осы заманғы өмірдің элементтері ретінде көрінеді де бұлардың
қайсы тарихи дәуірдің көлеңкесі екендігін тек жобалап қана щешуге болады.
Көне замандардан сақталған заттық дерек-төркіндердің немесе оларды басқаша
атап жүргендей археологиялық ескерткіштердің зор маңызы бар.Заттық дерек-
төркіндер, яғни еңбек құралдары көне құрылыстардың қалдықтары,сәндік
бұйымдар, ыдыс-аяқтар, тағы сондайлар-бұл оны жасаған қоғамның материалдық
мәдениетінің қалдықтары.
Тарих ғылымы салаларының бірі-жер шары халықтарының мәдениеті мен тұрмысын
зерттейтін этнография осы тайпалар мен халық топтарын, сондай-ақ неғұрлым
дамыған алғашқы тұрмыс сарқыншақтарын ақтарып тексерумен шұғылданады.
Алғашқы тұрмыстық қауымдық құрылыстың қайсы бір дәрежеде сипаттарын
сақтаған тайпалар мен халық топтары жер шарының түрлері жерлерінде қазірде
де өмір сүреді немесе осы таяудағы өткен шақта өмір сүрді.Олар түрлі
сатыларда тұрады және дамудың әртүрлі кезеңдерінде болып саналады.Бұлардың
кейбіреулері, әлі мүлде металдарды білмейді және тас ғасырында өмір сүреді.
Халықтың өткен шағы туралы ұғымның маңызды дерек-төркіні лингвистикалық
деректер бола алады.Осы заманғы барлық тілдер қоғамның дамуына қарай
қалыптасқанда өз бойында өте ертедегі өткен шақтың іздері жиі сақталып
қалған.Мәселен, орысша стрелять сөзі страла сөзінен шыққан.
Антропологиялық және басқада жаратылыс ғылымдарының деректері.
Антропологиялық дерек-төркіндердің алғашқы тұрмыс адамдарының сүйек
қалдықтарының маңызы өте зор.Бұл қалдықтар тиісті замана неғұрлым көне
болған сайын сқғұрлымолар фрагменталды және олардан толық құнды дерек алу
үшін көп өнер жұмсау болады.
Алғашқы тұрмыс тарихи деректері-төркін тануының ерекшеліктері. Алғашқы
тұрмыс тарихы дерек-төркіндері түрлернің бір де бірі өткен шақты барлық
жағынан сипаттап бере алмайды.Өздері жасалған дәуірге түгелдей жататындар-
тек археологиялық олжалар ғана, бірақ олар өздерін жасаған қоғамның
материалдық мәдениеті туралы пайымдауға ғана мүмкіндік береді де қоғамды
бүтіндей көз алдына келтіруге мүмкіндік бермейді.Мұнда жоғарыда
айтылғандай, этнграфия көмекке келеді.
Практикалық (семинарлық) сабақтың тақырыбы:
№ 2. Алғашқы қоғам тарихының тарихнамасы
1.Сабақ жоспары:
1.Ежелгі және ортағасырда алғашқы қауым туралы ұғым
2.ХШХғ.-ХХғ.алғашқы қоғам ғылымы тарихының дамуы
2.Сабақ мақсаты: Алғашқы кездегі адамдардың алғашқы тұрмысын, оның пайда
болуын және де алғашқы адамдардың тарихын, ежелгі адамдардың қайда тұрғанын
студенттерге таныстыру.
3.Қысқаша теориялық мәліметтер
Ежелгі замандағы және орта ғасырлардағы алғашқы тұрмыс туралы ұғым.
Алғашқы тұрмыстық қоғамның тарихы – тарихы ғылымның бір шама жас саласы.
Ол өткен ғасырдың екінші жартысында пайда болып әрі, тек жүз жылдай
уақыттан бері ғана өмір сүріп келеді. Алайда, бұл бұрын адамдар адамзат
тарихының бастапқы кезі туралы ұғымды көз алдына келтіруге әрекет жасамады
деген ынта қою адамдарда өз дамуының өте ерте кезеңдерінде-ақ туған. Қалай
болған күнде де этнографтар зерттеген ең артта қалған халықтар да өздернің
алыстағы өткеншағы тұралы ата бабалары іс әрекеттері мен ерліктері тұралы
рулар мен тайпалардың шығуы жайына аузекі әнгіме-аңызда табылған. Санау
ежелгі заманды көршілерінің тіршілік еткен шағын қадағалау олардың өткен
шағына көз жіберу әрекеттері де жатады.
Орта ғасырларда шіркеу мен схоластика ғылымды жаншып басып келді. Осы
кезде ежелгі заманға қарағаннан гөрі адамдардың өткен шағы туралы және
беймәлім елдердің халыктары жайында, барып тұрған қисынсыз ойдан шығарылған
қаусеттер таратылды. Орта ғасырдағы географтар мен шежірешілер ит басты
адамдар (киноцефалдар) туралы немесе көрпе сиякты өзінің орасан үлкен
құлақтарына оранған фанезийліктер жайындағы аңыздарды шын деп білді.
Адамзаттың шығуы жене оның ауел бастапқы тарихи проблемаларыны келетін
болсақ, бұл жөнінде бәрі де библия (інжіл) аңыздарында айтылып қойылған деп
саналды. Ал, қалайда осы қиын жағдайлардын өзінде де жер және оны
мекендеген халықтар жайындағы білім молайып кеңейе түсті. Осы білімдер
кейініректе алғашқы тұрмыс тарихын зерттеудің көзі де болды. Араб
географтары Шығыс Европа мен Азия халықтарының сипаттамасын құрастырды.
XIII ғасырдағы орта азия халықтары туралы тамаша деректертер географ Чан-
Чуньнің сапар жазбаларынды сақталған. Сауда байланыстарын орнату үшін
Шығысқа аттанған саяхатшылар (Плано Корпини, Рубрук, Мерко Поло және
басқалары) европалықтардык Шығыс халықтарымен таныстығын кеңейте түсті.
Таптық қоғамның пайда болуымен адамдардың ең көне жағдайлары туралы,
алғашқы тұрмыстық аңыздар өмірлері жартылай аң тәрізді өткені жайында
немесе алтын ғасыр туралы адамдар еңбексіз және қамқорсыз өмір сүрген
жауынгерлік пен соғыс дегендерді білмеген. Варварлық дүние антик авторларға
онша мәлім емес еді. Геродот коллективтік меншік бар екендігін байқаған.
Геродот мекейліктер ана жағынан үрім-бұтағын тарататындығын бұларда әйелдер
өзіне жауынгер екендігін және күйеуге жауды өлтіргеннен кейін ғана барып
шығатындығын жазады.
Ежелгі дәуірдің ұлы материалистері Демокрит жер бетіндегі алғашқы адамдар
жайылымға шығып және көшіп жүріп олар жердің аса мол табиғи азықтарын және
кездейсоқ ағаш жемістерін қорек етіп тағылық және аңша өмір сүрді деп
есептеді, өздеріне тамақ табу, жауын-шашын мен аңдардан тасалау қажеттігі
адамдарды табиғатпен күресудің тәсілдерін іздеуге мәжбүр етті.
Демокриттің жолын қуушы көне римдік философ және ақын Лукреций Кар
(б.ғ.д. 99-55 ж.р затар табиғаты туралы поэмасында “тағылық күйден отты
киім кешекті баспананы т.с. ойлап тапқанға дейінгі ең көне адамзат дамуының
көрінісін суреттеп жазды.”)
Орта ғасырларда шіркеу мен схоластика ғылымды жаншып басып келді. Осы
кезде ежелгі заманға қарағаннан гөрі адамдардың өткен шағы туралы және
беймәлім елдердің халықтары жайында, барып тұрған қисынсыз ойдан шығарылған
қаусеттер таратылды. Орта ғасырдағы географтар мен шежірешілер ит басты
адамдар (киноцефалдар) туралы немесе көрпе сиякты өзінің орасан үлкен
құлақтарына оранған фанезийліктер жайындағы аңыздарды шын деп білді.
Адамзаттың шығуы жене оның әуел бастапқы тарихи проблемаларыны келетін
болсақ, бұл жөнінде бәрі де библия (інжіл) аңыздарында айтылып қойылған деп
саналды. Ал, қалайда осы қиын жағдайлардын өзінде де жер және оны
мекендеген халықтар жайындағы білім молайып кеңейе түсті. Осы білімдер
кейініректе алғашқы тұрмыс тарихын зерттеудің көзі де болды. Араб
географтары Шығыс Европа мен Азия халықтарының сипаттамасын құрастырды.
XIII ғасырдағы орта азия халықтары туралы тамаша деректертер географ Чан-
Чуньнің сапар жазбаларында сақталған. Сауда байланыстарын орнату үшін
Шығысқа аттанған саяхатшылар (Плано Корпини, Рубрук, Мерко Поло және
басқалары) европалықтардың Шығыс халықтарымен таныстығын кеңейте түсті.
Этнографиялық білімдердің қорланып жиналуы. Европада этнография
білімдердің қорланып жиналуындағы нағыз төнкеріс ХV ғасыр ұлы география
жаңалықтар ашылған кездерден басталады. Христофор Колумб Америка
жағалауларына (1491ж) жетті. 1497 ж Васко до Гама Европадан Индияға
баратын теңіз жолын тапты. 1519 – 1921 ж Магелан дүние жүзін аралап саяхат
жасады. Осылардан кейін бірен – саран Европаға ондаған және жүздеген артта
қалған халықтар туралы толып жатқан сан алуан мәліметтерді әкелген көпестер
мен жаулап алушылар тасқыны теңіз сыртындағы елдерге лап қойды. Христиан
миммионорлары көптеген бағалы этнографиялық байқаулар жасады.
Француз миссионер – изуиті Жозеф-Франсуа Лафито Америка жергілікті
халықтарының этнографиялық мағлұматтарына қарап осы пікірді дәлелдеуге
тырысқандардың бірі болады. Ол ирокездер мен гуродардың тұрмысын ұзақ уақыт
бойы тікелей бақылады. XVIII ғасырдың аяғына дейін алғашқы тұрмыстың
халықтар мен таныстықта барған сайын үсті-үстіне кеңейте түскен жаңа
жерлерде ашу көбейте берді. Кейбір саяхатшылар (Лаперу, Мопертюц,
Бугенвилль және т.б.) өздерінің алғашқы жайлы тамаша сипаттамаларын
қалдырды.
Алғашқы тұрмыс тарихының шығуы. Ұлы географиялық жаңалықтар ашылулар
дәуірінде және кейінгі ғасырларда тез жинақталып, қорланған әрі өсе түскен
этнографиялық материал табиғи түрде алғашқы тұрмыс қоғамының қалыптасуының
түрлі теорияларының тууына әкеп соқты. Шотланд философы Адам Фергюсон
(1723-1816 жж.) өзінің “Азаматтық қоғам” тарихының очеркінде 1767 жылы
белгілі дәрежеде этнографиялық мариалдарын құрып адам мәдениеті дамуының
жалпы концепциясын жасауға тырысты. Ол тарихты үш дәуірге тағылық,
варварлық, цивилизация дәуіріне бөлді. Тағылық пен варварлық арасындағы
шекті Фергюсон жеке меншіктің енуі, аң аулау мен балық аулаудан тамақ
табудың басымдық алған тәсілі ретінде егіншілік, мал шаруашылығына көшу деп
саналды. Осындай көзқарастарды адамзат үш сатыдан балалық яғни тағылық
күйден, жастық, яғни варварлық күйден және кәмелеттік, яғни мәдени игі
ниетті күйден өтті деген қағиданы ұсынған неміс ғалымдары Иоганн Форстер
(1729-1798 ж) мен оның ұлы Геогрд (1754-1794) дамытты.
XVIII ғасырдың көптеген басқа философтары мен тарихшылары алғашқы
тұрмыстық қоғам туралы өздерінің қорытындыларын тұжырымдауға тырысты. Артта
қалған халықтар мемлекетті де жеке меншікті де білмеді. Демек бұл мекемелер
адамзат тарихында түбегейлі мәңгі бақилық болып табылмайды. Мұндай
қорытындылар алғашқы тұрмыс туралы ғылымның одан әрі дамуы үшін ерекше
маңызға ие болды. ХІХ ғасырдың І жартысында бұған деген ынта қою күрт
төмендеді. Бұл бір жағынан, француз революциясынан кейін буржуазия
капиталистік қатынастарды тұрақтандыруға тырысқандығымен түсіндірілетін
еді. Этнография тап болған тұрпайы халықтардың даму дәрежесі мәдени
азаматтың ата-бабалары үшін тән болып келетіндігіне елеулі дәлелдер ғылым
қарамағында әлі жоқ болатын.
ХІХ ғасырға қарай Европаның музейлерінде қазу кезінде табылған еңбек
құралдары мен алғашқы тұрмыс адамдарының үй – мүлік заттарының көп
коллекциясы жиналған болатын. Олар тарихи зертеулердің обьектісі айналу
үшін бұларды классификациялау керек болды. Мұны алғашқылардың бірі болып,
дат археологы К.Ю.Томсон (1778-1865) жасауға тырысты. ХІХ ғасырдың 30
жылдарында ол алғашқы тұрмыс ескерткіштері жинағын, олардан жасалған
материал бойынша үш топқа: тас ғасыры, қола және темір ғасыры тобына бөлді.
2-ші бір дат археологы И.Я.Ворсо (1821-1885 ж) Томсеннен едәуір ары барды.
Ол қола ғасырындағы кісілерді жерлеу салтына қарай бірінен-бірі
ажыратылатындығына мұнда мәйіттермен бірге салынған заттар тиісінше әр
түрлі екендігіне көңіл аударды.
1871 жылы Дарвиннің “Адамның шығуы және жыныстың сұрыпталу ”деген еңбегі
шықты. Мұнда Дарвин салыстырмалы анатомияның зоогеографияның алғашқы
тұрмыстық қоғам тарихының іс жүзіндегі деректерін өте кеңінен пайдалана
отырып, негіздеп, біріншіден адамның хайуаннан шыққандығын мұны Т.Тексли
жасағаннан гөрі анағұрлым көп жеріне - жете егжей-тегжейлі негізлеп берді,
екіншіден осы заманғы адам тәрізді маймылдар эволюциясының бүйір бұтақтары
екендігін және адам өзінің шығуының қайсыбір өліп құрып кеткен неғұрлым
бейтарап формалардан бастайтынын көрсетті. Бахофен сол кезде үстемдік еткен
алғашқы адамдар семья болып өмір сүрген ал олардың басы ерлер болды деген
патриархалдық теорияға өзінің идеяларын қарама-қарсы қойды. Ол алғашқы
тұрмыс дәуіріндегі әйелдердің қоғамдық бас болуы тек кейбір халықтардың
тарихына ғана тән кездейсоқтық немесе жеке құбылыс табылмайды. Тарихи
процестің бүкіл адамзат үшін универсиалды кезеңі болып табылады деп
саналды. Алайда Бахофен семья дамуының негізгі діни идеялардың
эвалюциясында деп теріс түсінді.
Алғашқы тұрмыс қоғамын зерттеуде бұрын аталып та өткен көрнекті американ
ғалымы Льюмус Генри Морганның (1818-1881) аса маңызды еңбегі бар. Ол
өзінің ілімін “Көне қоғам” деген еңбекте (1877ж) неғұрлым толық баяндаған
сондай-ақ Морганның және осы қасиет системасы (1870 ж) және Американ
жергілікті халықтар үйлері және үй іші тіршілігі (1881ж) деген
еңбектерінің маңызы зор болды. Оның қорытындылары этнографиядан,
археологиядан әрі жер шарының барлық бөліктерінің тарихынан көптеген
фактілерге негізделді, бірақ солтүстік американ үндістер ирокездеріндегі
қоғамдық қатынастарды Морганның зерттеуі мен ирокез руының реконструкциясы
ерекше маңызға ие болды.
Морган ілімінің негізіне адамзат пен оның мәдениеттнің прогрессивті
дамуының тутастық принципі алынған, бірақ басқа эволюционистерден
айырмашылығы, Морган әрқашан да дәйекті болмағанымен бұл прогрестің
себептерін қоғам дамуының материалдық жағдайларыны деп білді, бұл ол
жасаған алғаш тұрмыс тарихының дәуірленуінен керінеді. Морган идеализмнен
толык қол үзеалмайды (ол, мәселен, меншіктіктің емес, меншіктік идеясының
дамуы болып жатады деп санады), бірақ оның ақырғы қорытындылары стихиялық
материалистік қорытынды еді. Морған алғашқы тұрмыстық қауымдык, құрылыстың
негізгі ұясы ең арғы аналық формадан ал кейінгі әкелік формаға карай
дамыған ру екендігін көрсетті. Ол алғашқы тұрмыстық қоғамның экономикасы
қауымдық меншікке негізделгенін және коллективизмнің бұл принципі алғашқы
тұрмыс халықтарынын, қоғамдық өмірінің, басқа жақтарын да, соның ішінде
олардың семьялық некелік үйымдарының бастапқы формаларын да анықтағаны
тапты. 1880 жылы Маркс алғашқы тұрмыстық қауымдық формацияның тарихи
жөніндегі арнаулы зерттеуді бастап, ал ол қайтыс болғаннан кейін Энгельс
жалғастырып аяқтады.Бұл1884 жылы шыққан Энгельстің Семьяның жек
меншікпен мемлекеттің шығуы деген еңбегі еді. Зерттеу негізіне
Л.Г.Морганның Көне қоғамы алынған еді, бірақ Энгельс Морган қорытқан
материалды қайта өңдеді, оны жаңа фактілермен және қорытындылармен
толықтырды және алғашқы тұрмыс тарихи процесін дәйекті материалистік
тұрғыдан түсіндіріп шықты.
Семьяның жеке меншік пен мемлекеттің шығуында Энгельс алғашқы
тұрмыстық қауымдық формацияның бастапқы және ақырғы межесін белгілеп берді
және оның дамуының негізгі заңдылықтарын ашты. Алғашқы тұрмыс экономикасы
жеке меншіктің тарихи алғы саласы болған коллективтік қауымдық-рулық
меншікке негізделді; аналық ру және оған тән топтық және қосақ семья
формалары әкелік рудың және патриархалдықтың, ал одан кейін моногамдық
семьяның тарихи жағы алдынан келеді.
Мұнымен бірге Энгельстің еңбегі өз дамуында озат және артта қалған
халықтардың арасындағы тарихи өзара қатынастарды түсіну үшін методологиялық
нұсқау берді. Буржуазиялық ғылымда ең ықпалды антиэволюциялық бағыттардың
бірі тарихи прогрестің эволюциясы ұғымына мәдени диффузия, Яни мәдени
құбылыстардың кеңістіктік орын алмасуы ұғымын қарсы қойған диффузионизм
болды.Ратцельдің еңбектеріндегі жаңа адам маңызды дүние осы құбылыстар
байқалатын, нақтылы ең алдымен географиялық жағдайлар мәдени құбылыстарды
зерттеуге ұмтылу болды. XX ғасырда алғашқы тұрмыс тарихы саласында әртүрлі
концепциялар жасаған бүтіндей этнографиялық мектептер туды.
Алғашқы тұрмыс тарихының марксистік концепциясын дамытуда осы мәселелерге
байланысты XX ғасырдың 20-шы жылдарында-ақ зерттеу жасай бастаған СССР
ғалымдары жетекші роль атқарды.Олар алғашқы тұрмыс қоғамының тарихын
материалистік тұрғыдан түсінудің пайдасына жаңа аргументация берген көп
антропологиялық, этногрпфиялық әсіресе көрнектісі Энгельс өмір сүрген
кезде мүлде жоқ болған дерлік археологиялық материалды зерттеді.
Практикалық (семинарлық) сабақтың тақырыбы:
№ 3. Адамның шығу тегі проблемасы
1.Сабақ жоспары:
1.Адамдардың жануарлар дүниесінен бөлініп шығуы
2.Антропогенез процесінің қозғаушы күштері
3.Көне адамдар тобыры мен түрлерінің шығу факторы
2.Сабақ мақсаты: Адамдардың жануарлар дүниесінен бөлініп шығуы,
антропогенез процесінің қалыптасуы мен ерте заманғы гоминидтер және олардың
еңбек қызметі туралы сипаттама
3.Қысқаша теориялық мәліметтер
Алғашқы тұрмыс қоғамының заңдылық түсіну адам эволюциясының ен бойында,
адамның өзінін, физикалық типінің өзгерістердің, осы өзгерістердің қозғаушы
күштің антропогенездің осы заманғы теориясымен таныспайынша мүмкін емес.
Тарихтың тең сәрісінде, Лениннің айтуы бойынша қалыптасып келе жатқан
адамдарды физика типі көп жағынан әлі де олардың мүмкіндігін анықтайтын
еді. Сондықтанда тарихи дамудын қуатты факторлары ретінде алға шықты. Сол
себептен де еңбек қызмет ең көне кезеңде әлеуметтік ұйымдардың қаралуы
адамның өзінің биологиялық тарихынана бөлуі болмайды.
Табиғат туралы мәселе Карл Линней оны жануарлар патшасы системасын
енгізеді. Әрі адамды сол белгілі кездегі маймылды бірге қосып сүтпен қой
кұрамына приматтарды XVIII ғасыр орта шенінде тұнғыш рет ғылыми негізге
қойылды. Айтылғандарды қорытайық. Қазіргі заманғы адам приматтар отряды
гоминидтер семьясына жататын Ноmо текті түрін құрайды. Осы заманғы
адамзаттың нәсілдері арасындағы морфологиялық айырмашылықтар жай кезге
көрінгеніне де қарамастан. Бірақ олар өмірлік бір түрге жатқызылуы мүмкін.
Антропогенез саласындағы білімдердің барлық қорын жинақтаған және
эволюциялық теорияның негізгі қағидаларын атап айтқанда табиғи және
жыныстық іріктелу туралы ілімін адамға қолдануға әрекет жасаған Чарлз
Дарвиннің “Адамның шығуы мен жыныстық сұрыптау” (1971ж) деген кітабында
адамның жануарлықтан шыққан тегі айдан анық толық дәлелденіп осы заманғы
антропология мен материалистік философияның өзекті тірегіне
айналды.Х1Хғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдағы толып жатқан зерттеулер адамның
жануарлық шыққан тегі туралы ілімнің дұрыстығының жаңа дәлелдерін әкелді.
Антропоморфты семьялар мен қатар приматтар отрядының барлық
классификацияларында дерлік осы заманғы адам мен ең жақын ата-тектерін
біріктіретін гоминит семьялары бөлініп шығады. Бұл семьялардың барлық
өкілдері үшін өз құрылысының күрделілігі жағынан басқа приматтардың миынан
әлдеқайда көп артып түсетін үлкен ми дененің түзулене түскен жағдайы мен
екі аяқпен тік жүру, өте қозғалғыш және барлық қалғандарына күрт қарама-
қарсы келетін күшті дамыған үлкен саусақты нәзік қимыл жасауға қабілетті
қол сүйегі тән болып келеді. Сонымен тіпті анатомиялық көзқарас тұрғысынан
қазіргі адам мен оның тікелей ата-тектері оларды басқа приматтардан, тіпті
адам тәрізділерден бөлініп тұратын және семьяларда олардың бөлінуін
ақтайтын едәуір ерешелікпен сипатталады.
Гоминид семьяларының құрамын түрлі зерттеушілер әр түрлі анықтайды.
Көптеген еңбектерінде семьялар құрамында тек бір ғана текті адамның өз
басын, оған барлық қазылып табылған формаларды қоса отырып, “Ноmо” тегін
және қазіргі адамды бөліп көрсету қабылданған. “Ноmо” тегі шегінде әдетте
екі түр – қазіргі түрдің адамы парасатты адам “Хомосабен” тұрпайы адам
Хомосабенс болып бөлінеді. Бұл бөлімшелерден бір жағынан осы заманғы
адаммен, 2-ші жағынан оның тікелей ата-тектері арасында соңғылардың
арасындағыға қарағанда морфологиялық айырмашылық көп екендігі көрінеді.
Антропогенез процесінде бір гоминид семьялары қалыптасқанда екіншісі
қазіргі түрдің қалыптасқанда екі секіріс туралы қағиданы ұсынған Я.Я.
Рогинский ең алдымен нақ осы фактілерге сүйенеді. Антропогенез процесінде
бұлардың маңызы бірдей емес екендігі түсінікті. Бірінші секіріс морфология
сферасында айырықша адамдық ерекшеліктердің көрінуімен сай келеді де ойлау
мен тілдің пайда болып әлеуметтік ұйымдардың өркендеуі т.б. құралуымен бір
сөзбен айтқанда адамның өзі пайда болуымен көзге түседі.
Екінші секіріс “қалыптасып келе жатқан адамдардан “дайын” адамдардың
құралуын ғана көрсетеді”. Кейбір ғалымдар алайда бір жағынан ең ертедегі
және ертедегі гоминидтер петекантроптар мен синантроптар және екінші
жағынан Неандертальдықтар арасындағы морфологиялық айырмашылықтар
неандерталдықтар мен қазіргі адамдар арасындағыдан гөрі аз деп санайды.
Тиісінше секірістер саны үшке дейін көбейеді. Айтылғандарды қорытайық.
Қазіргі заманғы адам приматтар отряды гоминидтер семьялығына жататын “Ноmо”
текті түрін құрайды. Осы заманғы адамзатың нәсілдері арасындағы
морфологиялық айырмашылықтар жай көзге көрінгеніне де қарамастан бірақ
олар өмірлік маңызы жоқ екінші дәрежелі белгілерінен де көрінеді.
Антропогенез процесінің қозғаушы күштері. Адамның шығу процесіне
биологиялық заңдылықтарды тарата отырып Дарвин жыныстық сұрыптауға барынша
үлкен маңыз берді. Оның теориясына сәйкес приматтармен салыстырғанда
адамның физикалық ерекшелігі мынада: белгілі бір ерекшеліктері бар
индивидумдарды әйелдердің таңдап алуы салдарында құралған морфологиялық
ерекшеліктердің болуында еді, бұл көбейіп өсу процесінде басымдық алды,
неғұрлым көп ұрпақ қалдырды. Сөйтіп белгілі бағытта адам тегінің дамуына
шешуші ықпал жасады. Ч.Дарвин осы арқылы сол бір заманғы адамның күрт
жыныстық диморфизмін денесінде жүн бүркеншігінің толық дерлік жойылуын
т.б. түсіндіреді.
Алайда жыныстық сұрыпталуда басқа белгілер емес, нақ сол белгілердің
шешуші болғандығының айқын еместігі туралы айтпағанның өзінде жыныстық
сұрыптау теориясының көмегімен ми көлемінің өзгерістерін қол бастарының
қимылдағыштығын дененің пропорциясын түсіндіру қиын еді, ал нақ осылар
адамға анатомиялық ерекшелік берді ғой .Дарвин теориясы тұрғысынан алғанда
адамның нақтылап сөйлейтін сөзінің шығуы мен жетіле түсуін түсіндіру қиынға
соғады.
Көптеген ғалымдар адам морфологиясының өзгерістеріне анықтаушы ықпал еткен
және адамды хайуанаттар дүниесінен бөліп тұрған өтпейтін әңгек болған
маймылдан адамға көшуден шешуші қадам ретінде тік жүруді көрсетеді.
Басқалары қолды еркін билеп игеру айналадағы табиғатты қайта жасауда
адамдардың алдында орасан зор перспектива ашты.Антропогонез еңбек
теориясының маңызын Энгельстің өзінің бір сөз тізбегімен алып : еңбек
адамның өзін жасады, деп тұжырымдауға болады. Шынында да еңбек алдымен
тамақ тауып, жаулардан қорғануға олардың қажеттерін қанағаттандыруға
бағытталған адамдардың еңбек қызметі төрттік дәуірі кезінде адамның түр
–тұрпатын өзгерткен және қоғамды жасаған қуатты стимул болды. Адамның
тікелей ата- тектері үштік дәуірдің аяғындағы антропоморфты маймылдар осы
заманғы приматтардың көпшілігіне ұқсас қоғамдық хайуанаттар болды. Олар
бірігіп азық жинады және жыртқыш хайуанаттардан қорғанды. Бірақ олардың
айналадағы табиғатқа ықпал етуінің басқа сүт қоректілердің ықпал етуінен
принципиалды айырмашылығы бар еді. Ұсақ жануарларды аулап жеуге жарайтын
тамырлады қазып алу ағаштардан жеміс жидектер мен жеке жидектерді қағып
түсіру және құрт- құмырсқалардан қорғану үшін, олардың кездейсоқ іріктеліп
алынған тастарды таяқшалар мен ағаш бұтақтарын пайдалануы өте ықтимал.
Бірақ бұл әлі нағыз қаруларды пайдалану емес еді.
Қаруларды тұрақты қолдану алғашқы адам алдында өз қажеттерін өтеуде, атап
айтқанда өзінің тамақтық қорын орасан үлкен дәрежеде ұлғайт уда табиғат
ресурстарын анағұрлым едәуір белсенді пайдалану мүмкіндігін ашты.Сондай-ақ
жыртқыштарға қарсы күрестен алғашқы тұрмыс коллективтерінің күшін едәуір
арттырды. Сонымен (бірге) тілдің пайда болуы еңбек процесінде шықты және
еңбек қызметінің салдары болды. Ф. Энгельс теориясы адамның қалыптасуында
қоғамдық, әлеуметтік іс шешуші роль атқарғанын атап көрсеткен қоғамсыз
адам бола алмайтындығына көзжеткізген барлық қолда бар антропогонез
теорияларынан бірден-бір айрықша теория болды, ол ойлау мен сөздің шығуын
түсіндіріп берді.
Ф. Энгельс құбылыстың биологиялық жағына да көңіл бөлді. Ол тік жүрудің
қалыптасуының гоминид семьялығындағы эволюцияда қол мен мидың прогрессивті
дамуының маңызын көрсетеді адам организмі биохимиясының өзгерісінде етті
тамақтың ролін т.б. көрсетеді. Адамның ең таяу ата тектері мен адамзаттың
арғы отан проблемалары.
Қазіргі кезде Ескі Дүниенің әртүрлі салаларында үштік дәуірдің аяғындағы
қазылып табылған адам тәрізді маймылдардың қазындылары өте көптеп белгілі
болып отыр. Адамға ең жақын дриопитекті маймылдар тобы болып шықты. Батыс
Европаның Африка мен Азияның әр түрлі облыстарының кейінгі үштік жіктерінде
дриопитектердің қалдығы табылды. Дриопитектер орташа көлемі жағынан осы
заманғы павиондар мен шимпанзені еске түсіретін приматтар болып келеді.
Гоминид семьяларының тікелей арғы тектері туралы нақтылы ұғымды жасау үшін
оңтүстік Африкадағы толып жатқан және жақсы сақталған олжалардың мейілінше
зор маңызы бар,мұның алғашқы ұғымы 1924ж.жасалған еді.Осы уақытқа қарай
оңтүстік Африкада антроморвты маймылдардың бес қазбалық түрі ашылды бұлар
үш текті австралопитектерді, паронтроптарды және полнзионтроптарды
біріктіреді және австролопитектердің семья тармағына немесе семьялылығына
бөлінеді. Олар сірә бойы жағынан дриопитектік маймылдардан айнымайды, бірақ
миының біршама ірілігімен (500-600 см)және екі аяқты локомациясымен яғни
артқы аяқтары мен жүру арқылы сипатталған.
Ф. Энгельстің пікірін растайды және хайуанаттарды аулау гоминидтердің ата-
бабаларында да болсын басым орын алғанын көрсетеді. Австролотитектік
маймылдардың қаруларды пайдалануы туралы мәселе ерекше қойылады. Олармен
бірге шөп қоректі хайуанаттардың бас сүйектері, мүйіздері мен сынған түтік
сүйектері, сондай-ақ павиондардың сынған бас сүйектері көптеп табылды.
Австролопитектер павиондарды аулаған және олардың бас сүйектерін өткір
тастардың көмегімен жарған деп болжалады.
Адамның хайуандық шыққан тегі туралы теория негізделгеннен кейін ғалымдар
алғашқы тұрмыстық маймыл адамдардың тіршілік етуі туралы болжауларды
айтып, тіпті олардың морфологиялық тұрпаты жайында көз алдына келтіріп
көруге де тырысты.Бұл болжаулар мұндай тіршілік иесінің қазба қалдықтары
шынында да Явадағы Соло өзенініңде 1890-1891 жылдары нақтылы тұжырымға ие
болды.
Бас сүйегінің қақпағы мен төменгі аяқтарының ұзын сүйектері табылды.
Оларды зерттеу негізінде сол тиісті болған тіршілік иесі тік жағдайларда
жүріп тұрған деген қорытынды жасалды. Сондықтан питекантроп немесе тік
жүретін “маймыл-адам”деген ат тағылды. Питекантроптар шелль және ашелль
мәдениетіне жататын еңбек қаруларымен пайдаланған деген тұжырымға көбірек
бой ұруда. Өте көне гоминидтің морфологиялық типінің эволюциясын түсіну
үшін 1927жылдан бастап Солтүстік Қытайда Пекинге таяу Чжоукоудянь үңгірінде
аса маңызды жаңалықтар ашылды. Мұнда табылған ең көне аңшылар лагерінің
қазбасы орасан үлкен археологиялық материалға қол жеткізді бұл 40-тан
астам индивидуумдар ер адамдардың әйелдер мен балалардың сүйек қалдықтары
еді.
Питекантроп сияқты синантроп орта бойлы және денесі мығым болып келген.
Бұл қорытындыны қорғауда синантроптардың еңбек қызметінің біршама жоғары
дәрежесі жанама дәлел бола алады.Мәселен айталық құралдары сан алуан және
шелль тұрғын жерлерінен табылған саймандарының тұрақсыз бір типті
.Соққыштар аз әрі бұларда типологиялық бірыңғайлығымен айрықша болып
келеді. Синантроп енді бұғы, киік, жабайы жылқы және тіпті мүйіз тұмсық
сияқты ірі жануарларды да өлтіретін. Оның үңгірлерде тұрақты мекені
болған. Синантроп отты кеңінен пайдаланғаныдығының даусыз дәлелдерін
көрсетті үңгір ішіндегі күлдің қабаты бірнеше метрге жетеді.
Адамның хайуандық шыққан тегі туралы теория негізделгеннен кейін ғалымдар
алғашқы тұрмыстық маймыл адамдардың тіршілік етуі туралы болжауларды айтып,
тіпті олардың морфологиялық тұрпаты жайында көз алдыға келтіріп көруге де
тырысты.Бұл болжаулар мұндай тіршілік иесінің қазба қалдықтары шынында да
Явадағы Сола өзенінің ерте плейтоцендік шөгінділерінде ашылған кезде 1890-
1891 жылдары нақтылы тұжырымға ие болды. Германиядағы Дюссельдорф маңынан
алғаш табылған олжалардың аты бойынша неандертальдық-адам деп аталған .
Неандертальдықтардың морфологиялық типі ең көне гоминидтердің физикалық
ерекшеліктеріне қарағанда әлдеқайда көп жақсы жағынан мәлім. Сүйек
тұрпаттарын зерттеу неандертальдықтар орта бойлы және барлық жалпақтық
көлемдері сірә осы заманғы адамның осындай көлемдерінен асып түсетін
төтенше күшті құрылысты адамдар болғанын көрсетеді көк еттері бекітілген
жердегі сүйектердің үстіндегі едәуір рельеф бұлшық еттерінің күшті
дамығандығын көрсетеді.Неандертальдың өте оңтайлы да тез жүретін
жануарларды аулағандықтарына қарағанда, оның күші жылдамдығымен
қосарланғаны көрінеді.Бірақ жылдамдығы барлық мүшелеріне таралмаған болса
керек. Мәселен қол басының пропорциясы осы замандағылардікінен өзгеше еді
қол басының өзі дөрекілеу де ауырлау болатын нәзік қозғалыстарға оның
оралымдылығы мен қабілеті сірә, шектеулі болса керек.Неандертальдықтар
миының дамуы қазіргі заман адамдарының миына жақындап келеді. Оның көлемі
түрлі формаларда 1200см- тен 600см – ке дейін аралықта ауытқыды.
Неандерталь формалардың бас сүйек құрылысында да көптеген маймылдың
белгілері сақталғанды.Бас сүйек қорабының биігінде нашар дамығандығымен
көре түсетін қас-қабақ үсті көбесі кейбір жағдайларда тіпті ең көне гоминид
бас сүйектеріндегі осындай түзілістерден аса түсіп, орасан үлкен көлемге
жететін, иек шығындысы жоқ болатын немесе өте нашар білінетін. Гоминид
семьялығының тарихында неандертальдық типтің орны қандай? Бұлардан
бірқатар прогрессивті белгілері мен айырмашылығы болған ерте және
плейстоценнің өте көне гоминидтері морфологиялық типтері негізінде оның
қалыптасқаны айқын.
Ашель дәуірінің соққы беретін ретушь тәсілі мустьер дәуірінде одан әрі
дами түсті қарымта соққы беретін ретушьі ойланып табылды. Аң аулау
неандертальдықтарға сүйек оймыштары үшін мол материал берді. Өндіріс
мақсаттары үшін (тас шегелер ретушерлер жүздер) ұсақ үшкірленген қарулар
жасап шығару үшін сүйектерді пайдалану басталды. Айта кетсек жасанды жолмен
от табу әдістерін игерген неандерталь адамы үшін отты кеңінен пайдалану
тән болып келеді. Бұл сүйектерді жиыстыруды оңайлатып ынталы ете түсті, осы
жағдайда көптеген мөлшерде ұсақ сынықтар пайда болды. Бұлардың қайсыбір
шаруашылық қажеттеріне қолданылуы да ықтималды.
Практикалық (семинарлық) сабақтың тақырыбы:
№ 4. Антропогенез процесінің қозғаушы күштері
1.Сабақ жоспары:
1.Жануарлар дүниесінде адам орны
2.Адамдардың ата тектерінің эволюциясы
3.Тас құралдар технологиясы
2.Сабақ мақсаты: Адамдардың жануарлар дүниесінен бөлініп шығуы,
антропогенез процесінің қалыптасуы мен ерте заманғы гоминидтер және олардың
еңбек қызметі туралы сипаттама
3.Қысқаша теориялық мәліметтер
Алғашқы турмыстық адам қоғамын тарихи реконструкциялау, сірә, алғашқы
тұрмыс тарихының ең күрделі проблемасы болып табылады. Қандай да болсын
тура параллель жоқ болғандықтан, ол жөнінде тек жанама деректердің
негізінде ғана пайымдауға болады. Бұл, біздің деректеріміз, бір жағынан,
маймылдардағы табындық қарымқатынастар, екінші жағынан, археология мен
антропологияның кейбір фактілері, сондай-аң азды-көпті ықтималдық үлесімен
адамзаттық өте ертедегі, рулык күйге дейінгі сарқыншақтары ретінде қарала
алатын этнография фактірлері. Осы деректердің барлығын салыстырып және
талдау сол заманнын қоғамдық тіршілігі туралы көп жағынан гипотездік ұғым
болғанымен, жалпы ұғым жасауға мумкіндік береді, бірақ толып жатқан анық
емес таза логикалык болжауларға даулы. болжамдарға, әрине, орын қалады.
Л. Г. Морган өзінің Көне қоғамында некелік жыныстың қатынастардың
алғышқы (ең көне) формасы қандас-туыстың семья, дейтін болды деген жобаны
ұсынды. Морган қандас-туыстың семьяда некелік ортақтың тек бір ғана ұрпақты
барлық туыстарды екі-үш аталық т. б. бақырларды және қандастар, олардың
туыстарының бүкіл ұрпағын қамтыды, деп санайды. Түрлі ұрпақтардың
арасындағы некелік қатынасқа жол берілмеді. Бұл гипотезаны ұсына отырып,
Морган этнографтар Полинезийдағы Гавай аралдары халықтарынан тапқан малайя,
немесе гавай туыстық жүйесі рейтіннің анализіне сүйенді. Туысқандықтың бұл
системесында анасы мен әкесі тек өзінің балаларын ғана емес, соңдай-ақ
өзінің барлық бауыры мен қарындастарының балаларын өз балам деп атайтынын,
ал балалар өз кезегінде тек өзінің туған ата-аналарын ғана емес, сондай-ак
барлық өздерінің қарындастары мен бауырлары ата-аналарымыз деп атайтын
фактілеріне сүйеніп, ол некелерді реттеп отырудың ең көне формасы, таяудағы
еткен шақта әлі гавайлықтарда сақталып отырғандай, қандас-туысқандық семья
болды, деп қорытынды жасайды.
Қандай да болсын аймақтың фаунасына қарай аулау обьектілері түрлі
хайуанаттар болған. Тропиктік айиақтарда бұл гиппопотамдар, тапирлер,
бөкендер жабайы бұқалар т.б. болды. Шелль және ашелль тұрақтарында табылған
хайуанат сүйектерінің арасында кейде, тіпті піл сияқты ірі жануарлардың
сүйектері де кездеседі.Солтүстікке таманғы аудандарда жылқыларды,
бұғыларды, қабандарды, зубрларды аулады. Кейде жыртқыштарды да, үңгір
аюлары мен арыстандарды өлтіріп, олардың еттерін де тамақ етті. Таулы
аудандарда неандертальдықтардың аң аулау ісінде :мәселен тау ешкілерін
аулау басым болды.
Адамның арғы тектері табынды хайуанаттар болғанымен, олардың мінез-
құлқы табындық жағдайымен ғана анықталып қойған жоқ, сондай-ақ барлық
жануарлардың мінез-құлқы сияқты таза индивидуалистік рефлекстерменде
анықталады.Бұл жағдай ертедегі адам табынында сақталмай қала алмады. Оның
үстіне адам қару алғалуды үйренісімен-ақ табындағы соқтығысулар жиілей
түсіп, анағұрлым кескілескен түрге айналған деген пікірлерде бар. Шынына
келгенде, хайуанат дүниесінен адамның бөлініп шығуы тек еңбектің арқасында
ғана мүмкін болды.Бұл өзінен-өзі адамның табиғатқа ықпал етуінің
коллективтік формасы болып табылады.
Алғашқы тұрмыстық адам табынында биологиялық және әлеуметтік бастау
күрестерінің негізгі бағыттарының бірі бала тудыру жөніндегі қатынастар
болды.Мұнда зоологиялық инстинктер ерекше күшпен көрінуге тиіс болды.Демек
дамып келе жатқан қоғам тарапынан өте күшті қысымға ұшырауға тиіс еді.
Л.Морган өзінің Көне қоғамында некелік жыныстық қатынастардың
алғашқы формасы қандас-туыстық семья дейтін болды деген жобаны
ұсынды.Морган қандас-туыстық семьяда некелік ортақтық тек бір ғана ұрпақты
барлық туыстарды екі-үш аталық т.б.батырларды және қарындастарды олардың
туыстарының бүкіл ұрпағын, олардың аталары мен әжелерінің бүкіл ұрпағын
қамтыды, деп санайды.
Практикалық (семинарлық) сабақтың тақырыбы:
№ 5. Палеолит мәдениеті мен көне адамдар
1.Сабақ жоспары:
1.Австралопитектер мен архантроптар
2.Homo erectus. Архантроптар дәуірі. Палеоантроптар
3.Homo sapiens. Дивергенция және адамзат отаны проблемасы
2.Сабақ мақсаты: Адамдардың жануарлар дүниесінен бөлініп шығуы,
антропогенез процесінің қалыптасуы мен ерте заманғы гоминидтер және олардың
еңбек қызметі туралы сипаттама
3.Қысқаша теориялық мәліметтер
Климат құрғай бастаған кезде ғаламшарымызда бұдан 12-14 млн жыл бұрын
жағдай өзгерді. Итмұрыны өтпейтін орман біртіндеп сүректі өсімдіктер өскен
саваннаға орын бере бастады.Сол кезде осы заманғы Африка аумағында өмір
сүрген приматтардың халі мүшкіл болды. Олардың бір бөлігі ылғалды
экваторлық орман аумағына орын теуіп, ағаштарда қалды. Ал өзге бөлігі
ағашта өмір сүретін тумаластарымен бәсекелестіктен қашып, құрлықта тіршілік
етуге көшті.Қорек жерде де жеткілікті болды. Олар құрлықта тамырлар мен
түйнектерді, бунақденелілер мен кесірткелерді және көптеген өзге жемдерді
жеді. Алайда мұндай жағдайларда ағаштарға өрмелеу аркылы жыртқыштардан
құтылу мүмкіндігі болмады. Сондықтан табиғи сұрыпталу кезінде дұшпанын
бірінші көргендері ғана сақтанып қалды. Егер артқы аяғына тұра алса
саваннада бұл оңай іске асады. Сөйтіп тік жүре алуға жағдай жасалды. Тек
анда-санда тік тұрғандар ғана емес, алдыңғы аяғына сүйенбей, тік қалпында
ұзақ жүргендер де тірі қалды .
Қолы босаған шимпанзе алдыңғы аяғымен күрделі қимылдар жасай алады.
Алдыңғы аяқтар заттармен айлалы әрекет істеу үшін пайдаланыла бастады.
Таяқшалармен топырақтағы бунақденелілерді жәре тамырсабақтарды шұқылап ашу
оңай. Ал тас және таяқты қорғануға немесе шабуыл жасауға пайдалануға
болады. Қарапайым австралопитектер қонысының арасынан павиандардың сол
жағында тесігі бар бассүйектері табылды. Сірә, сол кездердін; өзінде-ақ
австралопитек оң жақ қолын жеңіл пайдалана алған болса керек.
Бұл тіршілік иелері үйірлесіп өмір сүрді. Біріншіден, ол барлық жоғары
сатыдағы маймылдардың барлығына тән қасиет. Екіншіден, дене мөлшерінің
шағындығы (салмағы 25-50 кг) ірі жыртқыштарға жалғыз қарсы тұруға мүмкіндік
бермеді. Үйірлі өмір сүру пайдалы ғана емес , сондай-ақ барлық топ
мүшелерінің өзара әсерлесуді қалыптастырды. Саналылық деңгейінің
жоғарылауына мүмкіндік туғызды.
Австралопитектердің тағы бір ерекшелігі - терісі жүнсіз болып, өте көп
мөлшерде тер бөліп шығаруы. Мұндай көп мөлшердегі тер бездері өзге бірде-
бір тіршілік иесінде болған емес. Аптап ыстық саванна жағдайларында
австралопитектердің ірі мысықтұқымдаспен бәсекелеспей, жемін түсте
аулайтын жыртқыштың орнын иемденуіне мүмкіндік берсе керек. Өйткені
мысықтектестер жемін ертеңгілікте және кешкілікті аулайтыны мәлім. Осы
заманғы өлексемен қоректенетін бірде-бір приматтар ғылымға мәлім емес.
Алайда ғалымдар австралопитектердің шөпқоректі ірі аңдарды (пілдер,
бегемоттар) өле салысымен ұшасын (туша) бөлшектеп жей алатын болды деп
есептейді. Қазіргі уақытта сол жануарлардың ұрпақтары бірнеше күн қалың
терісі шіри бастағанша қол тимеген қалпында жатады. Өйткені мұндай теріні
тіпті арыстандар немесе жолбарыстар да жүлқылап жыртуға қиналады. Бәлкім
осының өзі құрал жасауға желеу болса керек.
Австралопитектер ұшаны бөлшектеуге үшкірленген тастан құрал жасап,
пайдалануға тіршілік иелері ішінен бірінші болғаны даусыз. Ең ақылды деген
горилла немесе шимпанзенің бірде-бірі өзге затты өндеуге басқа ешқандай зат
қолдана алмады. Ал бұдан 1,5-2,7 млн жыл бұрын Олдувай шатқалындағы Рудольф
(Кения) көліне жақын жерде кейінірек Олдувай деп аталатын алғапқы адами
мәдениет туындады. Бізге сол кездегі австралопитектер тайпасының тұрмыстық
кұрылысы туралы деректер онша белгілі емес. Алайда олардың қонысының
негізгі белгісі — шапқыш, қырғыш,пышпақ өзге таспен өнделген малтатас. Атап
айтқанда дәл осы үшін австралопитектерді homo habilis немесе іскер адам деп
атады
Адамтектес маймылдар мен адамдарды бір-бірінен ажырататын басты белгі —
мидың салмағы. Адамтектес маймылдардың миының салмағы 750 г-нан аспайды.
Миының салмағы 750 г кезінде бала сөйлей алады. Ежелгі адамдардың сөздік
қоры өте аз болды, ол тек жеке сөздерден ғана құралды. Олар сөз арқылы бір-
бірімен байланыс жасап отырды. Ең алғаш қауымдасып тіршілік еткен адамдар
еңбек ете жүріп, бір-бірімен үнемі қарым-қатынаста болды. Олар сөз арқылы
өз өмірлерінен жинақтаған тәжірибелерін ұрпақтан-ұрпақка беріп отырды. Сөз
— адамның ойлау қабілетінің дамуына, еңбек құралдарын жетілдіруге және
қоғамдық қарым-қатынастардың күрделене түсуіне әсер етті.
Адамның тікелей тарихи дамуы барысында негізгі үш кезеңді ажыратады:
1.Ежелгі адамдар (архантроптар),
2.Ертедегі адамдар (палеоантроптар)
3.Қазіргі адамдар (неоантроптар) жатады.
Практикалық (семинарлық) сабақтың тақырыбы:
№ 6. Қалыптасқан адамдар қоғамы
1.Сабақ жоспары:
1.Мәселенің әлеуметтік және биологиялық негіздері
2.Бастапқы тіршілік түрлері. Ұжымдық қатынастар
3.Отбасы қатынастары. Ойлау мен тіл. Идеология нышандары
2.Сабақ мақсаты: Алғашқы адамдар қоғамының әлеуметтік және биологиялық
негіздерін, бастапқы тіршілік түрлерін, ұжымдық қатынастар мен отбасы
қатынастарының, адамдар арасында ойлау мен тілдің шығуын көрсету.
3.Қысқаша теориялық мәліметтер
Антропоидтар құрамындағы адамның пайда болуына түрткі болған ежелгі
гоменидтердің пайда болу тек қана биологиялық алға секіру болып қана қойған
жоқ, сонымен қатар адам қоғамының тарихы басталатын шекара болды. Тарихтың
ежелгі бұл кезеңі алғашқы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz