Салықтар, салық салу және мемлекеттің салық жүйесі
1 Лекция. Салықтар, салық салу және мемлекеттің салық жүйесі
2 Лекция. Тақырыбы: Мемлекеттің салықтық қызметі.
3 Лекция. Тақырыбы: Салықтық құқық ұғымы, пәні, жүйесі, қайнар көздері.
4 Лекция. Тақырыбы: Салықтық құқықтық нормалар және салықтық құқықтық қатынастар.
5 Лекция. Тақырыбы: Халықаралық салықтық құқық.
6 Лекция. Тақырыбы: Корпорациялық табыс салығы.
7 Лекция. Тақырыбы: Жеке табыс салығы.
8 Лекция. Тақырыбы: Қосылған құн салығы.
9 Лекция. Тақырыбы: Акциздер.
10 Лекция. Тақырыбы: Жер салығы.
11 Лекция. Тақырыбы: Көлік құралдары салығы.
12 Лекция. Тақырыбы: Мүлік салығы.
13 Лекция. Тақырыбы: Бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер.
ТЕСТ СҰРАҚТАРЫ
2 Лекция. Тақырыбы: Мемлекеттің салықтық қызметі.
3 Лекция. Тақырыбы: Салықтық құқық ұғымы, пәні, жүйесі, қайнар көздері.
4 Лекция. Тақырыбы: Салықтық құқықтық нормалар және салықтық құқықтық қатынастар.
5 Лекция. Тақырыбы: Халықаралық салықтық құқық.
6 Лекция. Тақырыбы: Корпорациялық табыс салығы.
7 Лекция. Тақырыбы: Жеке табыс салығы.
8 Лекция. Тақырыбы: Қосылған құн салығы.
9 Лекция. Тақырыбы: Акциздер.
10 Лекция. Тақырыбы: Жер салығы.
11 Лекция. Тақырыбы: Көлік құралдары салығы.
12 Лекция. Тақырыбы: Мүлік салығы.
13 Лекция. Тақырыбы: Бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер.
ТЕСТ СҰРАҚТАРЫ
Салықтар мемлекет пен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп дамуының негізі болып табылады. Салықтар адамзат өркениетінің бастапқы кезеңдерінде пайда болған болатын. Көне Үндістанда «Ману заңдарында»: «шалынған құрбандықты өзіне,яғни құрбандыққа шалынған мал-мүліктерді өзіне тек брахмандар ала алады.» деп белгіленген. Ал патшаға жне басқада басқарушыларға байланысты сол «Ману заңдарында»: «Патша жыл сайын елде тұратын бұқара халықты дербес кәсіппен айналысуға мәжбүр етсін және оларды салық деп аталатын төлемді төлеуге мәжбүрленсін» деп көрсетілген.
Көне Римдегі салықтар цензус деп аталған. Ценздер әрбір бес жылдың көлемінде азаматтардың мүліктеріне сәйкес белгіленіп алынған. Кейде салықтар мен баждардан және жерді жалға беруден түскен қала шараушылығына кететін шығындарды жаппаған жағдайда, тек қалада тұратын азаматтардан «мунира» деп аталатын салық алынған. Мунирамен бірге мемлекеттік салық «трибутумды» төлеу рим азаматтарының борышы әрі міндеті болған. Римдегі (оның провинцияларындағы) негізгі салықтардың бірі жер салығы «анона» болған. Оның төлемдері ауылшаруашылығы өнімдері түрінде алынған.
Қазақстанда да өз заманына сай салық жүйесі болғандығын дәлелдейтін «Ұлы Жібек жолы» мен өркендеп дамыған қамал –қалалар «Сығанақ», «Отырар», «Тараз», «Мерке» және басқада қамал-қалалар жөніндегі мағлұматтарды жатқызуға болады. Кезінде салық салу мәселелеріне қатысты аса зор үлесін қосқан құқықтық дерек көзі ретінде Әз-Тәукенің «Жеті Жарғысын» айтуға болады.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен саяси іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі - ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістері және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады. Салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі қоғамның экономикалық құрылысымен, табиғатымен және функцияларымен айқындалады.
2. Мемлекеттің бюджет жүйесін қалыптастырушы міндетті төлемдер - салықтар, алымдар, баждар, төлемақылар және т.б. жинақтап айтқанда салықтар болып есептелінеді. Салық дегеніміз - мемлекет тарапынан біржақты шығарылған заңдардың негізінде, сол заңдарда нақты айқындалған мөлшерде және қатаң белгіленген мерзімдерде Республикалық немесе жергілікті бюджетті қалыптастыру мақсатында салықтық міндеттемелерін орындауға тиісті заңды және жеке тұлғалардан жүйеленген әрі тұрақты түрде мемлекеттік уәкілетті орган алатын баламасыз, қайтарымсыз, ақшалай міндетті төлем. Салықтар эконмикалық және әлеуметтік-саяси қатынастарды өзінің бойында жинақтаушы күрделі әрі қоғам өмірінің көп аспектілі қаржылық-құқықтық құбылысы болып табылады. Осыған сәйкес салықтардың келесідей белгілерін атап өтуге болады:
Салықтардың материалдық белгісі ретінде салық төлеушінің мемлекетке беруге қажетті ақша түріндегі салықтар - белгілі ақша сомасы, заттай салық түрінде ортақ белгілерімен айқындалған белгілі бір заттардың көлемі.
Салықтардың заңи белгілері төмендегідей:
1. біржақты-өктем тәртіппен мемлекет белгілеген төлем;
2. тек құқықтық нысанда болатын төлем;
3. заң жүзінде белгіленген төлем;
4. мәжбүрлі төлем;
5. салық міндетті төлем болып табылады;
6. салықты төлеу заңи міндет болуы;
7. өте тұрақты қаржылық міндеттемелер туындататын төлем;
8. құқыққа сай төлем;
9. жүзеге асырылуы заңи жауапкершілік шараларымен қамтамасыз етілетін төлем;
10. салық төлеуде мемлекеттік бақылаудың болуы.
Экономикалық белгілеріне төмендегілерді жатқызуға болады:
1. мемлекетің салықтық құқығына сай мәжбүлеп алына отырып, бюджет жүйесінің мызғымас материалдық негізін құрайтын төлем;
2. қайтарылмайтын төлем;
3. жекелей-эквивалентсіз төлем;
4. мемлекет кірісін қалыптастыратын төлем;
5. мөлшері алдын-ала айқындалған төлем;
6. қатаң белгілі мерзімде жүзеге асырылатын төлем;
7. салық-салу объектілерінің болуы;
8. белгіленіп, бекітілуі кезінде нақты салық төлеушілердің төлем қабілеттілігі есепке алынатын төлем;
9. ақшаның төлем құралы ретіндегі функциясын көрсететін төлем;
10. мемлекеттің кірісін қалыптастыратын төлем;
11. меншік нысанының әрқашан мемлекеттік меншік нысанына ауысуымен көрініс табатын төлем;
12. қоғамдағы бөлу және қайта бөлу қатынастарын бідіретін экономикалық категория.
Салық салудың қазіргі қағидаларына төмендегілерді жатқызуға болады:
1. әділдік қағидасы;
2. қарапайымдылық қағидасы;
3. салық салудың айқындығы қағидасы;
4. салық салудың экономикалық бейтараптылығы қағидасы;
5. Экономикалық қатынастар бойынша осы елдің басқа әріптес елдермен салықтардың негізгі түрлері бойынша салық мөлшерлемеердің салыстырмалығы;
6. салық жүйесінің біртұтастығы;
7. салық заңдарының жариялылығы.
Көне Римдегі салықтар цензус деп аталған. Ценздер әрбір бес жылдың көлемінде азаматтардың мүліктеріне сәйкес белгіленіп алынған. Кейде салықтар мен баждардан және жерді жалға беруден түскен қала шараушылығына кететін шығындарды жаппаған жағдайда, тек қалада тұратын азаматтардан «мунира» деп аталатын салық алынған. Мунирамен бірге мемлекеттік салық «трибутумды» төлеу рим азаматтарының борышы әрі міндеті болған. Римдегі (оның провинцияларындағы) негізгі салықтардың бірі жер салығы «анона» болған. Оның төлемдері ауылшаруашылығы өнімдері түрінде алынған.
Қазақстанда да өз заманына сай салық жүйесі болғандығын дәлелдейтін «Ұлы Жібек жолы» мен өркендеп дамыған қамал –қалалар «Сығанақ», «Отырар», «Тараз», «Мерке» және басқада қамал-қалалар жөніндегі мағлұматтарды жатқызуға болады. Кезінде салық салу мәселелеріне қатысты аса зор үлесін қосқан құқықтық дерек көзі ретінде Әз-Тәукенің «Жеті Жарғысын» айтуға болады.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен саяси іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі - ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістері және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады. Салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі қоғамның экономикалық құрылысымен, табиғатымен және функцияларымен айқындалады.
2. Мемлекеттің бюджет жүйесін қалыптастырушы міндетті төлемдер - салықтар, алымдар, баждар, төлемақылар және т.б. жинақтап айтқанда салықтар болып есептелінеді. Салық дегеніміз - мемлекет тарапынан біржақты шығарылған заңдардың негізінде, сол заңдарда нақты айқындалған мөлшерде және қатаң белгіленген мерзімдерде Республикалық немесе жергілікті бюджетті қалыптастыру мақсатында салықтық міндеттемелерін орындауға тиісті заңды және жеке тұлғалардан жүйеленген әрі тұрақты түрде мемлекеттік уәкілетті орган алатын баламасыз, қайтарымсыз, ақшалай міндетті төлем. Салықтар эконмикалық және әлеуметтік-саяси қатынастарды өзінің бойында жинақтаушы күрделі әрі қоғам өмірінің көп аспектілі қаржылық-құқықтық құбылысы болып табылады. Осыған сәйкес салықтардың келесідей белгілерін атап өтуге болады:
Салықтардың материалдық белгісі ретінде салық төлеушінің мемлекетке беруге қажетті ақша түріндегі салықтар - белгілі ақша сомасы, заттай салық түрінде ортақ белгілерімен айқындалған белгілі бір заттардың көлемі.
Салықтардың заңи белгілері төмендегідей:
1. біржақты-өктем тәртіппен мемлекет белгілеген төлем;
2. тек құқықтық нысанда болатын төлем;
3. заң жүзінде белгіленген төлем;
4. мәжбүрлі төлем;
5. салық міндетті төлем болып табылады;
6. салықты төлеу заңи міндет болуы;
7. өте тұрақты қаржылық міндеттемелер туындататын төлем;
8. құқыққа сай төлем;
9. жүзеге асырылуы заңи жауапкершілік шараларымен қамтамасыз етілетін төлем;
10. салық төлеуде мемлекеттік бақылаудың болуы.
Экономикалық белгілеріне төмендегілерді жатқызуға болады:
1. мемлекетің салықтық құқығына сай мәжбүлеп алына отырып, бюджет жүйесінің мызғымас материалдық негізін құрайтын төлем;
2. қайтарылмайтын төлем;
3. жекелей-эквивалентсіз төлем;
4. мемлекет кірісін қалыптастыратын төлем;
5. мөлшері алдын-ала айқындалған төлем;
6. қатаң белгілі мерзімде жүзеге асырылатын төлем;
7. салық-салу объектілерінің болуы;
8. белгіленіп, бекітілуі кезінде нақты салық төлеушілердің төлем қабілеттілігі есепке алынатын төлем;
9. ақшаның төлем құралы ретіндегі функциясын көрсететін төлем;
10. мемлекеттің кірісін қалыптастыратын төлем;
11. меншік нысанының әрқашан мемлекеттік меншік нысанына ауысуымен көрініс табатын төлем;
12. қоғамдағы бөлу және қайта бөлу қатынастарын бідіретін экономикалық категория.
Салық салудың қазіргі қағидаларына төмендегілерді жатқызуға болады:
1. әділдік қағидасы;
2. қарапайымдылық қағидасы;
3. салық салудың айқындығы қағидасы;
4. салық салудың экономикалық бейтараптылығы қағидасы;
5. Экономикалық қатынастар бойынша осы елдің басқа әріптес елдермен салықтардың негізгі түрлері бойынша салық мөлшерлемеердің салыстырмалығы;
6. салық жүйесінің біртұтастығы;
7. салық заңдарының жариялылығы.
1. Найманбаев С.М. Салықтық құқық. Алматы. 2005.
2. Горский И.В. Налоги в рыночной экономике. Москва. 1991.
3. Фельдман А.О. О налоговой системе РФ. Экономист. 1993.
4. Горский И. Местные налоги. Народный депутат. 1991.
2. Горский И.В. Налоги в рыночной экономике. Москва. 1991.
3. Фельдман А.О. О налоговой системе РФ. Экономист. 1993.
4. Горский И. Местные налоги. Народный депутат. 1991.
Салықтар, салық салу және мемлекеттің салық жүйесі
Жоспары:
1. Салықтардың пайда болуы.
2. Салықтардың белгілері. Салық салудың принциптері.
3. Салықтың элементтері.
4. Салықтардың функциялары.
5. Салықтардың топтастырылуы.
6. Мемлекеттің салық жүйесі.
Лекция мақсаты: Қазақстан Республикасының салық жүйесін зерттеп, меңгерту.
Лекция мәтіні (қысқаша): 1. Салықтар мемлекет пен бірге пайда болды және
мемлекеттің өмір сүріп дамуының негізі болып табылады. Салықтар адамзат
өркениетінің бастапқы кезеңдерінде пайда болған болатын. Көне Үндістанда
Ману заңдарында: шалынған құрбандықты өзіне,яғни құрбандыққа шалынған
мал-мүліктерді өзіне тек брахмандар ала алады. деп белгіленген. Ал патшаға
жне басқада басқарушыларға байланысты сол Ману заңдарында: Патша жыл
сайын елде тұратын бұқара халықты дербес кәсіппен айналысуға мәжбүр етсін
және оларды салық деп аталатын төлемді төлеуге мәжбүрленсін деп
көрсетілген.
Көне Римдегі салықтар цензус деп аталған. Ценздер әрбір бес жылдың
көлемінде азаматтардың мүліктеріне сәйкес белгіленіп алынған. Кейде
салықтар мен баждардан және жерді жалға беруден түскен қала шараушылығына
кететін шығындарды жаппаған жағдайда, тек қалада тұратын азаматтардан
мунира деп аталатын салық алынған. Мунирамен бірге мемлекеттік салық
трибутумды төлеу рим азаматтарының борышы әрі міндеті болған. Римдегі
(оның провинцияларындағы) негізгі салықтардың бірі жер салығы анона
болған. Оның төлемдері ауылшаруашылығы өнімдері түрінде алынған.
Қазақстанда да өз заманына сай салық жүйесі болғандығын дәлелдейтін Ұлы
Жібек жолы мен өркендеп дамыған қамал –қалалар Сығанақ, Отырар,
Тараз, Мерке және басқада қамал-қалалар жөніндегі мағлұматтарды
жатқызуға болады. Кезінде салық салу мәселелеріне қатысты аса зор үлесін
қосқан құқықтық дерек көзі ретінде Әз-Тәукенің Жеті Жарғысын айтуға
болады.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен саяси
іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі - ұлттық
табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістері және
бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады. Салықтарда
мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал салықтардың
әлеуметтік-экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі қоғамның
экономикалық құрылысымен, табиғатымен және функцияларымен айқындалады.
2. Мемлекеттің бюджет жүйесін қалыптастырушы міндетті төлемдер -
салықтар, алымдар, баждар, төлемақылар және т.б. жинақтап айтқанда салықтар
болып есептелінеді. Салық дегеніміз - мемлекет тарапынан біржақты
шығарылған заңдардың негізінде, сол заңдарда нақты айқындалған мөлшерде
және қатаң белгіленген мерзімдерде Республикалық немесе жергілікті бюджетті
қалыптастыру мақсатында салықтық міндеттемелерін орындауға тиісті заңды
және жеке тұлғалардан жүйеленген әрі тұрақты түрде мемлекеттік уәкілетті
орган алатын баламасыз, қайтарымсыз, ақшалай міндетті төлем. Салықтар
эконмикалық және әлеуметтік-саяси қатынастарды өзінің бойында жинақтаушы
күрделі әрі қоғам өмірінің көп аспектілі қаржылық-құқықтық құбылысы болып
табылады. Осыған сәйкес салықтардың келесідей белгілерін атап өтуге болады:
Салықтардың материалдық белгісі ретінде салық төлеушінің мемлекетке
беруге қажетті ақша түріндегі салықтар - белгілі ақша сомасы, заттай салық
түрінде ортақ белгілерімен айқындалған белгілі бір заттардың көлемі.
Салықтардың заңи белгілері төмендегідей:
1. біржақты-өктем тәртіппен мемлекет белгілеген төлем;
2. тек құқықтық нысанда болатын төлем;
3. заң жүзінде белгіленген төлем;
4. мәжбүрлі төлем;
5. салық міндетті төлем болып табылады;
6. салықты төлеу заңи міндет болуы;
7. өте тұрақты қаржылық міндеттемелер туындататын төлем;
8. құқыққа сай төлем;
9. жүзеге асырылуы заңи жауапкершілік шараларымен қамтамасыз етілетін
төлем;
10. салық төлеуде мемлекеттік бақылаудың болуы.
Экономикалық белгілеріне төмендегілерді жатқызуға болады:
1. мемлекетің салықтық құқығына сай мәжбүлеп алына отырып, бюджет
жүйесінің мызғымас материалдық негізін құрайтын төлем;
2. қайтарылмайтын төлем;
3. жекелей-эквивалентсіз төлем;
4. мемлекет кірісін қалыптастыратын төлем;
5. мөлшері алдын-ала айқындалған төлем;
6. қатаң белгілі мерзімде жүзеге асырылатын төлем;
7. салық-салу объектілерінің болуы;
8. белгіленіп, бекітілуі кезінде нақты салық төлеушілердің төлем
қабілеттілігі есепке алынатын төлем;
9. ақшаның төлем құралы ретіндегі функциясын көрсететін төлем;
10. мемлекеттің кірісін қалыптастыратын төлем;
11. меншік нысанының әрқашан мемлекеттік меншік нысанына ауысуымен
көрініс табатын төлем;
12. қоғамдағы бөлу және қайта бөлу қатынастарын бідіретін
экономикалық категория.
Салық салудың қазіргі қағидаларына төмендегілерді жатқызуға болады:
1. әділдік қағидасы;
2. қарапайымдылық қағидасы;
3. салық салудың айқындығы қағидасы;
4. салық салудың экономикалық бейтараптылығы қағидасы;
5. Экономикалық қатынастар бойынша осы елдің басқа әріптес елдермен
салықтардың негізгі түрлері бойынша салық мөлшерлемеердің
салыстырмалығы;
6. салық жүйесінің біртұтастығы;
7. салық заңдарының жариялылығы.
3. Қазақстан Республикасының қазіргі салық жүйесі салықтарды құру
мен алудың нақтылы әдістерін анықтайды, салықтың тиісті элементтері арқылы
салық салудың тәртібін белгілейді.
Негізгі салық элементтеріне мыналар жатады: салық субъектісі, салық
салынушы, салық объектісі, салық базасы, салық салудың өлшемі (бірлігі),
салық мөлшерлемесі (ставкасы), салықпұл, салық жеңілдіктері, салық төлеудің
мерзімі мен тәртібі ,салық төлеушілер мен салық органдарының міндеттері мен
құқықтары, салықтарды төлеуді бақылау, салық заңнамасын бұзғаны үшін
санкциялар және тағы басқалар.
Салық салу субъектісі немесе салық төлеуші. Ол салықты және бюджетке
басқа төлемдерді төлеуші тұлға, алайда нарық механизмі арқылы салық
ауыртпалығы басқа тұлғаға-салық салынушыға аударылуы мүмкін.
Салық салынушылар - нақты салық ауыртпалығы түсетін жеке тұлғалар,
түпкілікті салық төлеушілер, яғни мемлекет азаматтары.
Салық объектісі. Мүлік пен іс-әрекеттер салық объектілері және салық
салынуға байланысты объектілер болып табылады, олардың болуына байланысты
салық төлеушінің салықтық міндеттемесі туындайды.
Салық базасы - салық салу объектісі мен салық салуға байланысты
объектінің құндық, заттай немесе өзге де сипаттамалары. Олардың негізінде
бюджетке төленуге тиіс салықтар және басқа да міндетті төлемдердің сомалары
анықталады. Демек, салықтық төлемдер сомасы салық базасына белгіленген
салық ставкасын қолдану арқылы есептелінеді.
Салық өлшемі - есеп-қисап үшін белгіленген салық объектісін өлшеу
бірлігі (теңге табыс айналымы, т.б., жердің 1 гектары, тауарды өлшеу
бірлігі және басқалары).
Салық мөлшерлемесі (ставкасы) - салық базасының өлшем бірлігіне деген
салық есептеулерінің шамасын білдіреді. Ол салық базасының өлшем бірлігіне
пайызбен немесе абсолюттік сомамен белгіленеді.
Салық кезеңі - бұл жекеленген салықтар мен басқа да міндетті
төлемдерге қатысты уақыт кезеңі, ол аяқталған соң салық базасы анықталады
және бюджетке төленуге тиісті салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің
сомасы есептелінеді.
Салықпұл - субъектінің бір объектіден төлейтін салық сомасы.
Салық жеңілдіктері - заңнамаға сәйкес салық төлеушілерді салықтан
толық немесе ішінара босату.
Жеңілдік кезеңдері - салықтар бойынша заңмен белгіленген
жеңілдіктердің іс-әрекет ететін уақыты.
Салықтық бақылау – салық қызметі органдарының салық заңнамасының
орындалуын, жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы жарналарының
толық және уақтылы аударылуын бақылауы.
Салық төлеушілер мен салықтық органдардың құқықтары мен міндеттері -
билік пен басқару органдарының салық заңнамасымен реттеледі.
Салық заңнамасын бұзған салық төлеушілерге олардың жасырған сомасын,
төмендеткен табыстарын төлеттіріп алу бұзу ауыртпалығына қарай үлестік
немесе еселенген көлемде айыппұлдар, бюджетке төленетін төлемдер мерзімін
өткізіп алғаны үшін өсімдер түрінде санкциялар қолданылады.
4. Салықтардың әлеуметтік–экономикалық мәні мен мазмұны олар атқаратын
функцияларда толық ашыла түседі. Салықтардың фукнцияларына - мемлекеттің
салықтық қызметінің негізгі бағыттарында көрініс табатын (іске асырылатын)
салықтардың экономикалық табиғаты, мән-маңызы мен тек өзіне тән қасиеті
жатады.
Қазіргі кезде салықтар фискалдық, реттеуші және қайта бөлу сияқты негізгі
үш функцияны орындайды.
Фискалдық функция - барлық мемлекеттерге тән негізгі функция. Оның
көмегімен бюджеттік қор қалыптасады, мұның өзі қоғамдық міндеттерін
арттыра түседі. Өйткені, салықтар мемлекеттік бюджеттің кірістерін
толықтыра отырып, экономиканы, әлеуметтік-мәдени шараларды жүзеге асыруды
қамтамасыз етеді.
Реттеуші функция - мемлекеттің экономикалық қызметінің ұлғаюымен
байланысты болады. Ол ұлттық шаруашылықтың дамуына байланысты қабылданатын
бағдарламаларға сәйкес ықпал етеді. Бұл орайда салықтардың нысандарын
таңдау, олардың мөлшерлемелерінің, алу әдістерінің өзгеруі, жеңілдіктер мен
шегерімдер пайдалынады. Бұл реттеуіштер қоғамдық ұдайы өндірістің құрылымы
мен үйлесіміне, өндіру мен тұтыну көлеміне ықпал етеді.
Қайта бөлу функциясы арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлігі
мелекет қарамағына өтеді. Бұл функцияның іс-әрекетінің ауқымы жалпы ұлттық
өнімде салықтардың үлесі арқылы анықталады; ол ұлттық табыстың
мемлекеттендіру дәрежесін көрсетеді: бұл үлес 1997 жылы-19,7%, 1998жылы-
16,6 %, 1999 жылы-17,4%, 2000 жылы-22,6%, 2001 жылы-22,2% болды.
5. Салықтардың топтастырылуы: олардың айырмашылықтары мен ұқсастықтарын
белгілеуге себін тигізеді; саны жағынан шамалы топтарға бөлу арқылы
олардың зерделенуін және практикада қолданылуын жеңілдетуді көздейді.
Барлық өркениетті елдерде салықтардың бүкіл жиынтығы әртүрлі
қағидалар бойынша жіктеледі:
• Салық салу объектілері бойынша;
• Салықты алатын және салықтан жиналған сомаға билік жасайтын органға
қарай;
• Пайдалану тәртібі бойынша;
• Объектінің экономикалық белгісі бойынша.
Салықтарды салу объектісі бойынша олар тікелей және жанама салықтар болып
бөлінеді.
Тікелей салықтар - салық төлеушінің кірісі мен мүлкіне тікелей
төленетін төлемдер. Олар өз кезегінде нақты және жеке салықтарға
жіктеледі. Нақты салықтар салық төлеушілердің мүлкінің (меншігінің)
кейбір түрлеріне (үй, жер, кәсіп, ақшалай капитал және т.с.с.) салынады.
Жеке тура салықтар – бұл жеке адамдардың, заңи ұйымдардың табыстары мен
мүлкіне салынатын салықтар. Нақты салықтардан айырмашылығы жеке салық
салу әрбір салық төлеушінің жеке табысы мен мүлкін де, оның қаржы
жағдайын да ескереді.
Г.Карагусова тікелей салықтардың ерекшелігі ретінде келесілерді атап
өтеді:
Тікелей салықтар мемлекетке көлемі тұрғысынан нақты және дұрыс салықтарды
береді;
Тікелей салықтар жанама салықтарға қарағанда салық төлеушінің нақты
салықты төлеу қабілетін ескереді;
Тікелей салықтардың төлемдерінде мемлекет салық төлеушімен тікелей
байланыста болады және оның міндеттерін нақты айқындай алады;
Тікелей салықтар салық төлеушінің табысынан алынып отырады.
Жанама салықтар - бағаға немесе тарифке үстеме түрінде
белгіленген салық төлеушінің кірістері мен мүлкіне тікелей байланысты емес
салықтар. Жанама салықтарға: қосылған құн салығы және акциздер жатады.
Жанама салықтар салудың мәні салықтың тауар бағасына (немесе қызметтің
тарифіне) қосылатындығында, кірістірілетіндігінде. Қосылған құнға салынатын
салық пен акциздердің төлеушісі заңи тұрғыда тауар сатушы (қызмет
көрсетуші) болса да, бұл жағдайда салықты тауардың (қызметтің) нақты
тұтынушысы төлейді. Жанама салықтар мемлекеттің фискалдық мүдделерін
білдіреді.
Салық салу субъектілері бойынша: заңды тұлғалардан алынатын салықтар
және жеке тұлғалардан алынатын салықтар болып бөлінеді.
Салықты алатын және оған билік жасайтын органға қарай жалпымемлекеттік
және жергілікті салықтар болып бөлінеді.
Пайдалану тәртібіне қарай барлық салықтар жалпы және мақсатты болып
бөлінеді.
Жалпы салықтар тиісті деңгейлердің бюджеттерінде шоғырландырылады және
жалпымемлекеттік қажеттіліктерді қаржыландыруға пайдалынады.
Мақсатты салықтардың нысаналы арналымы болады.( мысалы, зейнетақы
төлемдерін қалыптастыру үшін пайдаланылатын әлеуметтік салық).
Объектінің экономикалық белгілері бойынша табысқа салынатын салықтар
және тұтынуға салынатын салықтар болып ажыратылады. Табысқа салынатын
салықтар салық төлеушінің салық салынатын кез келген объектіден алған
табыстарынан алынады. Тұтынуға салынатын салықтар - бұл тауарлар мен
қызметтер көрсетуді тұтыну кезінде төленетін шығынға салынатын салықтар.
Салықтық түсімдерге деген салықтық құқықтарын пайдалану деңгейі
бойынша: өздеріне тұрақты берілген салықтар; бөліктерге (сомаларға,
пайыздарға) бөлу арқылы белгіленетін (берілетін) реттеуші салықтар болып
бөлінеді.
Қазақстан аумағында алынатын салықтардың түрлеріне төмендегілер жатады:
1. Корпорациялық табыс салығы.
2. Жеке табыс салығы.
3. Қосылған құн салығы.
4. Акциздер.
5. Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы алымдары.
6. Әлеуметтік салық.
7. Жер салығы.
8. Көлік құралдары салығы.
9. Мүлік салығы.
10. Ойын бизнесі салығы.
Алымдар.
Алымдар дегеніміз - мемлекеттік уәкілетті органдар тарапынан өтінуші-
келуші белгілі бір тұлғаларға белгілі бір көрсетілген тиісті қызметтер мен
берілген құқықтар немесе арнайы рұқсаттар үшін сол заңды немесе жеке
тұлғалардан алынатын мақсатты-бағдарлы, біршама-эквивалентті әрі міндетті
ақшалай төлем.
Қазақстан Республикасында алымдардың мынадай түрлері алынады:
1. Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін алым.
2. жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркегені үшін алым.
3. Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және олармен жасалған мәмлелерді
мемлекеттік тіркегені үшін алым.
4. Радиоэлектрондық құралдары мен тіркемелерді мемлекеттік тіркегені үшін
алым.
5. Механикалық көлік құралдары мен тіркемелерді мемлекеттік тіркегені
үшін алым.
6. Теңіз, өзен кемелері мен шағын көлемді кемелерді мемлекеттік тіркегені
үшін алым.
7. Азаматтық әуе кемелерін мемлекеттік тіркегені үшін алым.
8. Дәрі-дәрмек құралдарын мемлкеттік тіркегені үшін алым.
9. Автокөлік құралдарының Қазақстан республикасының аумағы арқылы жүріп
өткені үшін алымы.
10. Аукциондардан алынатын алым.
11. Жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін лицензиялық алым.
12. Телевизия және радио хабарларын тарату ұйымдарына радиожиілік спектрін
пайдалануға рұқсат бергені үшін алым.
Баждар.
Баж - арнайы мамандандырылған уәкілетті органдар тарапынан өздеріне
өтінуші- келуші тұлғаларға қатысты жасалған заңи маңызы бар белгілі бір іс-
қимылдар және берілген ресми құжаттар үшін сол заңды немесе жеке
тұлғалардан алынатын біршама-эквивалентті, міндетті ақшалай төлемдер.
Қазақстан Республикасында мына келесідей кедендік баждар мен міндетті
төлемдер алынады:
1. Мемлекеттік баж.
2. Кедендік баж.
3. Кеден алымдары.
4. Алдын-ала шешім қабылдағаны үшін төлемақы.
5. Алымдар.
Төлемақы.
Төлемақы- мемлекеттік уәкілетті органдар тарапынан өздеріне өтінішпен
келуші тұлғаларға көбінесе материалдық көрініс табатын, кейде басқаша
сипатта пайдаланылатын белгілі бір объектілерді, не болмаса соларға
байланысты рұқсаттарды және құқықтарды бергені үшін сол заңды немесе жеке
тұлғалардан алынатын біршама-эквивалентті, міндетті ақшалай төлем.
Қазақстан Республикасында мына келесідей төлемақылар алынады:
1. Жер учаскелерін пайдаланғаны үшін төлемақы.
2. Жер бетіндегі көздердің су ресурстарын пайдаланғаны үшін төлемақы.
3. Қоршаған ортаны ластағаны үшін төлемақы.
4. Жануарлар дүниесін пайдаланғаны үшін төлемақы.
5. Орманды пайдаланғаны үшін төлемақы.
6. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды пайдаланғаны үшін төлемақы.
7. Радиожиілік спектрін пайдаланғаны үшін төлемақы.
8. Сыртқы (көрнекі) жарнама орналастырғаны үшін төлемақы.
6. Мемлекетте алынатын салық түрлерінің, оны құру мен алудың
нысандары мен әдістерінің, салық қызметі органдарының жиынтығы әдетте
мемлекеттің салық жүйесін құрайды.
Салық жүйесі мемлекеттік билік органдары мен салық төлеушілердің
өзара қарым-қатынастарын ұйымдастыратын императивтік құрылым болып табылады
және ол мемлекеттің экономикалық саясатының заңи күші бар құралы ретінде
пайдаланылады.
1991 жылға дейін, елде көбінесе экономиканы басқарудың әміршіл-
әкімшіл жүйесіне, бағаларға қатаң мемлекеттік реттеуге сәйкес келетін салық
жүйесі қызмет етті. Бюджеттің басты кіріс көздерінің бірі болған айналым
салығы тіркелген бөлшек сауда және көтерме сатып алу бағаларын қолдануға
және мемлекеттік реттеп отыруға бағытталған болатын. Қазақстан егемендікке
ие болғаннан кейін 1991-1995 жылдары қабылданған бірқатар заңдарға сәйкес
республикада жаңа салық жүйесі қалыптасты.
1991 жылғы желтоқсанның 25-нен бастап біздің елімізде тұңғыш салық
жүйесі жұмыс істей бастады. Ол Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі
туралы заңға негізделді. Бұл заң салық жүйесін құрудың қағидаттарын,
салықтар мен алымдардың түрлерін, олардың бюджетке түсу тәртібін белгілеген
алғашқы құжат еді. Осы заңға сәйкес Қазақстанда 1992 жылғы қаңтардың 1-інен
бастап 13 жалпы мемлекеттік салық, 18 жергілікті салықтар мен алымдар
енгізілді.
Қазақстан Республикасының Үкіметі 1995 жылдың басында салық
реформасының ұзақ мерзімді тұжырымдамасын қабылдап, онда еліміздің салық
жүйесі мен салық заңнамасын бірте-бірте халықаралық салық салу
қағидаттарына сәйкестендіру көзделді. Осыған байланысты Салық және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы 1995 жылғы сәуірдің
24-інде Қазақстан Республикасының заң күші бар жарлығы шықты. Енді бұрыңғы
42 салықтар мен алымдар едәуір қысқартылып, небәрі саны жағынан 11 болып
қалды. Қазақстан Республикасы Президентінің бұл жарлығы Қазақстан
Республикасының 1999 жылғы шілденің 16-сындағы 440-1 заңына сәйкес заң
мәртебесін алды. Осы уақыт аралықтарында Президент жарлықтары мен Қазақстан
Республикасының заңдарымен бұл заңға өзгерістер мен толықтырулар енгізілді.
Мемлекеттің салықтық юрисдикциясы салық заңнамалық актілерден
айқындалған салық жүйесін ұйымдастыру, материадық және ұйымдастыру салықтық
құқықтық қатынастарының туындауына қажетті барлық жағдайды жасау, өзі мен
салық төлеушінің арасындағы материалдық салықтық құқықтық қатынастарға
өзінің өкілі ретінде қатысуы үшін салық қызмет органдарына тиісті көлемде
өкілеттік беру, ұйымдастыру салықтық құқық қатынастарының тиісінше
субъектілері уәкілетті мемлекеттік органдардың өкілеттіктерін белгілеу,
салық төлемі сомасын тікелей өз қарамағына алу жөніндегі салықтық құқықтық
қатынастардың жұмыс істеу механизмін ұйымдастыру, салық заңнамалық
актісінің дәме-дәл әрі мұқият орындалуын қамтамасыз ету сияқты және т.б.
мемлекеттің өктем салықтық өкілеттігін (құзыреті) қамтитын аяны білдіреді.
Мемлекеттің салықтық юрисдикциясы ауқымында тұрақты жұмыс істейтін
салық жүйесі негізінен салық әкімшілігін жүргізу процестерін, салық
өндірісінің негізгі және өзінің негізгі салықтар жүйесін (салық және
бюджетке төлейтін басқа да міндетті төлемдер жиынтығы) қамтиды.
Мемлекеттің салық юрисдикциясы құзырындағы Қазақстан Республикасының
бүгінгі салық жүйесі салық заңнамалық актісінде белгіленген салықтардан
және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерден тұрады.
С.Г. Пепеляевтың салық жүйесі жөніндегі мынадай: Салық жүйесі салық
салу қағидалары; салықтарды белгілеу және енгізу тәртібі; салықтар жүйесі;
әр деңгейдегі бюджеттер арасында салықтық түсімдерді бөлу тәртібі; салықтық
қатынастар қатысушыларының құқықтары мен міндеттері; салық бақылауы мен
нысандары мен әдістері;салықтық қатынастар қатысушыларының
жауапкершілігі;салықтық қатынастар қатысушыларының құқықтар мен мүдделерін
қорғау тәсілдері сияқты салық салудың мемлекет белгіленген аса маңызды
шарттылықтарынан құрылады деген сипаттамасы салық жүйесінің мағынасын
толық мазмұндаған деп санауға болады.
Салық жүйесі жалпы эконмика жүйесінің бөлігі болып табылады. Салық
жүйесі мемлекет тарапынан әлеуметтік басқару инструменті ретінде
пайдаланылады, сондай-ақ оның әлеуеті әкімшілік-аумақтық бірліктердің
тиісінше әлеуметтік-экономикалық дамуына бағдарланады.
Салық жүйесінің негізгі элементі салықтар жүйесі әрдайым мемлекет
пен салық төлеушінің арасындағы материалдық салықтық құқықтық қатынастарды
тәртіптеуге ат салысады.
Салық жүйесі аясындағы салық механизмі - салық жүйесінің құрамы мен
құрылымын белгілеу, өзгерту және басқару процестерін, сондай-ақ салық
процестерін жоспарлау, реттеу және бақылау істерін негіздейтін тиісті
құқықтық нормалардың жиынтығы болып табылады.
Бақылау сұрақтары:
1. Салықтардың пайда болуы?
2. Қазақстан Республикасының салық жүйесі?
3. Тікелей және жанама салықтардың жіктелуі?
4. Қай салықтар жанама салықтарға жатады?
Лекция тақырыбына сәйкес СӨЖ тапсырмалары:
1. Салықтың түсінігі.
2. Салықтың белгілері.
3. Тікелей салықтар.
Қажетті әдебиеттер:
1. Найманбаев С.М. Салықтық құқық. Алматы. 2005.
2. Пепеляев С.Г. Основы налогового права. Москва. 1995.
3. Карагусова Г.Ж. Налоги: сущность и практика использования. Алматы. Қаржы
қаражат. 1994.
2 Лекция. Тақырыбы: Мемлекеттің салықтық қызметі.
Жоспары:
1. Салықтық қызмет мемлекеттің қаржылық қызметінің бір түрі ретінде.
2. Мемлекеттің салықтық қызметінің негізгі принциптері, әдістері.
3. Салықтық қызмет аясында өкілеттіліктерін жүзеге асыратын мемлекеттік
уәкілетті органдар.
4. Салық саясаты.
Лекция мақсаты: студенттерге мемлекеттің салықтық қызметінің барысын және
салық саясатын зерттеп, мењгерту.
Лекция мәтіні (қысқаша): 1. Салықтар мемлекеттік кірістің негізгі
түсім көздері боғандықтан, олар қандай да болмасын мемлекеттің өсіп-
өркендеуінің материалдық негізі болып есептелінеді. Салықтық қызметтің
негізгі мақсаттары - салықтардың көмегімен бюджетке кірістерді тарту арқылы
мемлекеттің қазынасын қалыптастыру және мемекеттің функциялары мен қоғам
мүдделерін ақшалай қамтамасыз ету.
Мемлекеттің салықтық қызметі - мемлекет аумағындағы салықтар мен өзге де
міндетті төлемдерді, олардың түрлерін, ерікті төлеу және мәжбүрлеп алу
тәртібін белгілеу, салық жүйесі мен салықтық құрылымдарды қалыптастыру және
олардың ойдағыдай қызмет атқаруларын қамтамасыз ету, сондай-ақ қоғамның
әлеуметтік-экономикалық аясын салықтық реттеу жөніндегі мемлекеттің
біртұтас өзінің немесе айрықша уәкілеттілік берілген мемлекеттік
органдардың қызметі деп атауға болады.
Салықтық қызмет негізінен өзара тығыз байланысқан құқықтық және
экономикалық қатынастардың жүйесінен тұрады.Мемлекет тиісті заңдар мен
басқа да нормативтік-құқықтық актілерді қабылдауы арқылы салықтар мен басқа
да міндетті төлемдерді белгілейді өзгертеді, жояды және олардың уақтылы,
белгіленген мөлшерде бюджетке түсуіне бақылау жасайды.
Мемлекеттің салықтық қызметінің бағдар–бағытына төмендегілерді
жатқызуға болады:
1. салықтар мен өзге де міндетті төлемдерді белгілеу;
2. мемлекеттің салық жүйесінің қазіргі кезең талаптарына сай
құрылуына, оның экономикалық және құқықтық негіздерінің тиімді
болуына атсалысу;
3. салықтық бақылауды жүзеге асыру;
4. салық салу саласындағы мемлекеттік органдар мен арнайы салық
органдарының жүйесін айқындау және олардың тиісті құзыреттерін
белгілеу;
5. салық органдарының қызметтерін тиімді ұйымдастыру және салықтық
құқықтарын ұтымды белгілеп, жетілдіру;
6. салықтық заңдарды бұзғаны үшін заңи жауапкершілік белгілеу және осы
жауапкершілік шараларына кінәлі тұлғаларды тарту;
7. отандық және шетелдік инвестициялардың мол және тиімді ағымының
арнасын кеңейту мақсатында салық салу климатын жақсарту, тартымды
жеңілдіктер беру және оларға қатысты салық әкімшілігін екі жақтың
мүдделерін есепке ала отырып жүргізу және т.б.
Сонымен, салық салу саласындағы мемлекеттің салықтық қызметі:
1. салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді
белгілеуді, сондай-ақ оларды салық салу жүйесіне енгізуді;
2. салық әкімшілігін жүргізу жүйесіндегі материалдық салық
міндеттемелерін орындау процесін қатаң назарда ұстауды;
3. отандық салық төлеушілердің салық төлеу сана-сезімін, салық
мәдениетін қалыптастыруды;
4. отандық және шетелдік орта, сондай-ақ ірі инвестициялардың
тартылуына салық салу жеңілдігі – салық преференцияарын беруді,
мүмкін болса салық каникулын беру арқылы ат салысуды;
5. салық заңнамалық актілерінің жетілдірілуін, салық салу аясындағы
салық төлеуші мен мемлекеттен басқа да уәкілетті мемекеттік
органдардың және тиісті тұлғалардың құқықтары мен міндеттерін
нормативтік құқықтық актілерде ажырата отырып бегілеуді және т.б.
мәселелердің шешілуін мақсаттайды.
Мемлекет атынан жүзеге асырылатын салықтық қызмет тек құқықтық
негіздерге сүйене отырып жүзеге асырылады. Осы құқықтық негіздерге
Қазақстан Республикасының Конституциясын, арнайы қаржылық, салықтық заңдар
мен басқа да нормативтік актілер жатқызылады.
Мемлекеттің салықтық қызметінің құқықтық негіздеріне салықтық қызметтің
жалпы бастамаларын, олардың принциптерін, міндеттері мен мақсатын, салықтар
мен салық жүйесінің құрылымын, сондай-ақ салық төлеушілер мен салық
органдарының құқықтары мен міндеттерін белгілейтін нормалар жатады.
2. Салықтық қызметті жүзеге асыру кезінде белгілі бір принциптер
басшылыққа алынады. Принцип сөзінің латын тіліндегі мағынасы (principium)
қандай болмасын негіз, бастама деп аударылады.
Салықтық қызметінің негізгі принциптері ретінде төмендегілерді атауға
болады:
• салық салу заңдылығы;
• жалпыға ортақтылығы және теңділігі;
• міндеттілік және әділеттілік,
• қарапайымдылық және экономикалық бейтараптылық;
• мерзімділік кезеңділік;
• жеңілділік және бірдүркінділік;
• жүйелілік және тұрақтылық;
• айқындылық және нақтылық;
• мемлекет тарапынан барлық шаруашылық субъектілеріне тең талап қоюды
қамтамасыз ету;
• салық төлеушілердің тапқан табыстарын пайдалануарына бірдей жағдай
жасау;
• табыс табушы заңды және жеке тұлғалардың салық төлеу жөніндегі
міндеттері;
• салық төлеушілер мен салық органдарының құқықтары мен міндеттерін
белгілеу кезінде біріңғай тәсіл қодану;
• салық төлеушілер мен мемлекеттің заңды мүдделерін және құқықтарын
қорғау теңділігі
және т.б. принциптер.
Салықтық реттеу салық салу жүйесіндегі пайдаланылатын арнаулы тәсілдер
мен әдістері арқылы жүзеге асырылады. Салық реттеу әдістеріне: салық
шегерімдері, инвестициялық салық преференциялары, салық демалыстары,
салықтық рақымшылық ету, қосарлы салық салуға жол бермеу жөніндегі
халықаралық шарттар, салықтық түсімдерді бюджеттер арасында бөлу, тиісті
салық ставкаларын таңдау және белгілеу жатады және олар бюджеттік реттеу
әдістерімен тікелей байланысты болады.
Салықтық реттеу тәсілдері жеңілдік беру және санкция қолдану жүйелері
негізінде пайдаланылады. Жеңілдік беру жүйесі: аванстық төлемдерді жою;
берілген өтініш бойынша салықты төлеу мерзімін кейінге қалдыру; белгілі
негіздерге қарай салықтық міндеттемелердің салмағын жеңілдету сияқты және
т.б. әдістерден тұрады. Санкция қолдану жүйесінде қаржылық айыппұлдар,
өсімақылар, салық берешегін мәжбүрлеп алу және әкімшілік айыппұлдар көрініс
табады.
А.И.Худяков Мемлекеттің салықтық қызметін жүзеге асырудың негізгі
құқықтық әдістері:1) нормативтік құқықтық актілер шығару; 2)жекелеген
сипаттағы біржақты құқықтық актілерді шығару; 3) екі жақты салықтық
құқықтық актілер шығару; 4) мемлекеттің нақты салықтық құқықтық қатынас
субъектісі ретіндегі құқықтары мен міндеттерін өзінің уәкілетті органның
іске асыруы; 5) салықтық құқық бұзушылық жасаған кінәлі тұлғаларды
белгіленген заңи жауапкершілікке тарту болып табылады деген көзқарасын
білдірген.
Салықтық бақылау әдісі- салықтық заңдардың атқарылуын , сондай-ақ
мемлекеттік бюджетке түсетін салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің
дұрыс есептелуін және уақтылы төленуін тексеру болып табылады.
Салықтық бақылау мынадай нысандарда жүзеге асырылады:
• салық төлеушілерді тіркеу есебі;
• салық салу объектілері мен салық салумен байланысты объектілерді
есепке алу;
• бюджетке түсетін түсімдерді есепке лау;
• қосылған құнға салынатын салықты төлеушілерді есепке алу;
• салық тексерістері;
• коммерциялық бақылау;
• салық төлеушілердің қаржы-шаруашылық қызметінің мониторингі;
• фискальдық жады бар бақылау-касса машиналарын қолдану ережелері;
• акцизделетін тауарлардың кейбір түрлерін таңбалау және акциздік
постыларды белгілеу;
• мемлекет меншігіне айналдырылған мүлікті есепке алу, бағалау және
сату тәртібін сақтауды тексеру;
• уәкілетті органдарға бақылау жасау.
Кедендік бақылау комитеті өз құзыреті шегінде Қазақстан Республикасының
кеден шекарасы арқылы тауарлардың өтуімен байланысты төленуге тиіс
салықтарды және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді өндіріп алу
жөніндегі салықтық бақылауды Салық кодексіне және кеден заңнамасына сәйкес
жүзеге асырады.
Мемлекеттің біртұтас өзі немесе өзі өкілеттік берген уәкілетті органдары
салық салуға байланысты қызметтерін жүзеге асыру барысында:
1. салық заңнамалық актісін шығарады;
2. заңға тәуелді нормативтік құқықтық актілерді қабылдайды;
3. екі жақты, кейде көп тарапты салық келісімдерін жасасады және оны
бекітеді;
4. нақтылы материалдық салықтық құқықтық қатынастағы мемлекет өз
құқығы мен міндеттерін өзінің өкілі салық органы арқылы жүзеге
асырады.
Демек, салық салуды ұйымдастыру және жүзеге асыру мақсатында шығарылатын
салықтық құқықтық актілер мемлекеттің салықтық қызметінің құқықтық нысаны
ретінде көрініс табады.
3. Салықтық құқықтық қатынастардағы салық қызметі органдарының орны
олардың мемлекет өкілі ретінде және оның мүддесін көздей отырып, негізінен
материалдық салықтық қатынастар ауқымында жүргізетін салық әкімшілігіне
байланысты айқындалады.
Қазақстан Республикасы Салық кодексінде осы мән-жай Мемлекет салық
қызметі органы арқылы салық төлеушіден - оның салық міндеттемелерін толық
көлемінде орнындауын талап етуге, ал олар орындалмаған немесе тиісінше
орындалмаған жағдайда оларды қамтамасыз ету жөніндегі тәсілдерді және осы
Кодексте көзделген тәртіппен орындату шараларын қолдануға құқылы деген
сипатта көрініс тапқан.
Осы орайда салық қызметі органдарының уәкілетті мемлекеттік орган ретінде
материалдық салықтық құқықтық қатынастардың заң жүзінде айқындалған
қатысушысы болып табылатынына көз жеткізуге болады.
Қазақстан Республикасы салық қызметі органдарының жүйесі:
1. ҚР Қаржы министрлігінің Салық комитеті – уәкілетті мемлекеттік
органы;
2. ҚР Қаржы министрлігі Салық комитетінің салық әкімшілігін жүргізу
Басқармасы;
3. аймақаралық салық комитеттері;
4. облыстардың салық комитеттері;
5. Астана қаласы бойынша салық комитеті;
6. Алматы қаласы бойынша салық комитеті;
7. қалалар және қаладағы аудандар бойынша салық комитеттері;
8. арнайы экономикалық аймақтағы салық комитеттері.
Аталған салық органдары Қазақстан Республикасының Салық комитетіне
төменнен жоғары қарай тікелей бағынады. Қазақстан Республикасы Қаржы
министрлігінің Салық комитеті иерархиялық салық қызметі органдары жүйесіне
басшылық етеді.
Қазақстан Республикасының салық салу жүйесін басқару (ұйымдастыру,
реттеу) ауқымындағы салықтық қызметті жүзеге асыратын мемлекеттік лауазымды
тұлға мен уәкілетті органдарға:
1. ҚР Президенті;
2. ҚР Парламенті;
3. ҚР Үкіметі;
4. Жергілікті Мәслихаттар мен Әкімдіктер;
5. ҚР кедендік бақылау агенттігі;
6. ҚР қаржы полициясы агенттігі;
7. ҚР Қаржы министрлігі;
8. Қаржы Министрлігінің Салық комитеті;
9. Қазақстан Республикасының экономика және бюджеттік жоспарлау
министрлігі;
10. Астана, Алматы қалалары және облыстар мен аудандардағы және
қалалардағы аудандар бойынша салық органдары және т.б. салық
органдары болып табылады.
Салық заңнамалық актілерінде тікелей көзделмесе де салықтық құқықтық
қатынастардың қатысушылары ретінде салық кеңесшілері (консультанттары) де
көрініс табады. Осы орайда салық консультанттары салық төлеушінің мүддесін
көздейтінін ескеру қажет. Бұл көзқарасты Салық төлеуші салық қатынастары
мәселелері бойынша өз мүдделерін жеке өзі не өз өкілі арқылы немесе салық
консультантының қатысуымен білдіруге құқылы деген Қазақстан Республикасы
салық кодексіне сүйене отырып дәлелдеуге болады. Бұл ретте салық салу
саласындағы кәсіби қызмет көрсететін тұлғалар біліктілік аттестаттауынан
өткен, арнаулы сертификат, лицензия алған, салық салу мән-жайларын жақсы
білетін мамандар болуға тиіс. Салық консультанттары тиісті салық
төлеушілерге салық төлеу жөніндегі кеңестер береді, декларациялар
әзірлейді, салық төлеушінің өкілі ретінде салық органдарымен қарым-
қатынаста болады, тиісті сараптамалар және т.б. жүргізеді. Салық
консультанттарының осындай және басқа да көптеген функциялары өздерінің
қоғамдық кәсіби бірлестіктер-ассоциациялары, одақтары, аудиторлық-
консультациялық фирмалары, палаталары арқылы атқарылады.
Жоғарыда аталған уәкілетті органдар мен басқа да заңды және жеке
тұғаларға қоса ұйымдастыру салықтық құқықтық қатынастарының қатысушыларына:
заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеуді, қайта тіркеуді және таратуды жүзеге
асыратын; статистика жүргізетін; салық салуға байланысты лицензиялар,
куәліктер немесе рұқсат ету, тіркеу сипатындағы құжаттар беретін; азаматтық
хал актілерін тіркейтін; нотариаттық іс-әрекеттер жасайтын және т.б.
уәкілетті мемлекеттік органдар жатады.
Қазақстан Республикасының салық органдары ұдайы салық салу процесінің мән-
жайларына орай орталық және жергілікті мемлекеттік органдармен, мемлекеттік
және коммерциялық банктермен өзара іс- әрекеттер жасайды, өзара ақпарат
алмасады және бірлескен бақылауды, сондай-ақ өзге де шараларды жүзеге
асырады.
4. Қазақстан Республикасының салық саясаты фискальдық (бюджеттік-
қаржылық) және ақша кредиттік саясатпен қосыла отырып мемлекеттің қаржы
саясатының ажырамас бөлігі болып табылады. Салық саясатының мәні-маңызы
салықтардың мән-жайы мен функциясына байланысты жиынтық қоғамдық өнімнің
белгілі бөлігін жалпы-мемлекеттік мұқтаждықтарға пайдалану үшін мемлекет
пайдасына алып қоюдан және жұмылдырудан, сондай-ақ республикалық және
жергілікті бюджет арқылы қайта бөлуден тұрады.
Салық саясатының қағидалары Қазақстан республикасының жалпы экономикалық
бағдарламасына негізделеді және онымен тығыз байланыста болады. Салық
саясатының негіздері қаржы жылына арналған бюджетті қабылдау кезінде
құрылады, сондай-ақ тиісті заңнамалық және өзге де нормативтік құқықтық
актілерді қабылдау арқылы бекітіледі.
Мемлекеттің салық саясаты салықтық стратегияға және салықтық тактикаға
бөлінеді. Салықтық стратегия - салық салу саласындағы мемлекеттің ұзақ
мерзімді бағдар-бағытын айқындайды және салықтарға байланысты ауқымды
міндет-мәселелерді көздейді. Салықтық тактика - салық жүйесі мен салық
механизміне (тетігіне) өзгерістер және толықтырулар енгізу жолымен нақты
даму кезеңінің салықтық-бюджеттік мәселелерін шешуді көздейді.
С.М.Найманбаев Заңи тұрғыдан алғанда салық саясаты заң жүзінде
бекітілген салық режимін, яғни салық төлеушілерге ықпалын тигізетін режимді
көрсетеді. Салық режиміне салық саясатының міндеттері мен принциптерін
қоссақ салық саясатының мынадай айқындамасын беруге болады: Салық саясаты
мемлекеттік бюджет кірісін және өндірістердің, салалардың, аумақтардың,
шаруашылық қызметтердің түрлерін, шаруашылық субъектілерінің экономикалық
өсіп-дамуын қамтамасыз ететін мемлекет белгілеген салық режимі. Салық
саясатының құрамдық элементтері салық жүйесінен және экономикалық, саяси
және әлеуметтік аяларды салықтық реттеу механизмінен тұрады. Сонымен салық
саясаты мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігін және қоғам өмірінің маңызды
аяларының экономикалық өсуін қамтамасыз ететін мемлекет белгілеген салық
режимі деген көзқарасын білдірген. Мемлекеттің салық саясаты республикалық
және жергілікті бюджеттер кірістерінің салықтық бөлігін тұрақты әрі,
жеткілікті қалыптастыру мәселелерін шешіп қана қоймай, сонымен бірге
Қазақстан Республикасының экономикалық әлеуетін айқындайтын салалардың даму
орнықтылығының экономикалық және әлеуметтік процестерін реттеу
қажеттілігіне де негізделеді.
Сонымен, салық саясатының басты субъектісі мемлекет болып табылады.
Мемлекеттің салық саясаты өз ауқымы мен тигізетін аяларына байланысты ішкі
салық саясатына және сыртқы салық саясатына бөлінеді. Ішкі салық саясаты
бір елдің аумағында немесе әкімшілік-аумақтық бірлік бөлігінде жүргізіледі.
Ішкі салық саясаты салық салу жүйесі мәселелерін шешуді көздейді. Сыртқы
салық саясаты халықаралық салық салу, қосарлы салық салуды болдырмау, салық
жүйесін әр елдің салық жүйесіне жақындату мәселелерін шешуге бағытталған.
Салық саясатын іске асыру аясындағы салық әкімшілігін жүргізу ауқымы
салық бақылауын, салық құпиясын, бюджет түсімдерін есепке алуды, салық
төлеушілерді мемлекеттік тіркеу тәртібін, қызметтің жекелеген түрлерін
жүзеге асыратын салық төлеушілерді есепке алу ерекшеліктерін, салық
тексерулері тәртібін, камералық бақылауды және т.б. қамтиды.
Бақылау сұрақтары:
1. Мемлекеттің салықтық қызметі дегеніміз не?
2. Салықтық қызметті жүзеге асыратын мемлекеттік уәкілетті органдар
жүйесіне не жатады?
3. Салықтық қызметтің қандай әдіс-тәсілдері бар?
4. Салық саясаты дегеніміз не?
Лекция тақырыбына сәйкес СӨЖ тапсырмалары:
1. Салықтық қызметті жүзеге асыратын органдар.
2. Салықтық қызметтің қағидалары.
3. Мемлекеттің салық саясаты.
Қажетті әдебиеттер:
1. Найманбаев С.М. Салықтық құқық. Алматы. 2005.
2. Карагусова Г.Ж. Налоги: сущность и практика использования. Алматы. Қаржы
қаражат. 1994.
3. Гуреев В.И. Налоговое право. Москва. 1995
3 Лекция. Тақырыбы: Салықтық құқық ұғымы, пәні, жүйесі, қайнар
көздері.
Жоспары:
1. Салықтық құқық ұғымы, пәні.
2. Салықтық құқықтың әдістері және жүйесі.
3. Салықтық құқықтың қайнар көздері.
Лекция мақсаты: студенттерге салықтық құқық ұғымын, пәнін, әдісін,
жүйесін және қайнар көздерін оқытып, үйрету.
Лекция мәтіні (қысқаша): 1. Салықтық құқық Қазақстан Республикасы
салықтық құрылысының, мемлекеттің ішкі және сыртқы салық саясатының, сондай-
ақ салықтық қатынастардың тиімді қалыптасуының құқықтық негіздерін құрайды.
Осыған орай салықтық құқық салықтық қатынастардағы қоғам мен мемлекет және
жеке меншік мүдделерінің қақтығысын болдырмауды, болған жағдайда дұрыс
шешуді, салық салу аясындағы салықтық тәртіпті сақтауды, сондай-ақ
мемлекеттік мәжбүрлеуді қолдану жүйесін ретке келтіруді қамтамасыз етеді.
Салықтық құқықтың маңызын және нарықтық қатынастар аясындағы рөлін әлі де
болса ашып көрсету үшін аталған құқықтық құрылымның теориялық және
практикалық мәселелерін ғылыми зерделеп, зерттеуші отандық және шетел
ғалымдарының кейбір еңбектерін қарастыру қажет деп ойлаймыз.
Салықтық құқық – мемлекеттің салықтық қызметінің процесінде
туындайтын қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы.
Салықтық құқық аясындағы негізгі құрылымдарға мемлекеттің салық жүйесі және
мемлекеттің салық қызметі органдары жатады, Салықтық құқықты кең
мағынада, мемлекеттің салықтық құрылымын айқындайтын, оның салық жүйесін
белгілейтін, сондай-ақ салық міндеттемелерін орындау процесінде туындайтын
қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы ретінде айқындауға
болады. Салықтық құқық аясында мемлекеттің салық жүйесі, мемлекеттің салық
қызметі органдары, салық міндеттемелері көрініс табады деген мәні мен
маңызы бойынша біркелкі ұғымдарды айқындаған.
Салықтық құқық өзінің салықтық құқықтық әлеуетінің (күш-қуатының)
реттеуші ықпалының ауқымындағы қоғамдық қатынастары, салықтық-құқықтық
реттеу әдістері, жүйесі және дерек көздері арқылы көрініс табады.
Салықтық құқықтың пәні деп - мемлекеттің салықтық қызметінің барысында
қалыптасатын қоғамдық қатынастарды айтамыз. Осы қоғамдық қатынастар салық
салу жүйесін бегілеу, салық әкімшілігін жүргізетін уәкілетті мемлекеттік
органдар жүйесін айқындау, салықтық міндеттемерді орындау, салықтық
мндеттемелерді орындауға байланысты қажетті жағдайлар жасау, мемлекеттік
мәжбүрлеу шараларын қолдану, халықаралық салықтық шарттарда көзделген
мақсаттарды жүзеге асыру, салық органдары мен басқа уәкілетті мемлекеттік
органдар арасындағы өзара іс-қимылдар (және т.б.) барысында салық салу
саласында туындайтын салықтық қатынастар болып табылады.
2. Салықтық-құқықтық реттеу әдістері салық салу саласы мен тиісті
салықтық қатынастар аясындағы салықтық қимылдар мен оқиғаларға қатысты,
сондай-ақ белгіленген тәртіптер мен негіздерге байланысты мемлекеттік өктем
билік - императивтік әдіс және келісімді, шартты-диспозивтік әдіс түрінде
қолданылады.
Салықтық құқықта негізінен құқықтық реттеу әдісі ретінде императивтік
әдіс кеңінен қолданылады. Бұл әдіс латын сөзінен аударғанда өктемдік
етуші мағынасына сәйкес өктем билік әдісті бейнелейді.
С.М.Найманбаев осы императивтік салықтық –құқықтық реттеу әдістері
мына:
1. салық салу саласындағы салық төлеушілер мен өзге де қатысушылардың
жүріс-тұрыстары мен қажетті іс-әрекеттері мемлекет тарапынан (әдетте
уәкілетті мемлекеттік органдар) қабылданған нормативтік және жекелей
салықтық-құқықтық актілердің әмірлі-талапты нұсқамаларымен
шартталынған;
2. салық төлушілер мен салық органдарының және өзге де қатысушылардың
нормативтік-құқықтық актіерде көрініс тапқан мемлекеттің әмірлі-
талабын орындаудан бас таруға хақылары жоқ;
3. салықтық қатынасқа қатысушы салық төлеушілер мен салық органдарының
өзара құқықтары мен міндеттері мемлекеттің әмірлі-талабының және
тиісті норматитвтік-құқықтық актінінің негізінде нақты әрі мұқият
белгіленген;
4. мемлекеттің әмірлі-талабы мен өзге де салықтық міндеттерін орындау
мәжбүрлеу механизмімен қамтамасыз етілуіне орай тиісті салқтық
міндеттемелрді мәжбүрлеп орындату уәкілетті мемлекеттк орган тарапынан
біржақты әмірлі түрде не бомаса сот арқылы жүзеге асырылады. деп ой-
пікірін білдірген.(30-31 беттер).
Мемлекет тарапынан салықтарды белгілеу және оларды мәжбүрлеу арқылы
қайтарымсыз-баламасыз алу барысында қолданылатын императивтік әдіс осы
салықтық құқық аясында таза көрініс табады.
Алайда, салықтық құқықта реттеу әдістері ретінде диспозитивтік әдіс
те кездеседі. Бұл диспозитивтік әдіс сонымен қатар, шартты әдіс деп те
аталды.
Диспозитивтік әдіс қоғамдық қатынасқа қатысушы субъектілердің мінез-
құлқына жұмсағырақ әсер етеді. Ол субъектілердің мінез-құлқының жалпы
шегін көрсетеді. Субъектілер қоғамдық қатынасқа түсу барысында іс-әрекет
шегін өзара келісімдер мен шарттар негізінде белгілейді. Осының нәтижесінде
шарттық-құқықтық нысандағы қоғамдық қатынас туындайды.
Осы диспозитивтік құқықтық реттеу әдісінің мынадай өзіне тән
белгілері болатындығын С.М. Найманбаев өзінің Салықтық құқық атты
оқулығында атап көрсетеді:
1. салықтық қатынастағы тараптардың құқықтары мен міндеттері осы
қтынастарды реттейтін салықтық заң актілерінің және жазбаша шарт
нысанында ресімделген екі жақтың келісімінің негізінде қалыптасады;
2. осыған орай салықтық қатынастар шартты сипатта болады және тараптардың
екі жақты міндеттемелерін білдіреді;
3. мемлекеттің салық төлеушіге тигізетін реттеуші ықпалы тек бір жақты-
өктем мәжбүрлеу нысанында ғана емес, сонымен қатар экономикалық
стимулдар мен материалдық мүдделеу арқылы қызықтыру (ынталандыру)
нысанында көрініс табады;
4. диспозатитвтік құқықтық реттеу әдісінің көмегімен реттелінетін
салықтық қатынастардың заңи нысаны болып табылтын салықтық шарт екі
тараптың өзара құқықтары мен міндеттерін туындатады;
5. салық органдары мен салық төлеушілердің құқықтары мен міндеттері аздап
болса да теңестрілген және шарт сипатындағы жауапкершілікпен
толықтырылуы мүмкін.
Диспозитивтік және императивтік салықтық құқықтық нормалар мемлекеттің
кірісін (бюджеттерін) қалыптастыратын салықтар мен өзге де бюджетке
төленетін міндетті төлемдерді бегілеу және алу, сондай-ақ салықтық
міндеттемелердің тиісінше орындалуына мемлекеттік салықтық бақылау
жүргізуге атсалысады.
Салықтық құқық жүйесі - мемлекеттің салықтық қызметі барысында туындайтын
салықтық қатынастарды реттеуге атсалысатын салықтық құқықтық нормалардың
өзара қарым-қатынаста бола тұрып жүйеленуін және бірігуін, сондай-ақ
қисынды түрде белгіленген тәртіппен орналасуын көрсетеді.
Құқықтық құрылым ретінде салықтық құқықтың жүйесі жалпы және ерекше
бөлімдерден тұрады.
Жалпы бөлімге - мемлекеттің салық жүйесінің ұйымдастыру құрылысын және
оның құрылу принциптерін, салықтар жүйесінің топтастырылуын, салық
төлеушілердің құқықтары мен міндеттерін, салық органдарының
өкілеттіліктерін, салық заңдарын бұзғаны үшін мемлекеттік мәжбүрлеу
шараларын, салық салу саласындағы басқаруды жүзеге асыратын уәкілетті
органдардың қызмет бағыты мен құзыреттерін, салық әкімшілігін жүргізу
тәртібін, мемлекет тарапынан жүзеге асырылатын салықтық жоспарлауды,
мемлекеттік салықтық бақылауды жүзеге асыратын құзыретті органдарды,
салықтық бақылау нысандары мен түрлерін белгілейтін және салықтық
тексерулерді жүргізу тәртібі мен тәсілдерін айқындайтын салықтық құқықтық
нормалар жатады.
Ал, ерекше бөлімінің құрылымы әдетте, салық кодексінде белгіленген
және айқындалған салықтар жүйесі арқылы көрініс табады. Салықтық құқық
жүйесінің ерекше бөлімін қалыптастыру Бюджет жүйесі туралы ҚР Заңына
тікелей байланысты болады.
Салықтық құқық жүйесі институттарының белгілі қыйсындылық тұрғысынан
орналасуы оның бюджеттік құқықтың айрықша институты деген тұжырымды
дәлелдейді.
3. Салықтық құқықтың дерек көздеріне құзыретті мемлекеттік органдардың
салық салуға байланысты және құрамында салықтық құқық нормалары бар заңи
актілер жатады.
Найманбаев С.М. салықтық құқық дерек көздері туралы төмендегідей
көзқарас білдіреді: Бүгінде, салықтық құқықтың дерек көздері, иерархияны
сақтай отырып мынадай: Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан
Республикасының Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер
туралы Кодексі (Салық кодексі), Қазақстан Респубикасының Президенті,
Парламенті және Үкіметі қабылдайтын салық салу мәселелері жөніндегі
нормативтік-құықтық актілер, Қаржы министрлігі Салық комитетінің нұсқаулық
және өзге нормативтік актілері, жергілікті мемлекеттік басқару органдарының
жергілікті салық салуға қатысты нормативтік-құқықтық актілері, халықаралық
салық салуға байланысты келісім шарттар - салық конвенциялары түрінде
көрініс табады.
Салықтық құқықтың өмір сүру нысаны ретінде салықтық заңдар танылады.
Салықтық заңдар (заңнама) бұл салық салу сферасындағы қоғамдық қатынастарды
реттейтін құқықтық нормативтік актілердің жиынтығы.
Салық кодексі салық салу саласында туындайтын біртектес, бірақ
өздеріне тән мән-жайларына қарай өзгешеленетін қоғамдық қатынастарды
айтарлықтай толық әрі жүйелі түрде реттеуді қамтамасыз ететеін біріңғай,
жинақталған және қисындылық тұрғысынан іштей үйлестірілген нормативтік-
құқықтық акт ретінде Қазақстан Республикасы салық жүйесінің толыққанды
қызмет атқаруының бірден-бір құқықтық негізі ретінде аса маңызды және
ұтымды көрініс тапқан.
Бақылау сұрақтары:
1. Салықтық құқық дегеніміз не?
2. Салық құқығы қандай қатынастарды реттейді?
3. Салық құқығының қайнар көздеріне не жатады?
Лекция ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспары:
1. Салықтардың пайда болуы.
2. Салықтардың белгілері. Салық салудың принциптері.
3. Салықтың элементтері.
4. Салықтардың функциялары.
5. Салықтардың топтастырылуы.
6. Мемлекеттің салық жүйесі.
Лекция мақсаты: Қазақстан Республикасының салық жүйесін зерттеп, меңгерту.
Лекция мәтіні (қысқаша): 1. Салықтар мемлекет пен бірге пайда болды және
мемлекеттің өмір сүріп дамуының негізі болып табылады. Салықтар адамзат
өркениетінің бастапқы кезеңдерінде пайда болған болатын. Көне Үндістанда
Ману заңдарында: шалынған құрбандықты өзіне,яғни құрбандыққа шалынған
мал-мүліктерді өзіне тек брахмандар ала алады. деп белгіленген. Ал патшаға
жне басқада басқарушыларға байланысты сол Ману заңдарында: Патша жыл
сайын елде тұратын бұқара халықты дербес кәсіппен айналысуға мәжбүр етсін
және оларды салық деп аталатын төлемді төлеуге мәжбүрленсін деп
көрсетілген.
Көне Римдегі салықтар цензус деп аталған. Ценздер әрбір бес жылдың
көлемінде азаматтардың мүліктеріне сәйкес белгіленіп алынған. Кейде
салықтар мен баждардан және жерді жалға беруден түскен қала шараушылығына
кететін шығындарды жаппаған жағдайда, тек қалада тұратын азаматтардан
мунира деп аталатын салық алынған. Мунирамен бірге мемлекеттік салық
трибутумды төлеу рим азаматтарының борышы әрі міндеті болған. Римдегі
(оның провинцияларындағы) негізгі салықтардың бірі жер салығы анона
болған. Оның төлемдері ауылшаруашылығы өнімдері түрінде алынған.
Қазақстанда да өз заманына сай салық жүйесі болғандығын дәлелдейтін Ұлы
Жібек жолы мен өркендеп дамыған қамал –қалалар Сығанақ, Отырар,
Тараз, Мерке және басқада қамал-қалалар жөніндегі мағлұматтарды
жатқызуға болады. Кезінде салық салу мәселелеріне қатысты аса зор үлесін
қосқан құқықтық дерек көзі ретінде Әз-Тәукенің Жеті Жарғысын айтуға
болады.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен саяси
іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі - ұлттық
табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістері және
бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады. Салықтарда
мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал салықтардың
әлеуметтік-экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі қоғамның
экономикалық құрылысымен, табиғатымен және функцияларымен айқындалады.
2. Мемлекеттің бюджет жүйесін қалыптастырушы міндетті төлемдер -
салықтар, алымдар, баждар, төлемақылар және т.б. жинақтап айтқанда салықтар
болып есептелінеді. Салық дегеніміз - мемлекет тарапынан біржақты
шығарылған заңдардың негізінде, сол заңдарда нақты айқындалған мөлшерде
және қатаң белгіленген мерзімдерде Республикалық немесе жергілікті бюджетті
қалыптастыру мақсатында салықтық міндеттемелерін орындауға тиісті заңды
және жеке тұлғалардан жүйеленген әрі тұрақты түрде мемлекеттік уәкілетті
орган алатын баламасыз, қайтарымсыз, ақшалай міндетті төлем. Салықтар
эконмикалық және әлеуметтік-саяси қатынастарды өзінің бойында жинақтаушы
күрделі әрі қоғам өмірінің көп аспектілі қаржылық-құқықтық құбылысы болып
табылады. Осыған сәйкес салықтардың келесідей белгілерін атап өтуге болады:
Салықтардың материалдық белгісі ретінде салық төлеушінің мемлекетке
беруге қажетті ақша түріндегі салықтар - белгілі ақша сомасы, заттай салық
түрінде ортақ белгілерімен айқындалған белгілі бір заттардың көлемі.
Салықтардың заңи белгілері төмендегідей:
1. біржақты-өктем тәртіппен мемлекет белгілеген төлем;
2. тек құқықтық нысанда болатын төлем;
3. заң жүзінде белгіленген төлем;
4. мәжбүрлі төлем;
5. салық міндетті төлем болып табылады;
6. салықты төлеу заңи міндет болуы;
7. өте тұрақты қаржылық міндеттемелер туындататын төлем;
8. құқыққа сай төлем;
9. жүзеге асырылуы заңи жауапкершілік шараларымен қамтамасыз етілетін
төлем;
10. салық төлеуде мемлекеттік бақылаудың болуы.
Экономикалық белгілеріне төмендегілерді жатқызуға болады:
1. мемлекетің салықтық құқығына сай мәжбүлеп алына отырып, бюджет
жүйесінің мызғымас материалдық негізін құрайтын төлем;
2. қайтарылмайтын төлем;
3. жекелей-эквивалентсіз төлем;
4. мемлекет кірісін қалыптастыратын төлем;
5. мөлшері алдын-ала айқындалған төлем;
6. қатаң белгілі мерзімде жүзеге асырылатын төлем;
7. салық-салу объектілерінің болуы;
8. белгіленіп, бекітілуі кезінде нақты салық төлеушілердің төлем
қабілеттілігі есепке алынатын төлем;
9. ақшаның төлем құралы ретіндегі функциясын көрсететін төлем;
10. мемлекеттің кірісін қалыптастыратын төлем;
11. меншік нысанының әрқашан мемлекеттік меншік нысанына ауысуымен
көрініс табатын төлем;
12. қоғамдағы бөлу және қайта бөлу қатынастарын бідіретін
экономикалық категория.
Салық салудың қазіргі қағидаларына төмендегілерді жатқызуға болады:
1. әділдік қағидасы;
2. қарапайымдылық қағидасы;
3. салық салудың айқындығы қағидасы;
4. салық салудың экономикалық бейтараптылығы қағидасы;
5. Экономикалық қатынастар бойынша осы елдің басқа әріптес елдермен
салықтардың негізгі түрлері бойынша салық мөлшерлемеердің
салыстырмалығы;
6. салық жүйесінің біртұтастығы;
7. салық заңдарының жариялылығы.
3. Қазақстан Республикасының қазіргі салық жүйесі салықтарды құру
мен алудың нақтылы әдістерін анықтайды, салықтың тиісті элементтері арқылы
салық салудың тәртібін белгілейді.
Негізгі салық элементтеріне мыналар жатады: салық субъектісі, салық
салынушы, салық объектісі, салық базасы, салық салудың өлшемі (бірлігі),
салық мөлшерлемесі (ставкасы), салықпұл, салық жеңілдіктері, салық төлеудің
мерзімі мен тәртібі ,салық төлеушілер мен салық органдарының міндеттері мен
құқықтары, салықтарды төлеуді бақылау, салық заңнамасын бұзғаны үшін
санкциялар және тағы басқалар.
Салық салу субъектісі немесе салық төлеуші. Ол салықты және бюджетке
басқа төлемдерді төлеуші тұлға, алайда нарық механизмі арқылы салық
ауыртпалығы басқа тұлғаға-салық салынушыға аударылуы мүмкін.
Салық салынушылар - нақты салық ауыртпалығы түсетін жеке тұлғалар,
түпкілікті салық төлеушілер, яғни мемлекет азаматтары.
Салық объектісі. Мүлік пен іс-әрекеттер салық объектілері және салық
салынуға байланысты объектілер болып табылады, олардың болуына байланысты
салық төлеушінің салықтық міндеттемесі туындайды.
Салық базасы - салық салу объектісі мен салық салуға байланысты
объектінің құндық, заттай немесе өзге де сипаттамалары. Олардың негізінде
бюджетке төленуге тиіс салықтар және басқа да міндетті төлемдердің сомалары
анықталады. Демек, салықтық төлемдер сомасы салық базасына белгіленген
салық ставкасын қолдану арқылы есептелінеді.
Салық өлшемі - есеп-қисап үшін белгіленген салық объектісін өлшеу
бірлігі (теңге табыс айналымы, т.б., жердің 1 гектары, тауарды өлшеу
бірлігі және басқалары).
Салық мөлшерлемесі (ставкасы) - салық базасының өлшем бірлігіне деген
салық есептеулерінің шамасын білдіреді. Ол салық базасының өлшем бірлігіне
пайызбен немесе абсолюттік сомамен белгіленеді.
Салық кезеңі - бұл жекеленген салықтар мен басқа да міндетті
төлемдерге қатысты уақыт кезеңі, ол аяқталған соң салық базасы анықталады
және бюджетке төленуге тиісті салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің
сомасы есептелінеді.
Салықпұл - субъектінің бір объектіден төлейтін салық сомасы.
Салық жеңілдіктері - заңнамаға сәйкес салық төлеушілерді салықтан
толық немесе ішінара босату.
Жеңілдік кезеңдері - салықтар бойынша заңмен белгіленген
жеңілдіктердің іс-әрекет ететін уақыты.
Салықтық бақылау – салық қызметі органдарының салық заңнамасының
орындалуын, жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы жарналарының
толық және уақтылы аударылуын бақылауы.
Салық төлеушілер мен салықтық органдардың құқықтары мен міндеттері -
билік пен басқару органдарының салық заңнамасымен реттеледі.
Салық заңнамасын бұзған салық төлеушілерге олардың жасырған сомасын,
төмендеткен табыстарын төлеттіріп алу бұзу ауыртпалығына қарай үлестік
немесе еселенген көлемде айыппұлдар, бюджетке төленетін төлемдер мерзімін
өткізіп алғаны үшін өсімдер түрінде санкциялар қолданылады.
4. Салықтардың әлеуметтік–экономикалық мәні мен мазмұны олар атқаратын
функцияларда толық ашыла түседі. Салықтардың фукнцияларына - мемлекеттің
салықтық қызметінің негізгі бағыттарында көрініс табатын (іске асырылатын)
салықтардың экономикалық табиғаты, мән-маңызы мен тек өзіне тән қасиеті
жатады.
Қазіргі кезде салықтар фискалдық, реттеуші және қайта бөлу сияқты негізгі
үш функцияны орындайды.
Фискалдық функция - барлық мемлекеттерге тән негізгі функция. Оның
көмегімен бюджеттік қор қалыптасады, мұның өзі қоғамдық міндеттерін
арттыра түседі. Өйткені, салықтар мемлекеттік бюджеттің кірістерін
толықтыра отырып, экономиканы, әлеуметтік-мәдени шараларды жүзеге асыруды
қамтамасыз етеді.
Реттеуші функция - мемлекеттің экономикалық қызметінің ұлғаюымен
байланысты болады. Ол ұлттық шаруашылықтың дамуына байланысты қабылданатын
бағдарламаларға сәйкес ықпал етеді. Бұл орайда салықтардың нысандарын
таңдау, олардың мөлшерлемелерінің, алу әдістерінің өзгеруі, жеңілдіктер мен
шегерімдер пайдалынады. Бұл реттеуіштер қоғамдық ұдайы өндірістің құрылымы
мен үйлесіміне, өндіру мен тұтыну көлеміне ықпал етеді.
Қайта бөлу функциясы арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлігі
мелекет қарамағына өтеді. Бұл функцияның іс-әрекетінің ауқымы жалпы ұлттық
өнімде салықтардың үлесі арқылы анықталады; ол ұлттық табыстың
мемлекеттендіру дәрежесін көрсетеді: бұл үлес 1997 жылы-19,7%, 1998жылы-
16,6 %, 1999 жылы-17,4%, 2000 жылы-22,6%, 2001 жылы-22,2% болды.
5. Салықтардың топтастырылуы: олардың айырмашылықтары мен ұқсастықтарын
белгілеуге себін тигізеді; саны жағынан шамалы топтарға бөлу арқылы
олардың зерделенуін және практикада қолданылуын жеңілдетуді көздейді.
Барлық өркениетті елдерде салықтардың бүкіл жиынтығы әртүрлі
қағидалар бойынша жіктеледі:
• Салық салу объектілері бойынша;
• Салықты алатын және салықтан жиналған сомаға билік жасайтын органға
қарай;
• Пайдалану тәртібі бойынша;
• Объектінің экономикалық белгісі бойынша.
Салықтарды салу объектісі бойынша олар тікелей және жанама салықтар болып
бөлінеді.
Тікелей салықтар - салық төлеушінің кірісі мен мүлкіне тікелей
төленетін төлемдер. Олар өз кезегінде нақты және жеке салықтарға
жіктеледі. Нақты салықтар салық төлеушілердің мүлкінің (меншігінің)
кейбір түрлеріне (үй, жер, кәсіп, ақшалай капитал және т.с.с.) салынады.
Жеке тура салықтар – бұл жеке адамдардың, заңи ұйымдардың табыстары мен
мүлкіне салынатын салықтар. Нақты салықтардан айырмашылығы жеке салық
салу әрбір салық төлеушінің жеке табысы мен мүлкін де, оның қаржы
жағдайын да ескереді.
Г.Карагусова тікелей салықтардың ерекшелігі ретінде келесілерді атап
өтеді:
Тікелей салықтар мемлекетке көлемі тұрғысынан нақты және дұрыс салықтарды
береді;
Тікелей салықтар жанама салықтарға қарағанда салық төлеушінің нақты
салықты төлеу қабілетін ескереді;
Тікелей салықтардың төлемдерінде мемлекет салық төлеушімен тікелей
байланыста болады және оның міндеттерін нақты айқындай алады;
Тікелей салықтар салық төлеушінің табысынан алынып отырады.
Жанама салықтар - бағаға немесе тарифке үстеме түрінде
белгіленген салық төлеушінің кірістері мен мүлкіне тікелей байланысты емес
салықтар. Жанама салықтарға: қосылған құн салығы және акциздер жатады.
Жанама салықтар салудың мәні салықтың тауар бағасына (немесе қызметтің
тарифіне) қосылатындығында, кірістірілетіндігінде. Қосылған құнға салынатын
салық пен акциздердің төлеушісі заңи тұрғыда тауар сатушы (қызмет
көрсетуші) болса да, бұл жағдайда салықты тауардың (қызметтің) нақты
тұтынушысы төлейді. Жанама салықтар мемлекеттің фискалдық мүдделерін
білдіреді.
Салық салу субъектілері бойынша: заңды тұлғалардан алынатын салықтар
және жеке тұлғалардан алынатын салықтар болып бөлінеді.
Салықты алатын және оған билік жасайтын органға қарай жалпымемлекеттік
және жергілікті салықтар болып бөлінеді.
Пайдалану тәртібіне қарай барлық салықтар жалпы және мақсатты болып
бөлінеді.
Жалпы салықтар тиісті деңгейлердің бюджеттерінде шоғырландырылады және
жалпымемлекеттік қажеттіліктерді қаржыландыруға пайдалынады.
Мақсатты салықтардың нысаналы арналымы болады.( мысалы, зейнетақы
төлемдерін қалыптастыру үшін пайдаланылатын әлеуметтік салық).
Объектінің экономикалық белгілері бойынша табысқа салынатын салықтар
және тұтынуға салынатын салықтар болып ажыратылады. Табысқа салынатын
салықтар салық төлеушінің салық салынатын кез келген объектіден алған
табыстарынан алынады. Тұтынуға салынатын салықтар - бұл тауарлар мен
қызметтер көрсетуді тұтыну кезінде төленетін шығынға салынатын салықтар.
Салықтық түсімдерге деген салықтық құқықтарын пайдалану деңгейі
бойынша: өздеріне тұрақты берілген салықтар; бөліктерге (сомаларға,
пайыздарға) бөлу арқылы белгіленетін (берілетін) реттеуші салықтар болып
бөлінеді.
Қазақстан аумағында алынатын салықтардың түрлеріне төмендегілер жатады:
1. Корпорациялық табыс салығы.
2. Жеке табыс салығы.
3. Қосылған құн салығы.
4. Акциздер.
5. Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы алымдары.
6. Әлеуметтік салық.
7. Жер салығы.
8. Көлік құралдары салығы.
9. Мүлік салығы.
10. Ойын бизнесі салығы.
Алымдар.
Алымдар дегеніміз - мемлекеттік уәкілетті органдар тарапынан өтінуші-
келуші белгілі бір тұлғаларға белгілі бір көрсетілген тиісті қызметтер мен
берілген құқықтар немесе арнайы рұқсаттар үшін сол заңды немесе жеке
тұлғалардан алынатын мақсатты-бағдарлы, біршама-эквивалентті әрі міндетті
ақшалай төлем.
Қазақстан Республикасында алымдардың мынадай түрлері алынады:
1. Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін алым.
2. жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркегені үшін алым.
3. Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және олармен жасалған мәмлелерді
мемлекеттік тіркегені үшін алым.
4. Радиоэлектрондық құралдары мен тіркемелерді мемлекеттік тіркегені үшін
алым.
5. Механикалық көлік құралдары мен тіркемелерді мемлекеттік тіркегені
үшін алым.
6. Теңіз, өзен кемелері мен шағын көлемді кемелерді мемлекеттік тіркегені
үшін алым.
7. Азаматтық әуе кемелерін мемлекеттік тіркегені үшін алым.
8. Дәрі-дәрмек құралдарын мемлкеттік тіркегені үшін алым.
9. Автокөлік құралдарының Қазақстан республикасының аумағы арқылы жүріп
өткені үшін алымы.
10. Аукциондардан алынатын алым.
11. Жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін лицензиялық алым.
12. Телевизия және радио хабарларын тарату ұйымдарына радиожиілік спектрін
пайдалануға рұқсат бергені үшін алым.
Баждар.
Баж - арнайы мамандандырылған уәкілетті органдар тарапынан өздеріне
өтінуші- келуші тұлғаларға қатысты жасалған заңи маңызы бар белгілі бір іс-
қимылдар және берілген ресми құжаттар үшін сол заңды немесе жеке
тұлғалардан алынатын біршама-эквивалентті, міндетті ақшалай төлемдер.
Қазақстан Республикасында мына келесідей кедендік баждар мен міндетті
төлемдер алынады:
1. Мемлекеттік баж.
2. Кедендік баж.
3. Кеден алымдары.
4. Алдын-ала шешім қабылдағаны үшін төлемақы.
5. Алымдар.
Төлемақы.
Төлемақы- мемлекеттік уәкілетті органдар тарапынан өздеріне өтінішпен
келуші тұлғаларға көбінесе материалдық көрініс табатын, кейде басқаша
сипатта пайдаланылатын белгілі бір объектілерді, не болмаса соларға
байланысты рұқсаттарды және құқықтарды бергені үшін сол заңды немесе жеке
тұлғалардан алынатын біршама-эквивалентті, міндетті ақшалай төлем.
Қазақстан Республикасында мына келесідей төлемақылар алынады:
1. Жер учаскелерін пайдаланғаны үшін төлемақы.
2. Жер бетіндегі көздердің су ресурстарын пайдаланғаны үшін төлемақы.
3. Қоршаған ортаны ластағаны үшін төлемақы.
4. Жануарлар дүниесін пайдаланғаны үшін төлемақы.
5. Орманды пайдаланғаны үшін төлемақы.
6. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды пайдаланғаны үшін төлемақы.
7. Радиожиілік спектрін пайдаланғаны үшін төлемақы.
8. Сыртқы (көрнекі) жарнама орналастырғаны үшін төлемақы.
6. Мемлекетте алынатын салық түрлерінің, оны құру мен алудың
нысандары мен әдістерінің, салық қызметі органдарының жиынтығы әдетте
мемлекеттің салық жүйесін құрайды.
Салық жүйесі мемлекеттік билік органдары мен салық төлеушілердің
өзара қарым-қатынастарын ұйымдастыратын императивтік құрылым болып табылады
және ол мемлекеттің экономикалық саясатының заңи күші бар құралы ретінде
пайдаланылады.
1991 жылға дейін, елде көбінесе экономиканы басқарудың әміршіл-
әкімшіл жүйесіне, бағаларға қатаң мемлекеттік реттеуге сәйкес келетін салық
жүйесі қызмет етті. Бюджеттің басты кіріс көздерінің бірі болған айналым
салығы тіркелген бөлшек сауда және көтерме сатып алу бағаларын қолдануға
және мемлекеттік реттеп отыруға бағытталған болатын. Қазақстан егемендікке
ие болғаннан кейін 1991-1995 жылдары қабылданған бірқатар заңдарға сәйкес
республикада жаңа салық жүйесі қалыптасты.
1991 жылғы желтоқсанның 25-нен бастап біздің елімізде тұңғыш салық
жүйесі жұмыс істей бастады. Ол Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі
туралы заңға негізделді. Бұл заң салық жүйесін құрудың қағидаттарын,
салықтар мен алымдардың түрлерін, олардың бюджетке түсу тәртібін белгілеген
алғашқы құжат еді. Осы заңға сәйкес Қазақстанда 1992 жылғы қаңтардың 1-інен
бастап 13 жалпы мемлекеттік салық, 18 жергілікті салықтар мен алымдар
енгізілді.
Қазақстан Республикасының Үкіметі 1995 жылдың басында салық
реформасының ұзақ мерзімді тұжырымдамасын қабылдап, онда еліміздің салық
жүйесі мен салық заңнамасын бірте-бірте халықаралық салық салу
қағидаттарына сәйкестендіру көзделді. Осыған байланысты Салық және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы 1995 жылғы сәуірдің
24-інде Қазақстан Республикасының заң күші бар жарлығы шықты. Енді бұрыңғы
42 салықтар мен алымдар едәуір қысқартылып, небәрі саны жағынан 11 болып
қалды. Қазақстан Республикасы Президентінің бұл жарлығы Қазақстан
Республикасының 1999 жылғы шілденің 16-сындағы 440-1 заңына сәйкес заң
мәртебесін алды. Осы уақыт аралықтарында Президент жарлықтары мен Қазақстан
Республикасының заңдарымен бұл заңға өзгерістер мен толықтырулар енгізілді.
Мемлекеттің салықтық юрисдикциясы салық заңнамалық актілерден
айқындалған салық жүйесін ұйымдастыру, материадық және ұйымдастыру салықтық
құқықтық қатынастарының туындауына қажетті барлық жағдайды жасау, өзі мен
салық төлеушінің арасындағы материалдық салықтық құқықтық қатынастарға
өзінің өкілі ретінде қатысуы үшін салық қызмет органдарына тиісті көлемде
өкілеттік беру, ұйымдастыру салықтық құқық қатынастарының тиісінше
субъектілері уәкілетті мемлекеттік органдардың өкілеттіктерін белгілеу,
салық төлемі сомасын тікелей өз қарамағына алу жөніндегі салықтық құқықтық
қатынастардың жұмыс істеу механизмін ұйымдастыру, салық заңнамалық
актісінің дәме-дәл әрі мұқият орындалуын қамтамасыз ету сияқты және т.б.
мемлекеттің өктем салықтық өкілеттігін (құзыреті) қамтитын аяны білдіреді.
Мемлекеттің салықтық юрисдикциясы ауқымында тұрақты жұмыс істейтін
салық жүйесі негізінен салық әкімшілігін жүргізу процестерін, салық
өндірісінің негізгі және өзінің негізгі салықтар жүйесін (салық және
бюджетке төлейтін басқа да міндетті төлемдер жиынтығы) қамтиды.
Мемлекеттің салық юрисдикциясы құзырындағы Қазақстан Республикасының
бүгінгі салық жүйесі салық заңнамалық актісінде белгіленген салықтардан
және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерден тұрады.
С.Г. Пепеляевтың салық жүйесі жөніндегі мынадай: Салық жүйесі салық
салу қағидалары; салықтарды белгілеу және енгізу тәртібі; салықтар жүйесі;
әр деңгейдегі бюджеттер арасында салықтық түсімдерді бөлу тәртібі; салықтық
қатынастар қатысушыларының құқықтары мен міндеттері; салық бақылауы мен
нысандары мен әдістері;салықтық қатынастар қатысушыларының
жауапкершілігі;салықтық қатынастар қатысушыларының құқықтар мен мүдделерін
қорғау тәсілдері сияқты салық салудың мемлекет белгіленген аса маңызды
шарттылықтарынан құрылады деген сипаттамасы салық жүйесінің мағынасын
толық мазмұндаған деп санауға болады.
Салық жүйесі жалпы эконмика жүйесінің бөлігі болып табылады. Салық
жүйесі мемлекет тарапынан әлеуметтік басқару инструменті ретінде
пайдаланылады, сондай-ақ оның әлеуеті әкімшілік-аумақтық бірліктердің
тиісінше әлеуметтік-экономикалық дамуына бағдарланады.
Салық жүйесінің негізгі элементі салықтар жүйесі әрдайым мемлекет
пен салық төлеушінің арасындағы материалдық салықтық құқықтық қатынастарды
тәртіптеуге ат салысады.
Салық жүйесі аясындағы салық механизмі - салық жүйесінің құрамы мен
құрылымын белгілеу, өзгерту және басқару процестерін, сондай-ақ салық
процестерін жоспарлау, реттеу және бақылау істерін негіздейтін тиісті
құқықтық нормалардың жиынтығы болып табылады.
Бақылау сұрақтары:
1. Салықтардың пайда болуы?
2. Қазақстан Республикасының салық жүйесі?
3. Тікелей және жанама салықтардың жіктелуі?
4. Қай салықтар жанама салықтарға жатады?
Лекция тақырыбына сәйкес СӨЖ тапсырмалары:
1. Салықтың түсінігі.
2. Салықтың белгілері.
3. Тікелей салықтар.
Қажетті әдебиеттер:
1. Найманбаев С.М. Салықтық құқық. Алматы. 2005.
2. Пепеляев С.Г. Основы налогового права. Москва. 1995.
3. Карагусова Г.Ж. Налоги: сущность и практика использования. Алматы. Қаржы
қаражат. 1994.
2 Лекция. Тақырыбы: Мемлекеттің салықтық қызметі.
Жоспары:
1. Салықтық қызмет мемлекеттің қаржылық қызметінің бір түрі ретінде.
2. Мемлекеттің салықтық қызметінің негізгі принциптері, әдістері.
3. Салықтық қызмет аясында өкілеттіліктерін жүзеге асыратын мемлекеттік
уәкілетті органдар.
4. Салық саясаты.
Лекция мақсаты: студенттерге мемлекеттің салықтық қызметінің барысын және
салық саясатын зерттеп, мењгерту.
Лекция мәтіні (қысқаша): 1. Салықтар мемлекеттік кірістің негізгі
түсім көздері боғандықтан, олар қандай да болмасын мемлекеттің өсіп-
өркендеуінің материалдық негізі болып есептелінеді. Салықтық қызметтің
негізгі мақсаттары - салықтардың көмегімен бюджетке кірістерді тарту арқылы
мемлекеттің қазынасын қалыптастыру және мемекеттің функциялары мен қоғам
мүдделерін ақшалай қамтамасыз ету.
Мемлекеттің салықтық қызметі - мемлекет аумағындағы салықтар мен өзге де
міндетті төлемдерді, олардың түрлерін, ерікті төлеу және мәжбүрлеп алу
тәртібін белгілеу, салық жүйесі мен салықтық құрылымдарды қалыптастыру және
олардың ойдағыдай қызмет атқаруларын қамтамасыз ету, сондай-ақ қоғамның
әлеуметтік-экономикалық аясын салықтық реттеу жөніндегі мемлекеттің
біртұтас өзінің немесе айрықша уәкілеттілік берілген мемлекеттік
органдардың қызметі деп атауға болады.
Салықтық қызмет негізінен өзара тығыз байланысқан құқықтық және
экономикалық қатынастардың жүйесінен тұрады.Мемлекет тиісті заңдар мен
басқа да нормативтік-құқықтық актілерді қабылдауы арқылы салықтар мен басқа
да міндетті төлемдерді белгілейді өзгертеді, жояды және олардың уақтылы,
белгіленген мөлшерде бюджетке түсуіне бақылау жасайды.
Мемлекеттің салықтық қызметінің бағдар–бағытына төмендегілерді
жатқызуға болады:
1. салықтар мен өзге де міндетті төлемдерді белгілеу;
2. мемлекеттің салық жүйесінің қазіргі кезең талаптарына сай
құрылуына, оның экономикалық және құқықтық негіздерінің тиімді
болуына атсалысу;
3. салықтық бақылауды жүзеге асыру;
4. салық салу саласындағы мемлекеттік органдар мен арнайы салық
органдарының жүйесін айқындау және олардың тиісті құзыреттерін
белгілеу;
5. салық органдарының қызметтерін тиімді ұйымдастыру және салықтық
құқықтарын ұтымды белгілеп, жетілдіру;
6. салықтық заңдарды бұзғаны үшін заңи жауапкершілік белгілеу және осы
жауапкершілік шараларына кінәлі тұлғаларды тарту;
7. отандық және шетелдік инвестициялардың мол және тиімді ағымының
арнасын кеңейту мақсатында салық салу климатын жақсарту, тартымды
жеңілдіктер беру және оларға қатысты салық әкімшілігін екі жақтың
мүдделерін есепке ала отырып жүргізу және т.б.
Сонымен, салық салу саласындағы мемлекеттің салықтық қызметі:
1. салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді
белгілеуді, сондай-ақ оларды салық салу жүйесіне енгізуді;
2. салық әкімшілігін жүргізу жүйесіндегі материалдық салық
міндеттемелерін орындау процесін қатаң назарда ұстауды;
3. отандық салық төлеушілердің салық төлеу сана-сезімін, салық
мәдениетін қалыптастыруды;
4. отандық және шетелдік орта, сондай-ақ ірі инвестициялардың
тартылуына салық салу жеңілдігі – салық преференцияарын беруді,
мүмкін болса салық каникулын беру арқылы ат салысуды;
5. салық заңнамалық актілерінің жетілдірілуін, салық салу аясындағы
салық төлеуші мен мемлекеттен басқа да уәкілетті мемекеттік
органдардың және тиісті тұлғалардың құқықтары мен міндеттерін
нормативтік құқықтық актілерде ажырата отырып бегілеуді және т.б.
мәселелердің шешілуін мақсаттайды.
Мемлекет атынан жүзеге асырылатын салықтық қызмет тек құқықтық
негіздерге сүйене отырып жүзеге асырылады. Осы құқықтық негіздерге
Қазақстан Республикасының Конституциясын, арнайы қаржылық, салықтық заңдар
мен басқа да нормативтік актілер жатқызылады.
Мемлекеттің салықтық қызметінің құқықтық негіздеріне салықтық қызметтің
жалпы бастамаларын, олардың принциптерін, міндеттері мен мақсатын, салықтар
мен салық жүйесінің құрылымын, сондай-ақ салық төлеушілер мен салық
органдарының құқықтары мен міндеттерін белгілейтін нормалар жатады.
2. Салықтық қызметті жүзеге асыру кезінде белгілі бір принциптер
басшылыққа алынады. Принцип сөзінің латын тіліндегі мағынасы (principium)
қандай болмасын негіз, бастама деп аударылады.
Салықтық қызметінің негізгі принциптері ретінде төмендегілерді атауға
болады:
• салық салу заңдылығы;
• жалпыға ортақтылығы және теңділігі;
• міндеттілік және әділеттілік,
• қарапайымдылық және экономикалық бейтараптылық;
• мерзімділік кезеңділік;
• жеңілділік және бірдүркінділік;
• жүйелілік және тұрақтылық;
• айқындылық және нақтылық;
• мемлекет тарапынан барлық шаруашылық субъектілеріне тең талап қоюды
қамтамасыз ету;
• салық төлеушілердің тапқан табыстарын пайдалануарына бірдей жағдай
жасау;
• табыс табушы заңды және жеке тұлғалардың салық төлеу жөніндегі
міндеттері;
• салық төлеушілер мен салық органдарының құқықтары мен міндеттерін
белгілеу кезінде біріңғай тәсіл қодану;
• салық төлеушілер мен мемлекеттің заңды мүдделерін және құқықтарын
қорғау теңділігі
және т.б. принциптер.
Салықтық реттеу салық салу жүйесіндегі пайдаланылатын арнаулы тәсілдер
мен әдістері арқылы жүзеге асырылады. Салық реттеу әдістеріне: салық
шегерімдері, инвестициялық салық преференциялары, салық демалыстары,
салықтық рақымшылық ету, қосарлы салық салуға жол бермеу жөніндегі
халықаралық шарттар, салықтық түсімдерді бюджеттер арасында бөлу, тиісті
салық ставкаларын таңдау және белгілеу жатады және олар бюджеттік реттеу
әдістерімен тікелей байланысты болады.
Салықтық реттеу тәсілдері жеңілдік беру және санкция қолдану жүйелері
негізінде пайдаланылады. Жеңілдік беру жүйесі: аванстық төлемдерді жою;
берілген өтініш бойынша салықты төлеу мерзімін кейінге қалдыру; белгілі
негіздерге қарай салықтық міндеттемелердің салмағын жеңілдету сияқты және
т.б. әдістерден тұрады. Санкция қолдану жүйесінде қаржылық айыппұлдар,
өсімақылар, салық берешегін мәжбүрлеп алу және әкімшілік айыппұлдар көрініс
табады.
А.И.Худяков Мемлекеттің салықтық қызметін жүзеге асырудың негізгі
құқықтық әдістері:1) нормативтік құқықтық актілер шығару; 2)жекелеген
сипаттағы біржақты құқықтық актілерді шығару; 3) екі жақты салықтық
құқықтық актілер шығару; 4) мемлекеттің нақты салықтық құқықтық қатынас
субъектісі ретіндегі құқықтары мен міндеттерін өзінің уәкілетті органның
іске асыруы; 5) салықтық құқық бұзушылық жасаған кінәлі тұлғаларды
белгіленген заңи жауапкершілікке тарту болып табылады деген көзқарасын
білдірген.
Салықтық бақылау әдісі- салықтық заңдардың атқарылуын , сондай-ақ
мемлекеттік бюджетке түсетін салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің
дұрыс есептелуін және уақтылы төленуін тексеру болып табылады.
Салықтық бақылау мынадай нысандарда жүзеге асырылады:
• салық төлеушілерді тіркеу есебі;
• салық салу объектілері мен салық салумен байланысты объектілерді
есепке алу;
• бюджетке түсетін түсімдерді есепке лау;
• қосылған құнға салынатын салықты төлеушілерді есепке алу;
• салық тексерістері;
• коммерциялық бақылау;
• салық төлеушілердің қаржы-шаруашылық қызметінің мониторингі;
• фискальдық жады бар бақылау-касса машиналарын қолдану ережелері;
• акцизделетін тауарлардың кейбір түрлерін таңбалау және акциздік
постыларды белгілеу;
• мемлекет меншігіне айналдырылған мүлікті есепке алу, бағалау және
сату тәртібін сақтауды тексеру;
• уәкілетті органдарға бақылау жасау.
Кедендік бақылау комитеті өз құзыреті шегінде Қазақстан Республикасының
кеден шекарасы арқылы тауарлардың өтуімен байланысты төленуге тиіс
салықтарды және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді өндіріп алу
жөніндегі салықтық бақылауды Салық кодексіне және кеден заңнамасына сәйкес
жүзеге асырады.
Мемлекеттің біртұтас өзі немесе өзі өкілеттік берген уәкілетті органдары
салық салуға байланысты қызметтерін жүзеге асыру барысында:
1. салық заңнамалық актісін шығарады;
2. заңға тәуелді нормативтік құқықтық актілерді қабылдайды;
3. екі жақты, кейде көп тарапты салық келісімдерін жасасады және оны
бекітеді;
4. нақтылы материалдық салықтық құқықтық қатынастағы мемлекет өз
құқығы мен міндеттерін өзінің өкілі салық органы арқылы жүзеге
асырады.
Демек, салық салуды ұйымдастыру және жүзеге асыру мақсатында шығарылатын
салықтық құқықтық актілер мемлекеттің салықтық қызметінің құқықтық нысаны
ретінде көрініс табады.
3. Салықтық құқықтық қатынастардағы салық қызметі органдарының орны
олардың мемлекет өкілі ретінде және оның мүддесін көздей отырып, негізінен
материалдық салықтық қатынастар ауқымында жүргізетін салық әкімшілігіне
байланысты айқындалады.
Қазақстан Республикасы Салық кодексінде осы мән-жай Мемлекет салық
қызметі органы арқылы салық төлеушіден - оның салық міндеттемелерін толық
көлемінде орнындауын талап етуге, ал олар орындалмаған немесе тиісінше
орындалмаған жағдайда оларды қамтамасыз ету жөніндегі тәсілдерді және осы
Кодексте көзделген тәртіппен орындату шараларын қолдануға құқылы деген
сипатта көрініс тапқан.
Осы орайда салық қызметі органдарының уәкілетті мемлекеттік орган ретінде
материалдық салықтық құқықтық қатынастардың заң жүзінде айқындалған
қатысушысы болып табылатынына көз жеткізуге болады.
Қазақстан Республикасы салық қызметі органдарының жүйесі:
1. ҚР Қаржы министрлігінің Салық комитеті – уәкілетті мемлекеттік
органы;
2. ҚР Қаржы министрлігі Салық комитетінің салық әкімшілігін жүргізу
Басқармасы;
3. аймақаралық салық комитеттері;
4. облыстардың салық комитеттері;
5. Астана қаласы бойынша салық комитеті;
6. Алматы қаласы бойынша салық комитеті;
7. қалалар және қаладағы аудандар бойынша салық комитеттері;
8. арнайы экономикалық аймақтағы салық комитеттері.
Аталған салық органдары Қазақстан Республикасының Салық комитетіне
төменнен жоғары қарай тікелей бағынады. Қазақстан Республикасы Қаржы
министрлігінің Салық комитеті иерархиялық салық қызметі органдары жүйесіне
басшылық етеді.
Қазақстан Республикасының салық салу жүйесін басқару (ұйымдастыру,
реттеу) ауқымындағы салықтық қызметті жүзеге асыратын мемлекеттік лауазымды
тұлға мен уәкілетті органдарға:
1. ҚР Президенті;
2. ҚР Парламенті;
3. ҚР Үкіметі;
4. Жергілікті Мәслихаттар мен Әкімдіктер;
5. ҚР кедендік бақылау агенттігі;
6. ҚР қаржы полициясы агенттігі;
7. ҚР Қаржы министрлігі;
8. Қаржы Министрлігінің Салық комитеті;
9. Қазақстан Республикасының экономика және бюджеттік жоспарлау
министрлігі;
10. Астана, Алматы қалалары және облыстар мен аудандардағы және
қалалардағы аудандар бойынша салық органдары және т.б. салық
органдары болып табылады.
Салық заңнамалық актілерінде тікелей көзделмесе де салықтық құқықтық
қатынастардың қатысушылары ретінде салық кеңесшілері (консультанттары) де
көрініс табады. Осы орайда салық консультанттары салық төлеушінің мүддесін
көздейтінін ескеру қажет. Бұл көзқарасты Салық төлеуші салық қатынастары
мәселелері бойынша өз мүдделерін жеке өзі не өз өкілі арқылы немесе салық
консультантының қатысуымен білдіруге құқылы деген Қазақстан Республикасы
салық кодексіне сүйене отырып дәлелдеуге болады. Бұл ретте салық салу
саласындағы кәсіби қызмет көрсететін тұлғалар біліктілік аттестаттауынан
өткен, арнаулы сертификат, лицензия алған, салық салу мән-жайларын жақсы
білетін мамандар болуға тиіс. Салық консультанттары тиісті салық
төлеушілерге салық төлеу жөніндегі кеңестер береді, декларациялар
әзірлейді, салық төлеушінің өкілі ретінде салық органдарымен қарым-
қатынаста болады, тиісті сараптамалар және т.б. жүргізеді. Салық
консультанттарының осындай және басқа да көптеген функциялары өздерінің
қоғамдық кәсіби бірлестіктер-ассоциациялары, одақтары, аудиторлық-
консультациялық фирмалары, палаталары арқылы атқарылады.
Жоғарыда аталған уәкілетті органдар мен басқа да заңды және жеке
тұғаларға қоса ұйымдастыру салықтық құқықтық қатынастарының қатысушыларына:
заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеуді, қайта тіркеуді және таратуды жүзеге
асыратын; статистика жүргізетін; салық салуға байланысты лицензиялар,
куәліктер немесе рұқсат ету, тіркеу сипатындағы құжаттар беретін; азаматтық
хал актілерін тіркейтін; нотариаттық іс-әрекеттер жасайтын және т.б.
уәкілетті мемлекеттік органдар жатады.
Қазақстан Республикасының салық органдары ұдайы салық салу процесінің мән-
жайларына орай орталық және жергілікті мемлекеттік органдармен, мемлекеттік
және коммерциялық банктермен өзара іс- әрекеттер жасайды, өзара ақпарат
алмасады және бірлескен бақылауды, сондай-ақ өзге де шараларды жүзеге
асырады.
4. Қазақстан Республикасының салық саясаты фискальдық (бюджеттік-
қаржылық) және ақша кредиттік саясатпен қосыла отырып мемлекеттің қаржы
саясатының ажырамас бөлігі болып табылады. Салық саясатының мәні-маңызы
салықтардың мән-жайы мен функциясына байланысты жиынтық қоғамдық өнімнің
белгілі бөлігін жалпы-мемлекеттік мұқтаждықтарға пайдалану үшін мемлекет
пайдасына алып қоюдан және жұмылдырудан, сондай-ақ республикалық және
жергілікті бюджет арқылы қайта бөлуден тұрады.
Салық саясатының қағидалары Қазақстан республикасының жалпы экономикалық
бағдарламасына негізделеді және онымен тығыз байланыста болады. Салық
саясатының негіздері қаржы жылына арналған бюджетті қабылдау кезінде
құрылады, сондай-ақ тиісті заңнамалық және өзге де нормативтік құқықтық
актілерді қабылдау арқылы бекітіледі.
Мемлекеттің салық саясаты салықтық стратегияға және салықтық тактикаға
бөлінеді. Салықтық стратегия - салық салу саласындағы мемлекеттің ұзақ
мерзімді бағдар-бағытын айқындайды және салықтарға байланысты ауқымды
міндет-мәселелерді көздейді. Салықтық тактика - салық жүйесі мен салық
механизміне (тетігіне) өзгерістер және толықтырулар енгізу жолымен нақты
даму кезеңінің салықтық-бюджеттік мәселелерін шешуді көздейді.
С.М.Найманбаев Заңи тұрғыдан алғанда салық саясаты заң жүзінде
бекітілген салық режимін, яғни салық төлеушілерге ықпалын тигізетін режимді
көрсетеді. Салық режиміне салық саясатының міндеттері мен принциптерін
қоссақ салық саясатының мынадай айқындамасын беруге болады: Салық саясаты
мемлекеттік бюджет кірісін және өндірістердің, салалардың, аумақтардың,
шаруашылық қызметтердің түрлерін, шаруашылық субъектілерінің экономикалық
өсіп-дамуын қамтамасыз ететін мемлекет белгілеген салық режимі. Салық
саясатының құрамдық элементтері салық жүйесінен және экономикалық, саяси
және әлеуметтік аяларды салықтық реттеу механизмінен тұрады. Сонымен салық
саясаты мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігін және қоғам өмірінің маңызды
аяларының экономикалық өсуін қамтамасыз ететін мемлекет белгілеген салық
режимі деген көзқарасын білдірген. Мемлекеттің салық саясаты республикалық
және жергілікті бюджеттер кірістерінің салықтық бөлігін тұрақты әрі,
жеткілікті қалыптастыру мәселелерін шешіп қана қоймай, сонымен бірге
Қазақстан Республикасының экономикалық әлеуетін айқындайтын салалардың даму
орнықтылығының экономикалық және әлеуметтік процестерін реттеу
қажеттілігіне де негізделеді.
Сонымен, салық саясатының басты субъектісі мемлекет болып табылады.
Мемлекеттің салық саясаты өз ауқымы мен тигізетін аяларына байланысты ішкі
салық саясатына және сыртқы салық саясатына бөлінеді. Ішкі салық саясаты
бір елдің аумағында немесе әкімшілік-аумақтық бірлік бөлігінде жүргізіледі.
Ішкі салық саясаты салық салу жүйесі мәселелерін шешуді көздейді. Сыртқы
салық саясаты халықаралық салық салу, қосарлы салық салуды болдырмау, салық
жүйесін әр елдің салық жүйесіне жақындату мәселелерін шешуге бағытталған.
Салық саясатын іске асыру аясындағы салық әкімшілігін жүргізу ауқымы
салық бақылауын, салық құпиясын, бюджет түсімдерін есепке алуды, салық
төлеушілерді мемлекеттік тіркеу тәртібін, қызметтің жекелеген түрлерін
жүзеге асыратын салық төлеушілерді есепке алу ерекшеліктерін, салық
тексерулері тәртібін, камералық бақылауды және т.б. қамтиды.
Бақылау сұрақтары:
1. Мемлекеттің салықтық қызметі дегеніміз не?
2. Салықтық қызметті жүзеге асыратын мемлекеттік уәкілетті органдар
жүйесіне не жатады?
3. Салықтық қызметтің қандай әдіс-тәсілдері бар?
4. Салық саясаты дегеніміз не?
Лекция тақырыбына сәйкес СӨЖ тапсырмалары:
1. Салықтық қызметті жүзеге асыратын органдар.
2. Салықтық қызметтің қағидалары.
3. Мемлекеттің салық саясаты.
Қажетті әдебиеттер:
1. Найманбаев С.М. Салықтық құқық. Алматы. 2005.
2. Карагусова Г.Ж. Налоги: сущность и практика использования. Алматы. Қаржы
қаражат. 1994.
3. Гуреев В.И. Налоговое право. Москва. 1995
3 Лекция. Тақырыбы: Салықтық құқық ұғымы, пәні, жүйесі, қайнар
көздері.
Жоспары:
1. Салықтық құқық ұғымы, пәні.
2. Салықтық құқықтың әдістері және жүйесі.
3. Салықтық құқықтың қайнар көздері.
Лекция мақсаты: студенттерге салықтық құқық ұғымын, пәнін, әдісін,
жүйесін және қайнар көздерін оқытып, үйрету.
Лекция мәтіні (қысқаша): 1. Салықтық құқық Қазақстан Республикасы
салықтық құрылысының, мемлекеттің ішкі және сыртқы салық саясатының, сондай-
ақ салықтық қатынастардың тиімді қалыптасуының құқықтық негіздерін құрайды.
Осыған орай салықтық құқық салықтық қатынастардағы қоғам мен мемлекет және
жеке меншік мүдделерінің қақтығысын болдырмауды, болған жағдайда дұрыс
шешуді, салық салу аясындағы салықтық тәртіпті сақтауды, сондай-ақ
мемлекеттік мәжбүрлеуді қолдану жүйесін ретке келтіруді қамтамасыз етеді.
Салықтық құқықтың маңызын және нарықтық қатынастар аясындағы рөлін әлі де
болса ашып көрсету үшін аталған құқықтық құрылымның теориялық және
практикалық мәселелерін ғылыми зерделеп, зерттеуші отандық және шетел
ғалымдарының кейбір еңбектерін қарастыру қажет деп ойлаймыз.
Салықтық құқық – мемлекеттің салықтық қызметінің процесінде
туындайтын қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы.
Салықтық құқық аясындағы негізгі құрылымдарға мемлекеттің салық жүйесі және
мемлекеттің салық қызметі органдары жатады, Салықтық құқықты кең
мағынада, мемлекеттің салықтық құрылымын айқындайтын, оның салық жүйесін
белгілейтін, сондай-ақ салық міндеттемелерін орындау процесінде туындайтын
қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы ретінде айқындауға
болады. Салықтық құқық аясында мемлекеттің салық жүйесі, мемлекеттің салық
қызметі органдары, салық міндеттемелері көрініс табады деген мәні мен
маңызы бойынша біркелкі ұғымдарды айқындаған.
Салықтық құқық өзінің салықтық құқықтық әлеуетінің (күш-қуатының)
реттеуші ықпалының ауқымындағы қоғамдық қатынастары, салықтық-құқықтық
реттеу әдістері, жүйесі және дерек көздері арқылы көрініс табады.
Салықтық құқықтың пәні деп - мемлекеттің салықтық қызметінің барысында
қалыптасатын қоғамдық қатынастарды айтамыз. Осы қоғамдық қатынастар салық
салу жүйесін бегілеу, салық әкімшілігін жүргізетін уәкілетті мемлекеттік
органдар жүйесін айқындау, салықтық міндеттемерді орындау, салықтық
мндеттемелерді орындауға байланысты қажетті жағдайлар жасау, мемлекеттік
мәжбүрлеу шараларын қолдану, халықаралық салықтық шарттарда көзделген
мақсаттарды жүзеге асыру, салық органдары мен басқа уәкілетті мемлекеттік
органдар арасындағы өзара іс-қимылдар (және т.б.) барысында салық салу
саласында туындайтын салықтық қатынастар болып табылады.
2. Салықтық-құқықтық реттеу әдістері салық салу саласы мен тиісті
салықтық қатынастар аясындағы салықтық қимылдар мен оқиғаларға қатысты,
сондай-ақ белгіленген тәртіптер мен негіздерге байланысты мемлекеттік өктем
билік - императивтік әдіс және келісімді, шартты-диспозивтік әдіс түрінде
қолданылады.
Салықтық құқықта негізінен құқықтық реттеу әдісі ретінде императивтік
әдіс кеңінен қолданылады. Бұл әдіс латын сөзінен аударғанда өктемдік
етуші мағынасына сәйкес өктем билік әдісті бейнелейді.
С.М.Найманбаев осы императивтік салықтық –құқықтық реттеу әдістері
мына:
1. салық салу саласындағы салық төлеушілер мен өзге де қатысушылардың
жүріс-тұрыстары мен қажетті іс-әрекеттері мемлекет тарапынан (әдетте
уәкілетті мемлекеттік органдар) қабылданған нормативтік және жекелей
салықтық-құқықтық актілердің әмірлі-талапты нұсқамаларымен
шартталынған;
2. салық төлушілер мен салық органдарының және өзге де қатысушылардың
нормативтік-құқықтық актіерде көрініс тапқан мемлекеттің әмірлі-
талабын орындаудан бас таруға хақылары жоқ;
3. салықтық қатынасқа қатысушы салық төлеушілер мен салық органдарының
өзара құқықтары мен міндеттері мемлекеттің әмірлі-талабының және
тиісті норматитвтік-құқықтық актінінің негізінде нақты әрі мұқият
белгіленген;
4. мемлекеттің әмірлі-талабы мен өзге де салықтық міндеттерін орындау
мәжбүрлеу механизмімен қамтамасыз етілуіне орай тиісті салқтық
міндеттемелрді мәжбүрлеп орындату уәкілетті мемлекеттк орган тарапынан
біржақты әмірлі түрде не бомаса сот арқылы жүзеге асырылады. деп ой-
пікірін білдірген.(30-31 беттер).
Мемлекет тарапынан салықтарды белгілеу және оларды мәжбүрлеу арқылы
қайтарымсыз-баламасыз алу барысында қолданылатын императивтік әдіс осы
салықтық құқық аясында таза көрініс табады.
Алайда, салықтық құқықта реттеу әдістері ретінде диспозитивтік әдіс
те кездеседі. Бұл диспозитивтік әдіс сонымен қатар, шартты әдіс деп те
аталды.
Диспозитивтік әдіс қоғамдық қатынасқа қатысушы субъектілердің мінез-
құлқына жұмсағырақ әсер етеді. Ол субъектілердің мінез-құлқының жалпы
шегін көрсетеді. Субъектілер қоғамдық қатынасқа түсу барысында іс-әрекет
шегін өзара келісімдер мен шарттар негізінде белгілейді. Осының нәтижесінде
шарттық-құқықтық нысандағы қоғамдық қатынас туындайды.
Осы диспозитивтік құқықтық реттеу әдісінің мынадай өзіне тән
белгілері болатындығын С.М. Найманбаев өзінің Салықтық құқық атты
оқулығында атап көрсетеді:
1. салықтық қатынастағы тараптардың құқықтары мен міндеттері осы
қтынастарды реттейтін салықтық заң актілерінің және жазбаша шарт
нысанында ресімделген екі жақтың келісімінің негізінде қалыптасады;
2. осыған орай салықтық қатынастар шартты сипатта болады және тараптардың
екі жақты міндеттемелерін білдіреді;
3. мемлекеттің салық төлеушіге тигізетін реттеуші ықпалы тек бір жақты-
өктем мәжбүрлеу нысанында ғана емес, сонымен қатар экономикалық
стимулдар мен материалдық мүдделеу арқылы қызықтыру (ынталандыру)
нысанында көрініс табады;
4. диспозатитвтік құқықтық реттеу әдісінің көмегімен реттелінетін
салықтық қатынастардың заңи нысаны болып табылтын салықтық шарт екі
тараптың өзара құқықтары мен міндеттерін туындатады;
5. салық органдары мен салық төлеушілердің құқықтары мен міндеттері аздап
болса да теңестрілген және шарт сипатындағы жауапкершілікпен
толықтырылуы мүмкін.
Диспозитивтік және императивтік салықтық құқықтық нормалар мемлекеттің
кірісін (бюджеттерін) қалыптастыратын салықтар мен өзге де бюджетке
төленетін міндетті төлемдерді бегілеу және алу, сондай-ақ салықтық
міндеттемелердің тиісінше орындалуына мемлекеттік салықтық бақылау
жүргізуге атсалысады.
Салықтық құқық жүйесі - мемлекеттің салықтық қызметі барысында туындайтын
салықтық қатынастарды реттеуге атсалысатын салықтық құқықтық нормалардың
өзара қарым-қатынаста бола тұрып жүйеленуін және бірігуін, сондай-ақ
қисынды түрде белгіленген тәртіппен орналасуын көрсетеді.
Құқықтық құрылым ретінде салықтық құқықтың жүйесі жалпы және ерекше
бөлімдерден тұрады.
Жалпы бөлімге - мемлекеттің салық жүйесінің ұйымдастыру құрылысын және
оның құрылу принциптерін, салықтар жүйесінің топтастырылуын, салық
төлеушілердің құқықтары мен міндеттерін, салық органдарының
өкілеттіліктерін, салық заңдарын бұзғаны үшін мемлекеттік мәжбүрлеу
шараларын, салық салу саласындағы басқаруды жүзеге асыратын уәкілетті
органдардың қызмет бағыты мен құзыреттерін, салық әкімшілігін жүргізу
тәртібін, мемлекет тарапынан жүзеге асырылатын салықтық жоспарлауды,
мемлекеттік салықтық бақылауды жүзеге асыратын құзыретті органдарды,
салықтық бақылау нысандары мен түрлерін белгілейтін және салықтық
тексерулерді жүргізу тәртібі мен тәсілдерін айқындайтын салықтық құқықтық
нормалар жатады.
Ал, ерекше бөлімінің құрылымы әдетте, салық кодексінде белгіленген
және айқындалған салықтар жүйесі арқылы көрініс табады. Салықтық құқық
жүйесінің ерекше бөлімін қалыптастыру Бюджет жүйесі туралы ҚР Заңына
тікелей байланысты болады.
Салықтық құқық жүйесі институттарының белгілі қыйсындылық тұрғысынан
орналасуы оның бюджеттік құқықтың айрықша институты деген тұжырымды
дәлелдейді.
3. Салықтық құқықтың дерек көздеріне құзыретті мемлекеттік органдардың
салық салуға байланысты және құрамында салықтық құқық нормалары бар заңи
актілер жатады.
Найманбаев С.М. салықтық құқық дерек көздері туралы төмендегідей
көзқарас білдіреді: Бүгінде, салықтық құқықтың дерек көздері, иерархияны
сақтай отырып мынадай: Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан
Республикасының Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер
туралы Кодексі (Салық кодексі), Қазақстан Респубикасының Президенті,
Парламенті және Үкіметі қабылдайтын салық салу мәселелері жөніндегі
нормативтік-құықтық актілер, Қаржы министрлігі Салық комитетінің нұсқаулық
және өзге нормативтік актілері, жергілікті мемлекеттік басқару органдарының
жергілікті салық салуға қатысты нормативтік-құқықтық актілері, халықаралық
салық салуға байланысты келісім шарттар - салық конвенциялары түрінде
көрініс табады.
Салықтық құқықтың өмір сүру нысаны ретінде салықтық заңдар танылады.
Салықтық заңдар (заңнама) бұл салық салу сферасындағы қоғамдық қатынастарды
реттейтін құқықтық нормативтік актілердің жиынтығы.
Салық кодексі салық салу саласында туындайтын біртектес, бірақ
өздеріне тән мән-жайларына қарай өзгешеленетін қоғамдық қатынастарды
айтарлықтай толық әрі жүйелі түрде реттеуді қамтамасыз ететеін біріңғай,
жинақталған және қисындылық тұрғысынан іштей үйлестірілген нормативтік-
құқықтық акт ретінде Қазақстан Республикасы салық жүйесінің толыққанды
қызмет атқаруының бірден-бір құқықтық негізі ретінде аса маңызды және
ұтымды көрініс тапқан.
Бақылау сұрақтары:
1. Салықтық құқық дегеніміз не?
2. Салық құқығы қандай қатынастарды реттейді?
3. Салық құқығының қайнар көздеріне не жатады?
Лекция ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz