Экология пәнінен дәрістер
1 ТАРАУ. ЭКОЛОГИЯ ПӘНІНЕ КІРІСПЕ
1.1. Қазіргі замандағы экология пәні мен міндеттері
1.2. Экологияның даму тарихы
2 ТАРАУ. ЖАЛПЫ ЭКОЛОГИЯ НЕГІЗДЕРІ
2.1. Ағзалар мен орта қарым.қатынасының заңдылықтары Экологиялық факторлар Орта (өмір сүру ортасы) . табиғаттың бір
2.2. Климаттық факторлар және ағзалардың оларға бейімделуі
2.3. Минимум заңы. Шектеуші факторларға түсінік және экологиялық валенттілік
3 ТАРАУ. ПОПУЛЯЦИЯЛАР МЕН БІРЛЕСТІКТЕР ЭКОЛОГИЯСЫ.
3.1. Биогеоценоз, экожүйе экологиясы
3.2. Түрдің популяциялық құрылымы
4 ТАРАУ. В. И. ВЕРНАДСКИЙДІҢ БИОСФЕРА ЖӘНЕ БИОСФЕРАЛЫҚ . НООСФЕРАЛЫҚ КОНЦЕПЦИЯСЫ
4.1. В.И.Вернадскийдің биосфера және ноосфера концепциясы.
5 ТАРАУ. Адам популяциясының өсу және даму проблемалары.
5.1. Адамзаттың экологиялық байланыстарының тарихы.
Адамды қоршаған орта.
6 ТАРАУ. ӨСІМДІКТЕР МЕН ЖАНУАРЛАР ӘЛЕМІНЕ АНТРОПОГЕНДІК ӘСЕРЛЕР.
6.1. Орман ресурстарын пайдалану мәселелері
7 ТАРАУ. ҚОРШАҒАН ОРТА ЖӘНЕ ТАБИҒИ РЕСУРСТАРДЫ ҰТЫМДЫ ПАЙДАЛАНУ
7.1. Табиғи.ресурстық потенциял
8 ТАРАУ. ЖАҺАНДЫҚ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ПРОБЛЕМАЛАР
8.1. Климаттың өзгеруі
9 ТАРАУ. СУ РЕСУРСТАРЫН ҚОРҒАУ
9.1. Судың қасиеттері
10 ТАРАУ. АТМОСФЕРАҒА АНТРОПОГЕНДІК ӘСЕРЛЕР
10.1. Атмосфералық ауаны қорғау.
11 ТАРАУ . ЛИТОСФЕРАҒА АНТРОПОГЕНДІК ӘСЕРЛЕР
11.1. Жер ресурстарын қорғау және ұтымды пайдалану.
12 ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
12.1. Қазақстанның экологиялық жағдайы. A, B, C аймақтары
13 ТАРАУ. ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЛАР
13.1. Демография ұғымы
14 ТАРАУ. ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІКТІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ
14.1. Қоршаған ортаны қорғау туралы ҚР Заңы
1.1. Қазіргі замандағы экология пәні мен міндеттері
1.2. Экологияның даму тарихы
2 ТАРАУ. ЖАЛПЫ ЭКОЛОГИЯ НЕГІЗДЕРІ
2.1. Ағзалар мен орта қарым.қатынасының заңдылықтары Экологиялық факторлар Орта (өмір сүру ортасы) . табиғаттың бір
2.2. Климаттық факторлар және ағзалардың оларға бейімделуі
2.3. Минимум заңы. Шектеуші факторларға түсінік және экологиялық валенттілік
3 ТАРАУ. ПОПУЛЯЦИЯЛАР МЕН БІРЛЕСТІКТЕР ЭКОЛОГИЯСЫ.
3.1. Биогеоценоз, экожүйе экологиясы
3.2. Түрдің популяциялық құрылымы
4 ТАРАУ. В. И. ВЕРНАДСКИЙДІҢ БИОСФЕРА ЖӘНЕ БИОСФЕРАЛЫҚ . НООСФЕРАЛЫҚ КОНЦЕПЦИЯСЫ
4.1. В.И.Вернадскийдің биосфера және ноосфера концепциясы.
5 ТАРАУ. Адам популяциясының өсу және даму проблемалары.
5.1. Адамзаттың экологиялық байланыстарының тарихы.
Адамды қоршаған орта.
6 ТАРАУ. ӨСІМДІКТЕР МЕН ЖАНУАРЛАР ӘЛЕМІНЕ АНТРОПОГЕНДІК ӘСЕРЛЕР.
6.1. Орман ресурстарын пайдалану мәселелері
7 ТАРАУ. ҚОРШАҒАН ОРТА ЖӘНЕ ТАБИҒИ РЕСУРСТАРДЫ ҰТЫМДЫ ПАЙДАЛАНУ
7.1. Табиғи.ресурстық потенциял
8 ТАРАУ. ЖАҺАНДЫҚ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ПРОБЛЕМАЛАР
8.1. Климаттың өзгеруі
9 ТАРАУ. СУ РЕСУРСТАРЫН ҚОРҒАУ
9.1. Судың қасиеттері
10 ТАРАУ. АТМОСФЕРАҒА АНТРОПОГЕНДІК ӘСЕРЛЕР
10.1. Атмосфералық ауаны қорғау.
11 ТАРАУ . ЛИТОСФЕРАҒА АНТРОПОГЕНДІК ӘСЕРЛЕР
11.1. Жер ресурстарын қорғау және ұтымды пайдалану.
12 ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
12.1. Қазақстанның экологиялық жағдайы. A, B, C аймақтары
13 ТАРАУ. ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЛАР
13.1. Демография ұғымы
14 ТАРАУ. ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІКТІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ
14.1. Қоршаған ортаны қорғау туралы ҚР Заңы
«Экология», терминін ғылымға 1866 жылы неміс зоологы Эрнест Геккель енгізді. Экология (грекше «ойкос» – мекен, үй және «логос» – ғылым) сөзбе-сөз аударғанда – тіршілік, мекен туралы ғылым. Экология ағзалардың арасында болатын (особьтар, түр, түраралық, популяция аралық, биоценоз, биогеоценоз) қарым-қатынастарды айналаны қоршаған ортамен байланыстыра отырып зерттеумен қатар биосферадағы өзгерістерді, құбылыстарды, табиғи заңдылықтарды, биосфера шегінде әлемдік ауытқуларды адамның іс-әрекеттерімен үйлестіре отырып зерттейтін комплексті ғылымдар жиынтығы.
Ал экология ғылымының ең басты мақсаты – биосфера шегіндегі әлемдік жағдайды бақылай отырып, ондағы тіршіліктің тұрақтылығын сақтау. Адам-қоғам-биосфера арасындағы қарым-қатынастарды үйлестіре отырып, табиғат ресурстарын тиімді пайдаланудың адами-нооэкологиялық тұрғыдан негіздеу.
Экология ғылымының зерттеу нысаны – биологиялық және химиялық микро және макрожүйелер (түрлі популяция, биоценоз, экожүйелер т.б) мен оның уақытпен кеңістікке қатысты тіршілік тәуліктік, маусымдық, жылдық ырғағы.
Экология ғылымының негізгі зерттейтін мәселелері :
- ағзалардың бір-бірімен қарым-қатынастарын және өзін қоршаған сыртқы ортамен байланысын зерттейді;
- биоценоз, экожүйелердегі уақыт пен кеңістікке байланысты туындайтын өзгерістерін;
- табиғат ресурстары оны тиімді пайдалану және қорғаудың ғылыми-теориялық негіздерін;
- адам-биосфера-қоғам арасындағы гормониялық байланыстарды реттеу;
- биосфера шегіндегі биологиялық заңдылықтардың тұрақтылығын сақтауды қамтамасыздандыру;
- биосферадағы тіршілікті қалыпты сақтаудың әлемдік нооэкологиялық деңгейге көтеру.
Э.Геккель бұл ғылымның анықтамасын былай тұжырымдайды: «Экология» деп – біз табиғат экономикасына қатысты барлық білімдерді — жануарлардың оны қоршаған органикалық және бейорганикалық ортамен, әcipece, өзімен тікелей немесе жанама қатынаста болатын жануарлармен және өciмдіктермен өзара ынтымақтастық немесе қастастық, жаулық, әрекеттерінің бүкіл жиынтығын зерттеу деп түсінеміз.
Экология барлық деңгейлердегі ағзадағы биологиялық жүйелердің ұйымдасуы мен тіршілік қызметі туралы ғылымға айналды.
Экология – биология ғылымдарының негізінде XIX ғасырдың ортасында айқындала бастағанымен, оның өз деңгейіне көтерілуі XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басы болып саналады.
Шындығында адамның биосферадағы орнын екі жақты қарастыруға болады. Бip жағынан ол биологиялық түр ретінде планетаның экожүйесінің құрам бөлігі болып табылады. Екінші жағынан, басқа тіршілік иелерінен ерекше адамға биологиялық емес, әлеуметтік-мәдени қажеттіліктер мен даму механизмдері тән, ол техниканы, жаңа жасанды заттарды жасап, ғимараттар мен жолдар салады. Сонымен қатар, табиғатқа, тән емес қалдықтар – пластик, металл, құрылыс материалдары шығарылады.
Ауаның, судың, топырақтың ластануы, қалпына келмейтін табиғи ресурстардың сарқылуы, биосфераның тұрақтылығының бұзылуы мен алуан түрлілігінің кемуі, адамдардың денсаулығының және өмір сүру жағдайларының нашарлауы күшейіп отыр.
Адамның қоршаған ортаға айтарлықтай мұндай әcepi экологияның, анықтамасын өзгертті.
Ол көптеген білім салаларына ене бастады. Экологиямен жаратылыстану және техникалық ғылымдары, экономика, әлеуметтану, мәдениет және т.б. ғылымдардың гуманизациялауын байланыстыра бастады.
Экологиялық ойлар мен мәселелердің білімнің басқа салаларына енуін экологизация деп атайды. Ал бұл экологиялық білім беру концепциясында қарастырылған.
Экология ғылымының қазіргі заманғы құрылымы өте күрделі. Экология ғылымының қазіргі құрылымын біз белгілі экологтар Ю. Одум, Н.Ф.Реймерс, Н.А.Воронков, Ф. Дре, В.А. Радкевичтың жіктеуі негізінде береміз. Экологияның зерттеу объектілерінің кеңеюі оның жаңа анықтамаларының пайда болуына әкелді. Олардың кейбіреулерін келтірейік.
Н.Ф.Реймерс: «Қазіргі жағдайда,яғни кең мағынада алғанда экология қазіргі заманғы биоэкологияның шеңберінен шықты. Ол қоғамдық маңызы мен ішкі мазмүны бойынша жер туралы физика- математикалық, химия-биологиялық және қоғамдық ғылымдар цикліне тең келетін білімдер цикліне айналды» (1-сурет).
Ю.Одум: «Экология – табиғат пен қоғамдағы көп деңгейлі жүйелердің құрылысы мен тіршілік қызметі және олардың өзара байланысы туралы пәнаралық білімдер саласы».
Н.А.Воронков: «Қазіргі заманғы экологияны ағзалардың соның ішінде адамның қоршаған ортамен өзара қатынасын, адамзат қоғамының қоршаған ортаға әсерінің шекті дәрежесін, осы әсерлерді кеміту немесе оларды толық нейтралдау мүмкіндіктерін және олардың ауқымын анықтай отырып, зерттеулермен айналысатын ғылым ретінде қарастыру қажет. Стратегиялық тұрғыдан алғанда экология адамзаттың өзінің тіршілігін сақтауы және экологиялық дағдарыстан шығуы туралы ғылым».
Ф.Дре: «Экология – болашақтың ғылымы, себебі адамның біздің планетамызда өмір сүруінің өзі оның прогресімен анықталуы мүмкін».
Олай болса, қазіргі заманғы экология тек жеке ғылым ретінде ғана қарастырылып қоймай, ол дүниелік көзқарасқа, адамзаттың тіршілігін сақтау туралы ғылымға айналып отыр.
Ал экология ғылымының ең басты мақсаты – биосфера шегіндегі әлемдік жағдайды бақылай отырып, ондағы тіршіліктің тұрақтылығын сақтау. Адам-қоғам-биосфера арасындағы қарым-қатынастарды үйлестіре отырып, табиғат ресурстарын тиімді пайдаланудың адами-нооэкологиялық тұрғыдан негіздеу.
Экология ғылымының зерттеу нысаны – биологиялық және химиялық микро және макрожүйелер (түрлі популяция, биоценоз, экожүйелер т.б) мен оның уақытпен кеңістікке қатысты тіршілік тәуліктік, маусымдық, жылдық ырғағы.
Экология ғылымының негізгі зерттейтін мәселелері :
- ағзалардың бір-бірімен қарым-қатынастарын және өзін қоршаған сыртқы ортамен байланысын зерттейді;
- биоценоз, экожүйелердегі уақыт пен кеңістікке байланысты туындайтын өзгерістерін;
- табиғат ресурстары оны тиімді пайдалану және қорғаудың ғылыми-теориялық негіздерін;
- адам-биосфера-қоғам арасындағы гормониялық байланыстарды реттеу;
- биосфера шегіндегі биологиялық заңдылықтардың тұрақтылығын сақтауды қамтамасыздандыру;
- биосферадағы тіршілікті қалыпты сақтаудың әлемдік нооэкологиялық деңгейге көтеру.
Э.Геккель бұл ғылымның анықтамасын былай тұжырымдайды: «Экология» деп – біз табиғат экономикасына қатысты барлық білімдерді — жануарлардың оны қоршаған органикалық және бейорганикалық ортамен, әcipece, өзімен тікелей немесе жанама қатынаста болатын жануарлармен және өciмдіктермен өзара ынтымақтастық немесе қастастық, жаулық, әрекеттерінің бүкіл жиынтығын зерттеу деп түсінеміз.
Экология барлық деңгейлердегі ағзадағы биологиялық жүйелердің ұйымдасуы мен тіршілік қызметі туралы ғылымға айналды.
Экология – биология ғылымдарының негізінде XIX ғасырдың ортасында айқындала бастағанымен, оның өз деңгейіне көтерілуі XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басы болып саналады.
Шындығында адамның биосферадағы орнын екі жақты қарастыруға болады. Бip жағынан ол биологиялық түр ретінде планетаның экожүйесінің құрам бөлігі болып табылады. Екінші жағынан, басқа тіршілік иелерінен ерекше адамға биологиялық емес, әлеуметтік-мәдени қажеттіліктер мен даму механизмдері тән, ол техниканы, жаңа жасанды заттарды жасап, ғимараттар мен жолдар салады. Сонымен қатар, табиғатқа, тән емес қалдықтар – пластик, металл, құрылыс материалдары шығарылады.
Ауаның, судың, топырақтың ластануы, қалпына келмейтін табиғи ресурстардың сарқылуы, биосфераның тұрақтылығының бұзылуы мен алуан түрлілігінің кемуі, адамдардың денсаулығының және өмір сүру жағдайларының нашарлауы күшейіп отыр.
Адамның қоршаған ортаға айтарлықтай мұндай әcepi экологияның, анықтамасын өзгертті.
Ол көптеген білім салаларына ене бастады. Экологиямен жаратылыстану және техникалық ғылымдары, экономика, әлеуметтану, мәдениет және т.б. ғылымдардың гуманизациялауын байланыстыра бастады.
Экологиялық ойлар мен мәселелердің білімнің басқа салаларына енуін экологизация деп атайды. Ал бұл экологиялық білім беру концепциясында қарастырылған.
Экология ғылымының қазіргі заманғы құрылымы өте күрделі. Экология ғылымының қазіргі құрылымын біз белгілі экологтар Ю. Одум, Н.Ф.Реймерс, Н.А.Воронков, Ф. Дре, В.А. Радкевичтың жіктеуі негізінде береміз. Экологияның зерттеу объектілерінің кеңеюі оның жаңа анықтамаларының пайда болуына әкелді. Олардың кейбіреулерін келтірейік.
Н.Ф.Реймерс: «Қазіргі жағдайда,яғни кең мағынада алғанда экология қазіргі заманғы биоэкологияның шеңберінен шықты. Ол қоғамдық маңызы мен ішкі мазмүны бойынша жер туралы физика- математикалық, химия-биологиялық және қоғамдық ғылымдар цикліне тең келетін білімдер цикліне айналды» (1-сурет).
Ю.Одум: «Экология – табиғат пен қоғамдағы көп деңгейлі жүйелердің құрылысы мен тіршілік қызметі және олардың өзара байланысы туралы пәнаралық білімдер саласы».
Н.А.Воронков: «Қазіргі заманғы экологияны ағзалардың соның ішінде адамның қоршаған ортамен өзара қатынасын, адамзат қоғамының қоршаған ортаға әсерінің шекті дәрежесін, осы әсерлерді кеміту немесе оларды толық нейтралдау мүмкіндіктерін және олардың ауқымын анықтай отырып, зерттеулермен айналысатын ғылым ретінде қарастыру қажет. Стратегиялық тұрғыдан алғанда экология адамзаттың өзінің тіршілігін сақтауы және экологиялық дағдарыстан шығуы туралы ғылым».
Ф.Дре: «Экология – болашақтың ғылымы, себебі адамның біздің планетамызда өмір сүруінің өзі оның прогресімен анықталуы мүмкін».
Олай болса, қазіргі заманғы экология тек жеке ғылым ретінде ғана қарастырылып қоймай, ол дүниелік көзқарасқа, адамзаттың тіршілігін сақтау туралы ғылымға айналып отыр.
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 48 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 48 бет
Таңдаулыға:
1 ТАРАУ. ЭКОЛОГИЯ ПӘНІНЕ КІРІСПЕ
1.1. Қазіргі замандағы экология пәні мен міндеттері
Экология, терминін ғылымға 1866 жылы неміс зоологы Эрнест Геккель енгізді. Экология (грекше ойкос - мекен, үй және логос - ғылым) сөзбе-сөз аударғанда - тіршілік, мекен туралы ғылым. Экология ағзалардың арасында болатын (особьтар, түр, түраралық, популяция аралық, биоценоз, биогеоценоз) қарым-қатынастарды айналаны қоршаған ортамен байланыстыра отырып зерттеумен қатар биосферадағы өзгерістерді, құбылыстарды, табиғи заңдылықтарды, биосфера шегінде әлемдік ауытқуларды адамның іс-әрекеттерімен үйлестіре отырып зерттейтін комплексті ғылымдар жиынтығы.
Ал экология ғылымының ең басты мақсаты - биосфера шегіндегі әлемдік жағдайды бақылай отырып, ондағы тіршіліктің тұрақтылығын сақтау. Адам-қоғам-биосфера арасындағы қарым-қатынастарды үйлестіре отырып, табиғат ресурстарын тиімді пайдаланудың адами-нооэкологиялық тұрғыдан негіздеу.
Экология ғылымының зерттеу нысаны - биологиялық және химиялық микро және макрожүйелер (түрлі популяция, биоценоз, экожүйелер т.б) мен оның уақытпен кеңістікке қатысты тіршілік тәуліктік, маусымдық, жылдық ырғағы.
Экология ғылымының негізгі зерттейтін мәселелері :
- ағзалардың бір-бірімен қарым-қатынастарын және өзін қоршаған сыртқы ортамен байланысын зерттейді;
- биоценоз, экожүйелердегі уақыт пен кеңістікке байланысты туындайтын өзгерістерін;
- табиғат ресурстары оны тиімді пайдалану және қорғаудың ғылыми-теориялық негіздерін;
- адам-биосфера-қоғам арасындағы гормониялық байланыстарды реттеу;
- биосфера шегіндегі биологиялық заңдылықтардың тұрақтылығын сақтауды қамтамасыздандыру;
- биосферадағы тіршілікті қалыпты сақтаудың әлемдік нооэкологиялық деңгейге көтеру.
Э.Геккель бұл ғылымның анықтамасын былай тұжырымдайды: Экология деп - біз табиғат экономикасына қатысты барлық білімдерді -- жануарлардың оны қоршаған органикалық және бейорганикалық ортамен, әcipece, өзімен тікелей немесе жанама қатынаста болатын жануарлармен және өciмдіктермен өзара ынтымақтастық немесе қастастық, жаулық, әрекеттерінің бүкіл жиынтығын зерттеу деп түсінеміз.
Экология барлық деңгейлердегі ағзадағы биологиялық жүйелердің ұйымдасуы мен тіршілік қызметі туралы ғылымға айналды.
Экология - биология ғылымдарының негізінде XIX ғасырдың ортасында айқындала бастағанымен, оның өз деңгейіне көтерілуі XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басы болып саналады.
Шындығында адамның биосферадағы орнын екі жақты қарастыруға болады. Бip жағынан ол биологиялық түр ретінде планетаның экожүйесінің құрам бөлігі болып табылады. Екінші жағынан, басқа тіршілік иелерінен ерекше адамға биологиялық емес, әлеуметтік-мәдени қажеттіліктер мен даму механизмдері тән, ол техниканы, жаңа жасанды заттарды жасап, ғимараттар мен жолдар салады. Сонымен қатар, табиғатқа, тән емес қалдықтар - пластик, металл, құрылыс материалдары шығарылады.
Ауаның, судың, топырақтың ластануы, қалпына келмейтін табиғи ресурстардың сарқылуы, биосфераның тұрақтылығының бұзылуы мен алуан түрлілігінің кемуі, адамдардың денсаулығының және өмір сүру жағдайларының нашарлауы күшейіп отыр.
Адамның қоршаған ортаға айтарлықтай мұндай әcepi экологияның, анықтамасын өзгертті.
Ол көптеген білім салаларына ене бастады. Экологиямен жаратылыстану және техникалық ғылымдары, экономика, әлеуметтану, мәдениет және т.б. ғылымдардың гуманизациялауын байланыстыра бастады.
Экологиялық ойлар мен мәселелердің білімнің басқа салаларына енуін экологизация деп атайды. Ал бұл экологиялық білім беру концепциясында қарастырылған.
Экология ғылымының қазіргі заманғы құрылымы өте күрделі. Экология ғылымының қазіргі құрылымын біз белгілі экологтар Ю. Одум, Н.Ф.Реймерс, Н.А.Воронков, Ф. Дре, В.А. Радкевичтың жіктеуі негізінде береміз. Экологияның зерттеу объектілерінің кеңеюі оның жаңа анықтамаларының пайда болуына әкелді. Олардың кейбіреулерін келтірейік.
Н.Ф.Реймерс: Қазіргі жағдайда,яғни кең мағынада алғанда экология қазіргі заманғы биоэкологияның шеңберінен шықты. Ол қоғамдық маңызы мен ішкі мазмүны бойынша жер туралы физика- математикалық, химия-биологиялық және қоғамдық ғылымдар цикліне тең келетін білімдер цикліне айналды (1-сурет).
Ю.Одум: Экология - табиғат пен қоғамдағы көп деңгейлі жүйелердің құрылысы мен тіршілік қызметі және олардың өзара байланысы туралы пәнаралық білімдер саласы.
Н.А.Воронков: Қазіргі заманғы экологияны ағзалардың соның ішінде адамның қоршаған ортамен өзара қатынасын, адамзат қоғамының қоршаған ортаға әсерінің шекті дәрежесін, осы әсерлерді кеміту немесе оларды толық нейтралдау мүмкіндіктерін және олардың ауқымын анықтай отырып, зерттеулермен айналысатын ғылым ретінде қарастыру қажет. Стратегиялық тұрғыдан алғанда экология адамзаттың өзінің тіршілігін сақтауы және экологиялық дағдарыстан шығуы туралы ғылым.
Ф.Дре: Экология - болашақтың ғылымы, себебі адамның біздің планетамызда өмір сүруінің өзі оның прогресімен анықталуы мүмкін.
Олай болса, қазіргі заманғы экология тек жеке ғылым ретінде ғана қарастырылып қоймай, ол дүниелік көзқарасқа, адамзаттың тіршілігін сақтау туралы ғылымға айналып отыр.
1.2. Экологияның даму тарихы
В.И.Вернадскийдің айтуы бойынша адам геологиялық алып күш ретінде әсер ете бастады. Қазіргі заманғы экологиялық мәселелер ең алдымен адам қызметімен байланысты.
Жалпы алғанда экология пәнінің негізгі міндеті студенттерді қоғам мен табиғаттың қарым-қатынасын оптимизациялаудың негізі ретінде табиғи және техногенді үрдістерге жүйелі көзқарасты қалыптастыру болып табылады. Білімнің барлық салалары сияқты экология да үздіксіз дамуда.
Жануарлар мен өсімдіктердің таралу сипаты, өмір салты,қоршаған ортамен байланысы туралы мәліметтерді жүйеге келтіру ерте кезде адамзаттың табиғатты меңгеруінен басталды. Мысалы, грек философы Аристотель (384-322ж.б.э.д) жануарлардың 500-ден астам түрлерінің мінез-құлқын сипаттап жазса, Аристотельдің шәкірті, ботаниканың әкесі деп танылған Теофраст (б.э.д. 372-287ж.) әр түрлі жағдайдағы өсімдіктердің ерекшеліктері, олардың пішіні мен өсуі топырақ пен ауа- райына тәуелді екендігі жайлы мәліметтер келтірген.
XVIII ғасырда француз жаратылыс зерттеушісі Ж.Бюффон алғаш рет сыртқы орта жағдайларының жануарлардың құрылысына тікелей әсерін зерттей бастады. Оның көзқарасы бойынша жануардың бір түрлігі басқа түрге қоршаған ортаның температурасына, ауа-райына, тамақтың сапасына байланысты өзгереді дейді.
Бірінші эволюциялық ілімнің авторы - Ж.Б.Ламарк сыртқы жағдайлардың әсері ағзалардың бейімделуі және өсімдіктер мен жануарлардың эволюциясының негізгі себептерінің бірі -деп есептеді.
Ч.Дарвиннің Түрлердің табиғи сұрыпталу жолымен шығу тегі немесе тіршілік үшін күресте оған қолайлы қолтұқымдардың сақталуы - деген еңбегінде (1859) табиғаттағы тіршілік үшін күресті теория жүзінде тұжырымдады. Ч.Дарвиннің осы еңбегі тірі ағзалардың қоршаған ортамен өзара қарым-қатынасын жан-жақты зерттеу мәселесіне тиек болды.
Неміс жаратылыс зерттеушісі Э.Геккель өзінің Ағзалардың жалпы морфологиясы ( 1866) және Әлемнің пайда болуының табиғи тарихы (1868) еңбектерінде экологияны ағзалардың қоршаған ортамен, тіршілік ету жағдайларымен қатынасын зерттейтін жалпы ғылым ретінде түсіндіреді.
XIX ғасырдың ортасында орыс биологы К.Ф.Рулье
жануарлардың өмірін зерттеуге, олардың қоршаған ортамен өзара
әсерін зерттейтін зоологияның жаңа бағытын тұжырымдады.
К.Ф.Рулье ағзалардың эволюциясының мекен ету ортасының өзге-
рісіне байланыстылығын дәлелдеді.
Экология жеке ғылым ретінде негізінен XIX ғасырдың аяғында қалыптасты.
XX ғасырдың басында экология жылдам дами бастады. Бұл кезендегі негізгі жетістіктер С.Форбстың, В.Шелфордтың, Ф.Клементстің, А.Тенслидің, Ч.Элтонның, В.Н.Сукачевтың еңбектеріне байланысты болды.
Жалпы экологияның дамуына елеулі үлес қосқан ғалым В.В.Докучаев болды. Ол топырақ түзілу процесінің мысалында тірі ағзалар мен өлі табиғаттың өзара тығыз байланысын көрсетті.
В.И.Вернадский тірі ағзалар мен олардың тіршілік қызметінің өнімдерінің геологиялық құбылыстардағы анықтаушы ролін көрсетіп, биосфера туралы ілім және оның өмір сүруін, тұрақтылығын және даму заңдылықтарын тұжырымдады.
Қазіргі заманда экологияның Әлеуметтік және Қолданбалы экология бөлімдері жылдам қарқынмен дамып келеді.
Әлеуметтік экология адамзат қоғамы мен қоршаған орта арасындағы қатынастарды, өндірістік қызметтің қоршаған ортаның құрамы мен қасиеттеріне тікелей және жанама әсерін, антропогенді факторлардың адамның денсаулығы мен адам популяцияларының гендік қорына экологиялық әсерін зерттейді. Ол табиғатты тиімді пайдаланудың теориялық негізі болып табылады.
Қолданбалы экология адамзат баласының әлеуметтік мұқтажын өтеу барысындағы табиғи ортаның ластануы, қоршаған ортаның тәжірибелік мәселелерін шешу (қоршаған ортаны ластанудан қорғау, химиялық, медициналық, ауыл-шаруашылық, табиғат ресурстарын тиімді пайдалану, шаруашылықтың әр түрлі салаларындағы технологияларды жетілдіру, өндіріс орындарының жағдайы) жақтарын қарастырады Қолданбалы экология ішінде өнеркәсіптік, ауыл-шаруашылық, химиялық, медициналық және т.б. бағыттар дами бастады.
Биоэкологиялық зерттеулер бағыты. Биоэкология бірнеше зерттеу облыстарына бөлінеді: аутэкология, демэкология, синэкология т.б.
Аутэкология - жеке организмдер (особь) арасындағы қарым-қатынастарды оның табиғи ортасымен байланыстыра отырып зерттеулер жүргізеді. Яғни, жеке организмге табиғат факторлары қалай әсер етеді, оған организм қалай жауап береді, организмдегі морфологиялық өзгерістер туралы мәселелер қарастырылады.
Демэкология - бір түрге жататын организмдер особьтар тобын, яғни популяцияларды оның табиғи ортасымен байланыстыра отырып зерттеулер жүргізеді. Бір түрге жататын организмдердің топ құрып тіршілік ету ерекшеліктері, биологиялық құрылымы (жас, жыныс, көбею, өлу, табиғаттағы саны, тығыздығы, таралуы, т.б) табиғаттағы сан мөлшерінің реттелуі мен ауыл шаруашылығындағы маңызы туралы мәліметтер қарастырылады.
Синэкология - бірлестіктер экологиясы (биоценология) ретінде әр-түрлі түрлерге жататын популяциялар (өсімдіктер, жануарлар, микроорганизмдер) жиынтығын біртұтас организмдер деңгейінде зерттейді. Организмдер бірлестіктерінің қалыптасуы, құрылымы, динамикасы, қарым-қатынастар, энергия, және зат алмасулар, сандық және сапалық өзгерістер, биологиялық өнімділігі мен бірлестіктердің тұрақтылығы туралы жан-жақты мәселелер қаралады.
Геоэкология - экологиялық жүйелерді биосфералық деңгейде қарастырады. Құрлық пен дүниежүзілік мұхиттардағы экожүйелер, ондағы қарым-қатынастар мен байланыстар, географиялық ландшавтар бойынша экожүйелердің құрылымы, бірлестіктері, тұрақтылығы, кеңістік пен уақытқа қатысты өзгеруі, экожүйелер өнімділігі, агро және антропогендік экожүйелер, олардың практикалық маңызы туралы зерттеулер жиынтығы.
Ғаламдық экология - табиғи іс-әрекетінен туындайтын биосфера шегіндегі, тіптен күн жүйесіндегі әлемдік өзгерістер мен құбылыстарды зерттейді. Мәселен, ядролық қауіп-қатер, экологиялық апаттар, әлемнің климаттық ауытқуы, шөлейттену, жаппай қырып жоятын қарулар, қатерлі эпидемиялар т.б. Осы бағыттағы бүкіл әлемді (ғаламды) қамтитын ірі проблемаларды қарастырады.
Адам экологиясы - ауыл, село, қала тұрғындары мен дүниежүзі халықтарының сандық және халықаралық қарым-қатынастарды үйлестіру, көпшілікке үздіксіз экологиялық білім мен тәрбие беру, экологиялық мәдениет, этика, моральдық жағынан парасаттандыру, адамдардың экологиялық құқын қорғау және этноэкологиялық проблемаларды жан-жақты зерттеу. Жер шары тұрғындарының экологиялық қауіпсіздігін сақтауды қамтамасыз ету жолдарын іздестіреді.
Нооэкология - адам, табиғат, қоғам арасындағы адами, әлеуметтік, экономикалық және экологиялық жағдайларды, қарым-қатынастарды бір-бірімен үйлестіре зерттей отырып , одан туындайтын проблемаларды адамның парасатты ақыл-ойымен шешуді қамтамасыз етеді. Табиғат ресурстарын тиімді пайдаланудың ең жоғарғы дәрежедегі жаңа технологиясын жасау, планетадағы адамзат қауымын азық-түлік, энергия және шикізатпен қамтамасыз ету, халықтар мен ұлттар арасындағы достықты, ауызбіршілікті қалыптастыру, этноэкология, экологиялық білім мен тәрбие, мәдениет, мораль, құқық, т.б. болып табылады. Адам мен биосфера шегіндегі тұрақты дамудың адами жоспарларын жасап, оны жүзеге асырудың жолдарын іздестіреді.
1.3. Экологияның әдістері
Қазіргі заманғы экологияның әдістемелік негізін экожүйелік тұрғыдан қарастыру, ортаның жағдайын бақылау, эксперимент және модельдеу құрайды.
Экожүйелік тұрғыдан қарастыру экологияның кез-келген обьектісі, экосфераның биотикалық және абиотикалық құрауыштарының арасындағы энергия ағынымен заттардың айналымына шоғырланатын әдіс.Тірі табиғаттың барлық элементтері өзара байланыста болғандықтан, бұл әдістің ішінде гомеостаз тұжырымдамасы (өзін-өзі реттеу) көңіл аудартады.Жүйе немесе жүйенің бөлігі болып табылатындықтан көптеген экологиялық зерттеулерде қолданылады.
Ортаның жағдайын бағалау және есепке алу әдістері. Бұларға метерологиялық бақылау, температураны өлшеу, судың химиялық құрамын, тұздылығын, мөлдірлігін, топырақ ортасының сипатын анықтау, радиациялық фонды өлшеу, ортаның химиялық және бактериалдық ластануын анықтау және т.б. жатады.
Қоршаған ортаның ластануын бағалау үшін тек физика-химиялық әдістерді ғана емес, сонымен қатар биологиялық индикация әдістері де қолданылады.
Биологиялық индикация дегеніміз -- ортаның өзіне тән ерекшеліктерін әр түрлі тірі ағзалардың көмегімен анықтау.
Биоиндикация - қоршаған орта жағдайын бақылауда осы ортадағы өзгерістер мен зиянды заттардың пайда болуына аса сезімтал кейбір ағзаларды қолдануға негізделген.
Биологиялық индикация биотесттер әдісімен жүргізіледі. Тест объектілері ретінде: бактериялар, омыртқасыздар (инфузориялар, дафния, былқылдақдене лілер, сүліктер, шаян тәрізділер), балдырлар, кейбір балықтар, өсімдіктер, қыналар және т.б. қолданылады. Зерттелетін көрсеткіштер ретінде тірі ағзалар дың қозғалу белсенділігі, тіршілік ететін омыртқасыздардың саны, жарық шығаратын бактериялар мен балдырлардың люминисценциясы, балдырлардың электрлік радиациясы, балықтардың тыныс алу және жүрек қызметінің белсенділігі есепке алынады.
Биоиндикаторлар ретінде қыналар қолданылатын әдісті лихеноиндикация деп атайды. Қыналардың әр түрлі ластаушы заттарға сезімталдығы, олардың қоршаған ортадағы заттарды бүкіл денесімен сіңіруіне байланысты болады. Сондықтан, аталған себепке және зат алмасуының баяу жүруіне байланысты қыналар улы заттарды жинай отырып, тез уланып, тіршілігін жояды.
Қарапайым түрде лихеноиндикация - ортаның (ауа) жалпы ластану дәрежесін анықтау болып табылады.
Ағзаларды сандық көрсеткіштері бойынша есепке алу және өсімдіктер мен жануарлардың биомассасы мен өнімділігін бағалау әдістері табиғи бірлестіктерді зерттеуде қолданылады. Бұл кезде бақылау ауданындағы су немесе топырақ көлеміндегі даралар саны есептеледі; жануарларды аулау және белгі салу; балықтардың үйірі мен топтанған жерлерінде санын аэрокосмостық есепке алу; егістік танаптарының өнімділігі мен күйі есепке алынады.
Орта факторларының ағзалардың тіршілік қызметіне әсерін зерттеу. Оларға табиғаттағы бақылау мен эксперимент кіреді. Зертханада факторлардың өсімдіктер мен жануарлардың қандай да бір функциясына әсері зерттеледі. Сонымен қатар жануарлардан алынған мәліметтерді адам экологиясына пайдалану мүмкіндігі сарапталады. Осындай жолмен химиялық және т.б. заттардың шекті және өлімге әкелетін мөлшері анықталады, қолдануға болатын шекті концентрациялар осы мәліметтерге сүйене отырып есептеледі де, олар экологиялық нормалардың негізіне жатады. Бұл жағдайда экология физиологияның, биохимияның, токсикологияның әдістерін қолданады.
Көп түрлі бірлестіктердегі ағзалардың өзара әсерін зерттеу әдістері экологияның маңызды бөлігін құрайды. Мұнда қоректік қатынастарды нақты жағдайда және зертханада бақылау қолданылады. Радиоактивті изотоптарды пайдалану қоректік тізбектің бір звеносынан келесісіне өтетін зат пен энергия мөлшерін анықтауға мүмкіндік береді: өсімдікшөпқоректі жануаржыртқыш. Зерттеулер эксперименттік әдістемелердің көмегімен және жасанды бірлестіктер мен экожүйелерде жүргізіледі.
Математикалық әдістермен модельдеу. Математикалық статистика әдістерін қолдану белгілі бір дарақтарды едәуір кездейсоқ сұрыптау нәтижелерінің (кездейсоқ па, әлде заңды ма) дәлдігін анықтауға мүмкіндік береді.Қазіргі заманғы экологияда статистикалық математика, математикалық логика, сандар теориясымен, матрицалық алгебрамен байланысты ақпараттар мен кибернетика теориясының әдістерін қолдану қажеттілігі туындады.
Шынайы, нақты модельдер түпнұсқаға тән негізгі белгілерді көрсетеді (мысалы, аквариум табиғи су қоймасының моделі бола алады).
Таңбалы модель түпнұсқаны математикалық өрнек түрінде көрсетеді.
Экологиялық зерттеулерде концептуалдық және математикалық үлгілер мен олардың сандаған түрлері (ғылыми мәтін, жүйе сұлбасы, кестелер және т.б.) көп таралды.
Концептуалды модельдерге жүйелерді жан-жақты сипаттау (ғылыми текст, жүйенің сызбанұсқасы, кестелер, графиктер және т.б.) тән.
Математикалық үлгілер - экологиялшық жүйелерді зертеу әдісі, атап айтқанда, сандық көрсеткіштерді анықтауда ерекше тиімді. Математикалық модельдер экологиялық жүйелерді зерттеудің, әсіресе сандық көрсеткіштерді есепке алудың тиімді әдісі болып табылады. Қазіргі кезде экологияда шынайы және таңбалы модельдер бір-бірін толықтыра отырып қолданылады. Соңғы жылдарда жетілдірілген компьютерлер мен программалаудың жаңа құралдарының пайда болуына байланысты экологиялық болжамдар жасау үшін, ғаламдық модельдеу әдістері де жетілдірілуде.
Микроорганизмдер
ЭКОЛОГИЯ
Биоэкология
Адам экология
Әлеуметтік экология
Қолданбалы экология
Аутоэкология
Қала экологиясы
Жеке адам экологиясы
Өнеркәсіптік
(инженерлік)
Синэкология
Халық экологиясы
Адамзат экологиясы
Технологиялық
Полуляциялық экология
Аркология экологиясы (экологиялық сәулет)
Мәдениет экологиясы
Ауыл шаруашылық
Биогеоценология
Геоэкология
Этноэкология
Медициналық
Ғаламдық (биосфера туралы ұғым)
Экология
Кәсіпшілік
Экология
Құрлық
Химиялық
Өсімдіктер
Тұщы су
Рекреациялық
Жануарлар
Теңіз
Геохимиялық
Жоғары таулы
Табиғатты пайдалану
Су ағзалары
1-сызба. Қазіргі заманғы экологияның құрылымы.
(И.Ф. Реймерс бойынша, өзгертулермен)
Экологияда биологиялық (тірі) жүйелердің төмендегідей негізгі ұйымдасу деңгейлерін бөліп көрсетуге болады:
1. молекулалық (гендік);
жасушалық;
ұлпалық;
мүшелік;
ағзалық;
популяциялық-түрлік;
биоценоздық;
биогеоценоздық;
биосфералық.
Әрбір деңгейде қоршаған ортамен өзара әсерлесу (зат, энергия және ақпараттармен алмасу есебінен) нәтижесінде өзіне тән ерекшеліктерімен сипатталатын функциональдық жүйелер түзіледі.
Уэбстер бойынша Жүйе дегеніміз бір тұтас бүтінді түзетін, реттелген түрде өзара әрекеттесетін және өзара байланысты компоненттер. Олай болса, жүйенің негізгі элементтеріне компоненттер, байланыстар, шекаралар жатады.
Жүйелердің 3 түрін бөліп көрсетуге болады:
Оқшауланған, яғни көршілес жүйелермен зат пен энергия
алмасуы болмайды.
Жабық, яғни көршілес жүйелермен энергия алмасады, бірақ
зат алмасуы болмайды ( мысалы, космос кемесі).
Ашық, яғни көршілес жүйелермен зат пен энергия алмасуы
болады.
Барлық биологиялық жүйелер - ашық жүйелер. Себебі, олар сыртқы ортамен - затпен, энергиямен және ақпаратпен алмасып отырады.
Молекулалық (гендік) деңгейде биологиялық жүйе белсенді ірі молекулалар ақуыз нуклеин қышқылдары, көмірсулардың қызметі түрінде көрінеді. Осы деңгейден тірі материалға тән қасиеттер; зат алмасу, тұқым қуалаушылықтың кодтаушы құрылымдардың (ДНК,РНК) көмегімен тасымалдануы байқалады.
Жасушалық деңгейде биологиялық белсенді молекулалар
біртұтас жүйеге қосылады. Жасуша - барлық тіршіліктің элементарлы бірлігі. Жасушалық ұйымдасуына байланысты барлық ағзалар бір жасушалы және көп жасушалы болып бөлінеді.
Ұлпалық деңгейде құрылысы мен атқаратын қызметі ұқсас жасушалардың жиынтығынан ұлпа түзіледі. Ол шығу тегімен атқаратын қызметінің ортақтығы бойынша біріккен жасушалардың жиынтығын құрайды.
Мүшелік деңгейде ұлпалардың бірнеше типтері функциональдық жағынан өзара байланыса отырып, белгілі бір мүшені құрайды.
Ағзалық деңгейде бірқатар мүшелердің өзара әсері жеке ағзаның біртұтас жүйесінің түзілуіне әкеледі.
Популяциялық түрлік деңгейде шығу тегі, тіршілік жағдайлары және мекен ету орталарының ортақтығы арқылы байланысқан бір түрдегі ағзалардың жиынтығы түзіледі.
Биоценоздық деңгейде бірге тіршілік ететін және бір-бірімен байланысқан түрлердің комплексі - биоценоз деп аталатын біртұтас жүйені түзеді.
Биогеоценоздық деңгейде - түрлік құрамы бойынша әр түрлі ағзаларды мекен ету ортасымен өзара байланыста біріктіретін биотопта тірі материяның ұйымдасуының жоғары деңгейі.
Биосфералық - ғаламшар шекарасындағы барлық тіршілік белгілерін қамтитын жоғары сатыдағы табиғи жүйелердің қалыптасқан деңгейі. Бұл деңгейде тірі ағзалардың әрекетімен байланысты ғаламдық ауқымындағы барлық зат айналымдары жүзеге асады.
2 ТАРАУ. ЖАЛПЫ ЭКОЛОГИЯ НЕГІЗДЕРІ
2.1. Ағзалар мен орта қарым-қатынасының заңдылықтары
Экологиялық факторлар
Орта (өмір сүру ортасы) - табиғаттың бір бөлігі, ол тірі организмдерді қоршап, олармен тығыз байланыста болады, организмге әсерін тигізеді.Табиғи орта абиотикалық факторлардың жиынтығы. Бұл факторлар жеке түрлерге және жеке организмдердің көбеюіне, өсуіне әсерін тигізеді. Биологиялық жүйе ретінде аутэкология жекеленген тірі ағзаны - жануар, өсімдік немесе микроорганизм, оның қоршаған ортамен өзара қарым-қатынасын зерттейді.
Біздің планетамызда ағзалар негізгі төрт ортаны мекендеуді игеріп алды деуге болады. Бұл ортаның өзіне лайығы және бір-бірінен айырмашылықтары бар. Ол орталар: су, жер беті (Ауа), топырақ қабаты, төртінші басқа ағзалардың денелері (мысалы, көптеген паразитті ағзалардың мекендейтін жері).
Ағзаға әсер ететін қоршаған сыртқы орта элементтерін - экологиялық факторлар деп атайды.
Кез-келген ағзаға қоршаған ортада көптеген экологиялық факторлар әсер етеді. Тигізетін әсеріне байланысты экологиялық фактор үш топқа бөлінеді: бірінші абиотикалық, екіншісі биотикалық, ал соңғы кезде антропогендік факторлар пайда болды.
Абиотикалық факторлар - бұл тірі ағзаға әсер ететін қоршаған орта жағдайларының комплексі (температура, қысым, жарық, радиациялық фон, ылғалдылық, климат, теңіз жөне тұщы судың, топырақтың құрамы және т.б.).
Абиотикалық факторлар деп тірі организмдерге тікелей немесе жанама түрде әсерін тигізетін бейорганикалық табиғаттың құбылыстары мен құрамды (тіршіліксіз) бөлігі. Жердегі тіршіліктің тұрақтылық шегін анықтайды, олардың табиғаты физикалық-химиялыққа жатады.
Абиотикалық факторлар климаттық, эдафиялық және гидрографиялық болып бөлінеді. Климаттық фактор деп жердің бетіне күн энергиясын келу ерекшеліктерінен, ауа массаларының айналасынан, жылу мен ылғал теңдестігінен, атмосфералық қысымның динамикасынан және басқа да метеорологиялық элементтерден тұратын факторларды айтады. Климаттық факторларға температура, ылғалдылық, жарықтық режим, қысым, атмосфералық жауын-шашын және т.б. жатады. Климаттық факторлардың ішінде өте маңызды рөлі бар фактор болып күн реакциясы саналады. Ол биосфералық термиялық режимі мен жылулық балансын анықтайтын энергияның негізгі көзі жалпы алғанда тіршілік осы факторға тікелей байланысты.
Егер жерге жететін күн энергиясын 100% деп алсақ, шамамен оның 19% атмосфера арқылы өткенде сіңіріледі, 34% ғарыштық кеңістікке кері қайтарылып, 47% жер бетіне тіке және таралған радиация түрінде жетеді.
Жарық өсімдіктермен жануарлардың тіршілігіне тікелей қатысты, әртүрлі рөл атқаратын экологиялық маңызды фактор. Физикалық тұрғыдан қарайтын болсақ жарық энергия түрі, толқынды түрде сәулеленетін электромагниттік табиғаты бар фактор.
Біздің көзіміз тек электромагниттік тербелу спектрінің белгілі шектеулі толқын ұзындығын - 0,75 мкм 0,2 мкм-ге дейін қабылдайды. Ал, толқын ұзындығының шамасы 0,75 мкм асқан жағдайда жарықты біз жылу ретінде қабылдаймыз. Сонымен қатар қысқа толқындарды - ультракүлгін сәулелерді біздің сезім мүшелеріміз тікелей қабылдамайды.
Өсімдіктер мұхиттардың түбінде, не 100-200 м. тереңдікте, қараңғы үңгірлерде өспейді, себебі олардың организмдерінде жүретін, тіршіліктері үшін өте қажет фотосинтез процесі жарықсыз жүрмейді. Өсімдіктер 380 - 710 нанометр толқындар ұзындығы аралығында күн сәулесін қабылдайды. Сондай-ақ жануарлар да осы аралықтағы сәулелену спектрін қабылдай алады.
Өсімдіктер мен жануарлардың тіршілік әрекетіне (фотосинтез, заттардың алмасуына, қорек тұтынуға, көбеюге және т.б.) елеулі тікелей және жанама әсер тигізетін абиотикалық факторлардың бірі температура. Көптеген организмдердегі белоктардың қызмет атқаратын шегі 00С- дан 500С-қа дейін. Себебі 00С- тан төмендеген кезде ұлпада су қатады, ал температура 500С- тан асқанда белок малекулаларының құрылысы бұзылады. Өндірісте ерекше төзімді белоктар да кездеседі. Олар 60-900С- қа дейін активтігін сақтайды.
Абиотикалық факторларға физикалық өрістерді (гравитациялық, магниттік, электромагниттік), иондаушы, өткіш радиацияны, орта қозғалыстарын (акустикалық тербеліс, толқындар, жел, ағыс, тасу), табиғаттағы тәуліктік және маусымдық өзгерістерді жатқызуға болады.
Эдафикалық фактор - топырақ ерекшеліктерімен анықталатын фактор, сондықтан оны топырақтық фактор деп те атайды. Организм тіршілігінде топырақтық факторлардың да маңызы зор. Өсімдіктердің әр алуандылығы мен түрлік құрамы топырақтың құрылымымен және құрамымен, қасиетімен (қышқылдығы, құнарлығы және т.б.) анықталады.
Топырақтың әртүрлі қасиетіне байланысты өсімдіктерді бірнеше экологиялық топтарға бөлуге болады. Мысалы: топырақтың қышқылдығына қарай:
1) Ацидофильді түрлерге - олар рН 6,7 төмен қышқылды топырақтарда өседі; (бастапқы өсетін өсімдіктер);
2) Нейтрофильді - рН6,7-7,0-тең топырақтарда өсетін өсімдіктер (мәдени өсімдіктердің көпшілігі);
3) Базофильді - рН мағынасы 7-ден жоғары қышқыл топырақтарда өсетін (ұлпа гүлі);
4) Индиферентті - рН әр түрлі топырақта өсе алатындар (інжу гүл).
Гидрографикалық факторларға су организмдерінің (гидробионттардың) тіршілігіне, таралуына әсер тигізетін судың физикалық (тығыздық, жарық режимі, температура, ағыс жылдамдығы, қысым және т.б.) және химиялық (тұздылық, қышқылдық, заттар түрлері, ластану, т.б.) қасиеттері жатады. Мысал ретінде физикалық факторлардің ішінде су тығыздығына тоқталайық. Су тығыздығы - суды тіршілік ететін организмдердің жылжу жағдайын және әр шамадағы тереңдіктегі қысымды анықтайтын фактор. Тазартылған судың +40С-дегі тығыздығы 1гсм3-ке тең. Еріген тұздары бар табиғи сулардың тығыздығы жоғары болып келеді де 1,35 гсм3-ке дейін көтеріледі. Ал, судағы қысым әр 10 м-ге төмендеген сайын орта есеппен 1*105Па (1 атм) жоғарылап отырады.
Негізгі абиотикалық факторларға: жарық, температура және ылғалдылық жатады.
Жарық. Жер бетіне жеткен күн сәулесі бір жағынан планетада жылу балансын тепе-теңдікте ұстап тұратын негізгі энергия қоры болса, екінші жағынан қарағанда, зат алмасу, энергия алмасу және органикалық заттарды құру оны басқа түрге айналдыру процесінде өте маңызды роль атқаратынын білеміз.
Жарықтың мынадай экологиялық мағыналы көрсеткіштері бар: әсер ету мерзімі (күннің ұзақтығы), интенсивтілігі (энергиялық шама), сәуле шоғының сапалық мәні (спектральдық құрамы).
Жануарлар мен өсімдіктер жарықтың әсерінің ұзақтығына өте нәзік жауап береді, тіпті тәулігінде болатын жарықтың өте аз мөлшерде өзгеруіне өздерінің осындай нәзік сезім қабілеттілігімен әр уақытта жауап беріп отырады. Ағзалардың бұндай сезімталдылығы жалпы биологиялық құбылыс, сондықтан жануарлардың осындай қасиетін фотопериодтық қасиет деп атаймыз, немесе биологиялық ритм, уақыттың өзгеру процесіне ағзалардың бейімделуі немесе биологиялық сағат деп атаймыз.
Жарықтың мөлшері радиация жиынтығымен анықталады. Полюстерден экваторға қарай жарықтың мөлшері артады. Жарық режимін анықтау үшін шағылысқан жарық мөлшерін де, яғни альбедо есепке алу қажет.
Альбедо дегеніміз - әр түрлі денелердің бетінің шағылыстыруға қабілеті. Ол радиацияның жалпы мөлшерінен пайызбен шаққандағы мөлшері. Альбедо жарық сәулесінің түсу бұрышына және беттің шағылыстыру қасиетіне байланысты болады. Мысалы, таза қардың альбедосы - 85%, лас қар - 40-50%, ашық түсті құм 35 - 45 %, орман - 10-18 %, үйеңкінің жасыл жапырағы - 10%, күзгі сары жапырақтар - 28 %.
Жарыққа бейімделу қасиетіне байланысты өсімдіктерді үш топқа бөлуге болады:
Жарық сүйгіш түрлер (гелиофиттер) - жарық жақсы түсетін ашық жерлерде өседі. Олардың тіршілік жағдайлары тек күн сәулесі жарығының толық түсуі арқылы жүреді. Бұлар аздаған көлеңке түскенді көтере алмай тіршілік жағдайын тоқтатады. Гелиофиттердің өзіндік ерекшеліктері бар: жасушалары майда (ксероморфоз), жапырақтары онша күрделі емес, суыққа және әр түрлі ыңғайсыз жағдайларға төзімді жасуша шырынының осмостық потенциалы жоғары. Бұған жататындар: көптеген астық тұқымдастар көбінесе далада кездеседі, тундрада және тауда өсетін өсімдіктер т.б. Күнбағыс, итошаған, қойжелкен тәрізді жарық сүйгіш өсімдіктердің гүлдері жарыққа қарай күн бағытымен бұрылып отырады.
Көлеңке сүйгіш өсімдіктер (специофиттер) - күшті жарықты көтере алмайды, үнемі көлеңкеде орманның көлеңкесінде өседі (орманда өсетін шөптесін өсімдіктер, папортниктер, мүктер, ашқылтым шөптер). Кесілген орманның орнындағы шөптер тіршілігін сақтай алмайды.
3. Көлеңкеге төзімді өсімдіктер (факультативті гемиофиттер)-жақсы жарық жағдайында өседі, бірақ көлеңкені де жақсы көтереді (орманның көптеген өсімдіктері, шалғындық өсімдіктері, орман шөптері мен бұталары).
Биолюминесценция дегеніміз тірі ағзалардың жарық шығаруға қабілеттілігі. Бұл қоршаған ортадан түсетін тітіркендірулерге жауап ретінде катализатордың әсерінен күрделі органикалық заттардың тотығуы нәтижесінде болады.
Балықтар, бесаяқты былқылдақденелілер және басқа да гидробионттардың, сондай-ақ кейбір жер - ауа ортасында тіршілік ететін ағзалардың шығаратын жарықтық сигналдары (мысалы, шілделік тұқымдасының қоңыздары) қарама-қарсы жыныс дарасының назарын аудару, жемтігін аулау немесе жыртқыштардан қорғану, кеңістікті бағдарлау үшін қажет.
Температура. Тірі ағзалардың жер бетінде таралуын анықтайтын факторлардың бірі - температура. Жылудың тірі ағзалар үшін маңызы өте зор. Себебі, сол ағзалардың денесінің жылуы өзі қоршаған ортаның температурасына байланысты. Жылудың тек абсолюттік мөлшері ғана емес, сондай-ақ оның уақыт бойынша таралуы, яғни жылулық режим маңызды болып табылады.
Өсімдіктердің денесінің өзіндік температурасы болмайды. Олардың жылу реттеуінің анатомо-морфологиялық және физиологиялық механизмдері ағзаны қолайсыз температуралардан қорғауға бағытталған.
Сонымен қатар сыртқы ортаның жылуы ағзада жүретін зат алмасу процесінде болатын химиялық реакцияның дүрыс бір қалыпты жүруіне әсерін тигізеді. Вант Гоффтың заңына сәйкес, егер температура 10 С - қа көтерілсе, химиялық реакция екі-үш есе жеделдейді. Сондықтан да сыртқы ортаның температурасы ағзалардың көбеюіне, өсуіне, таралуына т.б. өмірлік қызметіне зор ықпал етеді.
Көптеген шөл өсімдіктерінде ақшыл түкті жабыны болады. Бұл бейімделушілік күн сәулелерін шағылыстырып, өсімдікті шектен тыс қызып кетуден қорғайды ( құм қарағайы).
Қолайсыз температуралардың зиянды әсерінен қорғауға бағытталған өсімдіктердің физиологиялық бейімделушіліктеріне төмендегі мысалдарды келтіруге болады: буланудың интенсивтілігі - трансперация, плазманың ұю температурасын өзгертетін жасушадағы тұздардың жиналуы, хлорофилдің күн сәулелерінің енуіне қарсылық қасиеті.
Жануарларда ағзаны қолайсыз температуралардың әсерінен қорғауға бағытталған морфологиялық бейімделулер қалыптасқан.
Бергман ережесі (1847 ж.) бойынша түрдің немесе біртекті жақын түрлердің тобында дене мөлшері ірі, жылықанды жануарлар анағұрлым салқын аудандарда таралған.
Неғұрлым жануар ірі және денесі шағын болған сайын оған тұрақты температураны ұстап тұру жеңіл. Ал неғұрлым жануар ұсақ болса, оның салыстырмалы ауданы жоғары және жылу жоғалтуы да, зат алмасу деңгейі де, энергия жоғалтуы да жоғары.
Аллен ережесі (1877ж.) бойынша дене температурасы тұрақты жануарлардың салқын климаттық белдеулерде денесінің шығыңқы бөліктері кішірейеді.
Мысалы, экологиялық жағынан бір-біріне жақын мына түрлердің құлақтарының мөлшерін салыстырсақ, тундрада мекендейтін поляр түлкісінің құлағы ең кіші, қоңыржай белдеуде мекендейтін фенектің құлағы өте үлкен 1-сурет.
Жануарлардың жылу режиміне бейімделуі денесінің жеке мүшелерінің қатынасының өзгеруінен де көрінеді. Мысалы, солтүстік аудандарда мекендейтін ақкістің жылы жерде мекендейтін осындай жануарлармен салыстырғанда жүрегі, бүйрегі, бауыры үлкен болады.
Жылу алмасу түріне байланысты жануарлардың экологиялық екі типін бөліп көрсетеді: пойкилотермді (салқын қанды) және гомойотермді ( жылы қанды).
Пойкилотермді ағзалардың зат алмасу деңгейі тұрақсыз, денесінің температурасы тұрақсыз, жылу реттеу механизмдері жоқ дерлік. Олардың денесінің температурасы қоршаған ортаның температурасына тәуелді болады. Денелерінің температурасы көбінесе сыртқы ортаның жылуымен реттеліп отырады, яғни сол ағзаның денесіндегі жылу сыртқы ортаның температурасына тәуелді. Пойкилотермді жануарларға омыртқасыздар, балықтар, қосмекенділер жатады.
Гомойотермді ағзаларға зат алмасу деңгейі жоғары және тұрақты, зат алмасу нәтижесінде жылу реттелуі жүзеге асырылады. Тек қана жоғары сатыдағы омыртқалылар класының өкілі құстар мен сүтқоректілер жылуды өздерінің ішкі ағзаларында болатын биохимиялық реакциялардың арқасында пайда болып, денесінің температурасын бір қалыпты ұстап тұра алу қасиеті болады.
Пойкилотермді жануарлардың өзін салыстырмалы түрде кең ауқымды температура ауытқуында белсенді тіршілік ететін эвритермді және температураның айтарлықтай ауытқуын көтере алмайтын стенотермді деп бөлуге болады.
Жер бетінде тіршілік ететін жануарлардың сыртқы ортаның температурасына төзімділігі әр түрлі болып келеді. Негізінен алғанда температураға төзімділік қасиеті бір нақтылы мекеніне байланысты болады. Жалпы алғанда жер бетінде тіршілік ететін ағзалардың көбісін эвритермиялық топқа жатқызута болады.
Бірыңғай суық және бірыңғай ыстық белдеулерде (пояс) өсетін жоғары сатыдағы өсімдіктердің бәрі эвритермиялы. Олар сыртқы ортаның температурасының құбылмалығына өте төзімді тіпті 600С-қа жететін температура құбылысына төзімділік білдіреді. Мысалы Верхоянскіде және Оймяконада өсетін даур бал қарағайы қысты күндері 700С дейінгі суықты көтереді. Керісінше жауынды тропикалық орманда өсетін өсімдіктердің бәрі стенотермиялық. Олар жылу режимінің азғана төмендеуіне шыдамайды, тіпті + 50 + 80 С олардың өміріне зиян келтіреді. Сондықтан барлық өсімдіктерді пойкилотермиялық группаға қосу керек олардың температурасы энергетикалық баланс бойынша немесе күн сәулесінің энергиясының сіңіп және сыртқа шығу системасы топырақ, өсімдік, атмосфера аралығындағы қатынастар арқылы анықталады және өсімдікте жүретін транспирация (судың жапырақ арқылы булануы) қызметіне байланысты. Сондықтан өсімдіктердің жылу (режимі) жүйесі өте өзгергіш келеді. Өсімдіктердің сыртқы ортаның температура құбылысына бейімделу қабілеттілігін биохимиялық, физиологиялық және морфологиялық тұрғыдан қарау керек.
Пойкилотермді жануарлар температура бірден төмендеп кеткен жағдайда анабиоз жағдайына өтеді. Анабиоз вирустарда, бактерияларда, омыртқасыздарда, қос мекенділерде, бауырмен жорғалаушыларда, қыналарда, мүктерде байқалады. Анабиоз құбылысын алғаш рет бақылап, сипаттаған А.Левенгук (1701ж.) болды.
Жер шарында температура маусым бойынша, тәулік бойынша құбылып өзгеріп отырады, осыған байланысты биологиялық (ритм) ырғақта, табиғат құбылысына сәйкес өзгеріп отырады. Басқа да климаттың факторлармен қосыла отырып температурада ағзалардың жер бетіне ендік аймаққа, вертикалдық аймаққа таралуына көптеген әсерін тигізеді.
Температура жер бетінде ағзалардың таралуында маңызды фактор болып табылады. Осы арқылы ол тірі ағзалардың әр түрлі табиғат зоналарында мекендеуін қамтамасыз етеді.
Белгілі бір шекке дейін сыртқы ортаның температурасы өсімдіктердің өсуіне және дамуына, кейбір жағдайда морфологиялық белгілеріне, таралуына әсерін тигізеді.
Жануарлардың өсімдіктерден айырмашылығының басты бір белгісі, денесінде еттерінің жақсы жетілуінің арқасында өздеріне өздері жылуды іштен реттеп жасайды. Бұлшықеттердің жұмысы арқылы көп жылу бөлініп отырады. Сондықтан жануарлар өз денесіндегі жылу мөлшерін өздері реттеп отырады.
Ылғалдылық. Су тірі ағзалардың өмірдегі маңызды экологиялық факторы және олардың тұрақты құрам бөлігі болып табылады. Мысалы, балдырлардың денесінің 96-98%-ын, шөптесін өсімдіктердің жапырағының 83-86%-ын, мүктер мен қыналардың 5-7%-ын, былқылдақденелілердің 80-92%-ын, бунақденелілердің 46-92%-ын, қосмекенділердің -93 %-ын, сүтқоректілердің 68-83 %-ын су құрайды.
Өсімдіктердің көптеген түрлерінің әртүрлі даму кезеңдерінде суға деген қажеттілігі әр түрлі болады. Ол ауа райына, топырақ типіне байланысты. Қоршаған ортаның ылғалдылығы ағзалардың жер шарында таралуы мен санын шектейтін маңызды фактордың бірі.
Жануарлар үшін олардың су алмасуын реттейтін механизмдер мен жабындарының өткізгіштігі маңызды роль атқарады. Су режиміне байланысты өсімдіктер мен жануарлардың мынадай экологиялық топтарын: ылғалды сүйетін, құрғақшылықты сүйгіш және орташа ылғалдылықты сүйгіш деп бөліп көрсетуге болады.
Ылғалды қажетсінулеріне қарай өсімдіктер төмендегідей топтарға бөлінеді:
Гидатофиттер - су өсімдіктері, денесінің бір бөлігі немесе толығынан суға батып тұрады ( элодея, түңғиықгүл және т.б.).
Гидрофиттер - құрлықсу өсімдіктері, суға тек төменгі бөліктері ғана батып тұрады (жебе-жапырақ).
Гигрофиттер - ылғалдылығы жоғары жағдайларда өсуге бейімделген құрлық өсімдіктері. Көбінесе ылғалды ормандарда (папортниктер), батпақтарда - батпақ өсімдіктері, су қоймаларының жағалауларында өседі.
Мезофиттер - қоңыржай, орташа ылғалды жерлерде өсетін
өсімдіктер. Мезофиттерге шалғындықтың шөптері, көптеген орманның шөптесін өсімдіктері, жалпақ жапырақты ағаштар, көптеген ауыл шаруашылық дақылдары, арам шөптер жатады.
5. Ксерофиттер - құрғақ жерлерде өсетін өсімдіктер. Олар екіге бөлінеді: суккуленттер және склерофиттер:
а) суккуленттер - ұлпаларында суды көп мөлшерде қорға
жинауға қабілетті өсімдіктер (кактустар, алоэ, агава);
б) склерофиттер - құрғақшылыққа төзімді, судың буландыруын төмендете тін қатты, тері тәрізді қабықшасы бар өсімдіктер (сексеуіл, жантақ, жусан, боз селеу). Бұл өсімдіктер биік емес, бірақ тамыр жүйесі күшті дамыған.
Көптеген склерофиттердің жапырақтары ұсақ, құрғақ, көбінесе тікенге, қабыршаққа айналған.
Құрлық жануарларын ылғалға қатысты төмендегідей топтарға бөледі:
Гидрофилдер - ылғал сүйгіш жануарлар (маса, құрлықтың былқыл дақденелілер, амфибиялар);
Мезофилдер - орташа ылғалдылық жағдайында тіршілік ететін жануарлар (көптеген бунақденелілер, құстар, сүтқоректілер);
Ксерофилдер - жоғары ылғалдылық жағдайында тіршілік ете алмайтын, құрғақшылықты сүйетін жануарлар (түйе, шөлдің кемірушілері мен бауырымен жорғалаушылар). Бұл жануарлардың өзіндік бейімделушілік тері пайда болған. Мысалы, шөл тасбақалары суды қуығында қорға жинайды.
Биотикалық фактор дегеніміз тіршілік барысындағы ағзалардың бір-біріне тигізетін әсері немесе әсер ықпалы (бәсекелестік, жыртқыштық, паразитизм және симбиоз т.б.). Биотикалық факторлардың екі тобы белгілі: түрішілік (гомотиптік, грек тілінен аударғанда һоmоіоs - бірдей) және түраралық ( гетеротиптік, грек тілінен аударғанда һеtегоs - әр түрлі).
Гомотиптік реакциялар бір түрдің дараларының арасында байқалады. Гомотиптік реакциялардың ішінен экологиялық маңызды түрлеріне топ пен масса, түрішілік бәсекелестік эффектісін атауға болады.
Топтық эффект топ құрып тіршілік ету мен ондағы даралардың санының олардың мінез-құлқына, физиологиясына, дамуы мен көбеюіне әсері.
Көптеген бунақденелілердің (тарақандар, қанатты шегірткелер және т.б.) топта жеке тіршілік етуге қарағанда зат алмасуы, өсуі мен дамуы жылдам жүреді.
Көптеген жануарлардың түрлері тек үлкен топқа біріккенде ғана қалыпты дамиды. Мысалы, африка пілдерінің өмір сүруі үшін үйірде 25 дарадан кем болмауы керек, ал солтүстік бұғыларының өнімділігі жоғары үйірлері 300-400 дарадан кем емес.
Топтанып өмір сүру жануарлардың азығын іздеуі мен табуын,жауларынан қорғануын оңайлатады.
Гетеротиптік реакциялар әр түрге жататын даралар арасында байқалады.
Бәсекелестік. Бәсекелестік дегеніміз - бір немесе бірнеше түрге жататын ағзалардың өзара қорек, тұрағы, т.б. ресурстардың жетіспеушілік жағдайын дағы қарым-қатынастарының көрінісі. Кейбір жағдайда бәсекелестік фактор арқылы емес басқа да (мінез-құлық, тұрағы үшін, территория,т.б) факторлардың жетіспейтінінен де болады. Бәсекелестік тікелей немесе жанама болуы мүмкін.
Тікелей бәсекелестік - даралардың бір-бірімен агрессивті шекісіп қалуы немесе өсімдіктер мен микроорганизмдердің улы заттарды бөліп шығаруы арқылы көрінеді.
Жанама бәсекелестік кезінде даралар арасында тікелей өзара әсер болмайды. Ол аралық звено әр түрлі жануарлардың бір ресурспен қоректенуі, ал ол ресурс шектеуші фактор болуы арқылы жүзеге асады.
Тіршілік процесінде көптеген өсімдіктер, жануарлар мен микроорганизмдер қоршаған ортаға газ тәріздес, сұйық және қатты заттарды бөліп шығарады. Белгілі бір биологиялық белсенділігі бар бұл заттар басқа ағзаларға әсер етеді. 1937 жылы неміс ботанигі X. Молиш оған аллелопатия деген атау берді. Аллелопатия дегеніміз - зат алмасудың арнаулы химиялық өнімдері арқылы ағзалардың өзара әсері.
Көбінесе аллелопатия бір түрдің екіншісін басуы арқылы көрінеді. Мысалы, бидайық пен арамшөптер мәдени өсімдіктердің өсуін тежейді.
Симбиоз. Симбиоз (селбесу) дегеніміз - екі түрге жататын ағзалардың кеңістікке бір-біріне ешбір зиянын тигізбей керісінше селбесіп пайдалы тіршілік етуі. Жануарлардағы симбиозға мысал - шаян мен актинияның бірігіп тіршілік етуі жатады. Актиния шаянның арқасына бекініп оны атпа жасушаларының көмегімен қорғайды, ал актиния шаяннан қалған тамақ қалдықтарымен қоректенеді және оны қозғалыс құралы ретінде пайдаланады.
Өсімдіктердің арасындағы симбиозға жақсы мысал - қыналар. Қыналар балдырлар мен саңырауқұлақтардың селбесіп тіршілік етуі нәтижесінде түзіледі.
Әріптестік бірігіп тіршілік ету. Екі популяция бірлестік түзеді. Бірақ бұл бірлестік міндетті емес. Әр түр бөлек тіршілік ете алады, бірақ бірігіп тіршілік ету екеуіне де пайдалы. Мысалы, құстардың бірнеше түрінің бірігіп ұя салуы, тырна мен крачка, олардың бірігіп өмір сүруі жауларынан қорғануды жеңілдетеді.
Комменсализм. Бұл арамтамақтық құбылыс. Бір ағза екіншісінің есебінен тіршілік етеді, бірақ оған ешқандай зиян келтірмейді. Комменсализм паразитизмге қарағанда симбиозға жақындау. Мысалы, ірі балықтардың желбезегінде ұсақ балықтар еркін тіршілік етуге бейімделген.
Амменсализм. Ағзаларға теріс ықпалын тигізу арқылы қарым-қатынас жасаудың тағы бір түрі. Бір популяция үшін қолайсыз болып табылатын өзара қатынастар. Мысалы, зең саңырауқұлақтарының бактериялармен қатынасы. Зең саңырауқұлақтары бөліп шығарған антибиотиктер бактерияларды жояды.
Жыртқыштық. Популяциялардың біреуі екіншісіне қолайсыз әсер ете отырып өзіне пайда алуы. Әдетте жемтігін жыртқыш өлтіріп, онымен қоректенеді. Жыртқыштық дегеніміз бір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.1. Қазіргі замандағы экология пәні мен міндеттері
Экология, терминін ғылымға 1866 жылы неміс зоологы Эрнест Геккель енгізді. Экология (грекше ойкос - мекен, үй және логос - ғылым) сөзбе-сөз аударғанда - тіршілік, мекен туралы ғылым. Экология ағзалардың арасында болатын (особьтар, түр, түраралық, популяция аралық, биоценоз, биогеоценоз) қарым-қатынастарды айналаны қоршаған ортамен байланыстыра отырып зерттеумен қатар биосферадағы өзгерістерді, құбылыстарды, табиғи заңдылықтарды, биосфера шегінде әлемдік ауытқуларды адамның іс-әрекеттерімен үйлестіре отырып зерттейтін комплексті ғылымдар жиынтығы.
Ал экология ғылымының ең басты мақсаты - биосфера шегіндегі әлемдік жағдайды бақылай отырып, ондағы тіршіліктің тұрақтылығын сақтау. Адам-қоғам-биосфера арасындағы қарым-қатынастарды үйлестіре отырып, табиғат ресурстарын тиімді пайдаланудың адами-нооэкологиялық тұрғыдан негіздеу.
Экология ғылымының зерттеу нысаны - биологиялық және химиялық микро және макрожүйелер (түрлі популяция, биоценоз, экожүйелер т.б) мен оның уақытпен кеңістікке қатысты тіршілік тәуліктік, маусымдық, жылдық ырғағы.
Экология ғылымының негізгі зерттейтін мәселелері :
- ағзалардың бір-бірімен қарым-қатынастарын және өзін қоршаған сыртқы ортамен байланысын зерттейді;
- биоценоз, экожүйелердегі уақыт пен кеңістікке байланысты туындайтын өзгерістерін;
- табиғат ресурстары оны тиімді пайдалану және қорғаудың ғылыми-теориялық негіздерін;
- адам-биосфера-қоғам арасындағы гормониялық байланыстарды реттеу;
- биосфера шегіндегі биологиялық заңдылықтардың тұрақтылығын сақтауды қамтамасыздандыру;
- биосферадағы тіршілікті қалыпты сақтаудың әлемдік нооэкологиялық деңгейге көтеру.
Э.Геккель бұл ғылымның анықтамасын былай тұжырымдайды: Экология деп - біз табиғат экономикасына қатысты барлық білімдерді -- жануарлардың оны қоршаған органикалық және бейорганикалық ортамен, әcipece, өзімен тікелей немесе жанама қатынаста болатын жануарлармен және өciмдіктермен өзара ынтымақтастық немесе қастастық, жаулық, әрекеттерінің бүкіл жиынтығын зерттеу деп түсінеміз.
Экология барлық деңгейлердегі ағзадағы биологиялық жүйелердің ұйымдасуы мен тіршілік қызметі туралы ғылымға айналды.
Экология - биология ғылымдарының негізінде XIX ғасырдың ортасында айқындала бастағанымен, оның өз деңгейіне көтерілуі XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басы болып саналады.
Шындығында адамның биосферадағы орнын екі жақты қарастыруға болады. Бip жағынан ол биологиялық түр ретінде планетаның экожүйесінің құрам бөлігі болып табылады. Екінші жағынан, басқа тіршілік иелерінен ерекше адамға биологиялық емес, әлеуметтік-мәдени қажеттіліктер мен даму механизмдері тән, ол техниканы, жаңа жасанды заттарды жасап, ғимараттар мен жолдар салады. Сонымен қатар, табиғатқа, тән емес қалдықтар - пластик, металл, құрылыс материалдары шығарылады.
Ауаның, судың, топырақтың ластануы, қалпына келмейтін табиғи ресурстардың сарқылуы, биосфераның тұрақтылығының бұзылуы мен алуан түрлілігінің кемуі, адамдардың денсаулығының және өмір сүру жағдайларының нашарлауы күшейіп отыр.
Адамның қоршаған ортаға айтарлықтай мұндай әcepi экологияның, анықтамасын өзгертті.
Ол көптеген білім салаларына ене бастады. Экологиямен жаратылыстану және техникалық ғылымдары, экономика, әлеуметтану, мәдениет және т.б. ғылымдардың гуманизациялауын байланыстыра бастады.
Экологиялық ойлар мен мәселелердің білімнің басқа салаларына енуін экологизация деп атайды. Ал бұл экологиялық білім беру концепциясында қарастырылған.
Экология ғылымының қазіргі заманғы құрылымы өте күрделі. Экология ғылымының қазіргі құрылымын біз белгілі экологтар Ю. Одум, Н.Ф.Реймерс, Н.А.Воронков, Ф. Дре, В.А. Радкевичтың жіктеуі негізінде береміз. Экологияның зерттеу объектілерінің кеңеюі оның жаңа анықтамаларының пайда болуына әкелді. Олардың кейбіреулерін келтірейік.
Н.Ф.Реймерс: Қазіргі жағдайда,яғни кең мағынада алғанда экология қазіргі заманғы биоэкологияның шеңберінен шықты. Ол қоғамдық маңызы мен ішкі мазмүны бойынша жер туралы физика- математикалық, химия-биологиялық және қоғамдық ғылымдар цикліне тең келетін білімдер цикліне айналды (1-сурет).
Ю.Одум: Экология - табиғат пен қоғамдағы көп деңгейлі жүйелердің құрылысы мен тіршілік қызметі және олардың өзара байланысы туралы пәнаралық білімдер саласы.
Н.А.Воронков: Қазіргі заманғы экологияны ағзалардың соның ішінде адамның қоршаған ортамен өзара қатынасын, адамзат қоғамының қоршаған ортаға әсерінің шекті дәрежесін, осы әсерлерді кеміту немесе оларды толық нейтралдау мүмкіндіктерін және олардың ауқымын анықтай отырып, зерттеулермен айналысатын ғылым ретінде қарастыру қажет. Стратегиялық тұрғыдан алғанда экология адамзаттың өзінің тіршілігін сақтауы және экологиялық дағдарыстан шығуы туралы ғылым.
Ф.Дре: Экология - болашақтың ғылымы, себебі адамның біздің планетамызда өмір сүруінің өзі оның прогресімен анықталуы мүмкін.
Олай болса, қазіргі заманғы экология тек жеке ғылым ретінде ғана қарастырылып қоймай, ол дүниелік көзқарасқа, адамзаттың тіршілігін сақтау туралы ғылымға айналып отыр.
1.2. Экологияның даму тарихы
В.И.Вернадскийдің айтуы бойынша адам геологиялық алып күш ретінде әсер ете бастады. Қазіргі заманғы экологиялық мәселелер ең алдымен адам қызметімен байланысты.
Жалпы алғанда экология пәнінің негізгі міндеті студенттерді қоғам мен табиғаттың қарым-қатынасын оптимизациялаудың негізі ретінде табиғи және техногенді үрдістерге жүйелі көзқарасты қалыптастыру болып табылады. Білімнің барлық салалары сияқты экология да үздіксіз дамуда.
Жануарлар мен өсімдіктердің таралу сипаты, өмір салты,қоршаған ортамен байланысы туралы мәліметтерді жүйеге келтіру ерте кезде адамзаттың табиғатты меңгеруінен басталды. Мысалы, грек философы Аристотель (384-322ж.б.э.д) жануарлардың 500-ден астам түрлерінің мінез-құлқын сипаттап жазса, Аристотельдің шәкірті, ботаниканың әкесі деп танылған Теофраст (б.э.д. 372-287ж.) әр түрлі жағдайдағы өсімдіктердің ерекшеліктері, олардың пішіні мен өсуі топырақ пен ауа- райына тәуелді екендігі жайлы мәліметтер келтірген.
XVIII ғасырда француз жаратылыс зерттеушісі Ж.Бюффон алғаш рет сыртқы орта жағдайларының жануарлардың құрылысына тікелей әсерін зерттей бастады. Оның көзқарасы бойынша жануардың бір түрлігі басқа түрге қоршаған ортаның температурасына, ауа-райына, тамақтың сапасына байланысты өзгереді дейді.
Бірінші эволюциялық ілімнің авторы - Ж.Б.Ламарк сыртқы жағдайлардың әсері ағзалардың бейімделуі және өсімдіктер мен жануарлардың эволюциясының негізгі себептерінің бірі -деп есептеді.
Ч.Дарвиннің Түрлердің табиғи сұрыпталу жолымен шығу тегі немесе тіршілік үшін күресте оған қолайлы қолтұқымдардың сақталуы - деген еңбегінде (1859) табиғаттағы тіршілік үшін күресті теория жүзінде тұжырымдады. Ч.Дарвиннің осы еңбегі тірі ағзалардың қоршаған ортамен өзара қарым-қатынасын жан-жақты зерттеу мәселесіне тиек болды.
Неміс жаратылыс зерттеушісі Э.Геккель өзінің Ағзалардың жалпы морфологиясы ( 1866) және Әлемнің пайда болуының табиғи тарихы (1868) еңбектерінде экологияны ағзалардың қоршаған ортамен, тіршілік ету жағдайларымен қатынасын зерттейтін жалпы ғылым ретінде түсіндіреді.
XIX ғасырдың ортасында орыс биологы К.Ф.Рулье
жануарлардың өмірін зерттеуге, олардың қоршаған ортамен өзара
әсерін зерттейтін зоологияның жаңа бағытын тұжырымдады.
К.Ф.Рулье ағзалардың эволюциясының мекен ету ортасының өзге-
рісіне байланыстылығын дәлелдеді.
Экология жеке ғылым ретінде негізінен XIX ғасырдың аяғында қалыптасты.
XX ғасырдың басында экология жылдам дами бастады. Бұл кезендегі негізгі жетістіктер С.Форбстың, В.Шелфордтың, Ф.Клементстің, А.Тенслидің, Ч.Элтонның, В.Н.Сукачевтың еңбектеріне байланысты болды.
Жалпы экологияның дамуына елеулі үлес қосқан ғалым В.В.Докучаев болды. Ол топырақ түзілу процесінің мысалында тірі ағзалар мен өлі табиғаттың өзара тығыз байланысын көрсетті.
В.И.Вернадский тірі ағзалар мен олардың тіршілік қызметінің өнімдерінің геологиялық құбылыстардағы анықтаушы ролін көрсетіп, биосфера туралы ілім және оның өмір сүруін, тұрақтылығын және даму заңдылықтарын тұжырымдады.
Қазіргі заманда экологияның Әлеуметтік және Қолданбалы экология бөлімдері жылдам қарқынмен дамып келеді.
Әлеуметтік экология адамзат қоғамы мен қоршаған орта арасындағы қатынастарды, өндірістік қызметтің қоршаған ортаның құрамы мен қасиеттеріне тікелей және жанама әсерін, антропогенді факторлардың адамның денсаулығы мен адам популяцияларының гендік қорына экологиялық әсерін зерттейді. Ол табиғатты тиімді пайдаланудың теориялық негізі болып табылады.
Қолданбалы экология адамзат баласының әлеуметтік мұқтажын өтеу барысындағы табиғи ортаның ластануы, қоршаған ортаның тәжірибелік мәселелерін шешу (қоршаған ортаны ластанудан қорғау, химиялық, медициналық, ауыл-шаруашылық, табиғат ресурстарын тиімді пайдалану, шаруашылықтың әр түрлі салаларындағы технологияларды жетілдіру, өндіріс орындарының жағдайы) жақтарын қарастырады Қолданбалы экология ішінде өнеркәсіптік, ауыл-шаруашылық, химиялық, медициналық және т.б. бағыттар дами бастады.
Биоэкологиялық зерттеулер бағыты. Биоэкология бірнеше зерттеу облыстарына бөлінеді: аутэкология, демэкология, синэкология т.б.
Аутэкология - жеке организмдер (особь) арасындағы қарым-қатынастарды оның табиғи ортасымен байланыстыра отырып зерттеулер жүргізеді. Яғни, жеке организмге табиғат факторлары қалай әсер етеді, оған организм қалай жауап береді, организмдегі морфологиялық өзгерістер туралы мәселелер қарастырылады.
Демэкология - бір түрге жататын организмдер особьтар тобын, яғни популяцияларды оның табиғи ортасымен байланыстыра отырып зерттеулер жүргізеді. Бір түрге жататын организмдердің топ құрып тіршілік ету ерекшеліктері, биологиялық құрылымы (жас, жыныс, көбею, өлу, табиғаттағы саны, тығыздығы, таралуы, т.б) табиғаттағы сан мөлшерінің реттелуі мен ауыл шаруашылығындағы маңызы туралы мәліметтер қарастырылады.
Синэкология - бірлестіктер экологиясы (биоценология) ретінде әр-түрлі түрлерге жататын популяциялар (өсімдіктер, жануарлар, микроорганизмдер) жиынтығын біртұтас организмдер деңгейінде зерттейді. Организмдер бірлестіктерінің қалыптасуы, құрылымы, динамикасы, қарым-қатынастар, энергия, және зат алмасулар, сандық және сапалық өзгерістер, биологиялық өнімділігі мен бірлестіктердің тұрақтылығы туралы жан-жақты мәселелер қаралады.
Геоэкология - экологиялық жүйелерді биосфералық деңгейде қарастырады. Құрлық пен дүниежүзілік мұхиттардағы экожүйелер, ондағы қарым-қатынастар мен байланыстар, географиялық ландшавтар бойынша экожүйелердің құрылымы, бірлестіктері, тұрақтылығы, кеңістік пен уақытқа қатысты өзгеруі, экожүйелер өнімділігі, агро және антропогендік экожүйелер, олардың практикалық маңызы туралы зерттеулер жиынтығы.
Ғаламдық экология - табиғи іс-әрекетінен туындайтын биосфера шегіндегі, тіптен күн жүйесіндегі әлемдік өзгерістер мен құбылыстарды зерттейді. Мәселен, ядролық қауіп-қатер, экологиялық апаттар, әлемнің климаттық ауытқуы, шөлейттену, жаппай қырып жоятын қарулар, қатерлі эпидемиялар т.б. Осы бағыттағы бүкіл әлемді (ғаламды) қамтитын ірі проблемаларды қарастырады.
Адам экологиясы - ауыл, село, қала тұрғындары мен дүниежүзі халықтарының сандық және халықаралық қарым-қатынастарды үйлестіру, көпшілікке үздіксіз экологиялық білім мен тәрбие беру, экологиялық мәдениет, этика, моральдық жағынан парасаттандыру, адамдардың экологиялық құқын қорғау және этноэкологиялық проблемаларды жан-жақты зерттеу. Жер шары тұрғындарының экологиялық қауіпсіздігін сақтауды қамтамасыз ету жолдарын іздестіреді.
Нооэкология - адам, табиғат, қоғам арасындағы адами, әлеуметтік, экономикалық және экологиялық жағдайларды, қарым-қатынастарды бір-бірімен үйлестіре зерттей отырып , одан туындайтын проблемаларды адамның парасатты ақыл-ойымен шешуді қамтамасыз етеді. Табиғат ресурстарын тиімді пайдаланудың ең жоғарғы дәрежедегі жаңа технологиясын жасау, планетадағы адамзат қауымын азық-түлік, энергия және шикізатпен қамтамасыз ету, халықтар мен ұлттар арасындағы достықты, ауызбіршілікті қалыптастыру, этноэкология, экологиялық білім мен тәрбие, мәдениет, мораль, құқық, т.б. болып табылады. Адам мен биосфера шегіндегі тұрақты дамудың адами жоспарларын жасап, оны жүзеге асырудың жолдарын іздестіреді.
1.3. Экологияның әдістері
Қазіргі заманғы экологияның әдістемелік негізін экожүйелік тұрғыдан қарастыру, ортаның жағдайын бақылау, эксперимент және модельдеу құрайды.
Экожүйелік тұрғыдан қарастыру экологияның кез-келген обьектісі, экосфераның биотикалық және абиотикалық құрауыштарының арасындағы энергия ағынымен заттардың айналымына шоғырланатын әдіс.Тірі табиғаттың барлық элементтері өзара байланыста болғандықтан, бұл әдістің ішінде гомеостаз тұжырымдамасы (өзін-өзі реттеу) көңіл аудартады.Жүйе немесе жүйенің бөлігі болып табылатындықтан көптеген экологиялық зерттеулерде қолданылады.
Ортаның жағдайын бағалау және есепке алу әдістері. Бұларға метерологиялық бақылау, температураны өлшеу, судың химиялық құрамын, тұздылығын, мөлдірлігін, топырақ ортасының сипатын анықтау, радиациялық фонды өлшеу, ортаның химиялық және бактериалдық ластануын анықтау және т.б. жатады.
Қоршаған ортаның ластануын бағалау үшін тек физика-химиялық әдістерді ғана емес, сонымен қатар биологиялық индикация әдістері де қолданылады.
Биологиялық индикация дегеніміз -- ортаның өзіне тән ерекшеліктерін әр түрлі тірі ағзалардың көмегімен анықтау.
Биоиндикация - қоршаған орта жағдайын бақылауда осы ортадағы өзгерістер мен зиянды заттардың пайда болуына аса сезімтал кейбір ағзаларды қолдануға негізделген.
Биологиялық индикация биотесттер әдісімен жүргізіледі. Тест объектілері ретінде: бактериялар, омыртқасыздар (инфузориялар, дафния, былқылдақдене лілер, сүліктер, шаян тәрізділер), балдырлар, кейбір балықтар, өсімдіктер, қыналар және т.б. қолданылады. Зерттелетін көрсеткіштер ретінде тірі ағзалар дың қозғалу белсенділігі, тіршілік ететін омыртқасыздардың саны, жарық шығаратын бактериялар мен балдырлардың люминисценциясы, балдырлардың электрлік радиациясы, балықтардың тыныс алу және жүрек қызметінің белсенділігі есепке алынады.
Биоиндикаторлар ретінде қыналар қолданылатын әдісті лихеноиндикация деп атайды. Қыналардың әр түрлі ластаушы заттарға сезімталдығы, олардың қоршаған ортадағы заттарды бүкіл денесімен сіңіруіне байланысты болады. Сондықтан, аталған себепке және зат алмасуының баяу жүруіне байланысты қыналар улы заттарды жинай отырып, тез уланып, тіршілігін жояды.
Қарапайым түрде лихеноиндикация - ортаның (ауа) жалпы ластану дәрежесін анықтау болып табылады.
Ағзаларды сандық көрсеткіштері бойынша есепке алу және өсімдіктер мен жануарлардың биомассасы мен өнімділігін бағалау әдістері табиғи бірлестіктерді зерттеуде қолданылады. Бұл кезде бақылау ауданындағы су немесе топырақ көлеміндегі даралар саны есептеледі; жануарларды аулау және белгі салу; балықтардың үйірі мен топтанған жерлерінде санын аэрокосмостық есепке алу; егістік танаптарының өнімділігі мен күйі есепке алынады.
Орта факторларының ағзалардың тіршілік қызметіне әсерін зерттеу. Оларға табиғаттағы бақылау мен эксперимент кіреді. Зертханада факторлардың өсімдіктер мен жануарлардың қандай да бір функциясына әсері зерттеледі. Сонымен қатар жануарлардан алынған мәліметтерді адам экологиясына пайдалану мүмкіндігі сарапталады. Осындай жолмен химиялық және т.б. заттардың шекті және өлімге әкелетін мөлшері анықталады, қолдануға болатын шекті концентрациялар осы мәліметтерге сүйене отырып есептеледі де, олар экологиялық нормалардың негізіне жатады. Бұл жағдайда экология физиологияның, биохимияның, токсикологияның әдістерін қолданады.
Көп түрлі бірлестіктердегі ағзалардың өзара әсерін зерттеу әдістері экологияның маңызды бөлігін құрайды. Мұнда қоректік қатынастарды нақты жағдайда және зертханада бақылау қолданылады. Радиоактивті изотоптарды пайдалану қоректік тізбектің бір звеносынан келесісіне өтетін зат пен энергия мөлшерін анықтауға мүмкіндік береді: өсімдікшөпқоректі жануаржыртқыш. Зерттеулер эксперименттік әдістемелердің көмегімен және жасанды бірлестіктер мен экожүйелерде жүргізіледі.
Математикалық әдістермен модельдеу. Математикалық статистика әдістерін қолдану белгілі бір дарақтарды едәуір кездейсоқ сұрыптау нәтижелерінің (кездейсоқ па, әлде заңды ма) дәлдігін анықтауға мүмкіндік береді.Қазіргі заманғы экологияда статистикалық математика, математикалық логика, сандар теориясымен, матрицалық алгебрамен байланысты ақпараттар мен кибернетика теориясының әдістерін қолдану қажеттілігі туындады.
Шынайы, нақты модельдер түпнұсқаға тән негізгі белгілерді көрсетеді (мысалы, аквариум табиғи су қоймасының моделі бола алады).
Таңбалы модель түпнұсқаны математикалық өрнек түрінде көрсетеді.
Экологиялық зерттеулерде концептуалдық және математикалық үлгілер мен олардың сандаған түрлері (ғылыми мәтін, жүйе сұлбасы, кестелер және т.б.) көп таралды.
Концептуалды модельдерге жүйелерді жан-жақты сипаттау (ғылыми текст, жүйенің сызбанұсқасы, кестелер, графиктер және т.б.) тән.
Математикалық үлгілер - экологиялшық жүйелерді зертеу әдісі, атап айтқанда, сандық көрсеткіштерді анықтауда ерекше тиімді. Математикалық модельдер экологиялық жүйелерді зерттеудің, әсіресе сандық көрсеткіштерді есепке алудың тиімді әдісі болып табылады. Қазіргі кезде экологияда шынайы және таңбалы модельдер бір-бірін толықтыра отырып қолданылады. Соңғы жылдарда жетілдірілген компьютерлер мен программалаудың жаңа құралдарының пайда болуына байланысты экологиялық болжамдар жасау үшін, ғаламдық модельдеу әдістері де жетілдірілуде.
Микроорганизмдер
ЭКОЛОГИЯ
Биоэкология
Адам экология
Әлеуметтік экология
Қолданбалы экология
Аутоэкология
Қала экологиясы
Жеке адам экологиясы
Өнеркәсіптік
(инженерлік)
Синэкология
Халық экологиясы
Адамзат экологиясы
Технологиялық
Полуляциялық экология
Аркология экологиясы (экологиялық сәулет)
Мәдениет экологиясы
Ауыл шаруашылық
Биогеоценология
Геоэкология
Этноэкология
Медициналық
Ғаламдық (биосфера туралы ұғым)
Экология
Кәсіпшілік
Экология
Құрлық
Химиялық
Өсімдіктер
Тұщы су
Рекреациялық
Жануарлар
Теңіз
Геохимиялық
Жоғары таулы
Табиғатты пайдалану
Су ағзалары
1-сызба. Қазіргі заманғы экологияның құрылымы.
(И.Ф. Реймерс бойынша, өзгертулермен)
Экологияда биологиялық (тірі) жүйелердің төмендегідей негізгі ұйымдасу деңгейлерін бөліп көрсетуге болады:
1. молекулалық (гендік);
жасушалық;
ұлпалық;
мүшелік;
ағзалық;
популяциялық-түрлік;
биоценоздық;
биогеоценоздық;
биосфералық.
Әрбір деңгейде қоршаған ортамен өзара әсерлесу (зат, энергия және ақпараттармен алмасу есебінен) нәтижесінде өзіне тән ерекшеліктерімен сипатталатын функциональдық жүйелер түзіледі.
Уэбстер бойынша Жүйе дегеніміз бір тұтас бүтінді түзетін, реттелген түрде өзара әрекеттесетін және өзара байланысты компоненттер. Олай болса, жүйенің негізгі элементтеріне компоненттер, байланыстар, шекаралар жатады.
Жүйелердің 3 түрін бөліп көрсетуге болады:
Оқшауланған, яғни көршілес жүйелермен зат пен энергия
алмасуы болмайды.
Жабық, яғни көршілес жүйелермен энергия алмасады, бірақ
зат алмасуы болмайды ( мысалы, космос кемесі).
Ашық, яғни көршілес жүйелермен зат пен энергия алмасуы
болады.
Барлық биологиялық жүйелер - ашық жүйелер. Себебі, олар сыртқы ортамен - затпен, энергиямен және ақпаратпен алмасып отырады.
Молекулалық (гендік) деңгейде биологиялық жүйе белсенді ірі молекулалар ақуыз нуклеин қышқылдары, көмірсулардың қызметі түрінде көрінеді. Осы деңгейден тірі материалға тән қасиеттер; зат алмасу, тұқым қуалаушылықтың кодтаушы құрылымдардың (ДНК,РНК) көмегімен тасымалдануы байқалады.
Жасушалық деңгейде биологиялық белсенді молекулалар
біртұтас жүйеге қосылады. Жасуша - барлық тіршіліктің элементарлы бірлігі. Жасушалық ұйымдасуына байланысты барлық ағзалар бір жасушалы және көп жасушалы болып бөлінеді.
Ұлпалық деңгейде құрылысы мен атқаратын қызметі ұқсас жасушалардың жиынтығынан ұлпа түзіледі. Ол шығу тегімен атқаратын қызметінің ортақтығы бойынша біріккен жасушалардың жиынтығын құрайды.
Мүшелік деңгейде ұлпалардың бірнеше типтері функциональдық жағынан өзара байланыса отырып, белгілі бір мүшені құрайды.
Ағзалық деңгейде бірқатар мүшелердің өзара әсері жеке ағзаның біртұтас жүйесінің түзілуіне әкеледі.
Популяциялық түрлік деңгейде шығу тегі, тіршілік жағдайлары және мекен ету орталарының ортақтығы арқылы байланысқан бір түрдегі ағзалардың жиынтығы түзіледі.
Биоценоздық деңгейде бірге тіршілік ететін және бір-бірімен байланысқан түрлердің комплексі - биоценоз деп аталатын біртұтас жүйені түзеді.
Биогеоценоздық деңгейде - түрлік құрамы бойынша әр түрлі ағзаларды мекен ету ортасымен өзара байланыста біріктіретін биотопта тірі материяның ұйымдасуының жоғары деңгейі.
Биосфералық - ғаламшар шекарасындағы барлық тіршілік белгілерін қамтитын жоғары сатыдағы табиғи жүйелердің қалыптасқан деңгейі. Бұл деңгейде тірі ағзалардың әрекетімен байланысты ғаламдық ауқымындағы барлық зат айналымдары жүзеге асады.
2 ТАРАУ. ЖАЛПЫ ЭКОЛОГИЯ НЕГІЗДЕРІ
2.1. Ағзалар мен орта қарым-қатынасының заңдылықтары
Экологиялық факторлар
Орта (өмір сүру ортасы) - табиғаттың бір бөлігі, ол тірі организмдерді қоршап, олармен тығыз байланыста болады, организмге әсерін тигізеді.Табиғи орта абиотикалық факторлардың жиынтығы. Бұл факторлар жеке түрлерге және жеке организмдердің көбеюіне, өсуіне әсерін тигізеді. Биологиялық жүйе ретінде аутэкология жекеленген тірі ағзаны - жануар, өсімдік немесе микроорганизм, оның қоршаған ортамен өзара қарым-қатынасын зерттейді.
Біздің планетамызда ағзалар негізгі төрт ортаны мекендеуді игеріп алды деуге болады. Бұл ортаның өзіне лайығы және бір-бірінен айырмашылықтары бар. Ол орталар: су, жер беті (Ауа), топырақ қабаты, төртінші басқа ағзалардың денелері (мысалы, көптеген паразитті ағзалардың мекендейтін жері).
Ағзаға әсер ететін қоршаған сыртқы орта элементтерін - экологиялық факторлар деп атайды.
Кез-келген ағзаға қоршаған ортада көптеген экологиялық факторлар әсер етеді. Тигізетін әсеріне байланысты экологиялық фактор үш топқа бөлінеді: бірінші абиотикалық, екіншісі биотикалық, ал соңғы кезде антропогендік факторлар пайда болды.
Абиотикалық факторлар - бұл тірі ағзаға әсер ететін қоршаған орта жағдайларының комплексі (температура, қысым, жарық, радиациялық фон, ылғалдылық, климат, теңіз жөне тұщы судың, топырақтың құрамы және т.б.).
Абиотикалық факторлар деп тірі организмдерге тікелей немесе жанама түрде әсерін тигізетін бейорганикалық табиғаттың құбылыстары мен құрамды (тіршіліксіз) бөлігі. Жердегі тіршіліктің тұрақтылық шегін анықтайды, олардың табиғаты физикалық-химиялыққа жатады.
Абиотикалық факторлар климаттық, эдафиялық және гидрографиялық болып бөлінеді. Климаттық фактор деп жердің бетіне күн энергиясын келу ерекшеліктерінен, ауа массаларының айналасынан, жылу мен ылғал теңдестігінен, атмосфералық қысымның динамикасынан және басқа да метеорологиялық элементтерден тұратын факторларды айтады. Климаттық факторларға температура, ылғалдылық, жарықтық режим, қысым, атмосфералық жауын-шашын және т.б. жатады. Климаттық факторлардың ішінде өте маңызды рөлі бар фактор болып күн реакциясы саналады. Ол биосфералық термиялық режимі мен жылулық балансын анықтайтын энергияның негізгі көзі жалпы алғанда тіршілік осы факторға тікелей байланысты.
Егер жерге жететін күн энергиясын 100% деп алсақ, шамамен оның 19% атмосфера арқылы өткенде сіңіріледі, 34% ғарыштық кеңістікке кері қайтарылып, 47% жер бетіне тіке және таралған радиация түрінде жетеді.
Жарық өсімдіктермен жануарлардың тіршілігіне тікелей қатысты, әртүрлі рөл атқаратын экологиялық маңызды фактор. Физикалық тұрғыдан қарайтын болсақ жарық энергия түрі, толқынды түрде сәулеленетін электромагниттік табиғаты бар фактор.
Біздің көзіміз тек электромагниттік тербелу спектрінің белгілі шектеулі толқын ұзындығын - 0,75 мкм 0,2 мкм-ге дейін қабылдайды. Ал, толқын ұзындығының шамасы 0,75 мкм асқан жағдайда жарықты біз жылу ретінде қабылдаймыз. Сонымен қатар қысқа толқындарды - ультракүлгін сәулелерді біздің сезім мүшелеріміз тікелей қабылдамайды.
Өсімдіктер мұхиттардың түбінде, не 100-200 м. тереңдікте, қараңғы үңгірлерде өспейді, себебі олардың организмдерінде жүретін, тіршіліктері үшін өте қажет фотосинтез процесі жарықсыз жүрмейді. Өсімдіктер 380 - 710 нанометр толқындар ұзындығы аралығында күн сәулесін қабылдайды. Сондай-ақ жануарлар да осы аралықтағы сәулелену спектрін қабылдай алады.
Өсімдіктер мен жануарлардың тіршілік әрекетіне (фотосинтез, заттардың алмасуына, қорек тұтынуға, көбеюге және т.б.) елеулі тікелей және жанама әсер тигізетін абиотикалық факторлардың бірі температура. Көптеген организмдердегі белоктардың қызмет атқаратын шегі 00С- дан 500С-қа дейін. Себебі 00С- тан төмендеген кезде ұлпада су қатады, ал температура 500С- тан асқанда белок малекулаларының құрылысы бұзылады. Өндірісте ерекше төзімді белоктар да кездеседі. Олар 60-900С- қа дейін активтігін сақтайды.
Абиотикалық факторларға физикалық өрістерді (гравитациялық, магниттік, электромагниттік), иондаушы, өткіш радиацияны, орта қозғалыстарын (акустикалық тербеліс, толқындар, жел, ағыс, тасу), табиғаттағы тәуліктік және маусымдық өзгерістерді жатқызуға болады.
Эдафикалық фактор - топырақ ерекшеліктерімен анықталатын фактор, сондықтан оны топырақтық фактор деп те атайды. Организм тіршілігінде топырақтық факторлардың да маңызы зор. Өсімдіктердің әр алуандылығы мен түрлік құрамы топырақтың құрылымымен және құрамымен, қасиетімен (қышқылдығы, құнарлығы және т.б.) анықталады.
Топырақтың әртүрлі қасиетіне байланысты өсімдіктерді бірнеше экологиялық топтарға бөлуге болады. Мысалы: топырақтың қышқылдығына қарай:
1) Ацидофильді түрлерге - олар рН 6,7 төмен қышқылды топырақтарда өседі; (бастапқы өсетін өсімдіктер);
2) Нейтрофильді - рН6,7-7,0-тең топырақтарда өсетін өсімдіктер (мәдени өсімдіктердің көпшілігі);
3) Базофильді - рН мағынасы 7-ден жоғары қышқыл топырақтарда өсетін (ұлпа гүлі);
4) Индиферентті - рН әр түрлі топырақта өсе алатындар (інжу гүл).
Гидрографикалық факторларға су организмдерінің (гидробионттардың) тіршілігіне, таралуына әсер тигізетін судың физикалық (тығыздық, жарық режимі, температура, ағыс жылдамдығы, қысым және т.б.) және химиялық (тұздылық, қышқылдық, заттар түрлері, ластану, т.б.) қасиеттері жатады. Мысал ретінде физикалық факторлардің ішінде су тығыздығына тоқталайық. Су тығыздығы - суды тіршілік ететін организмдердің жылжу жағдайын және әр шамадағы тереңдіктегі қысымды анықтайтын фактор. Тазартылған судың +40С-дегі тығыздығы 1гсм3-ке тең. Еріген тұздары бар табиғи сулардың тығыздығы жоғары болып келеді де 1,35 гсм3-ке дейін көтеріледі. Ал, судағы қысым әр 10 м-ге төмендеген сайын орта есеппен 1*105Па (1 атм) жоғарылап отырады.
Негізгі абиотикалық факторларға: жарық, температура және ылғалдылық жатады.
Жарық. Жер бетіне жеткен күн сәулесі бір жағынан планетада жылу балансын тепе-теңдікте ұстап тұратын негізгі энергия қоры болса, екінші жағынан қарағанда, зат алмасу, энергия алмасу және органикалық заттарды құру оны басқа түрге айналдыру процесінде өте маңызды роль атқаратынын білеміз.
Жарықтың мынадай экологиялық мағыналы көрсеткіштері бар: әсер ету мерзімі (күннің ұзақтығы), интенсивтілігі (энергиялық шама), сәуле шоғының сапалық мәні (спектральдық құрамы).
Жануарлар мен өсімдіктер жарықтың әсерінің ұзақтығына өте нәзік жауап береді, тіпті тәулігінде болатын жарықтың өте аз мөлшерде өзгеруіне өздерінің осындай нәзік сезім қабілеттілігімен әр уақытта жауап беріп отырады. Ағзалардың бұндай сезімталдылығы жалпы биологиялық құбылыс, сондықтан жануарлардың осындай қасиетін фотопериодтық қасиет деп атаймыз, немесе биологиялық ритм, уақыттың өзгеру процесіне ағзалардың бейімделуі немесе биологиялық сағат деп атаймыз.
Жарықтың мөлшері радиация жиынтығымен анықталады. Полюстерден экваторға қарай жарықтың мөлшері артады. Жарық режимін анықтау үшін шағылысқан жарық мөлшерін де, яғни альбедо есепке алу қажет.
Альбедо дегеніміз - әр түрлі денелердің бетінің шағылыстыруға қабілеті. Ол радиацияның жалпы мөлшерінен пайызбен шаққандағы мөлшері. Альбедо жарық сәулесінің түсу бұрышына және беттің шағылыстыру қасиетіне байланысты болады. Мысалы, таза қардың альбедосы - 85%, лас қар - 40-50%, ашық түсті құм 35 - 45 %, орман - 10-18 %, үйеңкінің жасыл жапырағы - 10%, күзгі сары жапырақтар - 28 %.
Жарыққа бейімделу қасиетіне байланысты өсімдіктерді үш топқа бөлуге болады:
Жарық сүйгіш түрлер (гелиофиттер) - жарық жақсы түсетін ашық жерлерде өседі. Олардың тіршілік жағдайлары тек күн сәулесі жарығының толық түсуі арқылы жүреді. Бұлар аздаған көлеңке түскенді көтере алмай тіршілік жағдайын тоқтатады. Гелиофиттердің өзіндік ерекшеліктері бар: жасушалары майда (ксероморфоз), жапырақтары онша күрделі емес, суыққа және әр түрлі ыңғайсыз жағдайларға төзімді жасуша шырынының осмостық потенциалы жоғары. Бұған жататындар: көптеген астық тұқымдастар көбінесе далада кездеседі, тундрада және тауда өсетін өсімдіктер т.б. Күнбағыс, итошаған, қойжелкен тәрізді жарық сүйгіш өсімдіктердің гүлдері жарыққа қарай күн бағытымен бұрылып отырады.
Көлеңке сүйгіш өсімдіктер (специофиттер) - күшті жарықты көтере алмайды, үнемі көлеңкеде орманның көлеңкесінде өседі (орманда өсетін шөптесін өсімдіктер, папортниктер, мүктер, ашқылтым шөптер). Кесілген орманның орнындағы шөптер тіршілігін сақтай алмайды.
3. Көлеңкеге төзімді өсімдіктер (факультативті гемиофиттер)-жақсы жарық жағдайында өседі, бірақ көлеңкені де жақсы көтереді (орманның көптеген өсімдіктері, шалғындық өсімдіктері, орман шөптері мен бұталары).
Биолюминесценция дегеніміз тірі ағзалардың жарық шығаруға қабілеттілігі. Бұл қоршаған ортадан түсетін тітіркендірулерге жауап ретінде катализатордың әсерінен күрделі органикалық заттардың тотығуы нәтижесінде болады.
Балықтар, бесаяқты былқылдақденелілер және басқа да гидробионттардың, сондай-ақ кейбір жер - ауа ортасында тіршілік ететін ағзалардың шығаратын жарықтық сигналдары (мысалы, шілделік тұқымдасының қоңыздары) қарама-қарсы жыныс дарасының назарын аудару, жемтігін аулау немесе жыртқыштардан қорғану, кеңістікті бағдарлау үшін қажет.
Температура. Тірі ағзалардың жер бетінде таралуын анықтайтын факторлардың бірі - температура. Жылудың тірі ағзалар үшін маңызы өте зор. Себебі, сол ағзалардың денесінің жылуы өзі қоршаған ортаның температурасына байланысты. Жылудың тек абсолюттік мөлшері ғана емес, сондай-ақ оның уақыт бойынша таралуы, яғни жылулық режим маңызды болып табылады.
Өсімдіктердің денесінің өзіндік температурасы болмайды. Олардың жылу реттеуінің анатомо-морфологиялық және физиологиялық механизмдері ағзаны қолайсыз температуралардан қорғауға бағытталған.
Сонымен қатар сыртқы ортаның жылуы ағзада жүретін зат алмасу процесінде болатын химиялық реакцияның дүрыс бір қалыпты жүруіне әсерін тигізеді. Вант Гоффтың заңына сәйкес, егер температура 10 С - қа көтерілсе, химиялық реакция екі-үш есе жеделдейді. Сондықтан да сыртқы ортаның температурасы ағзалардың көбеюіне, өсуіне, таралуына т.б. өмірлік қызметіне зор ықпал етеді.
Көптеген шөл өсімдіктерінде ақшыл түкті жабыны болады. Бұл бейімделушілік күн сәулелерін шағылыстырып, өсімдікті шектен тыс қызып кетуден қорғайды ( құм қарағайы).
Қолайсыз температуралардың зиянды әсерінен қорғауға бағытталған өсімдіктердің физиологиялық бейімделушіліктеріне төмендегі мысалдарды келтіруге болады: буланудың интенсивтілігі - трансперация, плазманың ұю температурасын өзгертетін жасушадағы тұздардың жиналуы, хлорофилдің күн сәулелерінің енуіне қарсылық қасиеті.
Жануарларда ағзаны қолайсыз температуралардың әсерінен қорғауға бағытталған морфологиялық бейімделулер қалыптасқан.
Бергман ережесі (1847 ж.) бойынша түрдің немесе біртекті жақын түрлердің тобында дене мөлшері ірі, жылықанды жануарлар анағұрлым салқын аудандарда таралған.
Неғұрлым жануар ірі және денесі шағын болған сайын оған тұрақты температураны ұстап тұру жеңіл. Ал неғұрлым жануар ұсақ болса, оның салыстырмалы ауданы жоғары және жылу жоғалтуы да, зат алмасу деңгейі де, энергия жоғалтуы да жоғары.
Аллен ережесі (1877ж.) бойынша дене температурасы тұрақты жануарлардың салқын климаттық белдеулерде денесінің шығыңқы бөліктері кішірейеді.
Мысалы, экологиялық жағынан бір-біріне жақын мына түрлердің құлақтарының мөлшерін салыстырсақ, тундрада мекендейтін поляр түлкісінің құлағы ең кіші, қоңыржай белдеуде мекендейтін фенектің құлағы өте үлкен 1-сурет.
Жануарлардың жылу режиміне бейімделуі денесінің жеке мүшелерінің қатынасының өзгеруінен де көрінеді. Мысалы, солтүстік аудандарда мекендейтін ақкістің жылы жерде мекендейтін осындай жануарлармен салыстырғанда жүрегі, бүйрегі, бауыры үлкен болады.
Жылу алмасу түріне байланысты жануарлардың экологиялық екі типін бөліп көрсетеді: пойкилотермді (салқын қанды) және гомойотермді ( жылы қанды).
Пойкилотермді ағзалардың зат алмасу деңгейі тұрақсыз, денесінің температурасы тұрақсыз, жылу реттеу механизмдері жоқ дерлік. Олардың денесінің температурасы қоршаған ортаның температурасына тәуелді болады. Денелерінің температурасы көбінесе сыртқы ортаның жылуымен реттеліп отырады, яғни сол ағзаның денесіндегі жылу сыртқы ортаның температурасына тәуелді. Пойкилотермді жануарларға омыртқасыздар, балықтар, қосмекенділер жатады.
Гомойотермді ағзаларға зат алмасу деңгейі жоғары және тұрақты, зат алмасу нәтижесінде жылу реттелуі жүзеге асырылады. Тек қана жоғары сатыдағы омыртқалылар класының өкілі құстар мен сүтқоректілер жылуды өздерінің ішкі ағзаларында болатын биохимиялық реакциялардың арқасында пайда болып, денесінің температурасын бір қалыпты ұстап тұра алу қасиеті болады.
Пойкилотермді жануарлардың өзін салыстырмалы түрде кең ауқымды температура ауытқуында белсенді тіршілік ететін эвритермді және температураның айтарлықтай ауытқуын көтере алмайтын стенотермді деп бөлуге болады.
Жер бетінде тіршілік ететін жануарлардың сыртқы ортаның температурасына төзімділігі әр түрлі болып келеді. Негізінен алғанда температураға төзімділік қасиеті бір нақтылы мекеніне байланысты болады. Жалпы алғанда жер бетінде тіршілік ететін ағзалардың көбісін эвритермиялық топқа жатқызута болады.
Бірыңғай суық және бірыңғай ыстық белдеулерде (пояс) өсетін жоғары сатыдағы өсімдіктердің бәрі эвритермиялы. Олар сыртқы ортаның температурасының құбылмалығына өте төзімді тіпті 600С-қа жететін температура құбылысына төзімділік білдіреді. Мысалы Верхоянскіде және Оймяконада өсетін даур бал қарағайы қысты күндері 700С дейінгі суықты көтереді. Керісінше жауынды тропикалық орманда өсетін өсімдіктердің бәрі стенотермиялық. Олар жылу режимінің азғана төмендеуіне шыдамайды, тіпті + 50 + 80 С олардың өміріне зиян келтіреді. Сондықтан барлық өсімдіктерді пойкилотермиялық группаға қосу керек олардың температурасы энергетикалық баланс бойынша немесе күн сәулесінің энергиясының сіңіп және сыртқа шығу системасы топырақ, өсімдік, атмосфера аралығындағы қатынастар арқылы анықталады және өсімдікте жүретін транспирация (судың жапырақ арқылы булануы) қызметіне байланысты. Сондықтан өсімдіктердің жылу (режимі) жүйесі өте өзгергіш келеді. Өсімдіктердің сыртқы ортаның температура құбылысына бейімделу қабілеттілігін биохимиялық, физиологиялық және морфологиялық тұрғыдан қарау керек.
Пойкилотермді жануарлар температура бірден төмендеп кеткен жағдайда анабиоз жағдайына өтеді. Анабиоз вирустарда, бактерияларда, омыртқасыздарда, қос мекенділерде, бауырмен жорғалаушыларда, қыналарда, мүктерде байқалады. Анабиоз құбылысын алғаш рет бақылап, сипаттаған А.Левенгук (1701ж.) болды.
Жер шарында температура маусым бойынша, тәулік бойынша құбылып өзгеріп отырады, осыған байланысты биологиялық (ритм) ырғақта, табиғат құбылысына сәйкес өзгеріп отырады. Басқа да климаттың факторлармен қосыла отырып температурада ағзалардың жер бетіне ендік аймаққа, вертикалдық аймаққа таралуына көптеген әсерін тигізеді.
Температура жер бетінде ағзалардың таралуында маңызды фактор болып табылады. Осы арқылы ол тірі ағзалардың әр түрлі табиғат зоналарында мекендеуін қамтамасыз етеді.
Белгілі бір шекке дейін сыртқы ортаның температурасы өсімдіктердің өсуіне және дамуына, кейбір жағдайда морфологиялық белгілеріне, таралуына әсерін тигізеді.
Жануарлардың өсімдіктерден айырмашылығының басты бір белгісі, денесінде еттерінің жақсы жетілуінің арқасында өздеріне өздері жылуды іштен реттеп жасайды. Бұлшықеттердің жұмысы арқылы көп жылу бөлініп отырады. Сондықтан жануарлар өз денесіндегі жылу мөлшерін өздері реттеп отырады.
Ылғалдылық. Су тірі ағзалардың өмірдегі маңызды экологиялық факторы және олардың тұрақты құрам бөлігі болып табылады. Мысалы, балдырлардың денесінің 96-98%-ын, шөптесін өсімдіктердің жапырағының 83-86%-ын, мүктер мен қыналардың 5-7%-ын, былқылдақденелілердің 80-92%-ын, бунақденелілердің 46-92%-ын, қосмекенділердің -93 %-ын, сүтқоректілердің 68-83 %-ын су құрайды.
Өсімдіктердің көптеген түрлерінің әртүрлі даму кезеңдерінде суға деген қажеттілігі әр түрлі болады. Ол ауа райына, топырақ типіне байланысты. Қоршаған ортаның ылғалдылығы ағзалардың жер шарында таралуы мен санын шектейтін маңызды фактордың бірі.
Жануарлар үшін олардың су алмасуын реттейтін механизмдер мен жабындарының өткізгіштігі маңызды роль атқарады. Су режиміне байланысты өсімдіктер мен жануарлардың мынадай экологиялық топтарын: ылғалды сүйетін, құрғақшылықты сүйгіш және орташа ылғалдылықты сүйгіш деп бөліп көрсетуге болады.
Ылғалды қажетсінулеріне қарай өсімдіктер төмендегідей топтарға бөлінеді:
Гидатофиттер - су өсімдіктері, денесінің бір бөлігі немесе толығынан суға батып тұрады ( элодея, түңғиықгүл және т.б.).
Гидрофиттер - құрлықсу өсімдіктері, суға тек төменгі бөліктері ғана батып тұрады (жебе-жапырақ).
Гигрофиттер - ылғалдылығы жоғары жағдайларда өсуге бейімделген құрлық өсімдіктері. Көбінесе ылғалды ормандарда (папортниктер), батпақтарда - батпақ өсімдіктері, су қоймаларының жағалауларында өседі.
Мезофиттер - қоңыржай, орташа ылғалды жерлерде өсетін
өсімдіктер. Мезофиттерге шалғындықтың шөптері, көптеген орманның шөптесін өсімдіктері, жалпақ жапырақты ағаштар, көптеген ауыл шаруашылық дақылдары, арам шөптер жатады.
5. Ксерофиттер - құрғақ жерлерде өсетін өсімдіктер. Олар екіге бөлінеді: суккуленттер және склерофиттер:
а) суккуленттер - ұлпаларында суды көп мөлшерде қорға
жинауға қабілетті өсімдіктер (кактустар, алоэ, агава);
б) склерофиттер - құрғақшылыққа төзімді, судың буландыруын төмендете тін қатты, тері тәрізді қабықшасы бар өсімдіктер (сексеуіл, жантақ, жусан, боз селеу). Бұл өсімдіктер биік емес, бірақ тамыр жүйесі күшті дамыған.
Көптеген склерофиттердің жапырақтары ұсақ, құрғақ, көбінесе тікенге, қабыршаққа айналған.
Құрлық жануарларын ылғалға қатысты төмендегідей топтарға бөледі:
Гидрофилдер - ылғал сүйгіш жануарлар (маса, құрлықтың былқыл дақденелілер, амфибиялар);
Мезофилдер - орташа ылғалдылық жағдайында тіршілік ететін жануарлар (көптеген бунақденелілер, құстар, сүтқоректілер);
Ксерофилдер - жоғары ылғалдылық жағдайында тіршілік ете алмайтын, құрғақшылықты сүйетін жануарлар (түйе, шөлдің кемірушілері мен бауырымен жорғалаушылар). Бұл жануарлардың өзіндік бейімделушілік тері пайда болған. Мысалы, шөл тасбақалары суды қуығында қорға жинайды.
Биотикалық фактор дегеніміз тіршілік барысындағы ағзалардың бір-біріне тигізетін әсері немесе әсер ықпалы (бәсекелестік, жыртқыштық, паразитизм және симбиоз т.б.). Биотикалық факторлардың екі тобы белгілі: түрішілік (гомотиптік, грек тілінен аударғанда һоmоіоs - бірдей) және түраралық ( гетеротиптік, грек тілінен аударғанда һеtегоs - әр түрлі).
Гомотиптік реакциялар бір түрдің дараларының арасында байқалады. Гомотиптік реакциялардың ішінен экологиялық маңызды түрлеріне топ пен масса, түрішілік бәсекелестік эффектісін атауға болады.
Топтық эффект топ құрып тіршілік ету мен ондағы даралардың санының олардың мінез-құлқына, физиологиясына, дамуы мен көбеюіне әсері.
Көптеген бунақденелілердің (тарақандар, қанатты шегірткелер және т.б.) топта жеке тіршілік етуге қарағанда зат алмасуы, өсуі мен дамуы жылдам жүреді.
Көптеген жануарлардың түрлері тек үлкен топқа біріккенде ғана қалыпты дамиды. Мысалы, африка пілдерінің өмір сүруі үшін үйірде 25 дарадан кем болмауы керек, ал солтүстік бұғыларының өнімділігі жоғары үйірлері 300-400 дарадан кем емес.
Топтанып өмір сүру жануарлардың азығын іздеуі мен табуын,жауларынан қорғануын оңайлатады.
Гетеротиптік реакциялар әр түрге жататын даралар арасында байқалады.
Бәсекелестік. Бәсекелестік дегеніміз - бір немесе бірнеше түрге жататын ағзалардың өзара қорек, тұрағы, т.б. ресурстардың жетіспеушілік жағдайын дағы қарым-қатынастарының көрінісі. Кейбір жағдайда бәсекелестік фактор арқылы емес басқа да (мінез-құлық, тұрағы үшін, территория,т.б) факторлардың жетіспейтінінен де болады. Бәсекелестік тікелей немесе жанама болуы мүмкін.
Тікелей бәсекелестік - даралардың бір-бірімен агрессивті шекісіп қалуы немесе өсімдіктер мен микроорганизмдердің улы заттарды бөліп шығаруы арқылы көрінеді.
Жанама бәсекелестік кезінде даралар арасында тікелей өзара әсер болмайды. Ол аралық звено әр түрлі жануарлардың бір ресурспен қоректенуі, ал ол ресурс шектеуші фактор болуы арқылы жүзеге асады.
Тіршілік процесінде көптеген өсімдіктер, жануарлар мен микроорганизмдер қоршаған ортаға газ тәріздес, сұйық және қатты заттарды бөліп шығарады. Белгілі бір биологиялық белсенділігі бар бұл заттар басқа ағзаларға әсер етеді. 1937 жылы неміс ботанигі X. Молиш оған аллелопатия деген атау берді. Аллелопатия дегеніміз - зат алмасудың арнаулы химиялық өнімдері арқылы ағзалардың өзара әсері.
Көбінесе аллелопатия бір түрдің екіншісін басуы арқылы көрінеді. Мысалы, бидайық пен арамшөптер мәдени өсімдіктердің өсуін тежейді.
Симбиоз. Симбиоз (селбесу) дегеніміз - екі түрге жататын ағзалардың кеңістікке бір-біріне ешбір зиянын тигізбей керісінше селбесіп пайдалы тіршілік етуі. Жануарлардағы симбиозға мысал - шаян мен актинияның бірігіп тіршілік етуі жатады. Актиния шаянның арқасына бекініп оны атпа жасушаларының көмегімен қорғайды, ал актиния шаяннан қалған тамақ қалдықтарымен қоректенеді және оны қозғалыс құралы ретінде пайдаланады.
Өсімдіктердің арасындағы симбиозға жақсы мысал - қыналар. Қыналар балдырлар мен саңырауқұлақтардың селбесіп тіршілік етуі нәтижесінде түзіледі.
Әріптестік бірігіп тіршілік ету. Екі популяция бірлестік түзеді. Бірақ бұл бірлестік міндетті емес. Әр түр бөлек тіршілік ете алады, бірақ бірігіп тіршілік ету екеуіне де пайдалы. Мысалы, құстардың бірнеше түрінің бірігіп ұя салуы, тырна мен крачка, олардың бірігіп өмір сүруі жауларынан қорғануды жеңілдетеді.
Комменсализм. Бұл арамтамақтық құбылыс. Бір ағза екіншісінің есебінен тіршілік етеді, бірақ оған ешқандай зиян келтірмейді. Комменсализм паразитизмге қарағанда симбиозға жақындау. Мысалы, ірі балықтардың желбезегінде ұсақ балықтар еркін тіршілік етуге бейімделген.
Амменсализм. Ағзаларға теріс ықпалын тигізу арқылы қарым-қатынас жасаудың тағы бір түрі. Бір популяция үшін қолайсыз болып табылатын өзара қатынастар. Мысалы, зең саңырауқұлақтарының бактериялармен қатынасы. Зең саңырауқұлақтары бөліп шығарған антибиотиктер бактерияларды жояды.
Жыртқыштық. Популяциялардың біреуі екіншісіне қолайсыз әсер ете отырып өзіне пайда алуы. Әдетте жемтігін жыртқыш өлтіріп, онымен қоректенеді. Жыртқыштық дегеніміз бір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz