Түбір және қосымша

Жоспар
Кіріспе

1 Түбір мен қосымша
2 Жұрнақ
3 ЖАЛҒАУЛАР
4 Көптік жалғаулары
5 Септік жалғау
6 Тәуелдік жалғау
7 Жіктік жалғау

Сөздіңбастапқымағыналыбөлшегінтүбірдейді. Мысалы: жолдастық, сауыншылар, мектептердің, көрінген т. б. сөздердіңтүбірлері — жол, сау, мектеп, көр. Себебібұларқосымшасызтұрып та белгілібірмағынаныбілдіреді: жол — ізнемесесапар, сау — сүталу, мектеп — оқитынорын, көр — көзбенбайқау.
Осы түбірлергежалғанған -дас, -тық (жолдастықдегенсөзде) -ын, -шы (сауыншыдегенсөзде), -тер, -діқ (мектептердіңдегенсөзде) -ін, -ген (көрінгендегенсөзде) бөлшектеріқосымшадепаталады.
Қосымшажекетұрғандаешбірмағынабілдіреалмайды. Жоғарыдағы-дас, -тық, -ын т. б. дегендердеешбірмәнжоқ. Түбіргеқосылғанда, оғанбүтіндейжаңамағынақосады, мысалы, жол — із я сапарболса, жолдас — жолғабіргешығатынадам я серік; не қосымшамәнүстейді: мектеп — оқуоқитынорынболса, -тер дегенқосымшасолмектептіңбіреуемескөпекенінғанабілдіреді. Сөйтіп, қосымшатүбірсізқолданылмайдыжәнеоныңмәні тек түбірарқылыайқындалады.
Қосымшаекітүрлі: жұрнақжәнежалғау. Жұрнақөзіжалғанғансөздіңмағынасынезгертедінемесежаңамағынатудырады. Жалғауөзіжалғанғансөздіңмағынасынөзгертпейді, олсөздібасқасөзбенбайланыстырады. Жұрнақтынөзіекітүргебөлінеді: сөзтудырушыжұрнақтаржәнесөзтүрлендірушіжұрнақтар. Түбірдіңнегізгімағынасынөзгертіп, жаңамағынаүстейтінжұрнақтысөзтудырушыжұрнақтардейді. -ынжәне -шыжұрнақтарыжаңасөзтудырыптұр. Жолдегенізнемесесапармәнінберетінсөзболса, оған -дасқосылып, жолдас — серікмәніндегіадам, оған -тыққосылып, жолдастық — адамдарарасындаболатынқарым-қатынас, саудегенсүталумәнінберетін, қимылдыбілдіретінсөзболса, оған -ынқосылып, саууғабайланыстыжаңамағынадағызаттықұғым, оған -шықосылыпсауудыіскеасыратынадам, сондаймамандықтыңиесісияқтыжаңамағыналардыберіптұр. Осындайжұрнақтарарқылыжасалғансөздертуындытүбірнемесетуындысөздепаталады. Сөйтіп, жол, саудегенсөздер — негізгітүбірлер де, жолдас, жолдастық, сауын, сауыншыдегенсөздер — туындытүбірлер.
Бірсөзгебірнешежұрнақжалғанабереді. Біртүбірденжасалғанәртүрлісөздертүбірлессөздердепаталады. Мысалы: өнім, өндіріс, өніс, өнгішсияқтысөздердіңнегізгітүбірі — өн.

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

Түбір мен қосымша

Сөздіңбастапқымағыналыбөлшегінтүбір дейді. Мысалы: жолдастық, сауыншылар, мектептердің, көрінген т. б. сөздердіңтүбірлері -- жол, сау, мектеп, көр. Себебібұларқосымшасызтұрып та белгілібірмағынаныбілдіреді: жол -- ізнемесесапар, сау -- сүталу, мектеп -- оқитынорын, көр -- көзбенбайқау.
Осы түбірлергежалғанған -дас, -тық (жолдастықдегенсөзде) -ын, -шы (сауыншыдегенсөзде), -тер, -діқ (мектептердіңдегенсөзде) -ін, -ген (көрінгендегенсөзде) бөлшектеріқосымшадепаталады.
Қосымшажекетұрғандаешбірмағынабілді реалмайды. Жоғарыдағы-дас, -тық, -ын т. б. дегендердеешбірмәнжоқ. Түбіргеқосылғанда, оғанбүтіндейжаңамағынақосады, мысалы, жол -- із я сапарболса, жолдас -- жолғабіргешығатынадам я серік; не қосымшамәнүстейді: мектеп -- оқуоқитынорынболса, -тер дегенқосымшасолмектептіңбіреуемескө пекенінғанабілдіреді. Сөйтіп, қосымшатүбірсізқолданылмайдыжәнеоны ңмәні тек түбірарқылыайқындалады.
Қосымшаекітүрлі: жұрнақжәнежалғау. Жұрнақөзіжалғанғансөздіңмағынасынез гертедінемесежаңамағынатудырады. Жалғауөзіжалғанғансөздіңмағынасынөз гертпейді, олсөздібасқасөзбенбайланыстырады. Жұрнақтынөзіекітүргебөлінеді: сөзтудырушыжұрнақтаржәнесөзтүрленді рушіжұрнақтар. Түбірдіңнегізгімағынасынөзгертіп, жаңамағынаүстейтінжұрнақтысөзтудыру шыжұрнақтардейді. -ынжәне -шыжұрнақтарыжаңасөзтудырыптұр. Жолдегенізнемесесапармәнінберетінсө зболса, оған -дасқосылып, жолдас -- серікмәніндегіадам, оған -тыққосылып, жолдастық -- адамдарарасындаболатынқарым-қатынас , саудегенсүталумәнінберетін, қимылдыбілдіретінсөзболса, оған -ынқосылып, саууғабайланыстыжаңамағынадағызатты құғым, оған -шықосылыпсауудыіскеасыратынадам, сондаймамандықтыңиесісияқтыжаңамағы налардыберіптұр. Осындайжұрнақтарарқылыжасалғансөзде ртуындытүбірнемесетуындысөздепатала ды. Сөйтіп, жол, саудегенсөздер -- негізгітүбірлер де, жолдас, жолдастық, сауын, сауыншыдегенсөздер -- туындытүбірлер.
Бірсөзгебірнешежұрнақжалғанабереді. Біртүбірденжасалғанәртүрлісөздертүб ірлессөздердепаталады. Мысалы: өнім, өндіріс, өніс, өнгішсияқтысөздердіңнегізгітүбірі -- өн.

Жұрнақ
Жұрнақ[1] - жалғанған сөзінен жаңа сөз тудыратын немесе сөзді түрлендіретін қосымша. Қазақ тіліндегі жұрнақ мағынасы мен қызметіне қарай екіге бөлінеді:
сөз тудыратын жұрнақтар өзі жалғанған сөзінен жаңа сөз тудырады. Мысалы, "жылқы-шы", "біл-ім", "жасы-қ", "таға-ла";
сөз түрлендіретін жұрнақтар өзі жалғанған сөзіне үстеме мағына қосып, сөздің тұлғасын өзгертеді. Мысалы, "көк-шіл", "көк(г)-ірек", "сары-лау", "сары-рақ", "жаз-ып", "жаз-ғалы". Жұрнақтар сөзге белгілі бір жүйеде рет-ретімен жалғанады.

Түбірге тете сөз тудыратын жұрнақтар, одан кейін сөз түрлендіретін жұрнақтар, бұлардан соң жалғаулар орналасады. Жұрнақтар түбірге де, туынды сөзге де жалғанады ("бас-шы", "басшы-лық", "ұйы-м", "ұйым-дас-тыр-у-шы"). Жұрнақ құрамы мен қолданылу ерекшеліктеріне қарай да бірнеше топқа жіктеледі. Мысалы, жалаң, құранды, көп мағыналы, дара мағыналы, омонимдес, синонимдес, көне, жаңа, т.б. жұрнақтар. Шығу тарихы жағынан кейбір жұрнақтар жеке сөздердің көмекші морфемаға айналуынан пайда болған. Мысалы, "баратын", "келетін" деген сөздердің құрамындағы "-тын-тін" жұрнақғы "тұрған" деген сөздің өзгеріске ұшырап, ықшамдалуынан ("бара тұрған - баратын, "келе тұрған - келетін") жасалған. Жұрнақтардың бір тобы өзі жалғанған сөздердің мағынасын, түбірдің грамматикалық сипатын өзгертуі жағынан сөзжасам қосымшаларына жақын да, бір тобы жалғауларға жақын. Сондықтан олардың бір түрі модификациялық жұрнақтар, екінші түрі таза грамматикалық жұрнақтар деп қарастырылып жүр. Модификациялық жұрнақ жаңа мағыналы сөз тудырмағанмен, түбірге қосымша грамматикалық мағына үстеумен бірге түбір сөздің лексикалық мағынасына семантикалық реңк қосады. Қазақ тілінде модификациялық жұрнақтарға зат есімнің реңдік мәнді жұрнақтары, сын есімнің шырай жұрнақтары, реттік сан есім жұрнақтары, етістіктің етіс, күшейтпелі етістік, болымсыз етістік жұрнақтары жатады. Ал грамматикалық немесе категориялық жұрнақтар өзі жалғанған түбірге таза грамматикалық мағына үстеп, белгілі бір сөз табындағы түрленуінің көрсеткіші болады. Мысалы, есімше, көсемше, рай, шақ тұлғалары етістіктің түрлену көрсеткіштері болып табылады.

ЖАЛҒАУЛАР

Жалғаулар түбірге жаңа мағына үстемдейді. Олар өздері жалғанған сөзді сөйлемдегі басқа сөздермен жалғастырып, байланыстырады. Мысалы: Шұғалар өлеңдерін тоқтатып, арқаннан mycmi - лар -дер көптік мағынаны, -i меншіктілік мағынаны білдіретін жалғау, -н -нан объектіні білдіретін жалғаулар, олар сөз бен сөзді байланыстырып тұр. Жалғаулар түбір сөзге де, туынды сөзге де жалғана береді.
Казақ тілінде төрт түрлі жалғау бар. Олар: 1.Септік жалғау. 2.Көптік жалғау. 3.Тәуелдік жалғау. 4. Жіктік жалғау.
Сөйтіп, сөзге грамматикалық мағына үстейтін. сөз бен сөзді байланыстыратын қосымшаны жалғау дейміз.

Көптік жалғаулары

Флексия - сөздің мағынасын өзгерте алмайтын, көмекші мағына беретін көмекші морфема болып саналады. Морфема дегеніміз гректің форма деген сөзінен алынған термин. Флексия - сөйлемдегі сөздердің өзара синтаксистік қатынасын білдіреді, екінші сөзбен айтқанда жалғаулар - сөз бен сөзді байланыстыратын постфикстер. Флексия сөздердің формасын өзгертіп, оған грамматикалық мағына үстейді. Лингвистикада жалғауды флексия дейді. (Ә.Хасенов)
Сөзге грамматикалық мағына үстейтін сөз бен сөзді байланыстыратын қосымшаны жалғау дейміз.
Қазақ тілінде септік, көптік, тәуелдік, жіктік жалғаулары (флексия) бар.
Көптік жалғау сөзге көптік мағына береді. Көптік категориясы тілімізде үш түрлі жолмен беріледі: 1. Лексикалық тәсіл көптік ұғымды жеке сөздің тікелей өз лексикалық мағынасы арқылы білдіреді (су, сүт, мақта, шөп, қымыз, шұбат, ұн, жүн, құм, тұз т.б.). 2. Синтаксистік тәсіл көптік мағынаны сөз тіркестері арқылы білдіреді (бес кісі, елу шақты бала, қырық орындық, қыруар ақша). 3. Морфологиялық тәсілде көптік ұғымдар жеке сөзге тиісті қосымшалардың қосылуы арқылы жасалады (- лар, - лер, - дар, -дер, - тар, -тер), көптік жалғаулары сөзге жалғанып көптік мағына тудырады (үй + лер, көше + лер, мектеп + тер, студент + тер, қала + лар, қыз + дар).

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.