Мінез туралы ұғым

Жоспар
Кіріспе

1 Мінез туралы жалпы ұғым
2 Мінездің акцентуациялануы
3 Мінез . адам сыны

Әр адам сыртқы дүниенің сансыз тітіркендіргіштеріне өз әлінше түрліше жауап қайтарып отырады. Бұл жауап реакциялары оның сыртқы дүниемен қалайша қатынас жасайтынын көрсетумен қатар, біртіндеп беки келе, сол адамның үйреншікті әдетіне, мінез-құлқының мәнеріне айналады. Сөйтіп әр адамда әр түрлі мінез бітістерінің болуы оның сыртқы ортамен түрліше қарым-қатынасының нәтижесі болып табылады.
Адамның сыртқы ортамен байланысуы үшін жасайтын осындай қатынастарының жиынтығы оның мінезін құрайды.
Адамның үйреншікті әдеті болып қалыптасқан мінез бітістерінің кейде оның сыртқы ортамен жасайтын негізгі қатынастарына сәйкес келмейтін кездері де болады. Мәселен; біреудің қатал, не тымыр болуының кезінде адамды менсінбеу, тәкәппарсыну сияқты мінез қатынастарының тұрақты жүйесі жатпай, оның темпераментінің жүйке жүйесінің тума қасиеттеріне байланысты қалыптасып кеткен әдеттерінің жатуы ықтимал.
Мінез – адамның негізгі өмірлік бет алысын және оның өзіндік әрекетінің айырмашылығын сипаттайтын сапалы өзгешілік. Ол — көп қасиеттің бірлігі, түрлі өзгешіліктердің қосындысы, сонымен қатар, адамды әр қырынан көрсететін қасиет. Мінез бітістері көп. Олардың бәрі де жеке адамның қасиеттері болып табылғанмен кез келгені мінездің бітістері болып саналмайды.
Мінезді даралық өзгешеліктің өзегі, адамның негізгі тіршілік бағытының өрнегі деуге болады. Мінезде адамның сыртқы ортамен қарым – қатынасының тарихы бейнеленеді. Мінез — кең мағыналы ұғым. Онда түрлі сапалар тоғысып жатады. Мінездің моральдық жағынан тәрбиелілігі, бірқлыптылығы, толықтылығы, күші мен айқындығы, салмақтылығы оның негізгі сапалары болып есептелінеді.
Моральдық жағынан тәрбиеленген мінез адамды мінез-құлық тұрғысынан да, оның айналасымен байланысы тұрғысынан да сипаттап отырады. Инабаттылық, гуманизм, адамдарға қамқорлық, жолдастықты қадір тұту, жұртшылық пікірімен санаса білушілік, өзі міндетін орындаудағы жауапкершілік пен адалдық — мінездің осы сапасының негізгі компоненттері.

Пән: Психология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 19 бет
Таңдаулыға:

Мінез туралы жалпы ұғым

Әр адам сыртқы дүниенің сансыз тітіркендіргіштеріне өз әлінше түрліше жауап
қайтарып отырады. Бұл жауап реакциялары оның сыртқы дүниемен қалайша
қатынас жасайтынын көрсетумен қатар, біртіндеп беки келе, сол адамның
үйреншікті әдетіне, мінез-құлқының мәнеріне айналады. Сөйтіп әр адамда әр
түрлі мінез бітістерінің болуы оның сыртқы ортамен түрліше қарым-
қатынасының нәтижесі болып табылады.
Адамның сыртқы ортамен байланысуы үшін жасайтын осындай қатынастарының
жиынтығы оның мінезін құрайды.
Адамның үйреншікті әдеті болып қалыптасқан мінез бітістерінің кейде оның
сыртқы ортамен жасайтын негізгі қатынастарына сәйкес келмейтін кездері де
болады. Мәселен; біреудің қатал, не тымыр болуының кезінде адамды
менсінбеу, тәкәппарсыну сияқты мінез қатынастарының тұрақты жүйесі жатпай,
оның темпераментінің жүйке жүйесінің тума қасиеттеріне байланысты
қалыптасып кеткен әдеттерінің жатуы ықтимал.
Мінез – адамның негізгі өмірлік бет алысын және оның өзіндік әрекетінің
айырмашылығын сипаттайтын сапалы өзгешілік. Ол — көп қасиеттің бірлігі,
түрлі өзгешіліктердің қосындысы, сонымен қатар, адамды әр қырынан
көрсететін қасиет. Мінез бітістері көп. Олардың бәрі де жеке адамның
қасиеттері болып табылғанмен кез келгені мінездің бітістері болып
саналмайды.
Мінезді даралық өзгешеліктің өзегі, адамның негізгі тіршілік бағытының
өрнегі деуге болады. Мінезде адамның сыртқы ортамен қарым – қатынасының
тарихы бейнеленеді. Мінез — кең мағыналы ұғым. Онда түрлі сапалар тоғысып
жатады. Мінездің моральдық жағынан тәрбиелілігі, бірқлыптылығы,
толықтылығы, күші мен айқындығы, салмақтылығы оның негізгі сапалары болып
есептелінеді.
Моральдық жағынан тәрбиеленген мінез адамды мінез-құлық тұрғысынан да, оның
айналасымен байланысы тұрғысынан да сипаттап отырады. Инабаттылық,
гуманизм, адамдарға қамқорлық, жолдастықты қадір тұту, жұртшылық пікірімен
санаса білушілік, өзі міндетін орындаудағы жауапкершілік пен адалдық —
мінездің осы сапасының негізгі компоненттері.
Рухани дүниесі бай қажеттері мен қызығулары, талғамы мен ой-өрісі кең
адамдарды толық мінезді адам дейді. "Адамның басына қонған бақыттың тұрақты
болуы жақсы мінез-құлыққа байланысты" (Әл-Фараби). Мінез сапаларының бірі --
оның бірқалыптылығы. Мұндай адам құйындай ұйтқып тұрмайды, оның
қастерлейтіні ылғи да сөз бен істің бірлігі. Кімнің мінезі толық болса,
соның мінезі бірқалыпты да келеді. Бұл екеуі мінездің егіз қозыдай, бірінен
екіншісі ешқашан ажырамайтын бітістері. Мінездің тұрақтылығы адамның саяси
моральдық ұғымынан, түсініктерінен туындайды. Бұл қасиеттер адамның өмір
сүруінің мән-мағынасын, әрекетінің мазмұнын белгілейтін мінездің сапасы.
Бірқалыпты, тұрақты мінезі бар адам басқалардың жетегінде кетпейді, оның
өзінің белгілі көзқарасы, принципі, өзіндік мінез-құлқы болады, ол қауіп-
қатерден бой тасаламайды, керек жерінде батылдық көрсете біледі. Инициатива
мен белсенділік, достық пен жолдастық, адалдық пен шыншылдық осындай
мінезді адамға тән қасиеттер. Ал мінездің күшіне мақсатқа жету жолында алда
тұрған кедергілерді жеңе білуде көрінетін адам ұстамдылығының мөлшері
жатады. Соңғы сапа болмаса да мінез өз мәнінде болмайды. "Бойда қайрат,
ойда көз, болмаган соң айтпа саз"деп Абай тегіннен тегін айтпаған. Жақсы
мінезге тән сапалардың біріне оның байсалдылығы жатады. Мінез адамның
дүниеге көзқарасы мен сеніміне байланысып жатса ғана жоғарыда аталған
сапалар қоры молаяды. Тек осындай мінезі бар адам ғана алдына айқын мақсат
қоя алады. Соңғысы берік сенімнен туады. Мұнсыз тиянақты әрекет ету қиын.
Қабілетсіз адам болмайтыны сияқты, мінезсіз де адам болмайды. Жаман болсын,
жақсы болсын, әйтеуір, адамда бір мінез бітісі болады. Бірақ жоғарыда
айтқандай түрлі сапалары қиысып келетін үлкен мінезді адамдар жиі кездесе
бермейді. Біреуде ол жағы, біреуде бұл жағы жетпей жатады. Адам, сондай-ақ,
түрлі жағдайда түрліше қылық көрсетуі де мүмкін. Осыған қарап оның мінезі
тұрақсыз екен деп бағалай салуға болмайды. Өйткені ол әншейінде батыл,
жігерлі болмағанымен, бірде осындай қасиеттерімен көзге түсуі мүмкін. Мінез
үшін тұрақты қасиеттердің мәні өте зор. Мәселен, барлық жерде де адам
тәртіп сақтай алатын болса, тек сонда ғана тәртіптілікті сол кісінің мінез
бітісі деп санауға болады.
Мінез адамның басқа психикалық қасиеттерімен, атап айтқанда, қабілет,
темпераментімен тығыз байланысты. Адамда қабілеттіліктің дамуы кейбір
тиісті мінез бітістерінің болуын қажет етеді. Мәселен, табандылық, уақытша
сәтсіздікке мойымау, еңбек сүйгіштік, энтузиазм сияқты мінез бітістерінің
қабілеттер үшін ерекше маңызды екендігі түсінікті. Ал темперамент болса,
мінез бітістеріне өзіндік бояу, реңк береді. Жақсы мінездің ықпалымен
темпераменттердің де кейбір нашар жақтары өзгеріп отырады. Мінезді
қалыптастыруға ерік-жігердің қосар үлесі зор. Еркі күшті адамның мінезі де
берік. Жігерсіз адамның мінезі де бос, сылбыр келеді.
И. П. Павлов адамның мінез бітістерін жоғары жүйке қызметінің тума типтері
мен өмір сүру барысында қалыптасатын уақытша жүйке байланыстарының өзіндік
"құйындысы" деп түсіндірді. Бұл жөнінде ол былай деп жазды: "...адамның
мінез-құлқының бейнесі жүйке жүйесінің туа біткен қасиеттеріне ғана
байланысты болып қоймайды, сонымен бірге, организмнің жеке өмір сүру
барысында болатын ықпалдарға да байланысты, демек, кең мағынасында
айтқанда, үнемі тәрбиелеу немесе үйрету жұмыстарына да байланысты болады".
Адам мінезінің қалыптасуы қоғамдық болмыспен, әлеуметтік ортамен (мектеп,
балалар мекемелері, оқу, өндіріс ұжымы, қоғамдық ұйымдар т. б.) тығыз
байланысты. Осы айтылғандар мінездің дамуы үшін шешуші роль атқарады. Мінез
өзгермейтін тума қасиет емес, ол өмірде қалыптасады. Мәселен, ешбір бала
туысынан "еңбек сүйгіш не жалқау, тәртіпті, не ұстамсыз болып тумайды. Оның
мінезі, ұзақ жылғы өмір сүру барысында өмірдің сан алуан ағымына қарай
тәрбие процесінің ықпалымен қалыптасып отырады. Адамның сыртқы ортамен
жасайтын қарым-қатынасы белсенді қарым-қатынас. "...Сөз жүзінде емес, мінез-
құлықты іс жүзінде жүзеге асыруға болады" (Әл-Фараби). Сондықтан да оны
қоршаған ортасына ғана төселмей, өзі де шама-шарқынша сол ортасына тиісті
өзгерістер енгізеді. Адамның нақтылы іс-әрекеті де мінез бітістерінің
қалыптасуында шешуші рөль атқарып отырады.
Мінез бітістері
Адамдардың өмір жолы мен әрекетінің сипаты түрліше болатындықтан, оның
мінез бітістерінде басқа біреуде қайталанбайтын жеке ерекшелік көптеп
кездесіп отырады. Сонымен қоса, адамдарда өзі өмір сүріп отырған қоғамның
ерекшеліктеріне байланысты қалыптасқан, көпшілікке ортақ мінездері де
болады. Сондықтан бір адамның мінезі жөнінде сөз болғанда мінездің дара
және типтік бітістерін қоса еске алып отыру қажет. Типтік мінездер —
белгілі тарихи-қоғамдық жағдайлардың нәтижесі. Типтік мінезден әр адамның
ұлттық, кәсіптік және жас ерекшелігіне сәйкес өзгешеліктері де тиісінше
орын алып отырады. Меселен, қарама-қарсы тап қайшылықтары бар қоғамда
(құлдық, феодалдық, капиталистік) мінездің таптық өзгешелігі ерекше көзге
түседі. Осындай қоғамда әрбір тап өкілдерінің таптық мүдделері де
дүниетанымдары да бөлек болады. Мәселен, зауыт фабрикалардың қожасы болып
табылатын капиталистер жұмысшылардың еңбегі арқылы баюға тырысса,
жұмысшылар өздерінің тұрмыс жағдайы мен құқтарын жақсартуды көздейді. Осы
айтылғандар адамдардың мінез бітістеріне, психологиясына ықпалын тигізбей
қоймайды.
"Егер адамның мінез-құлқын жағдайлар тудыратын болса, онда сол жағдайларды
адамға тиімді етіп құру қерек"— деп жазды Маркс пен Энгельс.
Адамның сансыз мінез бітістерінің кейбірін белгілі топтарға жинақтауға
болады. Олар мына төмендегідей:
Адамның ұстаған бағытынан, яғни бүкіл психикалық тұрпатынан байқалатын
мінез бітістері әр түрлі жағдайда көрініп отырады. Мұның біріншісіне
адамның басқалармен қатынасын білдіретін мінез бітістері кіреді. Бұларға:
гуманизм, қайырымдылық, үйірсектік, адалдық және осыларға қарама-қарсы
жекешілдік, қатігездік, тұйықтық, зымияндық т. б. бітістер жатады. Осы
топқа сондай-ақ адамның өз ісіне, еңбегіне қатынасын білдіретін мінез
бітістері де жатады. Бұларға еңбек сүйгіштік, құнттылық, иницитивалық,
салақтық, тиянақсыздық, кертартпалық т. б. бітістер кіреді.
Адамның өзіне-өзі қатынасын білдіретін мінез сипаттары да осы топтың
негізгі бір жағы. Бұларға кішіпейілділік, қарапайымдылық, өзін-өзі сынай
алу, талап қоя білушілік және бұларға қарама-қарсы әр көкіректік,
мақтаншақтық, жасқаншақтық т. б. жатады.
Мінез бітістерінің келесі тобын адамның өзін-өзі меңгере алу қабілетіне
орай қалыптасқан өзгешеліктері құрайды. Бұл топты мінездің еріктік сапалары
немесе мінездің жотасы деп атайды. Бұларды да адамның жалпы ұстаған бақыты
мен дүниетанымына, жоғарыда көрсетілген мінез бітістерінің мазмұнынан тыс
қарауға болмайды. Сондықтан да сотқар адамның жөнсіз батылдығы мен мемлекет
мүлкін тонаушы ұрының жылпос "пысықтығын" мінездің еріктік сапаларына
кіреді деп ойлау шындыққа сай келмейді.
Мінездің еріктік сапаларының өзі күшті және әлсіз, яғни нашар мінез болып
екіге бөлінеді. Күшті мінезге -мақсатқа талпынғыштық, дербестілік, тоқтамға
келгіштік, батылдық, шыдамдылық, тәртіптілік, жинақылық, ерлік т.б. жатса,
әлсіз мінезге негативизм иланғыштық, қыңырлық, ұстамсыздық, жүрексіздік,
т.б. кіреді. Мінез ауыр, жеңілтек, мінезсіз, сотқар, тентек, бейбастақ,
итмінез т.б. түрлерге бөлінеді.
Мінездің дамуы мен қалыптасуы Шетел психологтарының көптеген өкілдері мінез
туа бітіп, оның дамып қалыптасуы нәсілдік заңдылыққа тәуелді болады дейді.
Психолог Маслсу А.: “Адамның тағдыры оның ата тегімен болады, ешкім өзінің
жаратылыс үкімін өзгерте алмайды” – дейді. Неміс психологтары Энке және
Гонштальд бір жұмыртқадан пайда болған, адам туғаннан кейінгі дамуы мен
кісілік қасиеттерінің қалыптасуын бақылап, мынадай қорытынды жасаған:
“Нәсілдік пен өмірден алатын ерекшеліктері 21 “пропорциясында болады” –
деген. Яғни адамның кісілік қасиеттерінде нәсілдік жағы екі есе артық деген
сөз. Дегенмен бұл психологтардың тұжырымы шындыққа жаққындау деуге болады.
Швейцар психологі Бобен: “Нәсілдік баланың кешегі ортасы, ал қазіргі кезең
-нәсілдің ертеңгі күні” – дейді. Тіпті баланың бір жылға жақын шешесінің
құрсағында болып сыртқы ортаның ықпалын алатыны айғақ.
Совет психологтары мінездің дамуыу өмір жағдайларымен, тәрбиемен
байланыстырады, жеке адамның ортамен қарым-қатынасында екі шешуші фактор
болады. Бірі өмір жағдайларының адамға жасаған әсерлерінің ерекшелігі,
екіншісі адамның өз басының белсенділігі. Кейде адамды қоршаған орта оның
дамып, өніп- өсуіне қалайсыз, тіпті тосқауыл болуы да мүмкін. Бірақта
осындай ортадан адамның жеке басының белсенділігінің арқасында
қиыншылықтармен тайсалмай қажырлы куресіп, жеңіске жету нәтижесінде тамаша
кісілік қасиеттері бар азамат қалыптасады. Осыған орай көптеген ғұлама ақын
иелерін атап өтуге болады.
М.В. Ломоносов. М. Горький, Н. Островский, С. Мұқанов, Чарли Чаплин-
осылардың бәрі өмірдің қатыгез қиыншыльщтарын басынан өткізіп, бірақта оған
мойымай, кажырлы, табанды күресіп, жеңіп, барысынша шынығып, жаппай жұртқа
үлгі болатын кеменгерлік тұлғаға айналды. Дегенмен әлеуметтік ортаның
адамның мінезінің дамуы мен қалыптасуына жасайтын ықпалын жоққа шығаруға
болмайды. Ол туралы пікір өмір мектебінен де, жазылған кітаптардан да
көптеген мысалдар келтіруге болады. Мәселен Абайдың “Болыс болдым мінекей...”
өлеңіндегі сол уақыттағы байлардың мансапқорлығы, ата-құмарлығы, озбырлығы,
менмендігі тағы басқа жағымсыз мінез құлықтары жиі экерленеді. Әрине,
байлардың бәрі осындай деген түсінік емес. Бірақ сол мастанып, бар білгені
болыстықты арман еткендері болғаны шындық.
Мінездің дамып, қалыптасуы баланың өмірге келіп туысымен басталады деген
пікірді көптеген ғалымдар растайды. Осыған орай А.С. Макаренко өзінің
“Балаларды тәрбиелеу атты лекциялар” атты еңбегінде халық ауызындағы
тәрбиелік маңызы бар мынадай әңгімені келтіреді. Бір жас әке парасатты,
көпті көрген кемеңгер адамға сұрақ қойыпты: “Өмірге келген менің балам бар.
Қай жастан оны тәрбилей бастаған дұрыс?” Сонда кеменгер жас әкеден сүрапты:
“Балаң неше жаста?” Ол: “Туғанына алты ай болды” – депті. Кемеңгер түрып;
“Ендеше тәрбие беруден алты ай кеш қадың. Күнделікті өмірде осы сөздердің
шындығына көзіміз
жетіп жүр. Кейбір ата-аналар бала екі үш жасқа келгеннің өзінде ол сәби
ғой, түсінігі жоқ, өсе келе ақылы кіріп, адам болып кетеді ғой деген
философияны бетке ұстайды. Сөйтіп баланың ойына келгенін жасатып, оның
кейбір қылықтарын қызықтап, соған байланысты есерлік мінез-құлыққа
итерлегенін аңдамаи қалады. Өсе келе мұндай баланың мінезінде дөрекілік,
өзімшілдік, қатыгездік басым келеді. Мектепте тәрбиелеудің орнына осындай
балаларды қайта тәрбиелеуге мәжбүр етеді. Сөйтіп оқу-тәрбие жұмысында
көптеген қиындықтар пайда болады, өйткені адамның әдеті оның екінші
табиғаты, ол табиғаттағы кемшіліктерді жоқ қылу қолдан келе бермейді.
От басы тәрбиесінің басты факторы ондағы ата-анасының мінез құлқындағы
жасайтын үлгісі халық: “Ұяда не көрсе ұшқанда соны жасар”- деп тегін
айтпаған. Орыс халқының ұлы педагогі
Қ. Д. Ушинский: “Мінез мінезбен тәрбилейді” – деген болатын, ал біздің
атақты совет педагог А. С. Макаренко: “Ата-аналардың балалар алдындағы
беделінің басты негізі олардың өмірі мен жұмыстағы қызметі, адамгершілік
қасиеттері, олардын мінез-құлқы” – дейді. Осыған орай отбасы тәрбиесіндегі
қателіктердің көбісін ол ата-аналардың балалар алдындағы беделінің
көріністерімен байланастырды. Ол көріністерді А.С. Макаренко “ақылтойысу”,
“жазалау”, “даңдайсу”, “жақсы көріну”, “алдап қызықтыру” т.б. беделдердің
түріне жатқызып, өте орынды терең мағына беріп өтті.
Осы жалған беделдердің әрқайсысы балалар мінезінің жағымсыз көріністерінің
пайда болуына себепкер болады. Мәселен ақылгойшы ата-аналар балаларының
кемшілік жағын көруге дағдыланып, қия басқан сайын ақыл айтып, сөйлеп
оларды мезі қылады. Осының салдарынан балалар үлкен кісінің сөзін жүре
тыңдап, құлақ аспай, тіпті керісінше қылық көрсетуге бой ұрады. Сөйтіп
кісіге деген сенімсіздік, қырсықтық, дөрекілік мінез бітістері көрініс бере
бастайды.
Баланың ынжық, жасқаншақ, жалтақ болуы ата ананың “жазалау” беделімен
байланысты. Ал менсінбеушілік, күндестік, безбүйректік, өркөкіректің беделі
бала мінезінде ата-ананың “даудасқанынан” пайда болады. “Жақсы көріну”,
алдап қызықтыру” беделдерін басшылыққа алған ата аналар балаларын “мен
саған, сен маған” моралін өмірде жетекші принцип жасауға итермелейді. Ал
бұл принципке жүгінген адам дүниеқор, алдамыш, қатыгез, пайдақор келеді.
Оның басқа қасиеттерінің қандай екенін айтуға болады. Мәселен бір адамның
жарқындығы мен ашықтығын байқасақ оның басқаларға деген жақындығын,
ақкөңілдігін, ылтипаты бар деп есептейміз. Мінез бітістерінің төрт жүйесін
айырамыз:
1. Ұжымға жеке адамдарға қарым-қатынасы бар бітістер (ақкөңілдік,
ізеттілік, сыпайлық, талапқоюшылық және т.б.)
2. Еңбекке қарым-қатынасы бар бітістер (еңбексүйгішілік, жалқаулық,
жауапкершілік)
3. Өзіне қарым-қатынасы бар бітістер (атаққұмарлық, өзімшілдік жөне
т.б.)
4. Заттарға қарым-қатынасы бар бітістер (үнемшілдік, тазалық,
ұқыптылықкөрсе қызарлық, т.б.) Мінез бітістерінің ішінде өзекшілері
болады. Олар әлеуметтік тұрмыстың әсерімен қалыптасады. Мәселен
“ұжымдық мінез ұжым арқылы және ұжым үшін” тәрбиелеудің нәтижесі
іспеттес. Сондай-ақ белгілі тарихи дәуір тұғызған типтік мінез
болады. Ондай мінез осы типке жататын жеке адамның басын сипаттайды.
Мәселен, белгілі бір ұлтты адамдары сол ұлттың ғасырлар бойы
қалыптасқан өмір сүру жағдайлары мен ұлттың, тұрмыстың өзіндік
ерекшеліктерін нәр алады, ұлттық тіл мен мәдениет ықпалымен дамиды,
қазақ азаматының жеке басындағы ұлттық ерекшеліктеріне оның
кеңпейілдігі, қонақ-жайлығы, ағайыншылдығы т.б. бітістері жатады,
бұлқынысына әлде бір қалыпты болуына қатысты келеді. Сондай ақ
темперамент шыдамдылық және төзімділікті талап ететін қабілеттен
байқалады. Бірақ мінез де темпераментке әсерін тигізіп, тіпті оны
бүркемелеу мүмкін қалыптасқан әдеттен дағды, мінез бітістері
темпераментке ықпалын тигізіп мшез-құлықты өзгертеді. Осыны ескерш
И.П.Павлов керенау Флегматиктерден белсенді флегматиктерді ажыратқан.
Содай-ақ сангвиниктердің бірі істе белсенділік көрсетсе, екіншілері
әбігер, бас сөзді, той-дағазаға құмар келеді. Сөйтіп мінез бен
темперамент өзара қатынасын біріне-бірі әсерін тигізіп, өзгерістер
жасап отырады. Бірақ темперамент мінезге қарағанда өзгерістерге өте
аз беріледі, өйткені нерв типтерінің қызметтерінің көпшілік
ерекшеліктері туа бітеді. Соған қарамастан өмірдің талқысы
темпераментке де ізін қалдырмай қоймайды.

Мінез құрылымы Адамның мінезін оның құрылымын анықтау дегеніміз мінездің
негізгі компоненттерінің не қасиеттерін ажырату және күрделі қатынас пен
өзара байланыста туындайтын өзіндік бітістерді табу деген сөз.

Бірақ мінез – бір бірімен белгілі қатынас байланысы бар жеке адам
қасиеттерінің жүйесі, тұтас құрылымы болып табылады. Сондықтан адам
мінезінің бір әлде бірнеше қасиеттерін жүйесі; және еріктік ерекшелектері
білуге болады. Олар белплі бір жағдаида тұрақты көріністер беріп, мінездің
бітістеріне айналады. Мінездің бітістері деп осы ортамен қарым қатынаста,
іс-әрекетте көрінетін мінез-құлықтарын айтамыз. Адамның мінез-құлқы оның іс-
әрекеттің итермелеуші күші болып отырады. Мысалы біреу жұмыс жасағанда
абырой алғысы келеді, енді біреу қорқа соғады, тағы бірі атаққұмар келеді.
Мінез-құлықтың қасиеттері өмірдің қиындығын жеңуде, осы бағыттағы күресте
айқын көрініп отырады. Бұл қасиеттердің негізінде ерік қасиеттері болады.
Мінез адамға туа бітпейді, бірақ ол оның табиғаты, мәселен нерв қызметінің
ерекшеліктерімен байланысты келеді. Нерв процестерінің (козу мен тежеудің)
тең не тең еместігі, шапшаңдығы не баяулығы, күштілігі мен әлсіздігі
-осылардың бәрі мінез көріністеріне түрліше рең береді.
Сөйтіп мінездің табиғи негізі жоғары нерв қызметінің типтерінен байқалып,
адамның темпераментімен тығыз байланысты келеді. Темперамент мінездегі
байсалдылық немесе жаңғалақтық немесе сылбырлық тонусының көтеріңкі
-төмендігі, үйірсектік немесе тұйықтық, жаңа жағдайда, жаңа міндетке тез,
не қиын бейімделу сияқты т.б. сипаттарды анықтайды. Темперамент мінездің
басқа да жақтарына мәселен, сезімнің тонусына (құбылуы), қозғалыстың сыртқы
мәнеріне, сөйлеген сөздің екпініне, ерів. Сөйтіп семья тәрбиесіндегі
қателіктер түбінде адамның мінез-құлқында түрлі қайшылықтардың пайда
болуына соқтырады. Мұндай адамдар бір қалыптылығы жоқтығымен, сөзімен
есінің жанаспауымен сипатталады. Мінездің дамуы, оның бітістеріңің
қалыптасуы, айқындығы – табиғаттың сыйы емес, түрлі өмір ситуациаларында
адамға қойылатын талап бірлігінің нәтижесі деп қарастыру керек. Мінез
құрылымы өмір барысында өзгермей тұрмайды. Өсу, даму процесінде адамның іс-
әрекеті де, өмір жағдайларыда өзгеріске түседі, адамға қойылатын талаптар
да өзгереді, бұл жағдай жеке адам кұрылымда өзгерістер туғызып отырады.

Мінездің акцентуациялануы
Мінездің акцентуациялануы - адамның әрекеті мен істеріңде көрініс беретін
мінез ерекшеліктеріне қарағанда жиі басымдылық танытатын, күшті дамыған
мінез ерекшеліктері. Мінездің акцентуацияланған типтері — әртүрлі
жағдайлардағы адамның қылығын анықтайтын, мінездердің басқа қасиеттеріне
қарағанда жетекші орын алатын және басқалардың жәрдемімен ерекше дамитын
мінездің типтік қиылысқан көрсеткіші. Мінез акцентуациясы —
психопатиялармен шектесіп, норманың шеткі варианттарын көрсететін белгілі
бір мінез бітістері мен олардың үйлесімдерінің ерекше көрінісін білдіретін,
К. Леонгардпен ұғым. Акцентуация (Мінезді қараңыз) басқа қасиеттерінен
қандай да бір қасиеттің немесе белгінің бөлініп ерекше дамуы.

Мінез акцентуациясының шетелдік психологтерінің еңбектерінде талқылануы
Кез келген адам мазасыздық жағдайын сезінеді. Мазасыздық – бұл реалды және
өткінші қауіптілікті бастан кешіре алу. Егер қауіптілік реалды болса,
мазасыздық күшті жұмылдырып, шоғырландыруға көмектесіп, бейімделуді
орындайды. Егер адам мұндай жағдайда жиі болса, онда психика жұқарады, ал
өнімділік төмендейді. Мазасыздық бұл жерде ішкі тынышсыздыққа, дүрлігуге,
қамдануға, қозғыштыққа өтеді. Сондлықтан да мінез – бұл тұлғаның
фрустрациялық жағдайларға қарсы тұруы, мазасыздықтың шешілуінің
индивидуалды тәсілі. Фруструация – бұл қажеттілікті қанағаттандыру
мүмкіндігінің болмауы.
Бірақ, белгілі болғандай, жағдай қиындығы – бұл субъектілік құбылыс;
сондықтан бір адамға танысу қиын (бұл астеникалық тұлғаларда болады),
басқаларға айырылысу қиын (оларды тұйықталған), біреулерге монотонды еңбек
қиын, басқаларға экстремалды жағдайларда әрекет жасау мүмкіндігі қиын.
Қалған тапсырмалар жеңіл шешіледі және де адамның өмір сүру жолы жалпы
өнімді болып табылады.
Егер мінез өзгеріп, оның қандайда бір сипаты айқын көрінсе, адам аса
сезімтал болуы мүмкін. Бұл жағдай, адамда мінез акцентуациясының бар екенін
көрсетеді. Акцентуация – кейбір мінез сипаттары аса күшейтілген норма
варианттары. Соның салдарынан басқаларға тұрақтылық кезіндегі, психогендік
әсердің негізгі түрі қатынасында таңдамалы осалы табылады (А.Е.Личко).
Айқын акцентуация – “аз қарсыласу орнына” бағытталған фактордың әрекеті
жағдайында тұлғаның дезадаптацияға әкелу мүмкіндігін көрсететін шеткі норма
варианты. Жасырын ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.