Қазақстандағы зейнетақы ісінің жағдайының талдауы
КІРІСПЕ
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЗЕЙНЕТАҚЫ ЖҮЙЕСІН РЕФОРМАЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ..
1.1 Нарықтық экономика жағдайында зейнетақымен қамтамасыз ету..
1.2 Зейнетақы жүйесін реформалаудың әлеуметтік экономикалық алғышарттары.
1.3 Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің дамуының шетел тәжірибесі ...
2 ҚАЗАҚСТАНДА ЗЕЙНЕТАҚЫ ҚОРЛАРЫНЫҢ ДАМУЫН ТАЛДАУ ...
2.1 Қазақстанда зейнетақы қорларының құрылуы мен экономи.када пайдаланылуы.
2.2 Зейнетақы қорларының қаржы нарығындағы ролі мен олар.дың тиімділігін бағалау
2.3 «Қазақстан Халық Банкінің ЖЗҚ» АҚ.ның зейнетақымен қамтамасыз ету рыногындағы оның ролі мен орны.
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЗЕЙНЕТАҚЫМЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ МЕН ЖЕТІЛДІРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ..
3.1 Қазақстанда зейнетақы қорларының даму болашағы..
3.2 «Қазақстан Халық Банкі Жинақтаушы Зейнетақы Қоры» АҚ.ң дамуын болжау
3.3 Халықты зейнетақымен қамтамасыз етуді даму бойынша ұсыныстар.
ҚОРЫТЫНДЫ.
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
ГЛОССАРИЙ
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЗЕЙНЕТАҚЫ ЖҮЙЕСІН РЕФОРМАЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ..
1.1 Нарықтық экономика жағдайында зейнетақымен қамтамасыз ету..
1.2 Зейнетақы жүйесін реформалаудың әлеуметтік экономикалық алғышарттары.
1.3 Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің дамуының шетел тәжірибесі ...
2 ҚАЗАҚСТАНДА ЗЕЙНЕТАҚЫ ҚОРЛАРЫНЫҢ ДАМУЫН ТАЛДАУ ...
2.1 Қазақстанда зейнетақы қорларының құрылуы мен экономи.када пайдаланылуы.
2.2 Зейнетақы қорларының қаржы нарығындағы ролі мен олар.дың тиімділігін бағалау
2.3 «Қазақстан Халық Банкінің ЖЗҚ» АҚ.ның зейнетақымен қамтамасыз ету рыногындағы оның ролі мен орны.
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЗЕЙНЕТАҚЫМЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ МЕН ЖЕТІЛДІРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ..
3.1 Қазақстанда зейнетақы қорларының даму болашағы..
3.2 «Қазақстан Халық Банкі Жинақтаушы Зейнетақы Қоры» АҚ.ң дамуын болжау
3.3 Халықты зейнетақымен қамтамасыз етуді даму бойынша ұсыныстар.
ҚОРЫТЫНДЫ.
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
ГЛОССАРИЙ
Дипломдық жұмыста келтірілген Қазақстандағы зейнетақы ісінің жағдайының талдауы Жинақтаушы зейнетақы қорларын басқару мен қалыптастыру процесін жеделдетуге, заңдылықты жетілдіруге бағытталған ғылыми-тәжірибелік үлгідегі ұсыныстарды енгізуге мүмкіндік береді.
Жаңа зейнетақымен қамтамамсыз етудің жүйесі жылдан-жылға даму процесінің үстінде. Зейнетақы жүйесін қайта құру – өмір құны артып отырған жағдайдағы зейнеткерлердің өмір деңгейіне қолдау көрсету бойынша іс-шараларды іске асыру сияқты кейінге қалдыруға болмайтын мәселелердің шешімін табуды көздейтін ұзақ мерзімді бағдарлама болып табылады. Халықаралық тәжірибе көрсетіп отырғандай, елдердің барлығы біртіндеп мемлекеттік үлгіден мемлекеттік-жеке меншік, одан соң толығымен жеке меншікке өтіп жатыр. Қазақстан 1998 жылдан бастап толығымен мемлекеттік үлгіден бас тартып, мемлекеттік емес жүйені қабылдады. Осылайша республика зейнетақы жүйесін қамтамасыз ету адамның өзіне толығымен жүктелетін аз ғана елдер қатарына кірді. Мемлекеттік емес зейнетақы жүйесін құру зейнетақымен қамту саласындағы әлеуметтік саясатта түбегейлі өзгерістердің дер кезіндегі өзгеруі болып табылады.
Мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорлары мен олар орындайтын әлеуметтік-экономикалық қызметтер аясын жаңадан құрылған дербес шарттық-жинақтық түрдегі қаржылық институт және Қазақстан Республикасындағы жинақтық зейнетақымен қамту жүйесінің негізгі субъектісі деп мойындау керек. Жинақтаушы зейнетақы қорларының осындай мәндік сипаттамасы олардың құқықтық мәртебесі мен қызмет көлемін реттейтін заңдылықтарға сәйкес іске асырылуы қажет.
Талдау нәтижесінде жинақтаушы зейнетақы қорларының қызметінің тиімділігін және байланысқан құрамдас жүйелік қатарды көрсететін факторлар анықталды:
а) мемлекеттік және мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорлары арқылы зейнетақымен қамту;
б) заңды тұлғамен – Зейнетақы активтерін басқару бойынша компаниямен іске асырылатын зейнетақы жарналары мен активтерін инвестициялау;
в) салымшылардың ақшаларын сақтау банк-кастодианға жүктелген.
Зерттеу Қазақстанда реформаны іске асыру бірінші кезекте қаржылық мақсатқа жетуді көздейді және тек одан соң ғана әлеуметтік мақсаттарды көздейді деген тұжырым жасауға мүмкіндік береді. Зейнетақымен қамту әлеуметтік қорғау аясынан қаржылық несиелеу аясына өтіп кетеді. Әрине, жеке шоттарды тарифтік мөлшерлемесіз жинақтау – бұл актуарлы әдіспен есептелген зейнетақы жүйесі емес, банктердегі жинақтау сияқты қаржылық.
Жаңа зейнетақымен қамтамамсыз етудің жүйесі жылдан-жылға даму процесінің үстінде. Зейнетақы жүйесін қайта құру – өмір құны артып отырған жағдайдағы зейнеткерлердің өмір деңгейіне қолдау көрсету бойынша іс-шараларды іске асыру сияқты кейінге қалдыруға болмайтын мәселелердің шешімін табуды көздейтін ұзақ мерзімді бағдарлама болып табылады. Халықаралық тәжірибе көрсетіп отырғандай, елдердің барлығы біртіндеп мемлекеттік үлгіден мемлекеттік-жеке меншік, одан соң толығымен жеке меншікке өтіп жатыр. Қазақстан 1998 жылдан бастап толығымен мемлекеттік үлгіден бас тартып, мемлекеттік емес жүйені қабылдады. Осылайша республика зейнетақы жүйесін қамтамасыз ету адамның өзіне толығымен жүктелетін аз ғана елдер қатарына кірді. Мемлекеттік емес зейнетақы жүйесін құру зейнетақымен қамту саласындағы әлеуметтік саясатта түбегейлі өзгерістердің дер кезіндегі өзгеруі болып табылады.
Мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорлары мен олар орындайтын әлеуметтік-экономикалық қызметтер аясын жаңадан құрылған дербес шарттық-жинақтық түрдегі қаржылық институт және Қазақстан Республикасындағы жинақтық зейнетақымен қамту жүйесінің негізгі субъектісі деп мойындау керек. Жинақтаушы зейнетақы қорларының осындай мәндік сипаттамасы олардың құқықтық мәртебесі мен қызмет көлемін реттейтін заңдылықтарға сәйкес іске асырылуы қажет.
Талдау нәтижесінде жинақтаушы зейнетақы қорларының қызметінің тиімділігін және байланысқан құрамдас жүйелік қатарды көрсететін факторлар анықталды:
а) мемлекеттік және мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорлары арқылы зейнетақымен қамту;
б) заңды тұлғамен – Зейнетақы активтерін басқару бойынша компаниямен іске асырылатын зейнетақы жарналары мен активтерін инвестициялау;
в) салымшылардың ақшаларын сақтау банк-кастодианға жүктелген.
Зерттеу Қазақстанда реформаны іске асыру бірінші кезекте қаржылық мақсатқа жетуді көздейді және тек одан соң ғана әлеуметтік мақсаттарды көздейді деген тұжырым жасауға мүмкіндік береді. Зейнетақымен қамту әлеуметтік қорғау аясынан қаржылық несиелеу аясына өтіп кетеді. Әрине, жеке шоттарды тарифтік мөлшерлемесіз жинақтау – бұл актуарлы әдіспен есептелген зейнетақы жүйесі емес, банктердегі жинақтау сияқты қаржылық.
1) ҚР жинақтаушы зейнетақы жүйесі, 1 шілде 2009 ж//Құнды қағаздар нарығы №8
2) НКЦБ жинақтаушы зейнетақы жүйесі бойынша 2003-2007 ресми ақпарат
3) Ақша нарығы және делдалдар
4) Н. Алилтухамбетов. Накопительная пенсионная система: дисскусия открыта//Рынок ценных бумаг Казахстана. №2, 2000
5) К.Б. Дандыбаев, К.А.Кененова. Пенсионная реформа в Казахстане // экономическое обозрение № 1. 1999
6) К.Б. Дандыбаев, К.А. Кененова. Пенсионная реформа в Казахстане // Экономическое обозрение, № 2/1999
7) К. Тулепбаев. Противозаконность смещения пенсионных взносов и налогов
8) Официальная информация НКЦБ по накопительной пенсионной системе за 2002-2009 годы.
9) Алибаев А. «Қазақстанның ЖЗҚ жүйесі», Алматы 2000ж
10) Накопительная система Республики Казахстан на 1 июля 2006// РЦБ №8 2006
11) The Wall street journal, 10.12.2008 year
12) Умбетов А. Накопительная пенсионная система//РЦБ №8/2007
13) «Ирбис» ақпарат агенттігі
14) Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігі: www.afn.kz
15) Показатели накопительной пенсионной системы Республики Казахстан на 01.01.2009
16) Положение «О порядке согласования открытия и закрытия филиалов и пердставительств НПФ» от 7 сент.1998 года №4
17) Положение по раскрытию и публикации информации о деятельности НПФ в РК
18) К. Тулепбаев Противозаконность смешения пенсионных взносов и налогов//РЦБ Казахстсна №11/2006
19) www.halykfund.kz
20) «Қазақстан Халық Банкі ЖЗҚ» АҚ-ның жарғысы
21) Накопительная пенсионная система Республики Казахстан на 1 июля 2007 года //РЦБ№8/2007
22) Информация предоствлена комитетом по регулированию деятельности пенсионных фондов при Министерстве труда и социальной защите
23) «Қазақстан Халық Банкі ЖЗҚ» АҚ-ның 2009-2015 жылдарға арналған корпоративтік стратегия 2009 ж. 01 қазаннан бастап қолданысқа енген.
2) НКЦБ жинақтаушы зейнетақы жүйесі бойынша 2003-2007 ресми ақпарат
3) Ақша нарығы және делдалдар
4) Н. Алилтухамбетов. Накопительная пенсионная система: дисскусия открыта//Рынок ценных бумаг Казахстана. №2, 2000
5) К.Б. Дандыбаев, К.А.Кененова. Пенсионная реформа в Казахстане // экономическое обозрение № 1. 1999
6) К.Б. Дандыбаев, К.А. Кененова. Пенсионная реформа в Казахстане // Экономическое обозрение, № 2/1999
7) К. Тулепбаев. Противозаконность смещения пенсионных взносов и налогов
8) Официальная информация НКЦБ по накопительной пенсионной системе за 2002-2009 годы.
9) Алибаев А. «Қазақстанның ЖЗҚ жүйесі», Алматы 2000ж
10) Накопительная система Республики Казахстан на 1 июля 2006// РЦБ №8 2006
11) The Wall street journal, 10.12.2008 year
12) Умбетов А. Накопительная пенсионная система//РЦБ №8/2007
13) «Ирбис» ақпарат агенттігі
14) Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігі: www.afn.kz
15) Показатели накопительной пенсионной системы Республики Казахстан на 01.01.2009
16) Положение «О порядке согласования открытия и закрытия филиалов и пердставительств НПФ» от 7 сент.1998 года №4
17) Положение по раскрытию и публикации информации о деятельности НПФ в РК
18) К. Тулепбаев Противозаконность смешения пенсионных взносов и налогов//РЦБ Казахстсна №11/2006
19) www.halykfund.kz
20) «Қазақстан Халық Банкі ЖЗҚ» АҚ-ның жарғысы
21) Накопительная пенсионная система Республики Казахстан на 1 июля 2007 года //РЦБ№8/2007
22) Информация предоствлена комитетом по регулированию деятельности пенсионных фондов при Министерстве труда и социальной защите
23) «Қазақстан Халық Банкі ЖЗҚ» АҚ-ның 2009-2015 жылдарға арналған корпоративтік стратегия 2009 ж. 01 қазаннан бастап қолданысқа енген.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЗЕЙНЕТАҚЫ ЖҮЙЕСІН РЕФОРМАЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
5
1.1 Нарықтық экономика жағдайында зейнетақымен қамтамасыз ету..
5
1.2 Зейнетақы жүйесін реформалаудың әлеуметтік экономикалық алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
9
1.3 Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің дамуының шетел тәжірибесі ...
15
2 ҚАЗАҚСТАНДА ЗЕЙНЕТАҚЫ ҚОРЛАРЫНЫҢ ДАМУЫН ТАЛДАУ ...
20
2.1 Қазақстанда зейнетақы қорларының құрылуы мен экономи-када пайдаланылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
20
2.2 Зейнетақы қорларының қаржы нарығындағы ролі мен олар-дың тиімділігін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
24
2.3 Қазақстан Халық Банкінің ЖЗҚ АҚ-ның зейнетақымен қамтамасыз ету рыногындағы оның ролі мен орны ... ... ... ... ... ... ... ... ..
31
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЗЕЙНЕТАҚЫМЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ МЕН ЖЕТІЛДІРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
38
3.1 Қазақстанда зейнетақы қорларының даму болашағы ... ... ... ... ...
38
3.2 Қазақстан Халық Банкі Жинақтаушы Зейнетақы Қоры АҚ-ң дамуын болжау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
44
3.3 Халықты зейнетақымен қамтамасыз етуді даму бойынша ұсыныстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
51
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
61
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
64
ҚОСЫМШАЛАР
ГЛОССАРИЙ
КІРІСПЕ
Осы дипломдық жұмыстың тақырыбы зерттеушіні өзінің жаңалығымен жылдамдығымен және зерттеу ойының кеңістігінің үлкендігімен қызықтырады, ол терең ойлануға, соның ішінде, өз кәрілігіңді зейнетақымен қамтамасыз ету жөнінде талғануға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, осы дипломдық жұмыста қарастырылатын сұрақтар тек қызықтығымен шектелмейді, олар тағы қазіргі таңда өте актуалды. Ұсынылған еңбектің тақырыбының үлкен актуалдығы бірінші кезекте зейнетақымен қамтамасыз ету мәселесінің зор әлеуметтік маңыздылығымен көрінеді.
Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесінің реформасы салыстырмалы аз уақыт ішінде басталып өз дамуын алды. Жаңа зейнетақымен қамтамамсыз етудің жүйесі бір орында тұрып жатқан жоқ - ол үздіксіз даму процесінің үстінде екенін атап айтқан жөн. Ұсынылған еңбекте жинақтаушы зейнетақы қорының не екенін біліп, оны жан-жақтан зертей аламыз.
Осындай көлемдегі зейнетақы реформасы ТМД елдер кеңістігінде Қазақстан Республикасында бірінші жүргізілді. Қазіргі кезде де ТМД мен Балтық елдерінің мемлекеттерінің бірде-біреуінде зейнетақымен қамтамасыз етудің осындай реформасы әлі іске асқан жоқ. Осымен қатар, зейнетақы реформасы өз уақытында жүзеге асырылды деп күмән келтірмей айтуға болады. Ал қиындықсыз еш нәрсе болмайды.
Зейнетақымен қамтамасыз етудің деңгейі мен саласы республика халқының экономикалық және әлеуметтік жағдайының маңызды құрамдас бөлігі.
Ауқатты кәрілікті материалды жағынан қамтамасыз ету проблемасы әлемнің барлық елдеріне актуалды, бұның ішіне экономикалық жағынан жағдайы жақсы елдер де кіреді. Бұл халықтың жалпы санының ішінде қарт азаматтардың үлес салмағының табиғи өсуімен байланысты, ал бұл мемлекет пен азамат, жұмыс беруші мен жұмысшы, ата-ана мен баланың және т.б. әлеуметтік пен экономикалық қарым-қатынастарының эволюциясының нәтижесінде болған нәрсе.
Ұсынылған дипломдық жұмыс алдымен оқырманды Қазақстан Республикасында зейнетақы жүйесін реформалаудың теориялық негіздерімен, екінші бөлімде Қазақстан экономикасында зейнетақы қорларының даму жағдайымен, үшінші бөлімде зейнетақымен қамтамасыз етудің қазіргі жағдайы және жетілдіру мәселелерімен таныстырады.
Сонымен қатар Қазақстан Халық Банкінің жинақтаушы зейнетақы қоры АҚ-ң зейнетақымен қамтамасыз ету нарығындағы ролі мен орны, қордың дамуын болжай және алдағы мақсаттарға жетуіндегі жасаған стратегиялық жоспарына шолу жасау.
Жоғарыда көрсетілгеннен осы дипломдық жұмыстың мақсаты шығады. Ол - теориялық асепектіде және Қазақстанның жинақтаушы зейнетақы қорларының қалыптасуы, даму процесі, қазіргі экономикада пайдалануы, және Қазақстан Халық Банкінің жинақтаушы зейнетақы қоры АҚ-ң мысалында қалған зейнетақы қорларының міндеттерін танып білу.
Қойылған мақсаттан келесі жұмыс мәселелері туындайды:
* Зейнетақы активтерін басқарудың мәні мен функциясын танып білу;
* Зейнетақы активтерін басқару механизмін сипаттау;
* Қазақстан Республикасында зейнетақы салымдарының қалыптасу процессі мен даму мәселелерін қарастыру;
* Қаржы нарығында зейнетақы активтерінің рөлін анықтау және олардың тиімділігін бағалау;
* Қазақстан Республикасында зейнетақы активтерінің даму бағыттарын айқындау;
Берілген жұмысты жазуда методологиялық база болды:
* Қазақстан Республикасының нормативті-құқықтық актілер;
* Қазақстан Республикасының жинақтаушы зейнетақы қорларымен ұсынылған мәліметтер;
* Е.М. Четыркин, Е.Р. Елемесұлы сияқты экономисттерінің экономикалық сипаттағы әдебиеттер;
* Бұқара ақпарат құралдарынан жиналған мәліметтер;
* Қаржы қадағалау агенттігінің ғаламтордағы берген ақпарттары;
* Қазақстан Халық Банкінің жинақтаушы зейнетақы қоры АҚ-ң жарғысы, стратегиясы және т.б.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЗЕЙНЕТАҚЫ ЖҮЙЕСІН РЕФОРМАЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Нарықтық экономика жағдайында зейнетақымен қамтамасыз ету
Қазақстанда, КСРО-ның барлық елдерінде сияқты, әрқашан ынтымақтастық зейнетақы қоры болған. Кәсіпорынның еңбекақы төлеу қорынан 25%-ы жалпыға бірдей зейнетақы қорына аударылады, ол жерде зейнетақы жинақтарының белгілі бір массасы жиналады да, сол мезетте ағымды зейнетақыны төлеуге жұмсалатын. Бұл зейнетақы жүйесінің мәні осында еді: бүгінгі таңдағы жұмыс істейтін адамдар өз аударымдарымен қазіргі таңдағы зейнеткерлерді қамтамасыз ететін.
Халықтың жұмыс істейтін бөлігі, өз алдына, олардың да зейнетақы алу уақытысы келеді және ол солардан кейін жұмыс істейтіндердің зейнетақы аударымдары есебінен қамтамасыз етілетінін білетін. Жинақтардың ынтымақтастығы осында жатыр.
Жұмыс істейтіндердің жалпы көлемі зейнеттегі адамдардың санынан бірнеше есе көп болған жағдайда ғана ынтымақтастық жүйесі тиімді болады. КСРО-да осылай болды, сондықтан зейнетақы қоры бос ақша қаражаттарды мемлекеттің милитаризациясына инвестиция ретінде құя алды.
Бірақ, КСРО құлауымен, экономикалық климаттың нашарлауынан, нарық қатынастарына көшуінен жағдай шиеленісіп, жылдан жылға нашарлай бастады. Қазақстанның зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесінде халықтың жалпы санындағы қарт азаматтар үлесінің артуына байланысты объективті қиыншылықтар пайда болды. Туу шыңы 1987ж. сәйкес (417,1 мың адам) содан кейін қысқару тенденциясы байқалды, сол 1996ж. ол 253,2 мың адамды құрады. Өлім санының минимумы 1986ж. келеді (119,1 мың адам), 1996 жылға дейін өлімнің өсу процессі, ал 1996ж. кейін төмендеу жүрді (166 мың адамға дейін).
Соның нәтижесінде елдің зейнетақы жүйесін кешіктірмей реформалаудың қажеттілігі өткір сезілді. Оны жүргізудің негізгі қағидасына мыналар кіреді: ұрпақтар ынтымақтастығымен зейнетақыны дербес жинақтау қағидасына өту және 1980 жылдардың басында басталған чилийлік ең озық үлгігінің негізінде мемлекеттік зейнетақы жүйесінен мемлекеттік емес зейнетақы жүйесіне көшу.
Осыған байланысты 1997 жылдың наурыз айында ҚР Үкіметі ҚР-ғы зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесін реформалаудың тұжырымдамасын мақұлдады және 1997 жылдың 20 маусымында ҚР Қазақстан Республикасыда зейнетақымен қамтамасыз ету туралы Заңы қабылданды. Қазақстанның зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесін дағдарысқа ұшыратқан негізгі себептер мыналар:
1. Халықтың қартаюы, туудың азаюы, жұмыссыздықтың артуы нәтижесінде зейнетақы жасындағылар мен жұмысшылардың арасындағы арақатынасының кемуі;
2. Бюджеттен тыс қорларға аударылатын міндетті аударымдар мөлшерінің жоғары болуына және төлемдермен байланыстың болмауынан бас тартуға, бюджеетен тыс қорларға ұсынылатын есеп берулерде табысты азайтп көрсетуге, белсенді жарғылық қызметін тоқтатпаса да салық органдарына тіркелуден қашу секілді әрекеттердің тұрақты сипат алуына әкеп соқтырды. Зейнетақы қорларына түсетін түсімдердің аз болуы - өз кезегінде төлемдердің азюына және аз да болса төлеп тұратын төлеушілерді салықты мүлдем төлемеуге итермелеген табыстың мағлұмдалған бөлігінен өндіріп алынатын салықтың өсуін тудырады.
3. Зейнетақы жарнасының дербестендірілген есебінің болмауы қарттықты қамтамасыздандырудағы жеке жауапкершілікпен мүдделікті жойды.
4. Шаруашылықты дербес жүргізушілерге бақылаудың мүлдем болмауы. Мәселен 1996 жылдың бірінші жартысында кәсіпорындар жарнасының сомасы 34,7 млрд теңгені құрады, ал шаруашылықты дербес жүргізушілерден түскен жарна - 2,4 млрдтеңге ғана.
5. Бюджеттен тыс қорлар қаражатының қалай пайдаланатыны бақыланбады.
6. Облыстардан жергілікті түсімдерден зейнетақыны төлеу бойынша мүмкіндіктері бірдей емес. ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі түсімдерді қайта бөлудің механизмін жасды. Ай сайын жиналған 30% жарна республикалық шотқа бағытталып отырды. Министрлік бұл түсімді тапшылығы бар облыстарға бөліп отырды. Облыстар бойынша зейнетақы төлемдеріндегі айырмашылық әділетсіздік болып табылады, бұл халықты әлеуметтік тұрғыдан қорғаудың ұлттық ынтымақтастығына салқыны тигізеді. Оның үстіне бұл тиімсіз.
7. Басқарудың екі жақты әкімшілік құрылымына әкелетін жергілікті үкіметтің орталықсыздандырылуы бір жағынан - аймақтық деңгейдегі операциялар министрліктің бөлімшелерімен жүзеге асырылады, екінші жағынан - барлық аймақтық ұйымдар әкімдерге бағынады.
8. Зейнеткерлерге уақытылы төленбеген зейнетақы төлемдері ондаған миллиард теңгеге жетті.
Міне осы себептер мемлекеттің зейнетақы жүйесін дағдарысқа тіреп, реформалауға әкелді.
Бүгінгі таңда, мысалға, бір зейнеткерге 7 жұмыс істейтіндер келеді, және кәсіпорын іс-әрекетінің өтімділігі мен рентабельдігімен байланысты туатын қиыншылықтар әсерінен олар зейнетақы қорына ешбір аударым жасамайды. Бұндай жағдайда зейнетақы қоры іс жүзінде банкрот болды. Оның зейнеткерлер алдындағы міндеттемелері түсімдер сомасынан көп болды да содан төлемдер бойынша қарыздар көлемі тез өсе бастады. [1]
Зейнетақы реформасына көп адамдар теріс көзқарапсен қарады. Бірақ ескі ынтымақтастық жүйені тек екі жағдайда қалпына келтіруге болатын еді: не зейнетақы қорына табысты үлкейту, не оның шығынын азайту, бірақ бұл екеуін де жүзеге асыру мүмкін емес еді. Қордың табысын үлкейту орташа айлықты өсіру, аударым қойылымын өсіру немесе жұмысшылардың зейнеткерлерге қатынасын үлкейту есебінен мүмкін болатын.
Республикада орташа жалақы көлемінің жақын арада өсу үміті кішкентай еді.
Аударымдардың өсуін кәсіпорындар көтере алмайды, қазірдің өзінде еңбекақы төлеу қорына барлық аударымдарды төлеу өте қиын.
Жұмысшылардың зейнеткерлерге қатынасының өсуі де еш нәрсеге алып келмейді. Мамандар есептеулері бойынша 2040 жылға бір зейнеткерге шамамен 1 жұмыскер келеді. [2]
Зейнетақы қорының шығындарының азаюы қазіргі зейнетақылардың мөлшерінің қысқаруы есебінен, не зейнетке шығу жасын өсуруінен, бірақ бұл бәрімізге түсінікті себептерден мүмкін емес. Яғни, ынтымақтастық зейнетақы жүйесінде барлық жеңілдіктердің алынып тасталуы маңызы зор нәрсе болды. Шынында да, ынтымақтастық жүйеде әр түрлі жеңілдіктер көп болды, соның ішінде мерзімнен ерте зейнетке шығу 45-50 жасында.
Жинақтаушы зейнетақы қорлары - бұл жалпы ортақ қазан емес, адамның өз зейнетіне ақша жинауға үлкен ынтасы пайда болуы керек, себебі жеке зейнетақы шотында қандай ақша көлемі жинақталса, сонша зейнетақы төлемі де болады.
Егер салым салушы өзінің жинақталған сомасымен түгел немесе жартылай қолдана алмай қалса, ол бұрыңғыдай жоқ болып кетпейді, ол мұрагерлеріне қалады.
Бірақ, әрине, қоғамда әрқашанда әр түрлі себептерге байланысыты өздеріне зейнетақыны толығымен немесе жартылай жинақтай алмайтын адамдар болады. Олар денсаулығы жоқ, жұмыссыздар, белгілі бір тұратын жері жоқ адамдар және т.с.с. Мемлекет Конституция бойынша әлеуметтік кепіл болғандықтан, оларды өз қол астына алады.
Жаңа зейнетақы заңы бұл проблеманы әлеуметтік адрестік жәрдемақы институттары арқылы шешеді. Зейнетақы - бір кездерде салым түрінде ынтымақтық немесе жинақтық зейнетақы жүйесіне аударылған аударымдар болып табылады. Жәрдемақыны мемлекет бюджет есебінен бөледі. Бүгінгі таңда оның көлемі үлкен емес - 5981 теңге шамасында. Бірақ бұл экономикалық жағдайға байланысты.
Жаңа зейнетақы жүйесінде еңбекақы төлеу қорының 25% - зейнетақы аударымдар қойылымы алынып тасталған, ал 10% көлеміндегі салымдар жинақтаушы жүйесіне түседі.
Зейнетақыны есептеуде ынтымақтық жүйесіндегі еңбек стажының 1998 жылы 1 қаңтарынан есепке алынбайтынын ескерсек (кім қанша тапса - сонша қалады) 15% салымды ынтымақтастық жүйесіне бір салық ретінде қарастыруға болады. (Бұрын аударымдар ұзақтығынан еңбек стажы байланысты болатын, және сәйкесінше болашақ зейнетақы мөлшері). Бірақ біз бұл ақшаның бүгінгі зейнеткерлерге төлем ретінде жаратылғанын білеміз, оларды мемлекет есебінен қамтамасыз ету мүмкін емес еді. Бұндай аударымдар көлемі ақырындап кішірейіп, бүгінгі күнге олар жоқ болатындай заңмен қарастырылған. Бұл 1999 жылғы Республика бюджеті туралы заңда анықталған. Осы аударымдардан бас тарту мүмкін емес еді, әлі халықтың көп саны ынтымақтық жүйеден зейнетақы алуға құқығына ие.
1998 жылы республикалық бюджетте үкіметпен 50 млрд теңгеден аса зейнетақы төлеу бойынша Мемлекеттік орталыққа трансферттер қарастырылған. Өтпелі кезеңде бюджет ынтымақтастық зейнетақы жүйесіне бонустар, роялти, жекешелендіру құралдары есебінен көмек көрсетті. Ынтымақ жүйесінен жинақтаушы жүйесіне бір сағатта көшу мүмкін емес еді. Және бұл екеуі көп уақыт бойы бірге жүзеге асты, ынтымақтастық жүйесі 1998 жылы 1 қантар еңбек стажы кем дегенде жарты жыл болған соңғы адаммен есептеспейінше бұл процесс жүзеге асып отырды. Қарапайым есептеулер жалақының жұмыс берушілердің кедергілегені үшін, зейнетақы төлемдерін кешіктіргені үшін және төменденгейдегі табысы бар халықтың зейнетақы жүйесіне қатыспағаны үшін көптеген сомалар түспей қалатынын көрсетеді. Егер экономикада 6.1 млн. адам жұмыс істесе және олардың орташа жалақысы 11 мың теңге болса, ай сайынғы түсетін төлемдері 6 720 млн. теңге болу керек. Егер зейнетақы төлемі уақытында түспесе айып есеп төленеді. 2010 жылдың 1сәуірінде барлығы 11678815 теңге айппұл мен өсімпұл төледі. Соның ішінде, Қазақстан Республикасының Халық Банкінің Жинақтаушы Зейнетақы Қорына төленген айып есеп көлемі 2779882 мың теңге болды.
Жинақтаушы зейнетақы қорларды құруға негізделген зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесі құнды қағаздар рыногы, экономиканың нақты секторына инвестициялармен тығыз байланысты қызмет көрсету қызмет көрсетудің ерекше саласы болып табылады. Осындай, тікелей зейнетақы қорының салымдарына, яғни әлеуметтік бизнеске қатысты мәселелер, сонымен қатар әлеуметтік сақтандыру, кепілдіктер мәселесі республика жағдайына қатысты толық зерттелмеген. Жинақтаушы зейнетақы қорларды басқару механизмін құру, ұйымдық құрылымды жетілдіру, зейнетақы жүйесінің болашақта дамуын болжаудың теориялық және тәжірибелік мәселелерін терең зерттеу керек.
Қазіргі кезде жинақтаушы зейнетақы қорларын ұйымдастырудың маңызды, әрі принципиалды сипаты - олардың демонополизациясы болып табылады. Жинақтаушы зейнетақы қорлары өкімет шешімімен емес, заңды тұлға да, жеке тұлға да бола алатын құрылтайшылардың ынтасымен құрылады. Әрбір жинақтаушы зейнетақы қоры өз жарғысымен сәйкес қызмет ететін, өзін-өзі басқаратын заңды және қаржы ұйымы ретінде заң шеңберінде қызмет етеді.
Зейнетақы қорының құжаттарын жасап шығару қазіргі кезде актуалды шара болып табылады. Қор сызбанұсқасына байланысты актуарлы талдау жасалады. Әдетте актуарий директорлар кеңесіне зейнетақы сызбанұсқасының бірнеше альтернативті варианттарын ұсынады. Кеңес альтернативалардың біреуін талдап, бекіткеннен кейін актуарий қордың барлық болжамды міндеттемелерінің актуарлық құнын анықтап, сызбанұсқаның эскиздік модельдеуін орындайды. Директорлар кеңесі жоспар нұсқасын заңға, жұмыс беруші мүмкіндіктеріне, Кеңес мүшелерінің әділеттілік туралы жалпы көзқарастарына сәйкестігін тексереді.
* Зейнетақы қорын құру ұйымдастырушылық;
* жобалық (түсімдер мен төлемдердің тепе-теңдік сызбанұсқасын құру) үлкен көлемді даярлау жұмысын талап етеді.
Жоба келесі мамандар тобымен жасап шығарылады:
* Әлеуметтік қамсыздандыру мен еңбек құқығы облысында маманданған заңгерлер;
* Актуарийлер;
* Қаржы экономистері (инвестицияларды басқару).
Қордың ағымдағы жұмысы да аталған мамандардың, бірақ кіші көлемде қатысуын талап етеді.
Зейнетақы реформасы табысты төмен деңгейімен, жалақының кедергісімен, жұмыстағы үзілістер немесе толық емес жұмыс бастылықпен және халықтың жұмыссыздығымен сипатталатын экономикалық ортада іске асады. Осынын бәрі зейнетақы жинақтарына әсер етеді.
1.2 Зейнетақы жүйесін реформалаудың әлеуметтік экономикалық алғышарттары
Қазақстанның зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесінде халықтың жалпы санындағы қарт азаматтар үлесінің атуына байланысты объективті қиыншылықтар пайда болды. Соның нәтижесінде елдің зейнетақы жүйесін кешіктірмей реформалаудың қажеттілігі өткір сезілді. Оны жүргізудің негізгі қағидасына мыналар кіреді: ұрпақтар ынтымақтастығы қағидасымен зейнетақыны дербес жинақтау қағидасына өту және 1980 жылдың басында басталған чилийлік ең озық үлгінің негізінде мемлекеттік зейнетақы жүйесін мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы жүйесіне көшу.
Осыған байланысты 1997 жылдың наурыз айында Қазақстан Республикасы Үкіметі белгілеген Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесін реформалаудың тұжырымдамасын мақұлдады және 1997 жылдың 20 маусымында Қазақстан Республикасы Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамтамасыз ету туралы Заңы қабылданды. Зейнетақы реформасын жүзеге асырудың нәтижесінде зейнетақыға кететін шығындардың үлес салмағы кеміп, әлеуметтік сақтандыру бюджетінде қаржылық ресурстардың жинақталуын қамтамасыз ететін табыс өсті.
Бұл ресурстарды мемлекеттік тұрғыдан қор жинақталуын зейнетақы сызбаларын нақты әрекетке енгізу үшін пайдалануға болады. Зейнетақы шығындарының үлес салмағының кемуіне нақты зейнетақы жасын ұзарту, сондай-ақ әлеуметтік сақтандырылған тұлғалардың үлес алмағын арттыру өз әсерін тигізуі керек. Бұл арада зейнетақы реформасы әлеуметтік сақтаныдырудың жүйесіне белсенді қосылуға, өз табыстарын толық ашып көрсетуге және өзінің еңбек ететін жылдарын ұзартуға халықты ынталандыруы қажет.
Оның жүзеге асырылуы мемлекеттің макроэкономикалық жағдайына жағымды әсерін тигізеді деп болжанған болатын, мемлекеттік тұрғыдан қорландырылған зейнетақымен жеке зейнетақы қорларының енгізілуі Қазақстанның капитал нарығын дамытуға ықпалын тигізетін ауқымды да, ұзақ мерзімді қаржылық капиталдың қалыптасуын қамтамасыз етеді. Сонымен қатар жұмыс берушілерге арналған әлеуметтік сақтандырудың мөлшерлемесін кеміту және осы жүйеге кіруге мүдделік танытушылардың көбеюі көлеңкелі экономиканың үлес салмағын азайтады.
Бұл себептер мемлекеттің зейнетақы жүйесін реформалауға әкеп соқтырады. Онда халықаралық ұйымдардың сарапшылары мынадай қағидалары, атап айтқанда табанды, тұрақты болуды, ең аз шамадағы әкімшілік құнмен әрекет етуді және т.б. ұсынды. Ал зейнетақы бәріне бірдей әділ төленуі керек. Бұл арада зейнетақы реформасын жүзеге асыруды Қазақстан азаматтарының санасын өзгертудің маңызы зор.
Жаңа реформаға сәйкес зейнетақы жасы ұзартылды: ерлер - 63 жас, әйелдер - 58 жас, зейнетақы жасының ұзартылуы бір мезгілде емес біртіндеп жүзеге асырылады:
1 кесте. Зейнетақы жасының өсу стадиясы*
Жылдар
Ерлер (жасы)
Әйелдер (жасы)
1998 жылдың 1 қаңтарынан бастап,
61
55
1999 жылдың 1 шілдесінен бастап
61,5
56,5
2000 жылдың 1 шілдесінен бастап
62
57
2000 жылдың 1 шілдесінен бастап
62,5
57,5
2001 жылдың 1 шілдесінен бастап
63
58
*
1998 жылдың 1 қаңтарынан бастап, барлық артықшылықты зейнетақы жойылып, зейнетақыға шығудың талаптары бірдей болды. Зейнетақымен қамтамасыз етудің ынтымақтастық жүйесі кезінде экономика секторларының барлық субъектілері мемлекеттің зейнетақы қорына еңбекақы қорынан 25% төлеп отырды. Бұл 25% екі ағымға бөлінді: оның біріншісі 15% мөлшерінде мемлекеттік зейнетақы қорына зейнетақы жарнасы ретінде түсе бастады. Қазіргі уақытта Қазақстандық зейнетақы қорлары зейнетақы төлеу бойынша мемлекеттік орталыққа айналып, мүмкіндіктері артты. ЗТМО осы 15%-дан 1998 жылдың 1 қаңтарына дейінгі зейнетақы алушыларға ағымдағы зейнетақысын төледі және алдағы кезеңнің зейнеткерлеріне 1998 жылдың 1 қаңтарына дейін зейнетақыға шыққан азаматтардың еңбек өтімінің жылдық мөлшеріне пропорционалды мөлшерде төлене бастады. 10% мөлшеріндегі екінші ағым салымшының өз қалауы бойынша бекіткен зейнетақы келісімшартына сәйкес мемлекеттік немесе мемлекеттік емес зейнетақы қорындағы жеке зейнетақы шотына міндетті зейнетақы жарнасы ретінде түсе бастады. Мұнда салымшы жылына екі мәрте зейнетақы қорын себебін түсіндірмей ауыстыруға құқылы. Мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорлары жабық акционерлік қоғамдар түрінде құрылады.Ақша нарығы және делдалдар [3]
Зейнетақы активтерін басқару жинақтушы зейнетақы қоры мен зейнетақы активтерін басқару компаниясының инвестициялық іс-әрекеті болып табылады, басқаша сөзбен айтқанда әр-түрлі қаржы инструменттеріне зейнетақы активртерін салу бойынша қызметі.
Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамтамасыз ету туралы Қазақстан Республиканың заңына және жинақтаушы зейнетақы қорының инвестициялық қызметті жүзеге асыру ережелеріне сай жинақтаушы зейнетақы қоры, зейнетақы активтерімен инвестициялық басқару жинақтау зейнетақы қоры зейнетақы активтермен басқарушысы ретінде НКЦБ-мен анықталатын ұйыммен жүзеге асады, немесе НКЦБ келісімімен жинақтау зейнетақы қорының өзімен де іске аса алады. Мемлекеттік жинақтау зейнетақы қорын құру моментінен зейнетақы активтерімен инвестициялық басқару 1999 жылы 14 шілдесіне дейін Ұлттық Банкпен жүргізіліп отырды. НКЦБ келісімімен 14 шілдеде зейнетақы активтерімен басқару функциялары жинақтау зейнетақы қоры берілді.
Жинақтаушы зейнетақы қорының активтерімен басқаруына келсек, ол зейнетақы активтерімен басқару бойынша компаниялардың инвестициялық қызметі туралы ережелерге сәйкес (1998 жылы 13 тамызына НКЦБ-ның №11 жарлығы), зейнетақы активтерімен басқару компанияларымен іске асады. Бірақ қазір Жинақтаушы зейнетақы қорының өз активтерін өзі басқару идеялары көптеп шығып жататынын атап кеткен жөн. Және Зейнетақы активтерін басқару компаниясындаға қойылатын жоғары талаптарға зейнетақы активтерімен өзі басқаратын қор өзі жауап беру керек. Мұндай жағдай қорларға шығындарын төмендетіп, функцялардың қайталануын шегеріп және қордың капитализациясы есебінен қаржылық тұрақтылығын өсіруге мүмкіндік туғызады.[4]
Зейнетақы активтерін басқару компаниясының басқарушы Жинақтау Зейнетақы қоры сияқты зейнетақы қорлары мен зейнетақы активтерін басқару компаниясымен арасындағы келісімдерге сәйкес зейнетақы активтерін инвестиционалды басқаруға алған сомадан 0,15%-н аспайтын ай сайынғы коммисионды сыйақыға ие болуға құқы бар.
Зейнетақы активтерін басқару, компанияның қызметі құнды қағаз бойынша ұлттық комиссиямен реттелді. Бұл комиссия негізгі, резервті капиталды қалыптастыру мәселелерінде Зейнетақы активтерін басқару компанияның қойылатын негізгі нормативті талаптарды белгілеген. Зейнетақы активтерін басқару компанияның негізгі және қосымша резервті капиталды қалыптастыруға міндетті.
Негізгі резервті капитал Зейнетақы активтерін басқару компанияның басқаруға алынған зейнетақы активтері бойынша міндеттемелерін дер кезінде қамтамасыз ету мақсатымен құрылады. Ол Зейнетақы активтерін басқару компанисы басқаруындағы зейнетақы активтерінің көлемінің өзгеруіне пропорционалды Зейнетақы активтерін басқару компанияның өзіндік құралдарынан келесі көлемде алынады:
0.25% 5 миллиард теңгеден аз болатын Зейнетақы активтерін басқару компаниясы басқаруындағы зейнетақы активтерінің мөлшері кезінде;
0,2% 5-тен 35 миллиард теңгедегі зейнетақы активтерінің мөлшері кезінде;
0,15% зейнетақы активтерінің 35-тен 50 миллиард теңге мөлшері кезінде;
0,1% зейнетақы активтері 50 миллиард теңгеден асқан кезде.
Қосымша резервті капитал зейнетақы активтерін басқару кезінде компанияның инвестициялық тәуекел нәтижесінен пайда болған залалдарды жабу үшін құралады. Ол зейнетақы активтері бойынша Зейнетақы активтерін басқару компанияның нақты табыс коэффициенті келесі көрсеткіштердің максималдылығынан асатын өзіндік құралдар есебіндегі сомадан құралады:
* Республикада зейнетақы активтерін басқару бойынша барлық компаниялардың нақты табыс коэффициентінің 50%;
* Республикадағы зейнетақы активтерімен басқаратын барлық компаниялардың нақты табыс коэффициентінен 2% алып тастағанда.
Егер зейнетақы активтерін басқару компанияның нақты табыс коэффициенті анықталған минималды мөлшерінен аз болған жағдайда, зейнетақы активтерін басқару компания қосымша резервті капитал есебінен арасындағы айырманы зейнетақы ұтысына қарай компенсациялайды. Қосымша резервті капитал мөлшерінің жеткіліксіз болған жағдайында қалдық негізгі резервтік капитал есебінен жабылады. Егер бұл да аз болса, онда қалған меншік капиталының есебінен.
Меншік құралдарының жеткіліктігі Зейнетақы активтерін басқару компанияның меншік капиталының компаниясының меншігіндегі активтер мен зейнетақы активтерінің сомасына қатынасымен сипатталады. Меншік құралдарының жеткіліктігінің коэффициентінің минималды мөлшері зейнетақы активтерін басқару компания басқаруындағы зейнетақы активтерінің көлеміне байланысты:
* 5 млрд теңгеден аз коэффициент - 0,02;
* 5-тен 10 млрд тенге - 0,015;
* 10 млрд тенгеден аса - 0,01;
Зейнетақы активтерін басқару компанияға негізгі құралдарға және айналымнан тыс активтерге меншік құралдарын салу бойынша шектеулер қойылған, олар 0,25 коэффициентінен аспау тиіс.
Жинақтаушы зейнетақы қорларының зейнетақы активтерін басқару екі принциптің үйлесімдігін қажет етеді: тәуекелді максималды шегеру және сәйкес табыстылықты қамтамасыз ету, сондықтан басқарушы органдары, (Қазақстан Республикасының Ұлттық Банктiң ДРРЦР) Жинақтау зейнетақы қоры мен Зейнетақы активтерін басқару компаниясы инвестициялық қызметіне белгілі бір шектеулер қойылған.
Рұқсат етілген әрбір қаржы инструменттері бойынша ұлттық комиссия мен зейнетақы активтерін орналастыру бойынша Қазақстан Республикасының Ұлттық Банктiң ДРРЦБ нормативті-құқықтық актілеріне сай келесі шектеулер іске асады: [5]
Жинақтаушы зейнетақы қорлары үшін:
* Халықаралық қайта құру және даму банкі; Еуропадық қайта құру және даму банкі; Халықаралық төлемдер банкі; Азия даму банкі; Халықаралық қарды корпорациясы; Ислам даму банкі сияқты халықаралық қаржы ұйымдарының құнды қағаздары - 10%-дан көп емес;
* Банктік депозит сертификаттары және екінші деңгейлі мемлекеттік банктер депозиттері - 20% көп емес;
Тура сол шектеулер, тек Зейнетақы активтерін басқару компаниясы зейнетақы активтерін мемлекеттік емес ұйымдардың құнды қағаздарына инвестициялауға құқы бар, бірақ бұл қағаздар КФБ-нің А листинг тізіміне кіру керек - 30% артық емес.[6]
Осы құрылымдардың қызметін реттеу мемлекеттік органдар лицензиялау механизмі арқылы жүзеге асады. Өз қызметін істеу үшін әрбір қор немесе компания лицензия алу керек. Лицензия алу үшін қор келесі талаптарға сай болу керек: алдымен зейнетақы жинақтармен іс-әрекет жүргізгісі келетін заңды тұлғаға өте қатаң квалификациялық талаптар қойылады (меншік капитал көлеміне, құрылтайшыларға, басқарушы адамдарға, техникамен қамтылғаны мен ішкі документацияға). Егер ол барлық талаптарға сай келсе, онда лицензия алуға болады. Осыдан кейін күнделікті есеп түрінде және орында отырып кезеңді тексерулер арқылы үздіксіз бақылау жүреді. Мысалға, зейнетақы активтерін басқару компаниялары Қазақстан Республикасының Ұлттық Банктiң Департаментi күнделікті сегіз есеп беру формаларын ұсынуға міндетті. Бір жөнсіздіктер табылса, лицензия тоқталынуы мүмкін, ал егер жағдай қалпына келмесе, онда ол тіпті алынуы әбден ықтимал. [7]
Жарғылық капитал міндетті түрде құрылтайшылардың өзіндік құралдарының есебінен тек ақшамен ғана төленуі керек. Қор көлемі - 90 млн теңге, ашық үшін - 180 млн теңге, зейнетақы активтерін басқару компаниялар үшін - 150 млн теңге. Бірақ бұл әлі соңы емес. Мысалға, зейнетақы активтерін басқару компаниясы активтердің өсу көлеміне байланысты өзінің меншік капиталын да өсіру керек; негізгі құралдарға салынатын салымның максималды көлемі де шектелмеген, бұл шектеме қорларға да тиісті нәрсе.
Бұндай нормативтер жайдан-жай емес. Қорлардың және Зейнетақы активтерін басқару компания меншік капиталы салым салушы, кредитор алдында жауапкершілік туған кездегі критикалық жағдайдағы зиянды жабу кепілі болып табылады.
Бүгінгі таңда жинақтаушы зейнетақы қорларын, зейнетақы активтерін басқару компанияларын және банк-кастодиандарды бақылаудың функцияларын мемлекет сәйкесінше үш органға: мемлекеттік зейнетақы агенствосына, құнды қағаздар бойынша ұлттық комиссияға (қазір Қазақстан Республиканың Ұлттық Банкi Құнды қағаз нарығын реттеу департаменті) және Ұлттық Банкке тапсырған. Сонымен қатар, қор зейнетақы активтерін басқару компаниясы мен банк-кастодианмен келісімге отырған жағдайда ғана лицензия ала алады. Яғни лицензия алу бұл формальность емес, бұл ұлттық зейнетақы агенствосы мен қор басшыларының қызығушылығы бар әріптестер болып табылатын үлкен мәні бар жұмыс.
Сонымен, жаңа зейнетақы жүйесінің барлық субъектілерімен жақынырақ танысайық. Ол келесі институттармен ұсынылған:
* жинақтаушы зейнетақы қорлары;
* зейнетақы активтерін басқару компаниялары;
* банк-кастодианттар.
Зейнетақы заңына сай, қазіргі таңда жинақтаушы зейнетақы қорлары өз қызметін жүзеге асыруда. Оладың саны қазіргі таңда - 14. Міндетті салымдар қойылымы еңбекақы төлеу қорынан 10% құрайды. [8]
Заңға сәйкес жеке меншік қорлар 2 түрлі болуы мүмкін: корпоративті және ашық.
Корпоративті тек ұсынылған қордың құрылтайшысы болып табылатын кәсіпорындар жұмысшыларынан ғана құрылады.
Корпоративті қор идеясы өте тартымды. Кәсіпорын осындай қор құра отырып өз жұмысшыларына қосымша қызмет көрсетеді. Сонымен қатар, бәсеке жағдайында корпоративті қор құрылтайшылары өз жұмысшыларын ұстап қалу үшін қосымша шаралар жүргізеді, жұмысшыны белгілі бір зейнетақы қорына күшпен итермелеуге ешкімнің құқы жоқ. Мен корпоративті қор басшыларына (лицензиясы бар) олар бұл не есебінен деген жауап алдым. Бізде жұмыс істесін, біздің қормен келісімге отырдың кәсіпорын есеп-шотқа қосымша сомалар аударады, егер басқа қорға ауыссаң, еркін салымдар болмайды - бұл қалыпты нәрсе және заңды.
Ашық зейнетақы қорлары барлығы үшін арналған. Бұндай зейнетақы қоры келісімге отыруға ешкімге бас тартуға құқы жоқ. Қор физикалық тұлға - салым салушымен келісімге отырады. Егер бұл еркін салымдар болса, онда заңды тұлғалармен де отыруға болады. Қордың ең маңызды мақсаты - жеке зейнетақы есеп шоттарында есеп жүргізу: қанша ақша түсті, қашан және қандай инвестициялық табыс есептелді. Бұның бәрі тіркеліп, есептелу керек.
Банк-кастодиан - қордың зейнетақы активтерінің қозғалыс жүйесінің тағы бір буыны. Ол зейнетақы активтерін аккумуляциялау, оларды орналастыру, инвестициялық табысқа ие болу бойынша барлық операцияларды есепке алып отырады және зейнетақы қорын оның шоттарының жағдайы мен ЗАБК іс-әрекеті туралы ақпаратпен ай сайын қамтамасыз етіп отырады.
Банк-кастодиан, сонымен қатар, Жинақтаушы Зейнетақы Қорының зейнетақы активтерін орналастыруға бақылау жүргізіп, ЗАБК тапсырмалары заңға қайшы келген жағдайда, оларға тосқауыл қоюы керек. Бұл жағдайда ЗАБК Жинақтаушы Зейнетақы Қоры мен құнды қағаздар нарығын реттеу бойынша өкілетті органды (бұл жерде ол Қазақстан Республикасының Құнды Қағаздар бойынша ұлттық Компаниясын) хабардар етуі керек. Бұл шарттарды ескерсек, Мемлекеттік емес Жинақтаушы Зейнетақы Қоры тек бір ғана банк-кастодианмен жұмыс істеуі керек, алайда мұндай шектеу банк-кастодиандарға таралмайды.
Зейнетақы қоры салым салушылардың ақшаларын ұрлай алмайды. Барлық зейнетақы жинақтары банк-кастодианың жеке есеп-шотына түседі. Ақша құралдарының орналасуы туралы барлық шешімдерді зейнетақы активтерін басқару компаниясы қабылдайды, сондықтан қор ақша-қаражаттармен еш нәрсе істей алмайды.
1.3 Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің дамуының шетел тәжірибесі
Радикалды экономикалық реформаға кірісе отырып шығыс еуропа елдері әлеуметтік еңбек схемасына көзқарасты өзгерту қажеттілігін түсініп отырды. Өмір деңгейінің күрт төмендеуіне байланысты әлеуметтік наразылықтың ұлғайу мүмкіндігінен әлеуметтік саясаттың тиімді және салықты болуын қажет еді.
Барлық әлем елдерінде демографиялық процестер жұмысшылар саны зейнеткерлер санына жақындағанына алып келді, ол бұл экономикалық және әлеуметтік тәуекелді шиеленістіреді.
ОЭСР болжамы бойынша Францияда активті халықтың жалпы санындағы (15-65жас) 65 жастан жоғары тұлғалардың үлесі 1995 жылы 20,8%-дан 2010 жылы 24.5% және 2030 жылы 39,1%-ға дейін өседі. Бұндай бағыт басқа елдерге де тән: 2030 жылға Италияда 48,3%, Испанияда - 41,0%, Германияда 49,2%, Ұлыбританияда - 38,7%. [9]
Бір зейнеткерге шаққандағы жұмысшылар саны ақырандап төмендеп келе жатыр, сөйтіп бүгінгі таңда Жапонияда - 2,6, АҚШ - 2,5, Францияда - 2,5, Германияда - 2,4, Швецияда - 2,1, Ресейде - 1,8.
Басқа елдердің экономикасында зейнетақымен қамтамасыздандырудың даму тарихы бойынша келесі моменттерді атап кетуге болады. Зейнетақы ретінде мемлекетпен кепілденген бірыңғай минималды табыспен қамтамасыз ету идеясы II Дүниежүзілік соғыстан кейін пайда болды және Берверидж деген атқа ие болды. Ұлыбританияда ол 1946 жылы қолданыла бастады. АҚШ-та кейбір фирмалар зейнетақымен қамтамасыз етуді ғасыр басында енгізген, бірақ шынайы кең масштабты зейнетақы төлемдерінің басы 1949 жылы қаланды, бұл кезде қорғасын құюшылар кәсіподағы қорғасын құю компаниялардың контрактісіне зейнетақы жөнінде пунктті қосуына қол жеткізді. Бұл мысалға басқа да салалар ере бастады, сөйтіп зейнетақымен қамтамасыз ету прогрессивті өсе бастады. Көбіне компания қызметкерлері зейнетке шыққаннан кейін белгілі бір төлемдер төлеуге міндеттенеді. Бұндай зейнетақы төлемдері фирмалардың міндеттемелері болып табылады, ал жұмыс беруші зейнетақы қорын құруға және қажетті көлемде зейнетақыны төлеу үшін жеткілікті құралдарға ие болу үшін жыл сайын қордан аударымдар жасауға міндетті.
Сонымен, шетел мемлекеттерінің зейнетақы жүйелері өзінің әлсіздігі мен шектеулігін көрсетті. Қаржылық қиыншылықтардан және халықтың қартаюымен байланысты, проблеманы шешу мүмкіндігінің жоқтығынан басқа бұл жүйенің кемшіліктері ол әлеуметтік иждивенттікті және елдегі жалпы жинақтар деңгейіне кері әсерін күшейтеді, себебі азаматтар мемлекеттік зейнетақыға үміттеніп, болашаққа ақша жинауға ынтасы болмайды. Сонымен қатар, экономика ғылым кандидаты, РҒА аға қызметкері Л. Зубченко атап айтқандай, экономикалық қиындықтардың шиеленісуі кезінде үкімет зейнетақы мөлшерін әр түрлі шаралар арқылы шектеуге тырысады. Бұның орын алу себебі мемлекеттік жүйенің монопольді болуы, осыдан зейнеткерлердің таңдау құқы болмайды. Мұндай әлеуметтік-экономикалық жағдай көптеген елдерді іске асып жатқан зейнетақымен қамтамасыз етудің либералды моделі деп аталатын элементтер жүйесін еңгізуіне алып келді. Ол капитализация немесе сақтандыру принципіне негізделген, болашақтағы зейнеткерлер өзінің активті өмірі бойы жинақтаушы зейнетақы салымдар салады. Мемлекет әлеуметтік зейнет салымдар салады. Мемлекет әлеуметтік зейнетақыларды тек жағдайы нашарларға ғана төлейді.
Зейнетақы жүйелерінің әлемдік дағдарысының салдары келесі сипаттамаға тән:
* өсіп тұратын дефицит;
* аударымдар мен күтілетін зейнетақы төлемдері арасындағы әлсіз байланыс;
* салым мөлшерінің өсуі;
* жәрдемақы мен зейнетақы көлемінің қысқаруы;
* аударымдар мен зейнетақы төлемдерінің тұрақсыздығы;
* тиімсіз мемлекеттік реттеу, әлсіз бөлу жүйесі;
* әлеуметтік наразылық.
Халықты әлеуметтік қамтамасыз етудің бұндай жағдайы мәнді және макроэкономикалық проблемалардың пайда болуына алып келді.
Кез-келген ел азаматын зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесінің алдында келесі мәселелер тұрады:
* зейнет жасына жеткен әрбір азаматқа әлеуметтік минималды төлем деңгейінде жәрдемақымен қамтамасыз ету;
* әрбір жұмысшыға қосымша зейнетақы құралдар жинақтауға мүмкіндік беру, және соңғы нәтиже табыс деңгейінің бейнесі болып табылу керек;
* жағымды салық шарттарының көмегімен әлеуметтік қамтамасыз ету бойынша әр түрлі қызметкерді сатып алу мүмкіндігін.
Шетел мемлекеттерінің зейнетақы жүйесінің дамуының жаңа бағыттарын реформа сипаты бойынша сипаттауға болады:
Радикалды реформалар: ескі қоғамдық бөлу жүйесін индивидуалды зейнетақы жоспарлар жүйесіне ауыстырудан тұрады. Ол жеке меншік және міндетті болып табылады. Бұған Баливия, Чили, Сальвадор, Мексика елдерін мысалға келтіруге болады.
Аралық реформалар: міндетті жеке жинақтаулар жүйесін қоғамдық бөлу жүйесімен үйлестіріп дамыту. Мысалы: Аргентина, Колумбия, Венгрия, Перу, Польша, Уругвай.
Басқа реформалар: радикалды реформаларсыз мамандық бойынша зейнетақы реформалар жүйесін және қоғамдық бөлу жүйесінің ауыртпашылығын жұмсарту мақсатында еркін жинақтарды күшейткен елдер. Мысалы: Австрия, Бразилия, Коста-Рика, США, Испания, Ресей, Ұлыбритания, Швейцария. [10]
Жоғарыда аталған зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесінің мәселелерін шешу, ең алдымен зейнетақымен қамтамасыз ету жөніндегі бағдармалар мен заңдарды жүзеге асыру арқылы іске асады. Мысалы Францияда әлеуметтік қамтамасыз ету бағдарламасы жүзеге асуда, одан басқа 1972 жылы бастап еңбек келісімдірінде міндетті түрде енгізілетін қосымша зейнетақы бағдарламасы бар. Ұлыбританияда 1978 жылы бастап, жалақы көлемімен зейнетақы көлемін байланыстыратын зейнетақы қамтамасыз етудің мемлекеттік бағдарламасы іске асады.
Шетел мемлекеттік емес әлеуметтік бағдарламалардың қазіргі құрылымын келесі түрде көруге болады:
* белгілі бір кәсіпорын шегіндегі құрылған бағдарлама;
* сала деңгейінде іске асатын бағдарлама;
* жалпы ұлттық масштабта.
Бірінші түрдегі бағдарлама барлық елде кездеседі, бірақ олар АҚШ-та, Канадада, Ұлыбританияда, Жапонияда көбірек тараған. Салалық бағдарламалар Франция Бельгиямен Голландияға тән. Өндірістік зейнетақы қамтамасыз ету ұлттық масштабта Скандинавия елдерінде қолданылады, бұл жерде Жалпы ұлттық деңгейде орталық зейнетақы қорлары құрылған.
Әртүрлі елдердегі зейнетақы қорларының ұйымдастыру-құқықтық нысандары да түрлі. Мысалы АҚШ, Ирландия және Ұлыбритания зейнетақы қорлары көбіне активтермен сенім хат арқылы басқару жүргізетін траст компаниялар нысанында құрылады; Нидерландыда, Швейцарияда, Бельгия мен Португалияда құратын кәсіпорынды заң жүзінде тәуелсіз акционерлік компаниялармен ассоциациялар нысанында; Германияда көптеген кәсіпорындар өз жұмысшыларын зейнетақымен қамтамасыз ету мақсатында арнайы резервтік шоттар, сонымен қатар автономды зейнетақы кассалары немесе көмек қорлары құрылады. Әр түрлі елдердегі зейнетақы жүйелерін сипаттайтын негізгі көрсеткіштерінің бірі зейнетақы қорытындыға млрд.долл. активтер көлемі, сонымен қатар бір адамға шаққандағы ЖҰӨ-нің зейнетақы активтерінің %-қ үлес салмағы. Жекеленген елдердің зейнетақы қор активтер көлемі және ұлттық экономикадағы олардың алатын орны 1 кестеде көрсетілген.
Соңғы жылдарда зейнетақы қор активтерінің орташа жылдық өсу қарқыны барлық айтылған елдерде жоғары болды: көп елдерде олар 7-11%-ды құрады, соның ішінде АҚШ - 12%, Ұлыбритания - 16%, Нидерланды - 15,6%.
2 кесте. 2007 жылы ОЭСР елдеріндегі зейнетақы қор активтерінің көлемі*
Ел
Активтер, млрд. долл.
Активтер, % ЖҰӨ
Жан басына шаққандағы активтер
АҚШ
2908
49
12
Япония
1752
42
14
Великобритания
726
77
13
Германия
254
15
3
Нидерланды
216
68
14
Швейцария
195
83
28
Канада
162
29
6
Австралия
122
43
7
Швеция
62
25
7
Норвегия
31
27
7
Ирландия
14
28
4
Бельгия
6
3
1
Португалия
2
3
-
*The Wall street journal, 10.12.2007 year [11]
Қазақстанда Құнды қағаз бойынша ұлттық Комиссияның Есебінің мәліметтері бойынша 1999 жылы 1 қаңтарына зейнетақы қорларыныңа ктивтер көлемі 23527734,0 мың теңгеден тұрды, оның ішінде мемлекеттік емес зейнетақы қорларының активтері - 5581047,4 мың теңге. Инвестициялық табыс үлесі 1998 жылы 6,79%-н, 1999 жылы - 13,13%-ға өсіп тұр.
Осыдан, зейнетақы активтер көлемі мен олардың активті халық бөлігін қамту көрсеткіштеріндегі ел арасындағы айырмашылық келесі себептермен анықталады: қорға міндетті емес қатысу, кәсіпорын көлемі (ірі кәсіпорында жұмыс істейтіндер зейнетақы бағдарламаларымен көбірек қамтылған), белгілі бір салаға жатқызылуы, жұмысшалардың әлеуметтік-кәсіби және жиынтық құрылымы (әйел адамға қарағанда, ер адамның зейнетақы бағдарламаларына қатысуға ынтасы көбірек), кәсіпорынның жеке немесе мемлекеттік секторға жатқызылуы (соңғысында жұмыс істейтіндер зейнетақы бағдарламасымен көбірек қамтылған).
ОЭСР елдеріндегі зейнетақы қоры активтерінің тез өсу факторының ішінен мамандар келісін атап көрсетеді:
* олардың қатысушыларына берілетін салық жеңілдіктері;
* өз активтер орналастыратын кезде қорға арналған жеңілдіктер;
* қаржы нарықтарында операциялардың табыстылық деңгейінің салыстырмалы жоғарлығы.
Көптеген елдерде жекешелендіру процестерін қаржыландыру үшін зейнетақы қорлары қаржы көзі болып табылады. Мемлекеттік зейнетақымен қамтамасыз ету бағдарламасын осы еледердің үкіметтің алдын ала салынған салымдарына негізделген, жеке меншік зейнетақы бағдарламамен ауыстырып, ірі капитал қорларын жаңадан жекешелендірілген компаниялардың ақшаларын сатып алу үшін құрады.
Жеке инвесторлар құқықтарын кеңейту жеке меншік зейнетақымен қамтамасыз ету бағдарламасына салымдардың өсуіне және ұжымды инвестиция нарығының активтенуіне оң ықпалын тигізеді. Салым салушының құқықтарын кеңейту салдары АҚШ-тағы тұрақты зейнетақыны төлеуді көздейтін бағдарламадан, инвестордың зейнетке дейінгі салымдардан сәйкес табысына қарай негізделген зейнетақы төлеу бағдарламасына көшу болып табылады. Зейнетақы және бірлескен қорлар тәжірибесі шетел капитал құюдан табыстар өсуі мүмкін, ал егер құнды қағаз портфельдерін нарыққа дұрыс орналастырсақ инвестициялық тәуекел мөлшері азаятынын көрсетіп тұр.
Англия, Германия, Канада, Жапония, АҚШ және басқа да кейбір дамушы елдер шетел құнды қағаз нарықтарына шыға отырып үлкен пайда алды.
Чилидегідей Қазақстандағы басқару компаниялары коммерциялық ұйым ретінде құрылады, яғни осы құрған құрылтайшылардың мақсаты - табыс табу. Компаниялар акционерлік қоғам ретінде құрылады. Чилидің зейнетақы компания басқарушылары резервті қор ретінде барлық зейнетақы қорының 1% эквивалентті соманы инвестициялауға міндетті. Қазақстанда басқаруға қабылданған зейнетақы активтері бойынша міндеттемелерді дер кезінде іске асыруды қамтамасыз ету үшін зейнетақы активтерін басқару компаниясы да негізгі және резервті капитал құрады.
Резервті капитал өз қаражаттар есебінен құрылады және басқаруға қабылданған зейнетақы активтерінің өсуіне пропорционалды ұлғайту керек. Негізгі резервті капитал қойылым мөлшері зейнетақы активтер көлеміне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЗЕЙНЕТАҚЫ ЖҮЙЕСІН РЕФОРМАЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
5
1.1 Нарықтық экономика жағдайында зейнетақымен қамтамасыз ету..
5
1.2 Зейнетақы жүйесін реформалаудың әлеуметтік экономикалық алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
9
1.3 Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің дамуының шетел тәжірибесі ...
15
2 ҚАЗАҚСТАНДА ЗЕЙНЕТАҚЫ ҚОРЛАРЫНЫҢ ДАМУЫН ТАЛДАУ ...
20
2.1 Қазақстанда зейнетақы қорларының құрылуы мен экономи-када пайдаланылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
20
2.2 Зейнетақы қорларының қаржы нарығындағы ролі мен олар-дың тиімділігін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
24
2.3 Қазақстан Халық Банкінің ЖЗҚ АҚ-ның зейнетақымен қамтамасыз ету рыногындағы оның ролі мен орны ... ... ... ... ... ... ... ... ..
31
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЗЕЙНЕТАҚЫМЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ МЕН ЖЕТІЛДІРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
38
3.1 Қазақстанда зейнетақы қорларының даму болашағы ... ... ... ... ...
38
3.2 Қазақстан Халық Банкі Жинақтаушы Зейнетақы Қоры АҚ-ң дамуын болжау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
44
3.3 Халықты зейнетақымен қамтамасыз етуді даму бойынша ұсыныстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
51
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
61
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
64
ҚОСЫМШАЛАР
ГЛОССАРИЙ
КІРІСПЕ
Осы дипломдық жұмыстың тақырыбы зерттеушіні өзінің жаңалығымен жылдамдығымен және зерттеу ойының кеңістігінің үлкендігімен қызықтырады, ол терең ойлануға, соның ішінде, өз кәрілігіңді зейнетақымен қамтамасыз ету жөнінде талғануға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, осы дипломдық жұмыста қарастырылатын сұрақтар тек қызықтығымен шектелмейді, олар тағы қазіргі таңда өте актуалды. Ұсынылған еңбектің тақырыбының үлкен актуалдығы бірінші кезекте зейнетақымен қамтамасыз ету мәселесінің зор әлеуметтік маңыздылығымен көрінеді.
Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесінің реформасы салыстырмалы аз уақыт ішінде басталып өз дамуын алды. Жаңа зейнетақымен қамтамамсыз етудің жүйесі бір орында тұрып жатқан жоқ - ол үздіксіз даму процесінің үстінде екенін атап айтқан жөн. Ұсынылған еңбекте жинақтаушы зейнетақы қорының не екенін біліп, оны жан-жақтан зертей аламыз.
Осындай көлемдегі зейнетақы реформасы ТМД елдер кеңістігінде Қазақстан Республикасында бірінші жүргізілді. Қазіргі кезде де ТМД мен Балтық елдерінің мемлекеттерінің бірде-біреуінде зейнетақымен қамтамасыз етудің осындай реформасы әлі іске асқан жоқ. Осымен қатар, зейнетақы реформасы өз уақытында жүзеге асырылды деп күмән келтірмей айтуға болады. Ал қиындықсыз еш нәрсе болмайды.
Зейнетақымен қамтамасыз етудің деңгейі мен саласы республика халқының экономикалық және әлеуметтік жағдайының маңызды құрамдас бөлігі.
Ауқатты кәрілікті материалды жағынан қамтамасыз ету проблемасы әлемнің барлық елдеріне актуалды, бұның ішіне экономикалық жағынан жағдайы жақсы елдер де кіреді. Бұл халықтың жалпы санының ішінде қарт азаматтардың үлес салмағының табиғи өсуімен байланысты, ал бұл мемлекет пен азамат, жұмыс беруші мен жұмысшы, ата-ана мен баланың және т.б. әлеуметтік пен экономикалық қарым-қатынастарының эволюциясының нәтижесінде болған нәрсе.
Ұсынылған дипломдық жұмыс алдымен оқырманды Қазақстан Республикасында зейнетақы жүйесін реформалаудың теориялық негіздерімен, екінші бөлімде Қазақстан экономикасында зейнетақы қорларының даму жағдайымен, үшінші бөлімде зейнетақымен қамтамасыз етудің қазіргі жағдайы және жетілдіру мәселелерімен таныстырады.
Сонымен қатар Қазақстан Халық Банкінің жинақтаушы зейнетақы қоры АҚ-ң зейнетақымен қамтамасыз ету нарығындағы ролі мен орны, қордың дамуын болжай және алдағы мақсаттарға жетуіндегі жасаған стратегиялық жоспарына шолу жасау.
Жоғарыда көрсетілгеннен осы дипломдық жұмыстың мақсаты шығады. Ол - теориялық асепектіде және Қазақстанның жинақтаушы зейнетақы қорларының қалыптасуы, даму процесі, қазіргі экономикада пайдалануы, және Қазақстан Халық Банкінің жинақтаушы зейнетақы қоры АҚ-ң мысалында қалған зейнетақы қорларының міндеттерін танып білу.
Қойылған мақсаттан келесі жұмыс мәселелері туындайды:
* Зейнетақы активтерін басқарудың мәні мен функциясын танып білу;
* Зейнетақы активтерін басқару механизмін сипаттау;
* Қазақстан Республикасында зейнетақы салымдарының қалыптасу процессі мен даму мәселелерін қарастыру;
* Қаржы нарығында зейнетақы активтерінің рөлін анықтау және олардың тиімділігін бағалау;
* Қазақстан Республикасында зейнетақы активтерінің даму бағыттарын айқындау;
Берілген жұмысты жазуда методологиялық база болды:
* Қазақстан Республикасының нормативті-құқықтық актілер;
* Қазақстан Республикасының жинақтаушы зейнетақы қорларымен ұсынылған мәліметтер;
* Е.М. Четыркин, Е.Р. Елемесұлы сияқты экономисттерінің экономикалық сипаттағы әдебиеттер;
* Бұқара ақпарат құралдарынан жиналған мәліметтер;
* Қаржы қадағалау агенттігінің ғаламтордағы берген ақпарттары;
* Қазақстан Халық Банкінің жинақтаушы зейнетақы қоры АҚ-ң жарғысы, стратегиясы және т.б.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЗЕЙНЕТАҚЫ ЖҮЙЕСІН РЕФОРМАЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Нарықтық экономика жағдайында зейнетақымен қамтамасыз ету
Қазақстанда, КСРО-ның барлық елдерінде сияқты, әрқашан ынтымақтастық зейнетақы қоры болған. Кәсіпорынның еңбекақы төлеу қорынан 25%-ы жалпыға бірдей зейнетақы қорына аударылады, ол жерде зейнетақы жинақтарының белгілі бір массасы жиналады да, сол мезетте ағымды зейнетақыны төлеуге жұмсалатын. Бұл зейнетақы жүйесінің мәні осында еді: бүгінгі таңдағы жұмыс істейтін адамдар өз аударымдарымен қазіргі таңдағы зейнеткерлерді қамтамасыз ететін.
Халықтың жұмыс істейтін бөлігі, өз алдына, олардың да зейнетақы алу уақытысы келеді және ол солардан кейін жұмыс істейтіндердің зейнетақы аударымдары есебінен қамтамасыз етілетінін білетін. Жинақтардың ынтымақтастығы осында жатыр.
Жұмыс істейтіндердің жалпы көлемі зейнеттегі адамдардың санынан бірнеше есе көп болған жағдайда ғана ынтымақтастық жүйесі тиімді болады. КСРО-да осылай болды, сондықтан зейнетақы қоры бос ақша қаражаттарды мемлекеттің милитаризациясына инвестиция ретінде құя алды.
Бірақ, КСРО құлауымен, экономикалық климаттың нашарлауынан, нарық қатынастарына көшуінен жағдай шиеленісіп, жылдан жылға нашарлай бастады. Қазақстанның зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесінде халықтың жалпы санындағы қарт азаматтар үлесінің артуына байланысты объективті қиыншылықтар пайда болды. Туу шыңы 1987ж. сәйкес (417,1 мың адам) содан кейін қысқару тенденциясы байқалды, сол 1996ж. ол 253,2 мың адамды құрады. Өлім санының минимумы 1986ж. келеді (119,1 мың адам), 1996 жылға дейін өлімнің өсу процессі, ал 1996ж. кейін төмендеу жүрді (166 мың адамға дейін).
Соның нәтижесінде елдің зейнетақы жүйесін кешіктірмей реформалаудың қажеттілігі өткір сезілді. Оны жүргізудің негізгі қағидасына мыналар кіреді: ұрпақтар ынтымақтастығымен зейнетақыны дербес жинақтау қағидасына өту және 1980 жылдардың басында басталған чилийлік ең озық үлгігінің негізінде мемлекеттік зейнетақы жүйесінен мемлекеттік емес зейнетақы жүйесіне көшу.
Осыған байланысты 1997 жылдың наурыз айында ҚР Үкіметі ҚР-ғы зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесін реформалаудың тұжырымдамасын мақұлдады және 1997 жылдың 20 маусымында ҚР Қазақстан Республикасыда зейнетақымен қамтамасыз ету туралы Заңы қабылданды. Қазақстанның зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесін дағдарысқа ұшыратқан негізгі себептер мыналар:
1. Халықтың қартаюы, туудың азаюы, жұмыссыздықтың артуы нәтижесінде зейнетақы жасындағылар мен жұмысшылардың арасындағы арақатынасының кемуі;
2. Бюджеттен тыс қорларға аударылатын міндетті аударымдар мөлшерінің жоғары болуына және төлемдермен байланыстың болмауынан бас тартуға, бюджеетен тыс қорларға ұсынылатын есеп берулерде табысты азайтп көрсетуге, белсенді жарғылық қызметін тоқтатпаса да салық органдарына тіркелуден қашу секілді әрекеттердің тұрақты сипат алуына әкеп соқтырды. Зейнетақы қорларына түсетін түсімдердің аз болуы - өз кезегінде төлемдердің азюына және аз да болса төлеп тұратын төлеушілерді салықты мүлдем төлемеуге итермелеген табыстың мағлұмдалған бөлігінен өндіріп алынатын салықтың өсуін тудырады.
3. Зейнетақы жарнасының дербестендірілген есебінің болмауы қарттықты қамтамасыздандырудағы жеке жауапкершілікпен мүдделікті жойды.
4. Шаруашылықты дербес жүргізушілерге бақылаудың мүлдем болмауы. Мәселен 1996 жылдың бірінші жартысында кәсіпорындар жарнасының сомасы 34,7 млрд теңгені құрады, ал шаруашылықты дербес жүргізушілерден түскен жарна - 2,4 млрдтеңге ғана.
5. Бюджеттен тыс қорлар қаражатының қалай пайдаланатыны бақыланбады.
6. Облыстардан жергілікті түсімдерден зейнетақыны төлеу бойынша мүмкіндіктері бірдей емес. ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі түсімдерді қайта бөлудің механизмін жасды. Ай сайын жиналған 30% жарна республикалық шотқа бағытталып отырды. Министрлік бұл түсімді тапшылығы бар облыстарға бөліп отырды. Облыстар бойынша зейнетақы төлемдеріндегі айырмашылық әділетсіздік болып табылады, бұл халықты әлеуметтік тұрғыдан қорғаудың ұлттық ынтымақтастығына салқыны тигізеді. Оның үстіне бұл тиімсіз.
7. Басқарудың екі жақты әкімшілік құрылымына әкелетін жергілікті үкіметтің орталықсыздандырылуы бір жағынан - аймақтық деңгейдегі операциялар министрліктің бөлімшелерімен жүзеге асырылады, екінші жағынан - барлық аймақтық ұйымдар әкімдерге бағынады.
8. Зейнеткерлерге уақытылы төленбеген зейнетақы төлемдері ондаған миллиард теңгеге жетті.
Міне осы себептер мемлекеттің зейнетақы жүйесін дағдарысқа тіреп, реформалауға әкелді.
Бүгінгі таңда, мысалға, бір зейнеткерге 7 жұмыс істейтіндер келеді, және кәсіпорын іс-әрекетінің өтімділігі мен рентабельдігімен байланысты туатын қиыншылықтар әсерінен олар зейнетақы қорына ешбір аударым жасамайды. Бұндай жағдайда зейнетақы қоры іс жүзінде банкрот болды. Оның зейнеткерлер алдындағы міндеттемелері түсімдер сомасынан көп болды да содан төлемдер бойынша қарыздар көлемі тез өсе бастады. [1]
Зейнетақы реформасына көп адамдар теріс көзқарапсен қарады. Бірақ ескі ынтымақтастық жүйені тек екі жағдайда қалпына келтіруге болатын еді: не зейнетақы қорына табысты үлкейту, не оның шығынын азайту, бірақ бұл екеуін де жүзеге асыру мүмкін емес еді. Қордың табысын үлкейту орташа айлықты өсіру, аударым қойылымын өсіру немесе жұмысшылардың зейнеткерлерге қатынасын үлкейту есебінен мүмкін болатын.
Республикада орташа жалақы көлемінің жақын арада өсу үміті кішкентай еді.
Аударымдардың өсуін кәсіпорындар көтере алмайды, қазірдің өзінде еңбекақы төлеу қорына барлық аударымдарды төлеу өте қиын.
Жұмысшылардың зейнеткерлерге қатынасының өсуі де еш нәрсеге алып келмейді. Мамандар есептеулері бойынша 2040 жылға бір зейнеткерге шамамен 1 жұмыскер келеді. [2]
Зейнетақы қорының шығындарының азаюы қазіргі зейнетақылардың мөлшерінің қысқаруы есебінен, не зейнетке шығу жасын өсуруінен, бірақ бұл бәрімізге түсінікті себептерден мүмкін емес. Яғни, ынтымақтастық зейнетақы жүйесінде барлық жеңілдіктердің алынып тасталуы маңызы зор нәрсе болды. Шынында да, ынтымақтастық жүйеде әр түрлі жеңілдіктер көп болды, соның ішінде мерзімнен ерте зейнетке шығу 45-50 жасында.
Жинақтаушы зейнетақы қорлары - бұл жалпы ортақ қазан емес, адамның өз зейнетіне ақша жинауға үлкен ынтасы пайда болуы керек, себебі жеке зейнетақы шотында қандай ақша көлемі жинақталса, сонша зейнетақы төлемі де болады.
Егер салым салушы өзінің жинақталған сомасымен түгел немесе жартылай қолдана алмай қалса, ол бұрыңғыдай жоқ болып кетпейді, ол мұрагерлеріне қалады.
Бірақ, әрине, қоғамда әрқашанда әр түрлі себептерге байланысыты өздеріне зейнетақыны толығымен немесе жартылай жинақтай алмайтын адамдар болады. Олар денсаулығы жоқ, жұмыссыздар, белгілі бір тұратын жері жоқ адамдар және т.с.с. Мемлекет Конституция бойынша әлеуметтік кепіл болғандықтан, оларды өз қол астына алады.
Жаңа зейнетақы заңы бұл проблеманы әлеуметтік адрестік жәрдемақы институттары арқылы шешеді. Зейнетақы - бір кездерде салым түрінде ынтымақтық немесе жинақтық зейнетақы жүйесіне аударылған аударымдар болып табылады. Жәрдемақыны мемлекет бюджет есебінен бөледі. Бүгінгі таңда оның көлемі үлкен емес - 5981 теңге шамасында. Бірақ бұл экономикалық жағдайға байланысты.
Жаңа зейнетақы жүйесінде еңбекақы төлеу қорының 25% - зейнетақы аударымдар қойылымы алынып тасталған, ал 10% көлеміндегі салымдар жинақтаушы жүйесіне түседі.
Зейнетақыны есептеуде ынтымақтық жүйесіндегі еңбек стажының 1998 жылы 1 қаңтарынан есепке алынбайтынын ескерсек (кім қанша тапса - сонша қалады) 15% салымды ынтымақтастық жүйесіне бір салық ретінде қарастыруға болады. (Бұрын аударымдар ұзақтығынан еңбек стажы байланысты болатын, және сәйкесінше болашақ зейнетақы мөлшері). Бірақ біз бұл ақшаның бүгінгі зейнеткерлерге төлем ретінде жаратылғанын білеміз, оларды мемлекет есебінен қамтамасыз ету мүмкін емес еді. Бұндай аударымдар көлемі ақырындап кішірейіп, бүгінгі күнге олар жоқ болатындай заңмен қарастырылған. Бұл 1999 жылғы Республика бюджеті туралы заңда анықталған. Осы аударымдардан бас тарту мүмкін емес еді, әлі халықтың көп саны ынтымақтық жүйеден зейнетақы алуға құқығына ие.
1998 жылы республикалық бюджетте үкіметпен 50 млрд теңгеден аса зейнетақы төлеу бойынша Мемлекеттік орталыққа трансферттер қарастырылған. Өтпелі кезеңде бюджет ынтымақтастық зейнетақы жүйесіне бонустар, роялти, жекешелендіру құралдары есебінен көмек көрсетті. Ынтымақ жүйесінен жинақтаушы жүйесіне бір сағатта көшу мүмкін емес еді. Және бұл екеуі көп уақыт бойы бірге жүзеге асты, ынтымақтастық жүйесі 1998 жылы 1 қантар еңбек стажы кем дегенде жарты жыл болған соңғы адаммен есептеспейінше бұл процесс жүзеге асып отырды. Қарапайым есептеулер жалақының жұмыс берушілердің кедергілегені үшін, зейнетақы төлемдерін кешіктіргені үшін және төменденгейдегі табысы бар халықтың зейнетақы жүйесіне қатыспағаны үшін көптеген сомалар түспей қалатынын көрсетеді. Егер экономикада 6.1 млн. адам жұмыс істесе және олардың орташа жалақысы 11 мың теңге болса, ай сайынғы түсетін төлемдері 6 720 млн. теңге болу керек. Егер зейнетақы төлемі уақытында түспесе айып есеп төленеді. 2010 жылдың 1сәуірінде барлығы 11678815 теңге айппұл мен өсімпұл төледі. Соның ішінде, Қазақстан Республикасының Халық Банкінің Жинақтаушы Зейнетақы Қорына төленген айып есеп көлемі 2779882 мың теңге болды.
Жинақтаушы зейнетақы қорларды құруға негізделген зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесі құнды қағаздар рыногы, экономиканың нақты секторына инвестициялармен тығыз байланысты қызмет көрсету қызмет көрсетудің ерекше саласы болып табылады. Осындай, тікелей зейнетақы қорының салымдарына, яғни әлеуметтік бизнеске қатысты мәселелер, сонымен қатар әлеуметтік сақтандыру, кепілдіктер мәселесі республика жағдайына қатысты толық зерттелмеген. Жинақтаушы зейнетақы қорларды басқару механизмін құру, ұйымдық құрылымды жетілдіру, зейнетақы жүйесінің болашақта дамуын болжаудың теориялық және тәжірибелік мәселелерін терең зерттеу керек.
Қазіргі кезде жинақтаушы зейнетақы қорларын ұйымдастырудың маңызды, әрі принципиалды сипаты - олардың демонополизациясы болып табылады. Жинақтаушы зейнетақы қорлары өкімет шешімімен емес, заңды тұлға да, жеке тұлға да бола алатын құрылтайшылардың ынтасымен құрылады. Әрбір жинақтаушы зейнетақы қоры өз жарғысымен сәйкес қызмет ететін, өзін-өзі басқаратын заңды және қаржы ұйымы ретінде заң шеңберінде қызмет етеді.
Зейнетақы қорының құжаттарын жасап шығару қазіргі кезде актуалды шара болып табылады. Қор сызбанұсқасына байланысты актуарлы талдау жасалады. Әдетте актуарий директорлар кеңесіне зейнетақы сызбанұсқасының бірнеше альтернативті варианттарын ұсынады. Кеңес альтернативалардың біреуін талдап, бекіткеннен кейін актуарий қордың барлық болжамды міндеттемелерінің актуарлық құнын анықтап, сызбанұсқаның эскиздік модельдеуін орындайды. Директорлар кеңесі жоспар нұсқасын заңға, жұмыс беруші мүмкіндіктеріне, Кеңес мүшелерінің әділеттілік туралы жалпы көзқарастарына сәйкестігін тексереді.
* Зейнетақы қорын құру ұйымдастырушылық;
* жобалық (түсімдер мен төлемдердің тепе-теңдік сызбанұсқасын құру) үлкен көлемді даярлау жұмысын талап етеді.
Жоба келесі мамандар тобымен жасап шығарылады:
* Әлеуметтік қамсыздандыру мен еңбек құқығы облысында маманданған заңгерлер;
* Актуарийлер;
* Қаржы экономистері (инвестицияларды басқару).
Қордың ағымдағы жұмысы да аталған мамандардың, бірақ кіші көлемде қатысуын талап етеді.
Зейнетақы реформасы табысты төмен деңгейімен, жалақының кедергісімен, жұмыстағы үзілістер немесе толық емес жұмыс бастылықпен және халықтың жұмыссыздығымен сипатталатын экономикалық ортада іске асады. Осынын бәрі зейнетақы жинақтарына әсер етеді.
1.2 Зейнетақы жүйесін реформалаудың әлеуметтік экономикалық алғышарттары
Қазақстанның зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесінде халықтың жалпы санындағы қарт азаматтар үлесінің атуына байланысты объективті қиыншылықтар пайда болды. Соның нәтижесінде елдің зейнетақы жүйесін кешіктірмей реформалаудың қажеттілігі өткір сезілді. Оны жүргізудің негізгі қағидасына мыналар кіреді: ұрпақтар ынтымақтастығы қағидасымен зейнетақыны дербес жинақтау қағидасына өту және 1980 жылдың басында басталған чилийлік ең озық үлгінің негізінде мемлекеттік зейнетақы жүйесін мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы жүйесіне көшу.
Осыған байланысты 1997 жылдың наурыз айында Қазақстан Республикасы Үкіметі белгілеген Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесін реформалаудың тұжырымдамасын мақұлдады және 1997 жылдың 20 маусымында Қазақстан Республикасы Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамтамасыз ету туралы Заңы қабылданды. Зейнетақы реформасын жүзеге асырудың нәтижесінде зейнетақыға кететін шығындардың үлес салмағы кеміп, әлеуметтік сақтандыру бюджетінде қаржылық ресурстардың жинақталуын қамтамасыз ететін табыс өсті.
Бұл ресурстарды мемлекеттік тұрғыдан қор жинақталуын зейнетақы сызбаларын нақты әрекетке енгізу үшін пайдалануға болады. Зейнетақы шығындарының үлес салмағының кемуіне нақты зейнетақы жасын ұзарту, сондай-ақ әлеуметтік сақтандырылған тұлғалардың үлес алмағын арттыру өз әсерін тигізуі керек. Бұл арада зейнетақы реформасы әлеуметтік сақтаныдырудың жүйесіне белсенді қосылуға, өз табыстарын толық ашып көрсетуге және өзінің еңбек ететін жылдарын ұзартуға халықты ынталандыруы қажет.
Оның жүзеге асырылуы мемлекеттің макроэкономикалық жағдайына жағымды әсерін тигізеді деп болжанған болатын, мемлекеттік тұрғыдан қорландырылған зейнетақымен жеке зейнетақы қорларының енгізілуі Қазақстанның капитал нарығын дамытуға ықпалын тигізетін ауқымды да, ұзақ мерзімді қаржылық капиталдың қалыптасуын қамтамасыз етеді. Сонымен қатар жұмыс берушілерге арналған әлеуметтік сақтандырудың мөлшерлемесін кеміту және осы жүйеге кіруге мүдделік танытушылардың көбеюі көлеңкелі экономиканың үлес салмағын азайтады.
Бұл себептер мемлекеттің зейнетақы жүйесін реформалауға әкеп соқтырады. Онда халықаралық ұйымдардың сарапшылары мынадай қағидалары, атап айтқанда табанды, тұрақты болуды, ең аз шамадағы әкімшілік құнмен әрекет етуді және т.б. ұсынды. Ал зейнетақы бәріне бірдей әділ төленуі керек. Бұл арада зейнетақы реформасын жүзеге асыруды Қазақстан азаматтарының санасын өзгертудің маңызы зор.
Жаңа реформаға сәйкес зейнетақы жасы ұзартылды: ерлер - 63 жас, әйелдер - 58 жас, зейнетақы жасының ұзартылуы бір мезгілде емес біртіндеп жүзеге асырылады:
1 кесте. Зейнетақы жасының өсу стадиясы*
Жылдар
Ерлер (жасы)
Әйелдер (жасы)
1998 жылдың 1 қаңтарынан бастап,
61
55
1999 жылдың 1 шілдесінен бастап
61,5
56,5
2000 жылдың 1 шілдесінен бастап
62
57
2000 жылдың 1 шілдесінен бастап
62,5
57,5
2001 жылдың 1 шілдесінен бастап
63
58
*
1998 жылдың 1 қаңтарынан бастап, барлық артықшылықты зейнетақы жойылып, зейнетақыға шығудың талаптары бірдей болды. Зейнетақымен қамтамасыз етудің ынтымақтастық жүйесі кезінде экономика секторларының барлық субъектілері мемлекеттің зейнетақы қорына еңбекақы қорынан 25% төлеп отырды. Бұл 25% екі ағымға бөлінді: оның біріншісі 15% мөлшерінде мемлекеттік зейнетақы қорына зейнетақы жарнасы ретінде түсе бастады. Қазіргі уақытта Қазақстандық зейнетақы қорлары зейнетақы төлеу бойынша мемлекеттік орталыққа айналып, мүмкіндіктері артты. ЗТМО осы 15%-дан 1998 жылдың 1 қаңтарына дейінгі зейнетақы алушыларға ағымдағы зейнетақысын төледі және алдағы кезеңнің зейнеткерлеріне 1998 жылдың 1 қаңтарына дейін зейнетақыға шыққан азаматтардың еңбек өтімінің жылдық мөлшеріне пропорционалды мөлшерде төлене бастады. 10% мөлшеріндегі екінші ағым салымшының өз қалауы бойынша бекіткен зейнетақы келісімшартына сәйкес мемлекеттік немесе мемлекеттік емес зейнетақы қорындағы жеке зейнетақы шотына міндетті зейнетақы жарнасы ретінде түсе бастады. Мұнда салымшы жылына екі мәрте зейнетақы қорын себебін түсіндірмей ауыстыруға құқылы. Мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорлары жабық акционерлік қоғамдар түрінде құрылады.Ақша нарығы және делдалдар [3]
Зейнетақы активтерін басқару жинақтушы зейнетақы қоры мен зейнетақы активтерін басқару компаниясының инвестициялық іс-әрекеті болып табылады, басқаша сөзбен айтқанда әр-түрлі қаржы инструменттеріне зейнетақы активртерін салу бойынша қызметі.
Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамтамасыз ету туралы Қазақстан Республиканың заңына және жинақтаушы зейнетақы қорының инвестициялық қызметті жүзеге асыру ережелеріне сай жинақтаушы зейнетақы қоры, зейнетақы активтерімен инвестициялық басқару жинақтау зейнетақы қоры зейнетақы активтермен басқарушысы ретінде НКЦБ-мен анықталатын ұйыммен жүзеге асады, немесе НКЦБ келісімімен жинақтау зейнетақы қорының өзімен де іске аса алады. Мемлекеттік жинақтау зейнетақы қорын құру моментінен зейнетақы активтерімен инвестициялық басқару 1999 жылы 14 шілдесіне дейін Ұлттық Банкпен жүргізіліп отырды. НКЦБ келісімімен 14 шілдеде зейнетақы активтерімен басқару функциялары жинақтау зейнетақы қоры берілді.
Жинақтаушы зейнетақы қорының активтерімен басқаруына келсек, ол зейнетақы активтерімен басқару бойынша компаниялардың инвестициялық қызметі туралы ережелерге сәйкес (1998 жылы 13 тамызына НКЦБ-ның №11 жарлығы), зейнетақы активтерімен басқару компанияларымен іске асады. Бірақ қазір Жинақтаушы зейнетақы қорының өз активтерін өзі басқару идеялары көптеп шығып жататынын атап кеткен жөн. Және Зейнетақы активтерін басқару компаниясындаға қойылатын жоғары талаптарға зейнетақы активтерімен өзі басқаратын қор өзі жауап беру керек. Мұндай жағдай қорларға шығындарын төмендетіп, функцялардың қайталануын шегеріп және қордың капитализациясы есебінен қаржылық тұрақтылығын өсіруге мүмкіндік туғызады.[4]
Зейнетақы активтерін басқару компаниясының басқарушы Жинақтау Зейнетақы қоры сияқты зейнетақы қорлары мен зейнетақы активтерін басқару компаниясымен арасындағы келісімдерге сәйкес зейнетақы активтерін инвестиционалды басқаруға алған сомадан 0,15%-н аспайтын ай сайынғы коммисионды сыйақыға ие болуға құқы бар.
Зейнетақы активтерін басқару, компанияның қызметі құнды қағаз бойынша ұлттық комиссиямен реттелді. Бұл комиссия негізгі, резервті капиталды қалыптастыру мәселелерінде Зейнетақы активтерін басқару компанияның қойылатын негізгі нормативті талаптарды белгілеген. Зейнетақы активтерін басқару компанияның негізгі және қосымша резервті капиталды қалыптастыруға міндетті.
Негізгі резервті капитал Зейнетақы активтерін басқару компанияның басқаруға алынған зейнетақы активтері бойынша міндеттемелерін дер кезінде қамтамасыз ету мақсатымен құрылады. Ол Зейнетақы активтерін басқару компанисы басқаруындағы зейнетақы активтерінің көлемінің өзгеруіне пропорционалды Зейнетақы активтерін басқару компанияның өзіндік құралдарынан келесі көлемде алынады:
0.25% 5 миллиард теңгеден аз болатын Зейнетақы активтерін басқару компаниясы басқаруындағы зейнетақы активтерінің мөлшері кезінде;
0,2% 5-тен 35 миллиард теңгедегі зейнетақы активтерінің мөлшері кезінде;
0,15% зейнетақы активтерінің 35-тен 50 миллиард теңге мөлшері кезінде;
0,1% зейнетақы активтері 50 миллиард теңгеден асқан кезде.
Қосымша резервті капитал зейнетақы активтерін басқару кезінде компанияның инвестициялық тәуекел нәтижесінен пайда болған залалдарды жабу үшін құралады. Ол зейнетақы активтері бойынша Зейнетақы активтерін басқару компанияның нақты табыс коэффициенті келесі көрсеткіштердің максималдылығынан асатын өзіндік құралдар есебіндегі сомадан құралады:
* Республикада зейнетақы активтерін басқару бойынша барлық компаниялардың нақты табыс коэффициентінің 50%;
* Республикадағы зейнетақы активтерімен басқаратын барлық компаниялардың нақты табыс коэффициентінен 2% алып тастағанда.
Егер зейнетақы активтерін басқару компанияның нақты табыс коэффициенті анықталған минималды мөлшерінен аз болған жағдайда, зейнетақы активтерін басқару компания қосымша резервті капитал есебінен арасындағы айырманы зейнетақы ұтысына қарай компенсациялайды. Қосымша резервті капитал мөлшерінің жеткіліксіз болған жағдайында қалдық негізгі резервтік капитал есебінен жабылады. Егер бұл да аз болса, онда қалған меншік капиталының есебінен.
Меншік құралдарының жеткіліктігі Зейнетақы активтерін басқару компанияның меншік капиталының компаниясының меншігіндегі активтер мен зейнетақы активтерінің сомасына қатынасымен сипатталады. Меншік құралдарының жеткіліктігінің коэффициентінің минималды мөлшері зейнетақы активтерін басқару компания басқаруындағы зейнетақы активтерінің көлеміне байланысты:
* 5 млрд теңгеден аз коэффициент - 0,02;
* 5-тен 10 млрд тенге - 0,015;
* 10 млрд тенгеден аса - 0,01;
Зейнетақы активтерін басқару компанияға негізгі құралдарға және айналымнан тыс активтерге меншік құралдарын салу бойынша шектеулер қойылған, олар 0,25 коэффициентінен аспау тиіс.
Жинақтаушы зейнетақы қорларының зейнетақы активтерін басқару екі принциптің үйлесімдігін қажет етеді: тәуекелді максималды шегеру және сәйкес табыстылықты қамтамасыз ету, сондықтан басқарушы органдары, (Қазақстан Республикасының Ұлттық Банктiң ДРРЦР) Жинақтау зейнетақы қоры мен Зейнетақы активтерін басқару компаниясы инвестициялық қызметіне белгілі бір шектеулер қойылған.
Рұқсат етілген әрбір қаржы инструменттері бойынша ұлттық комиссия мен зейнетақы активтерін орналастыру бойынша Қазақстан Республикасының Ұлттық Банктiң ДРРЦБ нормативті-құқықтық актілеріне сай келесі шектеулер іске асады: [5]
Жинақтаушы зейнетақы қорлары үшін:
* Халықаралық қайта құру және даму банкі; Еуропадық қайта құру және даму банкі; Халықаралық төлемдер банкі; Азия даму банкі; Халықаралық қарды корпорациясы; Ислам даму банкі сияқты халықаралық қаржы ұйымдарының құнды қағаздары - 10%-дан көп емес;
* Банктік депозит сертификаттары және екінші деңгейлі мемлекеттік банктер депозиттері - 20% көп емес;
Тура сол шектеулер, тек Зейнетақы активтерін басқару компаниясы зейнетақы активтерін мемлекеттік емес ұйымдардың құнды қағаздарына инвестициялауға құқы бар, бірақ бұл қағаздар КФБ-нің А листинг тізіміне кіру керек - 30% артық емес.[6]
Осы құрылымдардың қызметін реттеу мемлекеттік органдар лицензиялау механизмі арқылы жүзеге асады. Өз қызметін істеу үшін әрбір қор немесе компания лицензия алу керек. Лицензия алу үшін қор келесі талаптарға сай болу керек: алдымен зейнетақы жинақтармен іс-әрекет жүргізгісі келетін заңды тұлғаға өте қатаң квалификациялық талаптар қойылады (меншік капитал көлеміне, құрылтайшыларға, басқарушы адамдарға, техникамен қамтылғаны мен ішкі документацияға). Егер ол барлық талаптарға сай келсе, онда лицензия алуға болады. Осыдан кейін күнделікті есеп түрінде және орында отырып кезеңді тексерулер арқылы үздіксіз бақылау жүреді. Мысалға, зейнетақы активтерін басқару компаниялары Қазақстан Республикасының Ұлттық Банктiң Департаментi күнделікті сегіз есеп беру формаларын ұсынуға міндетті. Бір жөнсіздіктер табылса, лицензия тоқталынуы мүмкін, ал егер жағдай қалпына келмесе, онда ол тіпті алынуы әбден ықтимал. [7]
Жарғылық капитал міндетті түрде құрылтайшылардың өзіндік құралдарының есебінен тек ақшамен ғана төленуі керек. Қор көлемі - 90 млн теңге, ашық үшін - 180 млн теңге, зейнетақы активтерін басқару компаниялар үшін - 150 млн теңге. Бірақ бұл әлі соңы емес. Мысалға, зейнетақы активтерін басқару компаниясы активтердің өсу көлеміне байланысты өзінің меншік капиталын да өсіру керек; негізгі құралдарға салынатын салымның максималды көлемі де шектелмеген, бұл шектеме қорларға да тиісті нәрсе.
Бұндай нормативтер жайдан-жай емес. Қорлардың және Зейнетақы активтерін басқару компания меншік капиталы салым салушы, кредитор алдында жауапкершілік туған кездегі критикалық жағдайдағы зиянды жабу кепілі болып табылады.
Бүгінгі таңда жинақтаушы зейнетақы қорларын, зейнетақы активтерін басқару компанияларын және банк-кастодиандарды бақылаудың функцияларын мемлекет сәйкесінше үш органға: мемлекеттік зейнетақы агенствосына, құнды қағаздар бойынша ұлттық комиссияға (қазір Қазақстан Республиканың Ұлттық Банкi Құнды қағаз нарығын реттеу департаменті) және Ұлттық Банкке тапсырған. Сонымен қатар, қор зейнетақы активтерін басқару компаниясы мен банк-кастодианмен келісімге отырған жағдайда ғана лицензия ала алады. Яғни лицензия алу бұл формальность емес, бұл ұлттық зейнетақы агенствосы мен қор басшыларының қызығушылығы бар әріптестер болып табылатын үлкен мәні бар жұмыс.
Сонымен, жаңа зейнетақы жүйесінің барлық субъектілерімен жақынырақ танысайық. Ол келесі институттармен ұсынылған:
* жинақтаушы зейнетақы қорлары;
* зейнетақы активтерін басқару компаниялары;
* банк-кастодианттар.
Зейнетақы заңына сай, қазіргі таңда жинақтаушы зейнетақы қорлары өз қызметін жүзеге асыруда. Оладың саны қазіргі таңда - 14. Міндетті салымдар қойылымы еңбекақы төлеу қорынан 10% құрайды. [8]
Заңға сәйкес жеке меншік қорлар 2 түрлі болуы мүмкін: корпоративті және ашық.
Корпоративті тек ұсынылған қордың құрылтайшысы болып табылатын кәсіпорындар жұмысшыларынан ғана құрылады.
Корпоративті қор идеясы өте тартымды. Кәсіпорын осындай қор құра отырып өз жұмысшыларына қосымша қызмет көрсетеді. Сонымен қатар, бәсеке жағдайында корпоративті қор құрылтайшылары өз жұмысшыларын ұстап қалу үшін қосымша шаралар жүргізеді, жұмысшыны белгілі бір зейнетақы қорына күшпен итермелеуге ешкімнің құқы жоқ. Мен корпоративті қор басшыларына (лицензиясы бар) олар бұл не есебінен деген жауап алдым. Бізде жұмыс істесін, біздің қормен келісімге отырдың кәсіпорын есеп-шотқа қосымша сомалар аударады, егер басқа қорға ауыссаң, еркін салымдар болмайды - бұл қалыпты нәрсе және заңды.
Ашық зейнетақы қорлары барлығы үшін арналған. Бұндай зейнетақы қоры келісімге отыруға ешкімге бас тартуға құқы жоқ. Қор физикалық тұлға - салым салушымен келісімге отырады. Егер бұл еркін салымдар болса, онда заңды тұлғалармен де отыруға болады. Қордың ең маңызды мақсаты - жеке зейнетақы есеп шоттарында есеп жүргізу: қанша ақша түсті, қашан және қандай инвестициялық табыс есептелді. Бұның бәрі тіркеліп, есептелу керек.
Банк-кастодиан - қордың зейнетақы активтерінің қозғалыс жүйесінің тағы бір буыны. Ол зейнетақы активтерін аккумуляциялау, оларды орналастыру, инвестициялық табысқа ие болу бойынша барлық операцияларды есепке алып отырады және зейнетақы қорын оның шоттарының жағдайы мен ЗАБК іс-әрекеті туралы ақпаратпен ай сайын қамтамасыз етіп отырады.
Банк-кастодиан, сонымен қатар, Жинақтаушы Зейнетақы Қорының зейнетақы активтерін орналастыруға бақылау жүргізіп, ЗАБК тапсырмалары заңға қайшы келген жағдайда, оларға тосқауыл қоюы керек. Бұл жағдайда ЗАБК Жинақтаушы Зейнетақы Қоры мен құнды қағаздар нарығын реттеу бойынша өкілетті органды (бұл жерде ол Қазақстан Республикасының Құнды Қағаздар бойынша ұлттық Компаниясын) хабардар етуі керек. Бұл шарттарды ескерсек, Мемлекеттік емес Жинақтаушы Зейнетақы Қоры тек бір ғана банк-кастодианмен жұмыс істеуі керек, алайда мұндай шектеу банк-кастодиандарға таралмайды.
Зейнетақы қоры салым салушылардың ақшаларын ұрлай алмайды. Барлық зейнетақы жинақтары банк-кастодианың жеке есеп-шотына түседі. Ақша құралдарының орналасуы туралы барлық шешімдерді зейнетақы активтерін басқару компаниясы қабылдайды, сондықтан қор ақша-қаражаттармен еш нәрсе істей алмайды.
1.3 Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің дамуының шетел тәжірибесі
Радикалды экономикалық реформаға кірісе отырып шығыс еуропа елдері әлеуметтік еңбек схемасына көзқарасты өзгерту қажеттілігін түсініп отырды. Өмір деңгейінің күрт төмендеуіне байланысты әлеуметтік наразылықтың ұлғайу мүмкіндігінен әлеуметтік саясаттың тиімді және салықты болуын қажет еді.
Барлық әлем елдерінде демографиялық процестер жұмысшылар саны зейнеткерлер санына жақындағанына алып келді, ол бұл экономикалық және әлеуметтік тәуекелді шиеленістіреді.
ОЭСР болжамы бойынша Францияда активті халықтың жалпы санындағы (15-65жас) 65 жастан жоғары тұлғалардың үлесі 1995 жылы 20,8%-дан 2010 жылы 24.5% және 2030 жылы 39,1%-ға дейін өседі. Бұндай бағыт басқа елдерге де тән: 2030 жылға Италияда 48,3%, Испанияда - 41,0%, Германияда 49,2%, Ұлыбританияда - 38,7%. [9]
Бір зейнеткерге шаққандағы жұмысшылар саны ақырандап төмендеп келе жатыр, сөйтіп бүгінгі таңда Жапонияда - 2,6, АҚШ - 2,5, Францияда - 2,5, Германияда - 2,4, Швецияда - 2,1, Ресейде - 1,8.
Басқа елдердің экономикасында зейнетақымен қамтамасыздандырудың даму тарихы бойынша келесі моменттерді атап кетуге болады. Зейнетақы ретінде мемлекетпен кепілденген бірыңғай минималды табыспен қамтамасыз ету идеясы II Дүниежүзілік соғыстан кейін пайда болды және Берверидж деген атқа ие болды. Ұлыбританияда ол 1946 жылы қолданыла бастады. АҚШ-та кейбір фирмалар зейнетақымен қамтамасыз етуді ғасыр басында енгізген, бірақ шынайы кең масштабты зейнетақы төлемдерінің басы 1949 жылы қаланды, бұл кезде қорғасын құюшылар кәсіподағы қорғасын құю компаниялардың контрактісіне зейнетақы жөнінде пунктті қосуына қол жеткізді. Бұл мысалға басқа да салалар ере бастады, сөйтіп зейнетақымен қамтамасыз ету прогрессивті өсе бастады. Көбіне компания қызметкерлері зейнетке шыққаннан кейін белгілі бір төлемдер төлеуге міндеттенеді. Бұндай зейнетақы төлемдері фирмалардың міндеттемелері болып табылады, ал жұмыс беруші зейнетақы қорын құруға және қажетті көлемде зейнетақыны төлеу үшін жеткілікті құралдарға ие болу үшін жыл сайын қордан аударымдар жасауға міндетті.
Сонымен, шетел мемлекеттерінің зейнетақы жүйелері өзінің әлсіздігі мен шектеулігін көрсетті. Қаржылық қиыншылықтардан және халықтың қартаюымен байланысты, проблеманы шешу мүмкіндігінің жоқтығынан басқа бұл жүйенің кемшіліктері ол әлеуметтік иждивенттікті және елдегі жалпы жинақтар деңгейіне кері әсерін күшейтеді, себебі азаматтар мемлекеттік зейнетақыға үміттеніп, болашаққа ақша жинауға ынтасы болмайды. Сонымен қатар, экономика ғылым кандидаты, РҒА аға қызметкері Л. Зубченко атап айтқандай, экономикалық қиындықтардың шиеленісуі кезінде үкімет зейнетақы мөлшерін әр түрлі шаралар арқылы шектеуге тырысады. Бұның орын алу себебі мемлекеттік жүйенің монопольді болуы, осыдан зейнеткерлердің таңдау құқы болмайды. Мұндай әлеуметтік-экономикалық жағдай көптеген елдерді іске асып жатқан зейнетақымен қамтамасыз етудің либералды моделі деп аталатын элементтер жүйесін еңгізуіне алып келді. Ол капитализация немесе сақтандыру принципіне негізделген, болашақтағы зейнеткерлер өзінің активті өмірі бойы жинақтаушы зейнетақы салымдар салады. Мемлекет әлеуметтік зейнет салымдар салады. Мемлекет әлеуметтік зейнетақыларды тек жағдайы нашарларға ғана төлейді.
Зейнетақы жүйелерінің әлемдік дағдарысының салдары келесі сипаттамаға тән:
* өсіп тұратын дефицит;
* аударымдар мен күтілетін зейнетақы төлемдері арасындағы әлсіз байланыс;
* салым мөлшерінің өсуі;
* жәрдемақы мен зейнетақы көлемінің қысқаруы;
* аударымдар мен зейнетақы төлемдерінің тұрақсыздығы;
* тиімсіз мемлекеттік реттеу, әлсіз бөлу жүйесі;
* әлеуметтік наразылық.
Халықты әлеуметтік қамтамасыз етудің бұндай жағдайы мәнді және макроэкономикалық проблемалардың пайда болуына алып келді.
Кез-келген ел азаматын зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесінің алдында келесі мәселелер тұрады:
* зейнет жасына жеткен әрбір азаматқа әлеуметтік минималды төлем деңгейінде жәрдемақымен қамтамасыз ету;
* әрбір жұмысшыға қосымша зейнетақы құралдар жинақтауға мүмкіндік беру, және соңғы нәтиже табыс деңгейінің бейнесі болып табылу керек;
* жағымды салық шарттарының көмегімен әлеуметтік қамтамасыз ету бойынша әр түрлі қызметкерді сатып алу мүмкіндігін.
Шетел мемлекеттерінің зейнетақы жүйесінің дамуының жаңа бағыттарын реформа сипаты бойынша сипаттауға болады:
Радикалды реформалар: ескі қоғамдық бөлу жүйесін индивидуалды зейнетақы жоспарлар жүйесіне ауыстырудан тұрады. Ол жеке меншік және міндетті болып табылады. Бұған Баливия, Чили, Сальвадор, Мексика елдерін мысалға келтіруге болады.
Аралық реформалар: міндетті жеке жинақтаулар жүйесін қоғамдық бөлу жүйесімен үйлестіріп дамыту. Мысалы: Аргентина, Колумбия, Венгрия, Перу, Польша, Уругвай.
Басқа реформалар: радикалды реформаларсыз мамандық бойынша зейнетақы реформалар жүйесін және қоғамдық бөлу жүйесінің ауыртпашылығын жұмсарту мақсатында еркін жинақтарды күшейткен елдер. Мысалы: Австрия, Бразилия, Коста-Рика, США, Испания, Ресей, Ұлыбритания, Швейцария. [10]
Жоғарыда аталған зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесінің мәселелерін шешу, ең алдымен зейнетақымен қамтамасыз ету жөніндегі бағдармалар мен заңдарды жүзеге асыру арқылы іске асады. Мысалы Францияда әлеуметтік қамтамасыз ету бағдарламасы жүзеге асуда, одан басқа 1972 жылы бастап еңбек келісімдірінде міндетті түрде енгізілетін қосымша зейнетақы бағдарламасы бар. Ұлыбританияда 1978 жылы бастап, жалақы көлемімен зейнетақы көлемін байланыстыратын зейнетақы қамтамасыз етудің мемлекеттік бағдарламасы іске асады.
Шетел мемлекеттік емес әлеуметтік бағдарламалардың қазіргі құрылымын келесі түрде көруге болады:
* белгілі бір кәсіпорын шегіндегі құрылған бағдарлама;
* сала деңгейінде іске асатын бағдарлама;
* жалпы ұлттық масштабта.
Бірінші түрдегі бағдарлама барлық елде кездеседі, бірақ олар АҚШ-та, Канадада, Ұлыбританияда, Жапонияда көбірек тараған. Салалық бағдарламалар Франция Бельгиямен Голландияға тән. Өндірістік зейнетақы қамтамасыз ету ұлттық масштабта Скандинавия елдерінде қолданылады, бұл жерде Жалпы ұлттық деңгейде орталық зейнетақы қорлары құрылған.
Әртүрлі елдердегі зейнетақы қорларының ұйымдастыру-құқықтық нысандары да түрлі. Мысалы АҚШ, Ирландия және Ұлыбритания зейнетақы қорлары көбіне активтермен сенім хат арқылы басқару жүргізетін траст компаниялар нысанында құрылады; Нидерландыда, Швейцарияда, Бельгия мен Португалияда құратын кәсіпорынды заң жүзінде тәуелсіз акционерлік компаниялармен ассоциациялар нысанында; Германияда көптеген кәсіпорындар өз жұмысшыларын зейнетақымен қамтамасыз ету мақсатында арнайы резервтік шоттар, сонымен қатар автономды зейнетақы кассалары немесе көмек қорлары құрылады. Әр түрлі елдердегі зейнетақы жүйелерін сипаттайтын негізгі көрсеткіштерінің бірі зейнетақы қорытындыға млрд.долл. активтер көлемі, сонымен қатар бір адамға шаққандағы ЖҰӨ-нің зейнетақы активтерінің %-қ үлес салмағы. Жекеленген елдердің зейнетақы қор активтер көлемі және ұлттық экономикадағы олардың алатын орны 1 кестеде көрсетілген.
Соңғы жылдарда зейнетақы қор активтерінің орташа жылдық өсу қарқыны барлық айтылған елдерде жоғары болды: көп елдерде олар 7-11%-ды құрады, соның ішінде АҚШ - 12%, Ұлыбритания - 16%, Нидерланды - 15,6%.
2 кесте. 2007 жылы ОЭСР елдеріндегі зейнетақы қор активтерінің көлемі*
Ел
Активтер, млрд. долл.
Активтер, % ЖҰӨ
Жан басына шаққандағы активтер
АҚШ
2908
49
12
Япония
1752
42
14
Великобритания
726
77
13
Германия
254
15
3
Нидерланды
216
68
14
Швейцария
195
83
28
Канада
162
29
6
Австралия
122
43
7
Швеция
62
25
7
Норвегия
31
27
7
Ирландия
14
28
4
Бельгия
6
3
1
Португалия
2
3
-
*The Wall street journal, 10.12.2007 year [11]
Қазақстанда Құнды қағаз бойынша ұлттық Комиссияның Есебінің мәліметтері бойынша 1999 жылы 1 қаңтарына зейнетақы қорларыныңа ктивтер көлемі 23527734,0 мың теңгеден тұрды, оның ішінде мемлекеттік емес зейнетақы қорларының активтері - 5581047,4 мың теңге. Инвестициялық табыс үлесі 1998 жылы 6,79%-н, 1999 жылы - 13,13%-ға өсіп тұр.
Осыдан, зейнетақы активтер көлемі мен олардың активті халық бөлігін қамту көрсеткіштеріндегі ел арасындағы айырмашылық келесі себептермен анықталады: қорға міндетті емес қатысу, кәсіпорын көлемі (ірі кәсіпорында жұмыс істейтіндер зейнетақы бағдарламаларымен көбірек қамтылған), белгілі бір салаға жатқызылуы, жұмысшалардың әлеуметтік-кәсіби және жиынтық құрылымы (әйел адамға қарағанда, ер адамның зейнетақы бағдарламаларына қатысуға ынтасы көбірек), кәсіпорынның жеке немесе мемлекеттік секторға жатқызылуы (соңғысында жұмыс істейтіндер зейнетақы бағдарламасымен көбірек қамтылған).
ОЭСР елдеріндегі зейнетақы қоры активтерінің тез өсу факторының ішінен мамандар келісін атап көрсетеді:
* олардың қатысушыларына берілетін салық жеңілдіктері;
* өз активтер орналастыратын кезде қорға арналған жеңілдіктер;
* қаржы нарықтарында операциялардың табыстылық деңгейінің салыстырмалы жоғарлығы.
Көптеген елдерде жекешелендіру процестерін қаржыландыру үшін зейнетақы қорлары қаржы көзі болып табылады. Мемлекеттік зейнетақымен қамтамасыз ету бағдарламасын осы еледердің үкіметтің алдын ала салынған салымдарына негізделген, жеке меншік зейнетақы бағдарламамен ауыстырып, ірі капитал қорларын жаңадан жекешелендірілген компаниялардың ақшаларын сатып алу үшін құрады.
Жеке инвесторлар құқықтарын кеңейту жеке меншік зейнетақымен қамтамасыз ету бағдарламасына салымдардың өсуіне және ұжымды инвестиция нарығының активтенуіне оң ықпалын тигізеді. Салым салушының құқықтарын кеңейту салдары АҚШ-тағы тұрақты зейнетақыны төлеуді көздейтін бағдарламадан, инвестордың зейнетке дейінгі салымдардан сәйкес табысына қарай негізделген зейнетақы төлеу бағдарламасына көшу болып табылады. Зейнетақы және бірлескен қорлар тәжірибесі шетел капитал құюдан табыстар өсуі мүмкін, ал егер құнды қағаз портфельдерін нарыққа дұрыс орналастырсақ инвестициялық тәуекел мөлшері азаятынын көрсетіп тұр.
Англия, Германия, Канада, Жапония, АҚШ және басқа да кейбір дамушы елдер шетел құнды қағаз нарықтарына шыға отырып үлкен пайда алды.
Чилидегідей Қазақстандағы басқару компаниялары коммерциялық ұйым ретінде құрылады, яғни осы құрған құрылтайшылардың мақсаты - табыс табу. Компаниялар акционерлік қоғам ретінде құрылады. Чилидің зейнетақы компания басқарушылары резервті қор ретінде барлық зейнетақы қорының 1% эквивалентті соманы инвестициялауға міндетті. Қазақстанда басқаруға қабылданған зейнетақы активтері бойынша міндеттемелерді дер кезінде іске асыруды қамтамасыз ету үшін зейнетақы активтерін басқару компаниясы да негізгі және резервті капитал құрады.
Резервті капитал өз қаражаттар есебінен құрылады және басқаруға қабылданған зейнетақы активтерінің өсуіне пропорционалды ұлғайту керек. Негізгі резервті капитал қойылым мөлшері зейнетақы активтер көлеміне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz