Мектепалды даярлық топтағы оқу іс-әрекеті процесіндегі естің маңыздылығы мен алатын орнын анықтау және дамыту
Кіріспе
1. Ес процесін қалыптастырудың психологиялық.педагогикалық негіздері.
1.1 Мектепалды даярлық тобындағы балаларды мектепке психологиялық жағынан даярлаудың маңызы
1.2 Естің негізгі түрлері, процестері, механизмдері.
1.3 Мектепалды даярлық топ балаларының білім меңгеру процесіне есте сақтау тиімділігін сипаттайтын факторлар
2. Мектепалды даярлық тобындағы балалардың ес процесін қалыптастыруда ұйымдастырылатын эксперименттік жұмыстар.
2.1 Мектепалды даярлық тобындағы балалардың ес қасиеттерінің бастапқы деңгейін анықтау.
2.2 Мектепалды даярлық топ балаларында есті қалыптастыру әдістемесі..
2.3 Зерттеу нәтижелерін талдау
Қорытынды.
Әдебиеттер тізімі.
1. Ес процесін қалыптастырудың психологиялық.педагогикалық негіздері.
1.1 Мектепалды даярлық тобындағы балаларды мектепке психологиялық жағынан даярлаудың маңызы
1.2 Естің негізгі түрлері, процестері, механизмдері.
1.3 Мектепалды даярлық топ балаларының білім меңгеру процесіне есте сақтау тиімділігін сипаттайтын факторлар
2. Мектепалды даярлық тобындағы балалардың ес процесін қалыптастыруда ұйымдастырылатын эксперименттік жұмыстар.
2.1 Мектепалды даярлық тобындағы балалардың ес қасиеттерінің бастапқы деңгейін анықтау.
2.2 Мектепалды даярлық топ балаларында есті қалыптастыру әдістемесі..
2.3 Зерттеу нәтижелерін талдау
Қорытынды.
Әдебиеттер тізімі.
Зерттеудің көкейкестілігі. Бүгінгі күнде педагогикалық әрі психологиялық зерттеулер өте көп. Бір байқалатыны: оқытуды педагогика – дидактика (оқыту) – әдістеме, ал психология жантану мәселесі тұрғысынан зерттейді, ғалымдар ғылыми пікірлерін жекелеген зерттеулер көлемінде ұсынады. Ол үшін алдыңғы қатарлы тәжірибеге сүйеніп, жаңа технологиялар тоғысындағы соны мазмұнды, ғылыми практикалық ізденістерді жүргізу аса маңызды шара.
Бүгінгі жаңа қоғамда болып жатқан терең әлеуметтік-экономикалық өзгерістер білім дамуына жаңа ықпалдарды талап етеді, қалыптасқан әдіснама мен педагогика ғылымының парадигмаларын өзгертуді қажет деп санайды. Білім беруді дамыту концепциясы тек қана білімнің теориялық ұстанымдарының жаңартылуына бағытталған, ал реформаның негізгі талаптарына жауап бере алмауда. Сол себепті Қазақстан Республикасының 2005-2010 жылдар аралығында білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасына сәйкес білім берудің әрбір кезеңдеріне білім жүйелерінің жетілген жаңа үлгілерін енгізу міндеттелді. Қазақстан Республикасы жоғары мектеп педагогикасы саласында болашақ мамандарды кәсіби даярлаудың түрлі аспектілері бойынша зерттеу жұмыстары (А.П. Сейтешов, М.М. Құлдыбаев, А.А. Бейсенбаева, А.Е. Әбілқасымова, А.А. Құдайқұлов, О.С. Сәлімбаев, Л.Х. Мажитова, В.Н. Косов, Г.А. Уманов, Т.К. Кенжебаев, Э.М. Мамбетакунов, Н.Д. Хмель және т.б.)(1-4) ұлттық кадрларды қалыптастырудың ғылыми-теориялық негіздерін анықтап берсе; Олай болса, қазір қоғам алдындағы негізгі міндеттердің бірі-заман сұранысына сай оқу-ағарту, тәрбие мәселелерін сараптап, оқушылардың кәсіптік бағдарын қалыптастыруда университет пен мектеп арасында сабақтастықты орнату, бүгінгі таңның кезек күттірмейтін келелі мәселелерінің бірі болып отыр. Балалардың танымдық үрдісін тиімді етіп ұйымдастыру арқылы ес процесін қалыптастыруды психологиялық тұрғыдан А.Н.Леонтьев, А.Р.Лурьея, С.Л.Рубинштейн, Л.В.Занков, Л.В.Эльконин, А.В.Петровский т.б. ғалымдар қарастырса, педагогикалық тұрғыдан П.И.Пидкасистый, Т.И.Шамова, Т.Н.Щукина, т.б. болса, отандық ғалымдардан Ж.И. Намазбаева, Т.С.Сабыров, Н.Д.Хмель т.б. зерттеді.(5-9)
Әдістемелік тұрғыда бұл мәселені Н.А.Ахметова, А.Е.Әбілқасымова, Т. Әбілова, А.А. Бейсенбаева, М.Х. Балтабаев, Ж.Т.Дәулетбекова, Р.К. Дүйсенбінова, М.Ж.Жадрина, Қ.Қайым, Қ.Қ. Қабдықайыров, И.Д.Синельникова,О.С. Салимбаев, А.Т.Томаев, Б.Т.Набиева, Н.А.Рыков т.б. ғалымдар зерттеп, жеке пәндерді оқытуға байланысты және сабақтан тыс тәрбие жұмыстарын ұйымдастырудың ерекшеліктерін анықтауға үлес қосты.(10-17)
Бүгінгі жаңа қоғамда болып жатқан терең әлеуметтік-экономикалық өзгерістер білім дамуына жаңа ықпалдарды талап етеді, қалыптасқан әдіснама мен педагогика ғылымының парадигмаларын өзгертуді қажет деп санайды. Білім беруді дамыту концепциясы тек қана білімнің теориялық ұстанымдарының жаңартылуына бағытталған, ал реформаның негізгі талаптарына жауап бере алмауда. Сол себепті Қазақстан Республикасының 2005-2010 жылдар аралығында білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасына сәйкес білім берудің әрбір кезеңдеріне білім жүйелерінің жетілген жаңа үлгілерін енгізу міндеттелді. Қазақстан Республикасы жоғары мектеп педагогикасы саласында болашақ мамандарды кәсіби даярлаудың түрлі аспектілері бойынша зерттеу жұмыстары (А.П. Сейтешов, М.М. Құлдыбаев, А.А. Бейсенбаева, А.Е. Әбілқасымова, А.А. Құдайқұлов, О.С. Сәлімбаев, Л.Х. Мажитова, В.Н. Косов, Г.А. Уманов, Т.К. Кенжебаев, Э.М. Мамбетакунов, Н.Д. Хмель және т.б.)(1-4) ұлттық кадрларды қалыптастырудың ғылыми-теориялық негіздерін анықтап берсе; Олай болса, қазір қоғам алдындағы негізгі міндеттердің бірі-заман сұранысына сай оқу-ағарту, тәрбие мәселелерін сараптап, оқушылардың кәсіптік бағдарын қалыптастыруда университет пен мектеп арасында сабақтастықты орнату, бүгінгі таңның кезек күттірмейтін келелі мәселелерінің бірі болып отыр. Балалардың танымдық үрдісін тиімді етіп ұйымдастыру арқылы ес процесін қалыптастыруды психологиялық тұрғыдан А.Н.Леонтьев, А.Р.Лурьея, С.Л.Рубинштейн, Л.В.Занков, Л.В.Эльконин, А.В.Петровский т.б. ғалымдар қарастырса, педагогикалық тұрғыдан П.И.Пидкасистый, Т.И.Шамова, Т.Н.Щукина, т.б. болса, отандық ғалымдардан Ж.И. Намазбаева, Т.С.Сабыров, Н.Д.Хмель т.б. зерттеді.(5-9)
Әдістемелік тұрғыда бұл мәселені Н.А.Ахметова, А.Е.Әбілқасымова, Т. Әбілова, А.А. Бейсенбаева, М.Х. Балтабаев, Ж.Т.Дәулетбекова, Р.К. Дүйсенбінова, М.Ж.Жадрина, Қ.Қайым, Қ.Қ. Қабдықайыров, И.Д.Синельникова,О.С. Салимбаев, А.Т.Томаев, Б.Т.Набиева, Н.А.Рыков т.б. ғалымдар зерттеп, жеке пәндерді оқытуға байланысты және сабақтан тыс тәрбие жұмыстарын ұйымдастырудың ерекшеліктерін анықтауға үлес қосты.(10-17)
1. Ә.Алдамұратова «Жалпы психология» Алматы. «Білім», 1996ж.
2. Л.С.Выготский «Развитие высших психических функций» Москва, 1960 г.
3.Л.С.Выготский «Баланың жас ерекшеліктері және кемтар балалар психологиясы туралы таңдамалы еңбектер» Алматы, 1999 ж.
4.Л.С.Выготский «Психология» Москва, 2000 ж.
5.Қ.Жарықбаев «Психология» Алматы, «Білім», 1993 ж.
6. В.С.Мухина «Мектеп жасына дейінгі балалар психологиясы» Редакцияны басқарған Л.А.Венгер. Алматы, 1986 ж.
7. Р.С.Немов «Психология» Москва. Просвещение, 1990 ж. II том, III том
8. Т.Тәжібаев «Жалпы психология» Алматы «Қазақ университет!» 1993 ж.
9. Л.Р.Столяренко «Основы психологии» Ростов-на-Дону. Финикс, 1997 ж.
10.А.В.Петровский «Общая психология» Москва, Просвещение 1986 ж.
11 .Я.Л.Коломинский «Человек психология» Москва. Просвещение, 1980 ж.
12.Г.Крайг «Психология развития» Сайт-Петербург.
13.А.А.Люблинская «Детская психология» Москва, Просвещение, 1971 ж.
14.З.И.Истомина «Развитие памяти» Москва, Просвещение, 1978 ж.
15.«Психологические проблемы узнавания» М., Просвещение, 1980 ж.
16.В.И.Соколов «Механизмы памяти. Опыт экспериментального
исследования» М., Изд.МГУ., 1989 ж. 17.«Познавательная активность в системе процессов памяти» под редакцией
Н.И.Чуприковой М., Педагогика, 1989 ж. 18.Л.И.Куприянович «Резервы улушения памяти Кибернетические аспекты»
М., Наука, 1970 ж. 19.«Возрастные и индивидуальные различия памяти» под редакцией
Смирнова М., Просвещение, 1990 ж. 20.М.М.Бонгард «Проблемы узнавания» М., 1981 ж. 21.А.Р.Лурне «Мальенкая книга о большой памяти» М., 1990 ж. 22.«Психологический журнал» № 3, май/июнь, Алматы, 2003 ж, 23.«Отбасы және балабақша» № 3-4, Алматы, 2000 ж.
24.Выготский Л.С. «Мышление и речь». Избранные психологические
исследования. М., изд-во АПН., бет. 39-386. 25.Матюшкин А.М. «Проблемные ситуации в мышлении и обучений», М.,
«Педагогика», 1972 ж. 26.Пушкин В.Н. Эвристика - наука о творческом мышлении. М., Политиздат,
1967 ж.
27.Шарданов М.Н. «Мышление школьника», М., Учпедизд., 1963. 28.Рубинштейн С.А. О мышлении и путях его исследования. М.,Изд-во
Пономарев Я.А. Знание, мышление и умственное развитие. М.,
«Просвещение», 1967.
29.Егорова Г.В. Особенности памяти и мышления младших школьников,
отстающих в развитии. М., «Педагогика», 1973 бет. 20-31.
З0.Брумлинский А.В. Психология мышления и кибернетика. М.,
«Мысль», 1970 ж., бет 37-140.
ЗІ.Понаморев В.А. «Психология твоческого мышления». М., Изд-во АПН 32.Кудрявцев Г.В. «Психология технического мышления». М., «Педагогика»,
1975.
ЗЗ.Каул М., Скрибнер С. «Культура и мышления». М., 1977.
34.Кулюткин, Ювенамий, Николаевич и Сухобская Галина Степановна.
«Индивидуальные развлечение в мыслительной деятельности взрослых
учащихся». М., «Педагогика», 1972 бет. 197-207.
З5.Славская К.А. Мысль в действии. М., Политиздат 1968, 208 бет. З6.Спирикин А.Г. «Сознание и самосознания». М.,Полиздат, 1972. 37.Яковичева А.Ф. «Тезис структуры наглядно действенного мышления
дошкольника». /Учеб-ное пособие/ Ростов - на - Дону. 1975. бет. 111-112
38. Матюшкин А.М. «Проблемные ситуации в мышлении и обучени». М.,
«Педагогика», 1972, бет 197-207.
'39.Выготский Л.С. «Педагогика подростка». Соб.соч.в 6 том.,М., 1984 г.
40.Гоноболин «Психология». Алматы,1976 ж.
41.Держанов С. «Үлттық тәлім-тәрбие» «Ақиқат», № 12, 1991 ж.
2. Л.С.Выготский «Развитие высших психических функций» Москва, 1960 г.
3.Л.С.Выготский «Баланың жас ерекшеліктері және кемтар балалар психологиясы туралы таңдамалы еңбектер» Алматы, 1999 ж.
4.Л.С.Выготский «Психология» Москва, 2000 ж.
5.Қ.Жарықбаев «Психология» Алматы, «Білім», 1993 ж.
6. В.С.Мухина «Мектеп жасына дейінгі балалар психологиясы» Редакцияны басқарған Л.А.Венгер. Алматы, 1986 ж.
7. Р.С.Немов «Психология» Москва. Просвещение, 1990 ж. II том, III том
8. Т.Тәжібаев «Жалпы психология» Алматы «Қазақ университет!» 1993 ж.
9. Л.Р.Столяренко «Основы психологии» Ростов-на-Дону. Финикс, 1997 ж.
10.А.В.Петровский «Общая психология» Москва, Просвещение 1986 ж.
11 .Я.Л.Коломинский «Человек психология» Москва. Просвещение, 1980 ж.
12.Г.Крайг «Психология развития» Сайт-Петербург.
13.А.А.Люблинская «Детская психология» Москва, Просвещение, 1971 ж.
14.З.И.Истомина «Развитие памяти» Москва, Просвещение, 1978 ж.
15.«Психологические проблемы узнавания» М., Просвещение, 1980 ж.
16.В.И.Соколов «Механизмы памяти. Опыт экспериментального
исследования» М., Изд.МГУ., 1989 ж. 17.«Познавательная активность в системе процессов памяти» под редакцией
Н.И.Чуприковой М., Педагогика, 1989 ж. 18.Л.И.Куприянович «Резервы улушения памяти Кибернетические аспекты»
М., Наука, 1970 ж. 19.«Возрастные и индивидуальные различия памяти» под редакцией
Смирнова М., Просвещение, 1990 ж. 20.М.М.Бонгард «Проблемы узнавания» М., 1981 ж. 21.А.Р.Лурне «Мальенкая книга о большой памяти» М., 1990 ж. 22.«Психологический журнал» № 3, май/июнь, Алматы, 2003 ж, 23.«Отбасы және балабақша» № 3-4, Алматы, 2000 ж.
24.Выготский Л.С. «Мышление и речь». Избранные психологические
исследования. М., изд-во АПН., бет. 39-386. 25.Матюшкин А.М. «Проблемные ситуации в мышлении и обучений», М.,
«Педагогика», 1972 ж. 26.Пушкин В.Н. Эвристика - наука о творческом мышлении. М., Политиздат,
1967 ж.
27.Шарданов М.Н. «Мышление школьника», М., Учпедизд., 1963. 28.Рубинштейн С.А. О мышлении и путях его исследования. М.,Изд-во
Пономарев Я.А. Знание, мышление и умственное развитие. М.,
«Просвещение», 1967.
29.Егорова Г.В. Особенности памяти и мышления младших школьников,
отстающих в развитии. М., «Педагогика», 1973 бет. 20-31.
З0.Брумлинский А.В. Психология мышления и кибернетика. М.,
«Мысль», 1970 ж., бет 37-140.
ЗІ.Понаморев В.А. «Психология твоческого мышления». М., Изд-во АПН 32.Кудрявцев Г.В. «Психология технического мышления». М., «Педагогика»,
1975.
ЗЗ.Каул М., Скрибнер С. «Культура и мышления». М., 1977.
34.Кулюткин, Ювенамий, Николаевич и Сухобская Галина Степановна.
«Индивидуальные развлечение в мыслительной деятельности взрослых
учащихся». М., «Педагогика», 1972 бет. 197-207.
З5.Славская К.А. Мысль в действии. М., Политиздат 1968, 208 бет. З6.Спирикин А.Г. «Сознание и самосознания». М.,Полиздат, 1972. 37.Яковичева А.Ф. «Тезис структуры наглядно действенного мышления
дошкольника». /Учеб-ное пособие/ Ростов - на - Дону. 1975. бет. 111-112
38. Матюшкин А.М. «Проблемные ситуации в мышлении и обучени». М.,
«Педагогика», 1972, бет 197-207.
'39.Выготский Л.С. «Педагогика подростка». Соб.соч.в 6 том.,М., 1984 г.
40.Гоноболин «Психология». Алматы,1976 ж.
41.Держанов С. «Үлттық тәлім-тәрбие» «Ақиқат», № 12, 1991 ж.
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Бүгінгі күнде педагогикалық әрі
психологиялық зерттеулер өте көп. Бір байқалатыны: оқытуды педагогика –
дидактика (оқыту) – әдістеме, ал психология жантану мәселесі тұрғысынан
зерттейді, ғалымдар ғылыми пікірлерін жекелеген зерттеулер көлемінде
ұсынады. Ол үшін алдыңғы қатарлы тәжірибеге сүйеніп, жаңа технологиялар
тоғысындағы соны мазмұнды, ғылыми практикалық ізденістерді жүргізу аса
маңызды шара.
Бүгінгі жаңа қоғамда болып жатқан терең әлеуметтік-экономикалық
өзгерістер білім дамуына жаңа ықпалдарды талап етеді, қалыптасқан әдіснама
мен педагогика ғылымының парадигмаларын өзгертуді қажет деп санайды. Білім
беруді дамыту концепциясы тек қана білімнің теориялық ұстанымдарының
жаңартылуына бағытталған, ал реформаның негізгі талаптарына жауап бере
алмауда. Сол себепті Қазақстан Республикасының 2005-2010 жылдар аралығында
білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасына сәйкес білім берудің
әрбір кезеңдеріне білім жүйелерінің жетілген жаңа үлгілерін енгізу
міндеттелді. Қазақстан Республикасы жоғары мектеп педагогикасы саласында
болашақ мамандарды кәсіби даярлаудың түрлі аспектілері бойынша зерттеу
жұмыстары (А.П. Сейтешов, М.М. Құлдыбаев, А.А. Бейсенбаева, А.Е.
Әбілқасымова, А.А. Құдайқұлов, О.С. Сәлімбаев, Л.Х. Мажитова,
В.Н. Косов, Г.А. Уманов, Т.К. Кенжебаев, Э.М. Мамбетакунов, Н.Д. Хмель және
т.б.)(1-4) ұлттық кадрларды қалыптастырудың ғылыми-теориялық негіздерін
анықтап берсе; Олай болса, қазір қоғам алдындағы негізгі міндеттердің бірі-
заман сұранысына сай оқу-ағарту, тәрбие мәселелерін сараптап, оқушылардың
кәсіптік бағдарын қалыптастыруда университет пен мектеп арасында
сабақтастықты орнату, бүгінгі таңның кезек күттірмейтін келелі
мәселелерінің бірі болып отыр. Балалардың танымдық үрдісін тиімді етіп
ұйымдастыру арқылы ес процесін қалыптастыруды психологиялық тұрғыдан
А.Н.Леонтьев, А.Р.Лурьея, С.Л.Рубинштейн, Л.В.Занков, Л.В.Эльконин,
А.В.Петровский т.б. ғалымдар қарастырса, педагогикалық тұрғыдан
П.И.Пидкасистый, Т.И.Шамова, Т.Н.Щукина, т.б. болса, отандық ғалымдардан
Ж.И. Намазбаева, Т.С.Сабыров, Н.Д.Хмель т.б. зерттеді.(5-9)
Әдістемелік тұрғыда бұл мәселені Н.А.Ахметова, А.Е.Әбілқасымова, Т.
Әбілова, А.А. Бейсенбаева, М.Х. Балтабаев, Ж.Т.Дәулетбекова, Р.К.
Дүйсенбінова, М.Ж.Жадрина, Қ.Қайым, Қ.Қ. Қабдықайыров,
И.Д.Синельникова,О.С. Салимбаев, А.Т.Томаев, Б.Т.Набиева, Н.А.Рыков т.б.
ғалымдар зерттеп, жеке пәндерді оқытуға байланысты және сабақтан тыс тәрбие
жұмыстарын ұйымдастырудың ерекшеліктерін анықтауға үлес қосты.(10-17)
Адам өмірінде естің маңызы зор, өйткені онсыз ешбір іс-әрекет болмаған
болар еді. Қоғамдағы адамдардыңатқарып жүрген жұмыстары мен іс-әрекеттері
естің көмегімен жүзеге асырылады. Ес адамның әралуан іс-әрекеттерімен
байланысты болып, тіршілікте аса маңызды атқаратын болғандықтан, оның
түрлері мен көріністері де әрқилы. Бір нәрсені есте сақтау – оны
байланыстыру деген сөз.
Ес болмаса, адам оқи, еңбек те ете алмай, тіпті қарапайым дағдылардың
өзін игеруге шамасы келмейді. Осы орайда, ес проблемасын зерттеумен
айналысқан психолог-ғалымдарды атап өтсек: неміс психологы Г.Эббингауз
ойлаумен байланысты болмаған таза ес заңдылықтарын ашты,мағынасыз әріп
буындарын жаттай отырып, материалды есте қалдырудың негізгі шектерін
белгіледі. Ал, психиатр Э.Крепелина аталған тәсілдіпсихикалық ауытқуы бар
сырқаттардың есте қалдыру әрекетін тексеру үшінқолданды. Адам есінің бекуі
және қайта жаңғыруымен байланыстынегізгі заңдар Г.Э.Мюллер еңбектерінде
жария етілді.(17-19)
Алғашқы ес зерттеулері көбіне саналы іс-әрекетпен байланыстырылды,ал
19ғ. Аяғы мен 20ғ. Басында ғылыми іздену шеңбері кеңейе түсті, енді талдау
аймағына есте сақтаудың жалпы табиғи, адамға да, жануарға да бірдей
механизмдері алынды.
Ұлттық бәсекелестік қабілеті бірінші кезекте оның білімдік деңгейімен
айқындалады десек, әлемдік білім кеңістігіне толығыменкірігу білім беру
жүйесін халықаралық деңгейге көтеруді талап етеді. Мұндай саясат жеткіншек
ұрпақтың білімді сапалы да саналы етіп игеруін қолдайды.
Мектепке дейінгі мекемелердің оқытуы мақсатты ұйымдастырылған түрде
жүргізіледі. Ол арнайы құралдар көмегімен, нақтылы күнтізбеде жүйелі үрдіс
ретінде жүзеге асырылады. Бала оқу іс-әрекеті барысында бұрынғы білетін
мәліметтерін жаңа жадығаттарымен байланыстыра отырып есте сақтай білсе және
тәрбиеші тарапынан тұрақты түрде салыстыру мен жүйеге келтіру шаралары
үйретілгенде игерген білім сапасының жоғарылауын нақты көрген болар едік.
Балалық шақта естің барлық процестері оқу барысында үздіксіз қамтылып
отырады. Есте сақтаудың нәтижесінің болмауы, өмірдің қалыпты барысын бұзады
және қабылданған материалдың есте сақталмауы баланың ары қарай білімін
жалғастыруға кедергі жасайды. Сол себепті естің дамуы мектептегі оқу
процесінде маңызды роль атқарады. Алған білімін баланыңкөрсете алмауы мен
пайдасына жұмсай алмауы ес процесінің жеткілікті дамымағанына байланысты.
Міне, осындай обьективті себептерден біздің зерттеу тақырыбымыз
туындайды: Мектепалды даярлық топ топ балаларының білім меңгеруінде ес
процесінің қалыптасуы.
Зерттеу мақсаты: Мектепалды даярлық топтағы оқу іс-әрекеті процесіндегі
естің маңыздылығы мен алатын орнын анықтау және дамыту.
Зерттеу нысаны: Мектепалды даярлық топ балаларының білім меңгеру процесі.
Зерттеу пәні: Мектепалды даярлық топ топ балаларының білім меңгеру
процесіндегі есте сақтау ерекшелігі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: білім меңгеру барысында ес процесінің маңызы
ерекше екендігі белгілі. Біз өз зерттеулерімізде естіңнегізгі процестерінің
бірі – есте сақтаудың балалардың білім меңгеруде алатынорнын анықтауда
міндет еттік. Егер балалардың есте сақтауын түрліпсихологиялық амалдар
арқылы дамытып отырсақ, онда балалардың білім меңгерудің тиімділігі жоғары
болады деп жорамалдаймыз.
Зерттеу міндеттері:
1. Ес туралы теорияларға сүйене отырып зерттеу жұмысының маңызын ашу.
2. Балалардың білім меңгерту процесіндегі естің маңызын айқындау.
3. Эксперимент нәтижелерін өңдеп қорытындылау және білім меңгеруде
мектепалды даярлық топ топ балаларының есінің дамуын арттыру жөнінде
ұсыныстар жасау.
Зерттеудің теориялық жаңалығы және практикалық мәні.
Жұмыс барысында осы мәселе бойынша теориялық және практикалық
материалдарға талдау жасалып, жалпыланады, баланың толыққанды дамуына
жағдай жасауға болатыны көрсетіледі. Зерттеу жұмысы мектепалды даярлық
тобының балаларының ата-аналары, бала – бақша қызметкерлері және жалпы
балалармен жұмыс жасайтында үшін қолдануға ыңғайлы.
Зерттеу әдістері.
Зерттеу мақсаттары және міндеттеріне сәйкес келесі теориялық және
эксперименталды әдістер кешені қолданылады: мектепалды даярлық тобының
балаларының жеке бас қасиеттерінің қалыптасуы ұғымының психологиялық
мазмұнын анықтау мәселесі бойынша отандық және шетел әдебиеттірін теориялық
талдау; практикалық психология әдістері – Мектеп жасына дейінгі балалардың
қобалжу деңгейін анықтау тесті (Р.Тэммл, М.Дорки, В.Амен), Ағаш тесті,
даярлық дамуды анықтау сауалнамасы; эксперимент.
Зерттеу базасы. Астана қаласы, №52 Еркетай балабақшасының даярлық тобының
балалары.
Зерттеудің әдіснамалық негізі:
Балалардың даму ерекшеліктері туралы зерттеулер ( Л.С.Выготский,
Д.И.Фельдштейн, Мишель КЛЕ, Кравцов Г.Г., Маркова А.К.), тұлғаның өмір
сүруіндегі ес процесінің маңызы жайлы ғылыми теориялар (С.Л.Рубинштейн,
И.П.Павлов, М.Мюллер, И.Хоффман, Истомина З.М.)(19-21)
Зерттеу жұмыстарының кезеңдері:
1. Психологиялық әдебиеттерге талдау жасалып, зерттеу жұмысының
өзектілігі, мақсат міндеттері, болжамы айқындалды.
2. Тәжірибелік зерттеу шаралары негізінде анықтау, қалыпқа келтіру
жұмыстары жүргізіледі.
3. Эксперименттік жұмыстардың нәтижелерін өңдеу және жалпылау жасалды.
Диплом жұмысының құрылымы мен көлемі: жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі және қосымшадан тұрады.
Соңында тәрбиешілерге арналған ұсыныстар беріледі.
1 Ес процесін қалыптастырудың психологиялық-педагогикалық негіздері.
1.1 Мектепалды даярлық тобындағы балаларды мектепке психологиялық
жағынан даярлаудың маңызы.
Баланы мектепке психологиялық тұрғыда даярлау мәселесін ең алғаш
көтерген белгілі дидакт К.Д.Ушинский болды: "Мектептік оқуға дайын бала
–оқығысы келу тілегі мен іскерлігімен, ұзақ уақыт бойы зейінін шоғырландыра
алу қабілетімен, дағдыланбаған жағдайда баяу меңгерілетін нәрселерді жылдам
игеретіндігімен сипатталады" [7]. Ұлы ағартушының бұл көзқарасы, мектепке
барар баланың психологиялық даярлық сапасын дөп басып көрсете алуымен
ерекшеленеді. Мәселен, осы күнгі мектепке даярлық мазмұнын құрайтын
мотивтік даярлықты "оқығысы келу тілегі"; танымдық даярлықты "'зейінін
шоғырландыру", "материалды игеру" ұғымдары арқылы белгіленген.
К.Д.Ушинский мен Л.С.Выготский зерттеулері негізінде, А.Н.Леонтьевтің
басшылығымен баланың мектептегі оқуға даярлығының психологиялық мазмұны
мәселесіне арналған зерттеулер тобы 1948ж. жүргізіле бастайды. Мектепке
даярлық мәселесін, мектеп талабынан бөліп қарастыра отырып, А.Н.Леонтьев,
мектептегі оқудың баланың есіне, қабылдауына және тілінің дамуына, яғни
психикасының даму деңгейіне талап қоятындығын атап көрсетеді. Осы тұжырым
негізінде бала психикасын тануға арналған зерттеулер жарық көре бастайды:
Истомина З.М. - ырықты ес процесінің дамуы, Запорожец А.В. - ерікті
қозғалыс процесінің дамуы, Мануйленко З.Б. - ырықты мінез-кұлық дамуы. Осы
зерттеулер негізінде жатқан теориялық ой, яғни – психикалық әрекеттің
ырықты процесстері үнемі әрекет ретінде қалыптасатындығы – баланың
психикалық дамуын зерттеуде түбірлі мәнге айналды [20].
Мектептегі оқуға даярлық мәселесінің психологиялық мазмұны 1960-
жылдардың басында қалыптаса бастады. Ол – мектепке дейінгі кезеңде тәрбие
ықпалының негізінде қалыптасатын психиканың сапалық ерекшеліктері болып
белгіленді. Сол кездегі зерттеулер барысында алынған жаңа құрылымдар
былайша жіктелді:
1. Бұрын жеке-дара көрінетін психикалық әрекеттердің жүйеге
топтастырылуы (Л.С.Выготский).
2. Психикалық процестердің ырықтылығы, яғни саналы түрде
мақсатқа бағытталуы мен меңгерілуі (А.Н.Леонтьев).
3. Мотивтік-қажеттілік саласының жаңа сапалық құрылымы мен мазмұны
(Л.И.Божович).
4. "Өзіндік сананың" пайда болуы; оның құрылымында ерекше
мәнге ие болатын - өзіндік баға (Д.Б.Элъконин).
1960-жылдардың басына дейінгі кезеңде мектептік оқуға даярлық
мәселесі педагогикалық талап тұрғысынан ажыратылып, психология ғылымының
зерттеу нысаны ретінде қарастырылу сипатына ие болды. Осы мерзімде
жүргізілген зерттеулер нәтижесінде "мектепке психологиялық даярлық" ұғымы
қалыптасты. Мектепке психологиялық даярлық мазмұны болып, әлі толық
ашылмаған жаңа құрылымдар белгіленді.
1970-жылдары бастауыш оқу мерзімінің өзгеруімен және оқу материалының
толықтыру мен жүйелену деңгейінің көтерілуімен, мектепке психологиялық
даярлық мәселесінің зерттелу жағдайы күрт жоғарылады. Бастауыш білім
жүйесінің өзгерісі кіші мектеп оқушыларының оқу әрекетін қарқындандыруға
әкеп соқты. Ол, өз кезегінде, бала бақша мен мектеп арасындағы
сабақтастықтың нығаюына түрткі болса, екінші есепте балалардың мектепке
психологиялық даярлығы мәселесіне жаңаша қарауға итермеледі.
Жоғарыда шолу жасаған зерттеулердің мерзімі мен мазмұнынан мектепке
психологиялық даярлық тақырыбының балалар психологиясы мен педагогикалық
психология ғылымдарында қалай туындағанын байқауға болады. Ал осы тақырып
төңірегіндегі көзқарастар мен пікірлердің қайшылықтары мәселенің 1980-90
жылдардың өзінде әлі шешуін таппағандығын, жүйеленбегендігін дәлелдейді.
Мәселенің шешімі – мектепке даярлаудағы психологиялық тұрғыны іздестірумен
өлшенеді. 1984ж. КСРО-ның білім беру саласы реформаланды. Мұндагы басты
өзгеріс – балаларды мектеп қабырғасына бұрынғыдай 7 жастан бастап емес, 6
жастан қабылдау бағдарламасы еді. Осы жаңалыққа орай, балалар
психологиясының жас ерекшеліктері мәселесімен айналысып жүрген ғалымдардың
қалыптасқан қағидаларды қайта қарауына тура келді. Белгілі психолог
Л.С.Выготский теориясындағы "7 жас дағдарысы" да қайта құру қармағына
ілініп кетті. Атақты балалар психологы А.Л.Венгер Л.С.Выготскийдің "7 жас
дағдарысы" ұғымын ғасырдың бас жағында енгізілгенін мәлімдей отырып, уақыт
талабының өзгеруі салдарынан, дәл осы дағдарыс мәселесіне де басқаша қарау
керектігін абайлап отырып, түсіндірді [21-22].
1990-2000ж. аралығында жарияланған еңбектерден мектепке психологиялық
даярлық мәселесінің бір жүйеге келгендігін көруге болады. Бұл кезеңге тән
ерекшелік – мектепке психологиялық даярлықтың практикалық сипат ала
бастауында еді. Мәселен, Эльконин Д.Б. (1995), Немов Р.С. (1995),
Бурменская Г.В. (1990), Слуцкий В.М. (1991), Урунтаева ГА. (1995), Чейни Д.
(1992) зерттеулері балаларды мектепке психологиялық жағынан қалай даярлау
қажеттілігі туралы жаңа теориялық тұжырымдармен толықса, Дубровина И.В.
(1991); Овчарова Р.В. (1993), Рогов Е.И. (1995), Шевандрин Н.И. (1995),
зерттеулері мектепке психологиялық даярлықты жүзеге асыру жолдары туралы
тәжірибелік маңызы аса құнды практикалық материалдар ұсынды. Ал Венгер
Л.А., Поливанова К.Н., Сушкова Е.Ю. (1989), Худик В.А. (1992), Гуткина Н.И.
(1993), Гильбух Ю.З. (1993) зерттеулері мектепке психологиялық даярлық
диагностикасын өлшеу әдістемелерінің жиынтығын құрады. Осылайша балалар
психологиясы пәні мен психодиагностика пәндерінің тоғысында мектепке
психологиялық даярлық диагностикасы деп аталатын жаңа пән өмірге келді [23-
28].
Мектепке психологиялық даярлық диагностикасы пәнінің шетелдегі даму
жағдайына тоқталар алдында мына дерекке назар аударайық: балаларды мектепке
даярлау процесі іс жүзінде Ресейде 1970-жылдардан басталса, батыс еуропа
елдерінде 1950-жылдардың өзінде-ақ жалпы сипатқа ие болған.
Батыс Еуропада баланың мектептегі оқуға психологиялық даярлығының
диагностикасы тәжірибелік әрекет ретінде қалыптасты. Мәселен, 1920-
жылдардың басында Германияда мектепке барар баланы сынақтан өткізетін екі
орталық жұмыс істеді: Лейпциг қаласындағы Винклер зертханасы мен Мюнхендегі
Гуд және Пеннингтер орталықтары. Бұл тексерулердің міндеті - мұғалімнің,
баланың ақыл-ой қабілеті туралы мүмкіндігінше әрі тез, әрі батыл түрде
мәлімет алуына көмектесу болатын. Әр оқушыны жеке тұлға ретінде дамытып,
қалыптастыру және дидактиканың белгілі бір міндеттерін шешуге күш салу
мақсатында балаға құрылатын жеке оқу бағдарламалары үшін бұндай деректер
күші бүгінгі таңда да өзекті болып табылады [29].
1922-ж. Гамбургтегі психологиялық зертхана күшімен өткізілген "Альтон
сұрыптауы" деп аталатып тәжірибеге 240 оқушы қатысқан. Ондағы мақсат -
оқушыларды қабілеттеріне қарай, 3 сыныпқа бөлу еді. Бұл зерттеудің
ерекшелігі: сынақ - мұғалімдердің алғашқы айда оқушылар туралы алған
әсерлері бойынша жіктелген топтарды тексеруте бағытталғандығы болатын.
Сынақ құралы сөздік емес тестер болды және олар жеке-дара өткізілді. Сынақ
қорытындысы мұғалім пікірі мен тест нәтижелерінің сәйкестігін көрсетті.
Білім берудегі ізгілік ұстанымына қайшы келгенімен, қабілет деңгейіне қарай
топтастырып оқыту, бәлкім, тиімді де шығар. Дәл осындай тәжірибелер қазіргі
білім беру жүйесінде де кездесіп қалады.
Америка Құрама Штаттарында мектепке барар балаларды
психодиагностикалық тексеру жұмысын 1937ж. Термен бастады. Зерттеу Стенфорд
бағаны бойынша, жаппай сынақ жолымен жүрді. Эксперимент нәтижесі негізінде
баланың хронологиялық жасы мен дарындылық жасы салыстырылып, жоғары
нәтижеге қол жеткізген балалар мектепке бірден қабылданатын болған.
Американдық ғалым Д.Б.Эванс мектепке даярлықты жас мөлшеріне қатысты
қарастырды. Яғни, белгілі бір жас мөлшеріне келген бала, сол жас
көрсеткіштерінің өзімен-ақ, мектепке психологиялық жағынан да, басқа
жақтардан да (педагогикалық, физиологиялық тұрғыда) даяр болатындығын
айтты. Бұл көзқарасқа Д.П.Озубел оппоненттік жасады: мектепке даярлық
баланың жасына емес, мінез-құлқына қатысты, себебі белгілі бір жас
шамасындағы балалар жетілу қарқыны жағынан әр түрлі әрі өмірлік
тәжірибелері де әр қилы болып келеді. Мектепке психологиялық даярлық
диагностикасын тек қана бір фактор - жас шамасына қатысты қарастыру
жеткіліксіз. Бұл ретте Д.П.Озубелдің пікірі ғылыми дәлелденген тұжырымдар –
дамудағы даралық ерекшелік факторы және дамуға орта ықпалы теориясымен
сәйкес.
Озубел Д.П. мен Эванс Д.Е. зерттеулері, жалпы алғанда, мектепке
психологиялық даярлық диагностикасы мәселелерін шешеді, бірақ олар ұсынған
ұғымдар нақтылауды, психологиялық терминологияны қолдануды қажет етеді.
Авторлар өз тұжырымдарын дәлелдегенде бір жақты, үстірт пікір ұстанады.
1954ж. чех ғалымдары А.Керн мен Я.Йирасек мектепке психологиялық
даярлық диагностикасы туралы ғылыми ізденістер жүргізіп, зерттеу
қорытындысы ретінде әйгілі Керн-Йирасек тестін ұсынады. Олардың пікірінше,
мектепке түскен бала оқушыға тән кейбір белгілерді игеруі қажет:
1. ақыл-ой кемелі;
2. көңіл-күй кемелі;
3. әлеуметтік қатынастар кемелі.
А.Керн мен Я.Йирасек ақыл-ой кемеліне баланың заттардың жеке
бөліктерін қабылдай алуын, ерікті зейінін, салыстыра ойлай алу қабілетін;
көңіл-күй кемеліне баланың көңіл күйінің тұрақтылығын, оқыс реакцияның
түгелдей жойылуын жатқызады. Ал әлеуметтік кемелді құрдастарымен қарым-
қатынас қажеттілігімен; топта қабылданған ережелерге бағына алу
қабілетімен; сондай-ақ жаңа қоғамдық ортада оқушының әлеуметтік
қатынастарға икемделе алуымен байланыстырады. Керн-Йирасек зерттеулерінде
кейбір психологиялық категориялар педагогикалық терминдермен беріледі.
Мәселен, мектепке психологиялық даярлық диагностикасы мазмұнындағы ақыл-ой
кемелін авторлардың өздері қабылдау, зейін, ойлау деп белгілейді. Қазіргі
психология бұл сапаны ақыл-ой кемелі деп емес, танымдық процестер даярлығы
деп атайды.
1965ж. Америка зерттеушілері Ф.Л.Илг пен Л.Б.Эймс мектепке
психологиялық даярлық диагностикасынан төмен көрсеткіш берген балаларды
мектептен қайтадан шығарып алып, көптеген жаттығулар жүргізіп, даярлықтың
белгілі бір деңгейіне жеткізіп барып, мектепке қайта беру керек деген пікір
айтқан. Олардың бұл ұсынысы мектепке даярлық деңгейі қалыпты даму жағдайына
сәйкес емес балалармен өткізілетін жұмыс түріне ұқсас. Д.П.Озубел мынадай
пікір айтады: бала мектептегі оқуға даяр болмаған жағдайда мектептегі оқу
бағдарламасын өзгертіп, сол арқылы бірте-бірте балалардың даму деңгейін
теңестіру қажет. Көрсетпей кетуге болмайтын қайшылық - екі зерттеушінің
де, балалардың мектепке даярлығының көлемін мектепке қабылданған соң
тексеретіндіктерінде. Егер бұл үрдіс мектепке қабылдар алдында жүргізілсе,
сыналушыларға қатысты ізгілік принципіне де, дамудағы диалектика
заңдылығына да, психологтың кәсіби-этикалық ұстанымына нұқсан келмес еді.
Ф.Л.Илг пен Л.Б.Эймс 5 пен 10 жас аралығындағы балалардың мектепке
даярлық деңгейін диагностикалауға байланысты арнайы тапсырмалар жүйесін
жасады. Бұл тестердің тәжірибелік маңызы қазір де жоғары [30].
Мектепке психологиялық даярлық диагностикасы Ресей елінде (КСРО) өткен
ғасырдың бас кезінде бала қабілетін өлшеудің ең қарапайым жолдарымен
басталды. 1924ж. кеңестік психологтар Е.Н.Эвергетова мен А.Б.Серебрянников
"Бала ақыл-ойының даму деңгейін барынша қарапайым өлшеу" деп аталатын,
проф. А.П.Нечаев әдістемесін қолданып, зерттеу жүргізді. Тексеру
қорытындысы А.П.Нечаев әдісінің балалармен жылдам танысуға ықпал ететінін
және кейінгі бақылауларға тірек бола алатынын көрсетті.
1925-жылдан бастап, Ленинградта (Санкт-Петербург) педологиялық
кабинеттер торабы жұмыс істей бастады. Профессор А.С.Грибоедов атындағы
Ленинград "Балаларды Тексеру Институтының" әдістемелік басшылығымен,
мектептерде жаппай 2 бағыттағы тексерулер жүргізіле бастады: мектептік
жетістікті тексеру және ақыл-ой дамуының психометриялык сынақтары. Олар 1-
сынып оқушыларын мектепке түскен алғашқы ай барысында зерттеп, 3 бағытта
қарастырды:
1) от басы жағдайын;
2) дене дамуын;
3) ақыл-ой деңгейін.
Берілген мәселе төңірегінде атқарылған орасан зор еңбек, зерттеу
барысында алынған мәліметтерді өңдеп, нақты қорытынды жасаумен ғана
шектелді. Мектепке даярлықтың психологиялық өлшемдерін жасау туралы мәселе
көтерілмеді. Әйтсе де, аталмыш институттың мектепке даярлықтың
психологиялық жақтарын іздестіру барысында қарастырған бағыттары, күні
бүгінге дейін мектепке психологиялық даярлық мазмұнын құраумен келеді.
Мәселен: от басы жағдайы - әлеуметтік ортасы;
дене дамуы - биологиялық кемелденуі;
ақыл-ой деңгейі - танымдық даярлығы; - деп қарастырылуда.
Институт ұжымының осы зерттеулері ССРО-дағы тәжірибелік психология
саласындағы, мектепке психологиялық даярлық туралы алғашқы ресми деректер
екендігімен де құнды.
Мектептегі оқуға даярлық мазмұнына терең эксперименттік талдауға деген
ынта, 70-жылдардың басында, мектепке даярлықты анықтау жолдары мен
өлшемдерін жасауға талпыныспен жалғасты. 1978 жылы Л.А.Венгер мен
Б.В.Холмовская басшылығымен мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл-ой дамуы
көрсеткіштері жүйесін белгілейтін негізгі зерттеулердің бірі жүзеге
асырылды [31].
Мектепке даярлықты бағалауға мүмкіндік беретін арнайы
психодиагностикалық шаралар жасауға П.Я.Кэес (1982) еңбегі арналды. Автор
пікірінше, мектепке даярлықты анықтау үшін балалардың қабілетін тексеру
керек. "Бірақ ақыл-ой қабілетінің сан түрлілігіне орай, оның барлығын
зерттеп шығуға мүмкіндік жоқ. Сондықтан, баланың ақыл-ойының даму деңгейі
туралы мәлімет беретін бірнеше негізгі қабілеттерді зерттеу жаткілікті"
[32].
А.Л.Венгер және Е.В.Филиппова (1980) 6-7 жасар балалардың мектептегі
оқуға даярлығын белгілеп, сосын әр түрлі оқу-тәрбие жағдайында олардың
психикалық даму барысын бақылады. Бұл зерттеудің ерекшелігі - отбасында
тәрбиеленген бала мен ата-ана бақылауынан тыс мекемелер тәрбиеленушілерін
салыстыра отырып, зерттеуі [33].
Жоғарыдағы зерттеулердің барлығында мектепке психологиялық даярлықты
анықтау құралдары топтық сипатқа ие, ал анықтау тәсілдері белгіленген
сапаларды өлшеуге бағытталады. Мектепке даярлықты анықтау нәтижелері
"реттік орын көрсеткіші" немесе "ақыл-ой деңгейі" арқылы анықталады,
"Мұндай бағытта шешілетін міндет - озаттарды іріктеу, артта қалушыларды
белгілеу болып табылды". Дегенмен, бұл зерттеулердің, мектепке
психологиялық даярлықты анықтау мәселесінің жасалып, қалыптасу тарихына
қосқан үлес-салмағы айтарлықтай зор еді. Олар мектепке психологиялық
даярлықты анықтау құралдарын жасау арқылы, осы мәселенің тәжірибелік
әрекет ретінде қалыптасуына үлкен ыкпал етті.
Республикамызда әр жылдары мектепке даярлау мәселесін зерттеумен
айналысқан ғалымдар еңбектерін талдау барысында зерттеушілердің мәселені
психологиялық тұрғыдан емес, педагогикалық тұрғыдан шешуді басшылыққа
алғандары айқындалды, Мәселен, Б.Баймұратованың "Балаларды мектепке даярлау
жөнінде" (1975) еңбегінде мектепке даярлау мектепке дейінгі кезеңнің басты
мәселелерінің бірі деген бағытты ұстана отырып, балаларды мектептегі оқуға
даярлаудағы негізгі міндетті мектепке дейінгі мекемелер қызметі деп тауып,
бала бақшадағы оқу-тәрбие үрдісі арқылы шешу жолдары ұсынылады. Мәселен:
баланың тілін дамыту арқылы;
сауат ашу жұмыстарын жандандыру арқылы;
балаларға оқып беру үшін қосымша мәтіндер жасау арқылы. Зерттеушінің
"Баланы мектепке даярлау - бала 7 жасқа толғанда емес, оның сәби шағынан
басталуға тиісті" деген пікірі әлі күнге өзектілігін жойған жоқ.
Баланы мектепке даярлау (1965) деп аталатын К.Қойбағаровтың еңбегі
мектепке даярлаудың қажеттілігін насихаттай отырып, қоғамдық тәрбие рөлін
жақтайды [34].
Қ.Сейсенбаевтың "Отбасы тәрбиесіндегі баланы мектепке даярлауда қазақ
халық педагогикасының прогресшіл идеялары мен тәжірибелерін пайдалану
проблемасы" еңбегі ұлттық реңкте жазылған туынды. Этникалық педагогика мен
психология ғылымының негіздеріне сүйене отырып, мектепке даярлауды -
баланың сөздік қорын молайту, есте сақтау, ойлауын дамытуға арналған ауыз
әдебиетінің кіші жанрларының үлгілерін және ұлттық дәстүрлер мен әдет-
ғұрыптарды пайдалану арқылы шешуді көздейді [35].
"6-7 жасар балаларды мектепте оқуға даярлаудың педагогикалық
мәселелері" (1999ж.) тақырыбындағы Ж.Рысбекованың диссертациялық
зерттеуінде мектепке психологиялық даярлық бағыттарына: биологиялық кемел;
танымдық даярлық; еріктік; көңіл-күйлік және жеке басының даярлықтарына
сәйкес, педагогикалық категориялар қарастырылады [36].
Х.Т.Шериазданованың "Мектепке дейінгі білім беру жүйесі педагогтары
мен психологтарын кәсіби даярлаудың психологиялық негіздері" атты
зерттеуінде былай делінеді: "Оқытудың теориялық негіздерін жасаған
Л.С.Выготский, П.Я.Гальперин, В.В.Давыдов, Л.В.Занков, Л.Н.Леонтьев,
Н.А.Менчинская, Д.Б.Эльконин зерттеулеріне сүйене отырып, оның, балалардың
танымдық әрекетіне, сондай-ақ эмоциялық, еріктік, мотивтік салаларына
ықпалын көрсетіп, біз, басты өлшемі мектептегі оқуға даярлық болып
табылатын, өтпелі кезеңге көңіл бөлдік.
Ғалым еңбегінде, баланың мектепке танымдық даярлығын аса маңызды үш
тұрғыда: зейіннің даму деңгейі (ырықты; ырықсыз); естің даму деңгейі және
ойлаудың қарапайымнан жоғары формаға дейінгі даму деңгейі қарастырылады.
Олардың әрқайсысының көріну жолдары қарым-қатынастың түрлі стильдері арқылы
сипатталынған. Мәселен, зейін қасиеттері мен түрлері: көлемі, тұрақтылығы,
алаңдағыштығы, шашыраңқылығы, шоғырлануы және ырықтылығы өктемдік,
тәуелсіздік, ымырашылдық стильдерінде қалай көрінетіндігі; есте сақтау мен
қайта жаңғыртудың көрнекі-бейнелік, қозғалыс, логикалық ойлау түрлерінің
жоғарыда аталған қарым-қатынастың 3 түрлі стилінде көріну жолдары
талданған.
Қ.Т.Шериазданованың мектеп жасына дейінгі баланың психикалық
дамуындағы қарым-қатынас рөлі тұжырымдамасы ресейлік ғалымдар Е.О.Смирнова,
М.И.Лисина, Е.Е.Кравцовалар зерттеулерімен үндес; сондай-ақ баланың
мектептегі оқуға психологиялық даярлығымен байланысты қарастырылады:
Мектепте жақсы оқуы үшін балада қарым-қатынастың формалары қалыптасқан
болуы керек. Ол оқушыдағы жетекші әрекет — оқу ісінің міндеттерін игеру
үшін қажет". "Үлкендермен қарым-қатынас балаға жаңа білімдер мен
іскерліктерді меңгеруге көмектеседі, әрі бірте-бірте жетекші әрекеттің жаңа
түріне көшуге даярлайды" [37].
Қазақстан Республикасының Ы.Алтынсарин атындағы Білім академиясының
мектепке дейінгі тәрбие және бастауыш білім зертханасы да балаларды
мектепке даярлау ісін зерттеумен кең көлемде айналысты. Балалардың
психикалық ерекшеліктеріне сүйене отырып, мектепке даярлықты жүзеге
асырудың жолдарын қарастыратын бұл кешенді зерттеудің ғылымилық жағынан
гөрі, әдістемелік жағы, психологиялық қырынан гөрі, педагогикалық қыры
басым. Осы зертхана мәліметтері практикалық құндылығымен әлі күнге өзекті
болып келеді [38].
"Танымдық іс-әрекет - мектепке бейімделудің басты факторы" (1999) деп
аталатын М.Асылханованың диссертациялық зерттеуі балаларды мектепке
даярлаудың психологиялық мәселелеріне, бағыты жағынан, жақынырақ еңбек.
Мектепке бейімдеудегі психикалық факторларға сипаттама бере отырып, басты
фактор ретінде танымдық іс-әрекетке тоқталады. Әйтсе де, мектепке даярлау
мен бейімдеу екі бөлек мазмұндағы тақырыптар. Даярлық ісі мектепке дейін
жүргізілсе, бейімдеу ісі мектепке келгеннен соң жүзеге асырылатын шара.
"Мектепке бейімделу - әлеуметтік тәжірибелерді ...меңгеру үрдісінің
тарихи белгіленуі; оқушылардың әлеуметтенуінің бір құрылымы ретінде
анықталады". Яғни, сыналушының бір әлеуметтік ортадан екінші әлеуметтік
ортаға өту барысы емес, (егер олай болғанда 6-7 жастағы "өтпелі
кезең" дағдарысы деп қарастыруға болар еді) жаңа әлеуметтік ортадағы
(мектептегі) психикалық күйі сипатталады. М.А.Асылханова зерттеуінде
мектепке бейімделудің басты факторы ретінде танымдық іс-әрекет
қарастырылған, ал мектепке психологиялық даярлық диагностикасы мазмұнында
танымдық даярлық негізгі өлшем ретінде сипатталады [39].
Мектепке психологиялық даярлық диагностикасының ғылыми негіздері
(2002ж.) деп аталатын М.П.Оспанбаеваның диссертациялық зерттеуінде алғаш
рет мектепалды даярлық психодиагностикасының құрылымы жіктеледі және оның
мазмұны мектепалды дағдарысымен бірлікте қарастырылады. Бұған дейін
зерттелінген еңбектердің барлығында "мектепке психологиялық даярлықты қалай
анықтау керек?" "мектепке психологиялық даярлық табиғаты неде?" сипатындағы
қолданбалы сұрақтар іздестіріледі. Ал, мәселені жеке зерттеу саласы
деңгейіне көтеріп, оны нақты деректермен негіздеу жағы қарастырылмайды.
М.Оспанбаева зерттеуі мектепке психологиялық даярлық диагностикасын
теориялық ғылым, әрі тәжірибелік іс-әрекет ретінде зерттеуімен құнды.
Мектепке қабылданар баланың психологиялық даярлық деңгейін тексеру; диагноз
қою; дамыту жолдарын белгілеу - қысқа мерзімдік диагностикалық шара болып
табылады; ал осы даярлық диагностикасы мазмұнын тың деректермен жетілдіріп,
оны пән деңгейінде қарастыра отырып, теориясын жасауға талпынуы – автордың
дербес ғылыми жетістігі болып табылады [40].
Мектепке психологиялық даярлық диагностикасының Қазақстандағы жағдайын
талдау барысында осы мәселенің ашылу сипаты шамамен екі кезеңге
бөлінетіндігі анықталды: 1965-1990жж – мектепалды даярлық маңызы туралы
болса, 1991-2005жж – мектепалды даярлық психодиагностикасының қалыптасу
кезеңі.
Баланың мектептегі оқуға психологиялық даярлығын ғылымда 5, 6, 7 жас
кезеңдерінде анықтау қалыптасқан. Бұл жас мөлшері балалар психологиясында
мектеп жасына дейінгі ересек кезең (3-7 жас аралығы) деп аталады. Мектеп
жасына дейінгі кезеңнен мектептік кезеңге көшу құбылысын өтпелі кезең
деп, ондағы негізгі ерекшелікті – мектепке психологиялық даярлық деп
көрсетеді. Осы мәселенің жасалу жолын ғылыми талдау барысында, мектепке
психологиялық даярлық диагностикасының шартты түрде 5-кезеңге бөлінетіндігі
анықталды.
Сонымен, мектепке психологиялық даярлық диагностикасының қалыптасу
кезеңдері келесі ретпен кезеңделеді.
1-кезең – 1920-1946 жылдар аралығын қамтиды. Бұл кезеңге тән ерекшелік
– берілген мәселенің эксперименттік сипат алуы. Қол жеткен табыстары:
баланың мектептегі оқуға даярлығын ұйымдастыру қажеттілігін мәселе ретінде
көтерулері. Баланың мектеп талаптарын орындау шамасы психикалық даму
барысына тәуелді; ал ол, өз кезегінде, әлеуметтік орта мен дене дамуына
тікелей қатысты деп тауып, осы жорамалдың ақиқаттылығына көз жеткізу үшін
кешенді тексерулер ұйымдастыруы. Өкілдері: А.П.Нечаев, Е.Н.Эвергетова,
А.Б.Серебряников, т.б.
2-кезең – 1947-1960 жылдар. Бұл кезеңге тән ерекшелік – баланың
мектептегі оқуға психологиялық даярлығының мазмұнын жасауға деген
талпыныспен сипатталады. Қол жеткен табыстары – даярлық процесін мектеп
талаптарынан бөліп алып қарастыру барысында, баланың мектептегі оқуға
даярлығын психологиялық мәселе ретінде қалыптастырулары еді. Өкілдері:
А.Н.Леонтьев, А.В.Запорожец, З.М.Истомина, З.В.Мануйленко, Л.С.Выготский,
Л.И.Божович, Д.Б.Эльконин т.т. Олар мектепке психологиялық даярлық мазмұны
тәрбие ықпалымен қалыптасатын, психиканың сапалық өзгерістері – яғни жаңа
құрылымдар деп тапты.
3-кезең – 1961-1980 жылдар. Бұл кезеңдегі басты ерекшелік – бастауыш
оқу мерзімінің өзгеруіне байланысты, мектепке психологиялық даярлық
диагностикасының зерттелу жағдайының күрт жоғарылауы болды. Оқу әрекетінің
қарқындандырылуы мектепке психологиялық даярлық мәселесіне жаңа қырынан
қарауға итермеледі. Мектепке психологиялық даярлық мазмұнын анықтау міндеті
– оқу әрекетін игеруге қажетті алғышарттарды табу болып табылады деген
көзқарас қалыптасты. Қол жеткен табыстары - мектепке психологиялық
даярлықты жетілдіру жолдарын іздестіре бастауларында еді. Бұл кезең
өкілдері: Л.А.Венгер, В.С.Мухина, Е.А.Проскура, А.В.Запорожец,
Т.Б.Тарунтаева, А.Е.Журова, А.М.Леушина т.т.
4-кезең – 1981-1990 жылдар. Жалпы білім беретін мектептердің
реформалануына байланысты, мектепке қабылдау жасы 1 жылға кейін шегерілді.
6 жасарларды оқыту мәселесі, балалар психологиясында бұған дейін
қалыптасқан "7 жас дағдарысы" ұғымын қайта қарау қажеттілігін тудырды.
Нәтижесінде мектепке психологиялық даярлық жас көрсеткішіне тәуелді деген
болжам жасалды.
4-кезең табыстары: мектепке психологиялық даярлық физиологиялық
дамумен байланыстыра қарастырылды; "мектептік кемел" ұғымы пайда болды;
мектепке даярлық өлшемдері қалыптасты. Осылардың барлығы мектепке
психологиялық даярлық диагностикасы мазмұнын кеңейте түсті. Өкілдері:
Д.Б.Эльконин, А.Л.Венгер, Е.Е.Кравцова, Н.Н.Лобанова, Е.О.Смирнова,
П.Я.Кэес, Г.И.Капчеля, У.В.Ульенкова, С.Д.Максименко, С.Л.Коробко,
С.А.Цветков, М.Н.Костикова, Е.Е.Сапогова т.т.
5-кезең - 1990-2000 жылдар аралығын қамтиды. Бұл кезеңге тән
ерекшелік мектепке психологиялық даярлық диагностикасы тәжірибелік әрекет
ретінде жаппай қолданысқа ие болды. Нәтижесінде, мектепке психологиялық
даярлық диагностикасының тәжірибелік, әдістемелік құралдары көптеп
жасалынды. Бұл бағыт өкілдері: Лидерс А.Г., Колесникова В.Г., Непомнящая
Н.И., Рогов Н.И., Овчарова Р.В., Шериазданова Х.Т., т.т.
Мектепке психологиялық даярлық диагностикасының кезеңденуі осы
мәселенің мазмұнын толығырақ қарастыруға негіз болады. Мектепке оқуға
қабылданар баланы мектептік болмысқа ендіру, толыққанды оқу
әрекетін қалыптастыру - өтпелі кезеңге тән психикалық дамудың барлық
жиынтықтарымен тығыз байланысты. Олар оқу-тәрбие үрдісін осы жастың
психологиялық ерекшеліктерімен қатаң сәйкестікте жүргізуді қажет етеді.
Сондай-ақ мектепке дейінгі шақтан оқушылық өмірге өту кезеңін зерттеу
мәселесі мектептегі оқу-тәрбие міндеттерін нақтылауға мүмкіндік береді. Бұл
істің түпкі максаты баланың мектептегі оқуына берік тұғырды қамтамасыз ету.
Ол мұғалім талаптары мен мектеп ережесін орындауға баланың ерік күшін
бағындыра алу іскерлігінен көрінеді. Екі кезеңнің түйісер тұсындағы
дағдарыс құбылысының бала психикасына әсері із-түзсіз жойылып кетпейді.
Міне, осы аралықтың мектепке даярлаудың психологиялық диагностикасына
қатысы біздің зерттеудің негізін құрайды.
Жаңарулар заманында интеллектуалдық әлеует басты орынға ие. Білім,
инновациялар және оларды іс жүзінде қолдану табыс көзі ретінде бірінші
кезекке шыға бастады. Білім беру түсінігінің өзі трансформациялануда және
кеңеюде. Білім берудің халықаралық интеграциясы, жаһандық сипаты сынды
ауқымды мәселелер білім беру мазмұнына концептуалды өзгерістер енгізуді
қажет етеді. Осындай заманауи талаптардан туындаған Қазақстан
Республикасында білім беруді дамытудың 2011 – 2020 жылдарға арналған
мемлекеттік бағдарламасының басты ерекшелігі – ұлттық білім берудің
заманауи қағидалары мен жалпыадамзаттық құндылықтарды басшылыққа ала
отырып, жаңа дәуір балаларын заман талаптарына сай оқытып, тәрбиелеу
жолында білім беру мазмұнын жаңаша құру және оқушылардың санасын жаңаша
ойлау жүйесіне бағыттау.
Қазіргі Қазақстанның индустриалды-инновациялық жағдайында үдемелі
ақпараттық даму – білім мазмұнының қолданбалылығын барынша арттыруды
міндеттейді. Қазақстандағы білім беру реформаларының жалпы мақсаты білім
беру жүйесін жаңа әлеуметтік-экономикалық ортаға бейімдеу болып табылады.
Адами капиталға, әсіресе ерте балалық шақтан бастап, кемелдену кезеңіне
дейін білімге қаржы жұмсау қоғам мен экономикаға айтарлықтай табыс
әкелетіні бүгінгі таңда дәлелдеуді қажет етпейтін фактор. Адами капиталды
қаржыландырудың өзгермелі әлемге жылдам бейімделе алатын, техника тіліне
жетік, өнімді жұмыс күшін жасау үшін аса қажеттігі және бүгінгі таңда білім
беруге жұмсалатын қаржыны әлеуметтік қажеттіліктерге арналған шығын ретінде
қабылдамай, экономикалық инвестиция ретінде түсіну керектігі ҚР білім
берудің 2011-2020жж арналған Мемлекеттік бағдарламасында айқын көрсетілді.
Онда білім берудің экономикалық тиімділікпен қатар, әлеуметтік табысқа да
қол жеткізетіні: азаматтық қатынасы берік, қоғамдық санасы жоғары
әлеуметтік капиталдың қалыптасуына ықпал ететіні анықталды. Білім беру,
ерте балалық шақтан бастап, әлеуметтік, еріктік-эмоциялық, интеллектуалдық
т.б. аса қажетті өмірлік дағдылардың қалыптасуында маңызды мәнге ие.
Келешекте білім берудің барлық түрінің тиімді дамуының пайымды дәйектемесі
осында. Қазақстанға білім беруді түбегейлі жаңарту қажет: білім беру
сапасы... жақсаруы тиіс [1].
Заманауи өзгерістер ағымы балалар психологиясының да қарқынды дамуына
оң ықпал етуде. Жаңа дәуір балалары адамзат тарихындағы бай тәжірибені
бойына сіңіре отырып, өзі өмір сүріп отырған заман ерекшеліктерімен бірге
даму үстінде. Бұл құбылыс барлық адамтану саласының, әсіресе педагогика,
психология ғылымдарының мамандарына жаңа міндеттер жүктейді. Балаларымызды
бабалар мұрасынан тыс қалмауға, әлеуметтік ортаның тыныс-тіршілігін ұлттық
болмыспен қабылдауға бейімдей отырып, олардың санасын ұлттық құндылықтарды
меңгерген жаңа дәуір балалары моделіне бағыттай білу қажет. Модель мазмұны
жауапкершілігі жоғары, жаңаша ойлайтын, зерек те елгезек, кеңістік
заңдылықтарымен қоса, бабалар аманатынан хабардар, салт-дәстүр мен ауыз
әдебиетінің озық үлгілерін меңгерген ұлтжанды, ана тілінің нәрімен барынша
сусындаған, еркін, дені сау балаларды сипаттайды. Туған халқының ұлттық
болмысы туралы білімдер баланың жан-дүниесін, рухын қазақиландырады. Рух
асқақтығының негізінде жатқан ұлы күш – махаббат болса, рух еркіндігінің
түбі – сабыр. Болашақ ұрпақтың ұлтан емес, сұлтан болып қалыптасуы ұлттың
ұлылығын ұлықтайтын асқақ, нұрлы, нәрлі білімдерді мектепке дейінгі мекеме
тәрбиешісінің нәзік те, өршіл сезімдермен қалыптастыра білу, баланы
иландырып, танымдық тұрғыда жетелей білу іскерлігінде.
ҚР білім берудің 2010-2015жж арналған стратегиялық жоспарында жаңа
білімдер туралы ғылыми зерттеулерге басымдық берілген [41]. Жаңарулар
заманы тіршіліктің баға жетпес тамаша туындысы – адамды барынша жетілдіруге
және бақытты етуге бағдарланған инновациялық теорияларды көптеп тудыруда.
Оларға тән ерекшелік – білім негізіне рух еркіндігі теориясын қалай
білулерінде. Бұл инновациялар адамзат баласына ортақ туындылар; ең бастысы
адам игілігіне бағытталуымен құнды. Осы жаңа білімдердің негізі қазақ
халқының ұлттық тәрбие құралдарында көптеп кездеседі. Сала мамандары мен
әдіскерлердің міндеті психология, педагогика мен инновациялық білімдерді
интеграциялау арқылы тиімді заманауи-ұлттық мектепалды даярлық тетігін
жасау.
Ол үшін мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту стандартын (ҚР МЖМБС 1.001-
2009) басшылыққа ала отырып, мектепке психологиялық даярлық үрдісін жасауда
негіз болатын басты нысандарға шолу жасалық [42]. Мектепке дейінгі мекеме
тәрбиеленушілерінің денсаулық, қарым-қатынас, таным, шығармашылық,
әлеуметтену құзіреттіліктерін қалыптастыру мақсатында:
- балалардың денсаулығын сақтау және нығайтуға байланысты
психотехникалар, бүлдіршіндерді шынықтыру құралы ретінде ұлттық
қимылдық ойындар маңызын сипаттау; денсаулық психологиясын
балалардың жас ерекшеліктеріне сәйкес жіктеу; жан саулығы мен тән
саулығы ұғымдарын интеграциялау;
- мектепалды даярлықтың негізгі аспектісі ретінде тұлғаралық қарым-
қатынастарды, баланың өзіне өзінің қатынасын, қарым-қатынастың
мәнерлі белгілерін, қатынас құралы – тіл туралы, коммуникацияның
мектепке дейінгі жас ерекшеліктеріне сәйкес жіктелуін, халық ауыз
әдебиетінің озық үлгілері арқылы балалардың сөздік қорын дамытуды
және қазақ фольклорының кіші жанрларын логопедиялық құрал ретінде
пайдалану;
- танымдық даярлық – мектепке дейінгі мекеменің оқу-тәрбие үрдісінде
балалардың ой ұшқырлығын, тапқырлығын, танымдық сергектігі мен
елгезектігін дамытуда психологиялық жаңа құралдарды пайдалану;
танымдық әрекеттер: қабылдау, есте сақтау, түйсік, қиялды ауыз
әдебиеті үлгілері арқылы балалардың жас ерекшеліктеріне қарай,
ұйымдастырылған оқу әрекетінде және педагогикалық процессте дамыту;
- бала шығармашылығын қалыптастырып, дамытуда ұлттық қолөнер
туындылары, музыка, халық шығармашылығы, айтыс, жыр өнерлерін
тиімді пайдалану арқылы балалардың шығармашылық қабілетін
дифференциациялау; шығармашылықтың синергетикалық мазмұны; мектепке
дейінгі бала тұлғасын кеңістік заңдылықтарына сәйкес, табиғатпен
үйлесімді дамыту маңызы; шығармашылық пен эмоцияның өзара байланысы
туралы психологиялық зерттеулерді қолдану;
- мектепке баратын балаларға ұлттық құндылықтар арқылы әлеуметтік
орта нормаларын меңгерту адамгершілік әліппесі, мінез-құлық
мәдениеті туралы қарапайым түсініктер беру; адам табыстылығының,
саулығының, бақытының кепілі ұстамдылық, ал оның негізі – сабыр
екенін ұғындыру; сабырлылық туралы ұлы ойшылдар қазынасымен
таныстырудың психотехникалары.
Мектепалды даярлық сауатты ұйымдастырылған жағдайда баланың жаңа
әлеуметтік ортаға жылдам бейімделуі арқылы жетекші әрекеттің
нәтижелілігінің артуына ықпал етеді. Мектеп жасындағы баланың дамуы түрліше
жүреді, мәселен, бір бала тәрбиешінің түсіндіргенін ары қарай өзі
жалғастыра алса, келесілеріне өз бетімен жаңа білімді меңгеру қиындық
келтіреді. Қазіргі таңда жобаланып отырған білім беру – баланың жеке
тұлғалық қасиеттерін, танымдық қызығушылықтарын арттырып, алған білімін
өмірде қолдану икемділігін қалыптастыруды көздейді, сондықтан білім
мазмұнын дамыту сипатында құру негізгі білім беру әдістері ретінде
анықталады. Білім беру саласының алдында тұрған үлкен міндет – оқытуды
дамытушы сипатта құру. Нақты оқу әрекеттері арқылы тәрбиеші мектепке
дейінгі балалардың ойлау әрекеттеріне психологиялық басшылық жасай алады.
Баланың оқу іс-әрекетіне қатынасы оқуға ынталандыратын түрткілермен
анықталады. Оқу міндеттерін түсінумен байланысты, саналы түрде оқудың
негізгі түрткілері болашақтағы іс-әрекетке дайындыққа ынталануды білдіреді.
Себебі оқу, білімге қызығу, әлемді тану – бала бойында жинақталған
білімдерді меңгеру арқылы болатын танымдық әрекеттер. Даму кезеңдерінің әр
түрінде кейбір түрткілер заңды, яғни өсіп келе жатқан ұрпақтың оқуға
белсенді қосылуы үшін біршама тиімді. Бастауыш мектепте баланың ынталы және
тиімді оқуы үшін оның оқуға қызығушылығы болуы керек. Осыған байланысты
кішкене балалар мектепке келгенде білімге қызығу емес, мектептік өмірді
құрау, үлкендер ортасына, жаңа нәрселерге қызығуға талпынатыны талассыз
[4].
Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға
арналған Мемлекеттік бағдарламасында мектептік білім жүйесін қазақстандық
қоғам дамуының қазіргі заманғы талаптарына және әлемдік білім беру
кеңістігіне кірігу шарттарына сәйкес жаңғырту талап етілетіні
тұжырымдалған. Бағдарламаның басты мақсаты білімнің бәсекеге қабілеттілігін
арттыру арқылы адами капиталды дамыту, ал бағдарламалық мақсаты ақылына
сымбаты жарасқан, рухани бай, табысты Қазақстан азаматын қалыптастыру үшін
білім беру жүйесін жетілдіру болып табылады. Алға қойылған мақсаттарға жету
жолдары ретінде білім беру ұйымдарын цифрлы білім беру контентімен, яғни
ақпараттық ресурстармен толықтыру жоспарланған. Ақпараттық технологияларды
меңгермеген мұғалім бала тәрбиелеу мен оқыту ісінің үздігі бола тұра,
мектептегі жалпы білім беру үрдісіне ілесе алмағандығынан, кәсіби
жарамсыздар қатарынан табылады. Оқыту мұғалімнің жетекші әрекеті болса, оқу
баланың танымдық іс-әрекеті. Білім берудің жоспарлы, ұйымдасқан түрде
жүзеге асырылатыны – баланы дамытуды көздейтіндігінде. Мектеп жасына
дейінгі баланың өмірге, өзіне, өз міндеттері мен танымның жаңа түріне
қатынасының типтері жинақталады. Тікелей танымның бұл кезеңі бала дамуында
ғылыми білімдер жүйесінде жалпыланған, жүйеленген қоғамдық-тарихи тәжірибе
жетекші рөл атқаратын кезден басталады. Мектептегі оқу әрекеті – баладан
сабаққа дайындықты, нақты тапсырмаларды орындауды, өзін-өзі бақылауды,
тәртіп сақтауды және сабаққа дайындалу үшін, тапсырманы уақтылы орындау
үшін көңіл көтеруді кейінге ысыра тұру немесе одан бас тартуды талап етеді.
Осының барлығы баладан ерік сапаларын, мінезді, тәртіпті, я болмаса оның
белгісін қажет етеді. Оқыту мен тәрбиенің бірге жүруі баланың біртұтас
дамуын қамтамасыз етеді. Мектепалды даярлық – жаңа формация өнімдерін, яғни
жаңа дәуір балаларын қоғам мен мемлекет сұранысына сай дайындауға негіз
болар бірден-бір фактор болып табылады.
Л.И. Божович көрсеткендей, мектепке дейінгі балалық шақтан мектептік
кезеңге өту оның өмір сүру салтының түбірімен өзгеруімен сипатталады. Оқушы
жағдайы баланың жеке басының ерекше бағыттылығын тудыратынын атап өту
керек. Ол үшін, оқу – білімді меңгеретін жай әрекет немесе өзін болашаққа
дайындау тәсілі ғана емес, ол баланың саналы түрде сезінетін өзіндік еңбек
міндеті және айналасындағылардың күнделікті өміріне қатысуы болып табылады
[9].
Осы жайттардың барлығы мектептің баланың қызығушылықтары мен өзара
қарым-қатынасына толы өмірге айналатындығына әкеп соғады. Оқушы атанған
баланың ішкі психикалық өмірі мектепке дейінгі кезеңге қарағанда басқа
мазмұн мен сипатқа ие болады: ол бәрінен бұрын оның оқу әрекетімен
байланысты. Сондықтан кішкентай оқушының мектептік міндеттерді меңгеруі
оқу істерінің табыстылығы немесе сәтсіздігі ол үшін зор мәнге ие. Мектепте
жоғары дәрежеден көріне алмау оны аса күйзелтеді. Демек, мектепте оқу
мәселесі баланың білім алуы мен ақыл-ойының дамуы ғана емес, оның жеке
басының қалыптасуы, тәрбие мәселесі де болып табылады.
Осыған байланысты баланы мектептік оқуға дайындау мәселесі тұлға
дамуында қашанда өзектілігін жоғалтпайды. Көп уақыт бойы баланың оқу
әрекетіне дайындығының өлшемі оның ақыл-ой дамуының деңгейі деп есептеліп
келді. Л.С. Выготский алғашқылардың бірі болып, мектептік оқуға дайындық
ұғымдар мен түсініктердің сандық қорына байланысты емес, танымдық
процестердің даму деңгейіне байланысты екендігі туралы болжам жасады. Л.С.
Выготский пікірінше, мекетептік оқуға дайындық – бәрінен бұрын қоршаған
ортадағы заттар мен құбылыстарды тиісті категорияда жалпылау және жекелеу
болып табылады [2].
Мектептік оқуға даярлық тұжырымдамасын оқу іскерлігін құрайтын сапалар
кешені ретінде А.В. Запорожец, А.Н. Леонтьев, В.С. Мухина, А.А.
Люблинскаялар ұстанды. Олар оқуға дайындық ұғымына баланың оқу-
міндеттерінің мағынасын түсінуін, әрекетті орындау тәсілдерін ұғынуын,
өзіндік бақылау мен бағалау дағдыларын, еріктік сапаларының дамуын,
бақылау, тыңдау, есте сақтау іскерліктерін, қойылған міндеттердің шешімін
ендірді. Осы тұжырымдама негізінде баланың мектепке дайындығы үш бағыт
бойынша анықталады: жалпы дамуы, ырықтылықтың дамуы және оқу ықыласының
қалыптасуы. Бала бақша балдырғандары мектептің аты мен оқушы формасына
қызығушылық танытады. Бұл оқығысы келу тілегі оқу ықыласының үстірт
көрінісі ғана. Шын мәніндегі оқу ықыласы білім алуға талпыныстың қозғаушы
күші болып табылады.
Қарым-қатынастың дамуы мен өзі туралы тұтас түсініктің қалыптасуындағы
ересектің ролін Э.Эриксон көрсете отырып, мектеп жасына дейінгі баланың
әлеуметтену процесінің сәтті немесе сәтсіз өтуіне байланысты бастамалық, я
болмаса кінә сезімдері дамитынын тұжырымдады. Бұл сезімдер ересектер
тарапынан балаға қойылатын талаптардың шамасы мен олардың орындалуын
бақылау қатаңдығына байланысты дамиды. Осы жаста бала өз тілектерін
қоғамдық нормаларға сәйкестендіре бастайды. Мектепке дейінгі кезеңнің
аяғында қалыптаса бастайтын еңбекқорлық немесе өзін толыққанды сезінбеу
сезімдері баланың мектептік оқуға дайындығының алғы шарты болып табылатын
жаңа құрылымдар; олар мектепке және оқу әрекетінің табыстылығына
байланысты.
Мектепалды даярлық тобындағы балалардың оқу ықыласының қалыптасуына
мұғалімнің әсер ету күші орасан зор. Мұғалім сөзін балаларға арнай отырып,
сол арқылы олардың ақыл-ойы мен рухани дамуына ықпал етіп, өз сыныбын
тәртіпке салып қана қоймайды, сонымен бірге балаларды өз ырқына көндіріп,
қарым-қатынас мәдениетін де қалыптастыруға ат салысады.
Сонымен, мектепалды даярлық топтарындағы балалар мектепте оқу әрекетінің
өзі үшін мүлдем бейтаныс жаңа жағдайына тап болады. Дегенмен, психологиялық
тұрғыда оның бойында бұған дейінгі барлық кезеңге тән әрекет мотивтері:
қарым-қатынас, заттық және ойын әрекеттері сақталған. Сондықтан, мектепалды
даярлық тобының мұғалімі осы мотивтерді ары қарай дамытып, жетілдіру үшін
баланың күнделікті тұрмысы өзіне қуаныш сыйлайтындай, келешек өміріне
құштарлық тудыратындай етіп, ойын мен оқу әрекетін ұйымдастыруы қажет.
Мектепке дейінгі балаларда физиологиялық және психологиялық өзгерістер
мен ерекшеліктер болады. Мектеп алды даярлық жұмыстарды ұйымдастыруда осы
ерекшеліктерді ескере отырып жүргізуіміз қажет. Мектепке дейінгі балалық
шақта организмнің қарқынды жетілуі жалғаса түседі. Жалпы өсумен қатар
тканьдар мен мүшелердің анатомиялық қалыптасуы және функиялық дамуы жүріп
жатады. Скелеттің сүйектеніп, бұлшық еттердің сомдануының, тыныс алу, қан
айналу мүшелерінің дамуының үлкен маңызы бар. Ми салмағы 1110 грамнан 1350
грамға дейін өседі. Үлкен ми сыңарлары қабықтарының реттегіш ролі мен оның
ми қабығы астындағы орталықтарды бақылауы арта түседі. Шартты рефлекстердің
пайда болу жылдамдығы артып, әсіресе екінші сигнал жүйесі қарқынды дамиды.
Дене дамуы баланың дербестігінің арта түсуі үшін, тәрбие мен оқыту
процесінде қоғамдық тәжірибенің жаңа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеудің көкейкестілігі. Бүгінгі күнде педагогикалық әрі
психологиялық зерттеулер өте көп. Бір байқалатыны: оқытуды педагогика –
дидактика (оқыту) – әдістеме, ал психология жантану мәселесі тұрғысынан
зерттейді, ғалымдар ғылыми пікірлерін жекелеген зерттеулер көлемінде
ұсынады. Ол үшін алдыңғы қатарлы тәжірибеге сүйеніп, жаңа технологиялар
тоғысындағы соны мазмұнды, ғылыми практикалық ізденістерді жүргізу аса
маңызды шара.
Бүгінгі жаңа қоғамда болып жатқан терең әлеуметтік-экономикалық
өзгерістер білім дамуына жаңа ықпалдарды талап етеді, қалыптасқан әдіснама
мен педагогика ғылымының парадигмаларын өзгертуді қажет деп санайды. Білім
беруді дамыту концепциясы тек қана білімнің теориялық ұстанымдарының
жаңартылуына бағытталған, ал реформаның негізгі талаптарына жауап бере
алмауда. Сол себепті Қазақстан Республикасының 2005-2010 жылдар аралығында
білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасына сәйкес білім берудің
әрбір кезеңдеріне білім жүйелерінің жетілген жаңа үлгілерін енгізу
міндеттелді. Қазақстан Республикасы жоғары мектеп педагогикасы саласында
болашақ мамандарды кәсіби даярлаудың түрлі аспектілері бойынша зерттеу
жұмыстары (А.П. Сейтешов, М.М. Құлдыбаев, А.А. Бейсенбаева, А.Е.
Әбілқасымова, А.А. Құдайқұлов, О.С. Сәлімбаев, Л.Х. Мажитова,
В.Н. Косов, Г.А. Уманов, Т.К. Кенжебаев, Э.М. Мамбетакунов, Н.Д. Хмель және
т.б.)(1-4) ұлттық кадрларды қалыптастырудың ғылыми-теориялық негіздерін
анықтап берсе; Олай болса, қазір қоғам алдындағы негізгі міндеттердің бірі-
заман сұранысына сай оқу-ағарту, тәрбие мәселелерін сараптап, оқушылардың
кәсіптік бағдарын қалыптастыруда университет пен мектеп арасында
сабақтастықты орнату, бүгінгі таңның кезек күттірмейтін келелі
мәселелерінің бірі болып отыр. Балалардың танымдық үрдісін тиімді етіп
ұйымдастыру арқылы ес процесін қалыптастыруды психологиялық тұрғыдан
А.Н.Леонтьев, А.Р.Лурьея, С.Л.Рубинштейн, Л.В.Занков, Л.В.Эльконин,
А.В.Петровский т.б. ғалымдар қарастырса, педагогикалық тұрғыдан
П.И.Пидкасистый, Т.И.Шамова, Т.Н.Щукина, т.б. болса, отандық ғалымдардан
Ж.И. Намазбаева, Т.С.Сабыров, Н.Д.Хмель т.б. зерттеді.(5-9)
Әдістемелік тұрғыда бұл мәселені Н.А.Ахметова, А.Е.Әбілқасымова, Т.
Әбілова, А.А. Бейсенбаева, М.Х. Балтабаев, Ж.Т.Дәулетбекова, Р.К.
Дүйсенбінова, М.Ж.Жадрина, Қ.Қайым, Қ.Қ. Қабдықайыров,
И.Д.Синельникова,О.С. Салимбаев, А.Т.Томаев, Б.Т.Набиева, Н.А.Рыков т.б.
ғалымдар зерттеп, жеке пәндерді оқытуға байланысты және сабақтан тыс тәрбие
жұмыстарын ұйымдастырудың ерекшеліктерін анықтауға үлес қосты.(10-17)
Адам өмірінде естің маңызы зор, өйткені онсыз ешбір іс-әрекет болмаған
болар еді. Қоғамдағы адамдардыңатқарып жүрген жұмыстары мен іс-әрекеттері
естің көмегімен жүзеге асырылады. Ес адамның әралуан іс-әрекеттерімен
байланысты болып, тіршілікте аса маңызды атқаратын болғандықтан, оның
түрлері мен көріністері де әрқилы. Бір нәрсені есте сақтау – оны
байланыстыру деген сөз.
Ес болмаса, адам оқи, еңбек те ете алмай, тіпті қарапайым дағдылардың
өзін игеруге шамасы келмейді. Осы орайда, ес проблемасын зерттеумен
айналысқан психолог-ғалымдарды атап өтсек: неміс психологы Г.Эббингауз
ойлаумен байланысты болмаған таза ес заңдылықтарын ашты,мағынасыз әріп
буындарын жаттай отырып, материалды есте қалдырудың негізгі шектерін
белгіледі. Ал, психиатр Э.Крепелина аталған тәсілдіпсихикалық ауытқуы бар
сырқаттардың есте қалдыру әрекетін тексеру үшінқолданды. Адам есінің бекуі
және қайта жаңғыруымен байланыстынегізгі заңдар Г.Э.Мюллер еңбектерінде
жария етілді.(17-19)
Алғашқы ес зерттеулері көбіне саналы іс-әрекетпен байланыстырылды,ал
19ғ. Аяғы мен 20ғ. Басында ғылыми іздену шеңбері кеңейе түсті, енді талдау
аймағына есте сақтаудың жалпы табиғи, адамға да, жануарға да бірдей
механизмдері алынды.
Ұлттық бәсекелестік қабілеті бірінші кезекте оның білімдік деңгейімен
айқындалады десек, әлемдік білім кеңістігіне толығыменкірігу білім беру
жүйесін халықаралық деңгейге көтеруді талап етеді. Мұндай саясат жеткіншек
ұрпақтың білімді сапалы да саналы етіп игеруін қолдайды.
Мектепке дейінгі мекемелердің оқытуы мақсатты ұйымдастырылған түрде
жүргізіледі. Ол арнайы құралдар көмегімен, нақтылы күнтізбеде жүйелі үрдіс
ретінде жүзеге асырылады. Бала оқу іс-әрекеті барысында бұрынғы білетін
мәліметтерін жаңа жадығаттарымен байланыстыра отырып есте сақтай білсе және
тәрбиеші тарапынан тұрақты түрде салыстыру мен жүйеге келтіру шаралары
үйретілгенде игерген білім сапасының жоғарылауын нақты көрген болар едік.
Балалық шақта естің барлық процестері оқу барысында үздіксіз қамтылып
отырады. Есте сақтаудың нәтижесінің болмауы, өмірдің қалыпты барысын бұзады
және қабылданған материалдың есте сақталмауы баланың ары қарай білімін
жалғастыруға кедергі жасайды. Сол себепті естің дамуы мектептегі оқу
процесінде маңызды роль атқарады. Алған білімін баланыңкөрсете алмауы мен
пайдасына жұмсай алмауы ес процесінің жеткілікті дамымағанына байланысты.
Міне, осындай обьективті себептерден біздің зерттеу тақырыбымыз
туындайды: Мектепалды даярлық топ топ балаларының білім меңгеруінде ес
процесінің қалыптасуы.
Зерттеу мақсаты: Мектепалды даярлық топтағы оқу іс-әрекеті процесіндегі
естің маңыздылығы мен алатын орнын анықтау және дамыту.
Зерттеу нысаны: Мектепалды даярлық топ балаларының білім меңгеру процесі.
Зерттеу пәні: Мектепалды даярлық топ топ балаларының білім меңгеру
процесіндегі есте сақтау ерекшелігі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: білім меңгеру барысында ес процесінің маңызы
ерекше екендігі белгілі. Біз өз зерттеулерімізде естіңнегізгі процестерінің
бірі – есте сақтаудың балалардың білім меңгеруде алатынорнын анықтауда
міндет еттік. Егер балалардың есте сақтауын түрліпсихологиялық амалдар
арқылы дамытып отырсақ, онда балалардың білім меңгерудің тиімділігі жоғары
болады деп жорамалдаймыз.
Зерттеу міндеттері:
1. Ес туралы теорияларға сүйене отырып зерттеу жұмысының маңызын ашу.
2. Балалардың білім меңгерту процесіндегі естің маңызын айқындау.
3. Эксперимент нәтижелерін өңдеп қорытындылау және білім меңгеруде
мектепалды даярлық топ топ балаларының есінің дамуын арттыру жөнінде
ұсыныстар жасау.
Зерттеудің теориялық жаңалығы және практикалық мәні.
Жұмыс барысында осы мәселе бойынша теориялық және практикалық
материалдарға талдау жасалып, жалпыланады, баланың толыққанды дамуына
жағдай жасауға болатыны көрсетіледі. Зерттеу жұмысы мектепалды даярлық
тобының балаларының ата-аналары, бала – бақша қызметкерлері және жалпы
балалармен жұмыс жасайтында үшін қолдануға ыңғайлы.
Зерттеу әдістері.
Зерттеу мақсаттары және міндеттеріне сәйкес келесі теориялық және
эксперименталды әдістер кешені қолданылады: мектепалды даярлық тобының
балаларының жеке бас қасиеттерінің қалыптасуы ұғымының психологиялық
мазмұнын анықтау мәселесі бойынша отандық және шетел әдебиеттірін теориялық
талдау; практикалық психология әдістері – Мектеп жасына дейінгі балалардың
қобалжу деңгейін анықтау тесті (Р.Тэммл, М.Дорки, В.Амен), Ағаш тесті,
даярлық дамуды анықтау сауалнамасы; эксперимент.
Зерттеу базасы. Астана қаласы, №52 Еркетай балабақшасының даярлық тобының
балалары.
Зерттеудің әдіснамалық негізі:
Балалардың даму ерекшеліктері туралы зерттеулер ( Л.С.Выготский,
Д.И.Фельдштейн, Мишель КЛЕ, Кравцов Г.Г., Маркова А.К.), тұлғаның өмір
сүруіндегі ес процесінің маңызы жайлы ғылыми теориялар (С.Л.Рубинштейн,
И.П.Павлов, М.Мюллер, И.Хоффман, Истомина З.М.)(19-21)
Зерттеу жұмыстарының кезеңдері:
1. Психологиялық әдебиеттерге талдау жасалып, зерттеу жұмысының
өзектілігі, мақсат міндеттері, болжамы айқындалды.
2. Тәжірибелік зерттеу шаралары негізінде анықтау, қалыпқа келтіру
жұмыстары жүргізіледі.
3. Эксперименттік жұмыстардың нәтижелерін өңдеу және жалпылау жасалды.
Диплом жұмысының құрылымы мен көлемі: жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі және қосымшадан тұрады.
Соңында тәрбиешілерге арналған ұсыныстар беріледі.
1 Ес процесін қалыптастырудың психологиялық-педагогикалық негіздері.
1.1 Мектепалды даярлық тобындағы балаларды мектепке психологиялық
жағынан даярлаудың маңызы.
Баланы мектепке психологиялық тұрғыда даярлау мәселесін ең алғаш
көтерген белгілі дидакт К.Д.Ушинский болды: "Мектептік оқуға дайын бала
–оқығысы келу тілегі мен іскерлігімен, ұзақ уақыт бойы зейінін шоғырландыра
алу қабілетімен, дағдыланбаған жағдайда баяу меңгерілетін нәрселерді жылдам
игеретіндігімен сипатталады" [7]. Ұлы ағартушының бұл көзқарасы, мектепке
барар баланың психологиялық даярлық сапасын дөп басып көрсете алуымен
ерекшеленеді. Мәселен, осы күнгі мектепке даярлық мазмұнын құрайтын
мотивтік даярлықты "оқығысы келу тілегі"; танымдық даярлықты "'зейінін
шоғырландыру", "материалды игеру" ұғымдары арқылы белгіленген.
К.Д.Ушинский мен Л.С.Выготский зерттеулері негізінде, А.Н.Леонтьевтің
басшылығымен баланың мектептегі оқуға даярлығының психологиялық мазмұны
мәселесіне арналған зерттеулер тобы 1948ж. жүргізіле бастайды. Мектепке
даярлық мәселесін, мектеп талабынан бөліп қарастыра отырып, А.Н.Леонтьев,
мектептегі оқудың баланың есіне, қабылдауына және тілінің дамуына, яғни
психикасының даму деңгейіне талап қоятындығын атап көрсетеді. Осы тұжырым
негізінде бала психикасын тануға арналған зерттеулер жарық көре бастайды:
Истомина З.М. - ырықты ес процесінің дамуы, Запорожец А.В. - ерікті
қозғалыс процесінің дамуы, Мануйленко З.Б. - ырықты мінез-кұлық дамуы. Осы
зерттеулер негізінде жатқан теориялық ой, яғни – психикалық әрекеттің
ырықты процесстері үнемі әрекет ретінде қалыптасатындығы – баланың
психикалық дамуын зерттеуде түбірлі мәнге айналды [20].
Мектептегі оқуға даярлық мәселесінің психологиялық мазмұны 1960-
жылдардың басында қалыптаса бастады. Ол – мектепке дейінгі кезеңде тәрбие
ықпалының негізінде қалыптасатын психиканың сапалық ерекшеліктері болып
белгіленді. Сол кездегі зерттеулер барысында алынған жаңа құрылымдар
былайша жіктелді:
1. Бұрын жеке-дара көрінетін психикалық әрекеттердің жүйеге
топтастырылуы (Л.С.Выготский).
2. Психикалық процестердің ырықтылығы, яғни саналы түрде
мақсатқа бағытталуы мен меңгерілуі (А.Н.Леонтьев).
3. Мотивтік-қажеттілік саласының жаңа сапалық құрылымы мен мазмұны
(Л.И.Божович).
4. "Өзіндік сананың" пайда болуы; оның құрылымында ерекше
мәнге ие болатын - өзіндік баға (Д.Б.Элъконин).
1960-жылдардың басына дейінгі кезеңде мектептік оқуға даярлық
мәселесі педагогикалық талап тұрғысынан ажыратылып, психология ғылымының
зерттеу нысаны ретінде қарастырылу сипатына ие болды. Осы мерзімде
жүргізілген зерттеулер нәтижесінде "мектепке психологиялық даярлық" ұғымы
қалыптасты. Мектепке психологиялық даярлық мазмұны болып, әлі толық
ашылмаған жаңа құрылымдар белгіленді.
1970-жылдары бастауыш оқу мерзімінің өзгеруімен және оқу материалының
толықтыру мен жүйелену деңгейінің көтерілуімен, мектепке психологиялық
даярлық мәселесінің зерттелу жағдайы күрт жоғарылады. Бастауыш білім
жүйесінің өзгерісі кіші мектеп оқушыларының оқу әрекетін қарқындандыруға
әкеп соқты. Ол, өз кезегінде, бала бақша мен мектеп арасындағы
сабақтастықтың нығаюына түрткі болса, екінші есепте балалардың мектепке
психологиялық даярлығы мәселесіне жаңаша қарауға итермеледі.
Жоғарыда шолу жасаған зерттеулердің мерзімі мен мазмұнынан мектепке
психологиялық даярлық тақырыбының балалар психологиясы мен педагогикалық
психология ғылымдарында қалай туындағанын байқауға болады. Ал осы тақырып
төңірегіндегі көзқарастар мен пікірлердің қайшылықтары мәселенің 1980-90
жылдардың өзінде әлі шешуін таппағандығын, жүйеленбегендігін дәлелдейді.
Мәселенің шешімі – мектепке даярлаудағы психологиялық тұрғыны іздестірумен
өлшенеді. 1984ж. КСРО-ның білім беру саласы реформаланды. Мұндагы басты
өзгеріс – балаларды мектеп қабырғасына бұрынғыдай 7 жастан бастап емес, 6
жастан қабылдау бағдарламасы еді. Осы жаңалыққа орай, балалар
психологиясының жас ерекшеліктері мәселесімен айналысып жүрген ғалымдардың
қалыптасқан қағидаларды қайта қарауына тура келді. Белгілі психолог
Л.С.Выготский теориясындағы "7 жас дағдарысы" да қайта құру қармағына
ілініп кетті. Атақты балалар психологы А.Л.Венгер Л.С.Выготскийдің "7 жас
дағдарысы" ұғымын ғасырдың бас жағында енгізілгенін мәлімдей отырып, уақыт
талабының өзгеруі салдарынан, дәл осы дағдарыс мәселесіне де басқаша қарау
керектігін абайлап отырып, түсіндірді [21-22].
1990-2000ж. аралығында жарияланған еңбектерден мектепке психологиялық
даярлық мәселесінің бір жүйеге келгендігін көруге болады. Бұл кезеңге тән
ерекшелік – мектепке психологиялық даярлықтың практикалық сипат ала
бастауында еді. Мәселен, Эльконин Д.Б. (1995), Немов Р.С. (1995),
Бурменская Г.В. (1990), Слуцкий В.М. (1991), Урунтаева ГА. (1995), Чейни Д.
(1992) зерттеулері балаларды мектепке психологиялық жағынан қалай даярлау
қажеттілігі туралы жаңа теориялық тұжырымдармен толықса, Дубровина И.В.
(1991); Овчарова Р.В. (1993), Рогов Е.И. (1995), Шевандрин Н.И. (1995),
зерттеулері мектепке психологиялық даярлықты жүзеге асыру жолдары туралы
тәжірибелік маңызы аса құнды практикалық материалдар ұсынды. Ал Венгер
Л.А., Поливанова К.Н., Сушкова Е.Ю. (1989), Худик В.А. (1992), Гуткина Н.И.
(1993), Гильбух Ю.З. (1993) зерттеулері мектепке психологиялық даярлық
диагностикасын өлшеу әдістемелерінің жиынтығын құрады. Осылайша балалар
психологиясы пәні мен психодиагностика пәндерінің тоғысында мектепке
психологиялық даярлық диагностикасы деп аталатын жаңа пән өмірге келді [23-
28].
Мектепке психологиялық даярлық диагностикасы пәнінің шетелдегі даму
жағдайына тоқталар алдында мына дерекке назар аударайық: балаларды мектепке
даярлау процесі іс жүзінде Ресейде 1970-жылдардан басталса, батыс еуропа
елдерінде 1950-жылдардың өзінде-ақ жалпы сипатқа ие болған.
Батыс Еуропада баланың мектептегі оқуға психологиялық даярлығының
диагностикасы тәжірибелік әрекет ретінде қалыптасты. Мәселен, 1920-
жылдардың басында Германияда мектепке барар баланы сынақтан өткізетін екі
орталық жұмыс істеді: Лейпциг қаласындағы Винклер зертханасы мен Мюнхендегі
Гуд және Пеннингтер орталықтары. Бұл тексерулердің міндеті - мұғалімнің,
баланың ақыл-ой қабілеті туралы мүмкіндігінше әрі тез, әрі батыл түрде
мәлімет алуына көмектесу болатын. Әр оқушыны жеке тұлға ретінде дамытып,
қалыптастыру және дидактиканың белгілі бір міндеттерін шешуге күш салу
мақсатында балаға құрылатын жеке оқу бағдарламалары үшін бұндай деректер
күші бүгінгі таңда да өзекті болып табылады [29].
1922-ж. Гамбургтегі психологиялық зертхана күшімен өткізілген "Альтон
сұрыптауы" деп аталатып тәжірибеге 240 оқушы қатысқан. Ондағы мақсат -
оқушыларды қабілеттеріне қарай, 3 сыныпқа бөлу еді. Бұл зерттеудің
ерекшелігі: сынақ - мұғалімдердің алғашқы айда оқушылар туралы алған
әсерлері бойынша жіктелген топтарды тексеруте бағытталғандығы болатын.
Сынақ құралы сөздік емес тестер болды және олар жеке-дара өткізілді. Сынақ
қорытындысы мұғалім пікірі мен тест нәтижелерінің сәйкестігін көрсетті.
Білім берудегі ізгілік ұстанымына қайшы келгенімен, қабілет деңгейіне қарай
топтастырып оқыту, бәлкім, тиімді де шығар. Дәл осындай тәжірибелер қазіргі
білім беру жүйесінде де кездесіп қалады.
Америка Құрама Штаттарында мектепке барар балаларды
психодиагностикалық тексеру жұмысын 1937ж. Термен бастады. Зерттеу Стенфорд
бағаны бойынша, жаппай сынақ жолымен жүрді. Эксперимент нәтижесі негізінде
баланың хронологиялық жасы мен дарындылық жасы салыстырылып, жоғары
нәтижеге қол жеткізген балалар мектепке бірден қабылданатын болған.
Американдық ғалым Д.Б.Эванс мектепке даярлықты жас мөлшеріне қатысты
қарастырды. Яғни, белгілі бір жас мөлшеріне келген бала, сол жас
көрсеткіштерінің өзімен-ақ, мектепке психологиялық жағынан да, басқа
жақтардан да (педагогикалық, физиологиялық тұрғыда) даяр болатындығын
айтты. Бұл көзқарасқа Д.П.Озубел оппоненттік жасады: мектепке даярлық
баланың жасына емес, мінез-құлқына қатысты, себебі белгілі бір жас
шамасындағы балалар жетілу қарқыны жағынан әр түрлі әрі өмірлік
тәжірибелері де әр қилы болып келеді. Мектепке психологиялық даярлық
диагностикасын тек қана бір фактор - жас шамасына қатысты қарастыру
жеткіліксіз. Бұл ретте Д.П.Озубелдің пікірі ғылыми дәлелденген тұжырымдар –
дамудағы даралық ерекшелік факторы және дамуға орта ықпалы теориясымен
сәйкес.
Озубел Д.П. мен Эванс Д.Е. зерттеулері, жалпы алғанда, мектепке
психологиялық даярлық диагностикасы мәселелерін шешеді, бірақ олар ұсынған
ұғымдар нақтылауды, психологиялық терминологияны қолдануды қажет етеді.
Авторлар өз тұжырымдарын дәлелдегенде бір жақты, үстірт пікір ұстанады.
1954ж. чех ғалымдары А.Керн мен Я.Йирасек мектепке психологиялық
даярлық диагностикасы туралы ғылыми ізденістер жүргізіп, зерттеу
қорытындысы ретінде әйгілі Керн-Йирасек тестін ұсынады. Олардың пікірінше,
мектепке түскен бала оқушыға тән кейбір белгілерді игеруі қажет:
1. ақыл-ой кемелі;
2. көңіл-күй кемелі;
3. әлеуметтік қатынастар кемелі.
А.Керн мен Я.Йирасек ақыл-ой кемеліне баланың заттардың жеке
бөліктерін қабылдай алуын, ерікті зейінін, салыстыра ойлай алу қабілетін;
көңіл-күй кемеліне баланың көңіл күйінің тұрақтылығын, оқыс реакцияның
түгелдей жойылуын жатқызады. Ал әлеуметтік кемелді құрдастарымен қарым-
қатынас қажеттілігімен; топта қабылданған ережелерге бағына алу
қабілетімен; сондай-ақ жаңа қоғамдық ортада оқушының әлеуметтік
қатынастарға икемделе алуымен байланыстырады. Керн-Йирасек зерттеулерінде
кейбір психологиялық категориялар педагогикалық терминдермен беріледі.
Мәселен, мектепке психологиялық даярлық диагностикасы мазмұнындағы ақыл-ой
кемелін авторлардың өздері қабылдау, зейін, ойлау деп белгілейді. Қазіргі
психология бұл сапаны ақыл-ой кемелі деп емес, танымдық процестер даярлығы
деп атайды.
1965ж. Америка зерттеушілері Ф.Л.Илг пен Л.Б.Эймс мектепке
психологиялық даярлық диагностикасынан төмен көрсеткіш берген балаларды
мектептен қайтадан шығарып алып, көптеген жаттығулар жүргізіп, даярлықтың
белгілі бір деңгейіне жеткізіп барып, мектепке қайта беру керек деген пікір
айтқан. Олардың бұл ұсынысы мектепке даярлық деңгейі қалыпты даму жағдайына
сәйкес емес балалармен өткізілетін жұмыс түріне ұқсас. Д.П.Озубел мынадай
пікір айтады: бала мектептегі оқуға даяр болмаған жағдайда мектептегі оқу
бағдарламасын өзгертіп, сол арқылы бірте-бірте балалардың даму деңгейін
теңестіру қажет. Көрсетпей кетуге болмайтын қайшылық - екі зерттеушінің
де, балалардың мектепке даярлығының көлемін мектепке қабылданған соң
тексеретіндіктерінде. Егер бұл үрдіс мектепке қабылдар алдында жүргізілсе,
сыналушыларға қатысты ізгілік принципіне де, дамудағы диалектика
заңдылығына да, психологтың кәсіби-этикалық ұстанымына нұқсан келмес еді.
Ф.Л.Илг пен Л.Б.Эймс 5 пен 10 жас аралығындағы балалардың мектепке
даярлық деңгейін диагностикалауға байланысты арнайы тапсырмалар жүйесін
жасады. Бұл тестердің тәжірибелік маңызы қазір де жоғары [30].
Мектепке психологиялық даярлық диагностикасы Ресей елінде (КСРО) өткен
ғасырдың бас кезінде бала қабілетін өлшеудің ең қарапайым жолдарымен
басталды. 1924ж. кеңестік психологтар Е.Н.Эвергетова мен А.Б.Серебрянников
"Бала ақыл-ойының даму деңгейін барынша қарапайым өлшеу" деп аталатын,
проф. А.П.Нечаев әдістемесін қолданып, зерттеу жүргізді. Тексеру
қорытындысы А.П.Нечаев әдісінің балалармен жылдам танысуға ықпал ететінін
және кейінгі бақылауларға тірек бола алатынын көрсетті.
1925-жылдан бастап, Ленинградта (Санкт-Петербург) педологиялық
кабинеттер торабы жұмыс істей бастады. Профессор А.С.Грибоедов атындағы
Ленинград "Балаларды Тексеру Институтының" әдістемелік басшылығымен,
мектептерде жаппай 2 бағыттағы тексерулер жүргізіле бастады: мектептік
жетістікті тексеру және ақыл-ой дамуының психометриялык сынақтары. Олар 1-
сынып оқушыларын мектепке түскен алғашқы ай барысында зерттеп, 3 бағытта
қарастырды:
1) от басы жағдайын;
2) дене дамуын;
3) ақыл-ой деңгейін.
Берілген мәселе төңірегінде атқарылған орасан зор еңбек, зерттеу
барысында алынған мәліметтерді өңдеп, нақты қорытынды жасаумен ғана
шектелді. Мектепке даярлықтың психологиялық өлшемдерін жасау туралы мәселе
көтерілмеді. Әйтсе де, аталмыш институттың мектепке даярлықтың
психологиялық жақтарын іздестіру барысында қарастырған бағыттары, күні
бүгінге дейін мектепке психологиялық даярлық мазмұнын құраумен келеді.
Мәселен: от басы жағдайы - әлеуметтік ортасы;
дене дамуы - биологиялық кемелденуі;
ақыл-ой деңгейі - танымдық даярлығы; - деп қарастырылуда.
Институт ұжымының осы зерттеулері ССРО-дағы тәжірибелік психология
саласындағы, мектепке психологиялық даярлық туралы алғашқы ресми деректер
екендігімен де құнды.
Мектептегі оқуға даярлық мазмұнына терең эксперименттік талдауға деген
ынта, 70-жылдардың басында, мектепке даярлықты анықтау жолдары мен
өлшемдерін жасауға талпыныспен жалғасты. 1978 жылы Л.А.Венгер мен
Б.В.Холмовская басшылығымен мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл-ой дамуы
көрсеткіштері жүйесін белгілейтін негізгі зерттеулердің бірі жүзеге
асырылды [31].
Мектепке даярлықты бағалауға мүмкіндік беретін арнайы
психодиагностикалық шаралар жасауға П.Я.Кэес (1982) еңбегі арналды. Автор
пікірінше, мектепке даярлықты анықтау үшін балалардың қабілетін тексеру
керек. "Бірақ ақыл-ой қабілетінің сан түрлілігіне орай, оның барлығын
зерттеп шығуға мүмкіндік жоқ. Сондықтан, баланың ақыл-ойының даму деңгейі
туралы мәлімет беретін бірнеше негізгі қабілеттерді зерттеу жаткілікті"
[32].
А.Л.Венгер және Е.В.Филиппова (1980) 6-7 жасар балалардың мектептегі
оқуға даярлығын белгілеп, сосын әр түрлі оқу-тәрбие жағдайында олардың
психикалық даму барысын бақылады. Бұл зерттеудің ерекшелігі - отбасында
тәрбиеленген бала мен ата-ана бақылауынан тыс мекемелер тәрбиеленушілерін
салыстыра отырып, зерттеуі [33].
Жоғарыдағы зерттеулердің барлығында мектепке психологиялық даярлықты
анықтау құралдары топтық сипатқа ие, ал анықтау тәсілдері белгіленген
сапаларды өлшеуге бағытталады. Мектепке даярлықты анықтау нәтижелері
"реттік орын көрсеткіші" немесе "ақыл-ой деңгейі" арқылы анықталады,
"Мұндай бағытта шешілетін міндет - озаттарды іріктеу, артта қалушыларды
белгілеу болып табылды". Дегенмен, бұл зерттеулердің, мектепке
психологиялық даярлықты анықтау мәселесінің жасалып, қалыптасу тарихына
қосқан үлес-салмағы айтарлықтай зор еді. Олар мектепке психологиялық
даярлықты анықтау құралдарын жасау арқылы, осы мәселенің тәжірибелік
әрекет ретінде қалыптасуына үлкен ыкпал етті.
Республикамызда әр жылдары мектепке даярлау мәселесін зерттеумен
айналысқан ғалымдар еңбектерін талдау барысында зерттеушілердің мәселені
психологиялық тұрғыдан емес, педагогикалық тұрғыдан шешуді басшылыққа
алғандары айқындалды, Мәселен, Б.Баймұратованың "Балаларды мектепке даярлау
жөнінде" (1975) еңбегінде мектепке даярлау мектепке дейінгі кезеңнің басты
мәселелерінің бірі деген бағытты ұстана отырып, балаларды мектептегі оқуға
даярлаудағы негізгі міндетті мектепке дейінгі мекемелер қызметі деп тауып,
бала бақшадағы оқу-тәрбие үрдісі арқылы шешу жолдары ұсынылады. Мәселен:
баланың тілін дамыту арқылы;
сауат ашу жұмыстарын жандандыру арқылы;
балаларға оқып беру үшін қосымша мәтіндер жасау арқылы. Зерттеушінің
"Баланы мектепке даярлау - бала 7 жасқа толғанда емес, оның сәби шағынан
басталуға тиісті" деген пікірі әлі күнге өзектілігін жойған жоқ.
Баланы мектепке даярлау (1965) деп аталатын К.Қойбағаровтың еңбегі
мектепке даярлаудың қажеттілігін насихаттай отырып, қоғамдық тәрбие рөлін
жақтайды [34].
Қ.Сейсенбаевтың "Отбасы тәрбиесіндегі баланы мектепке даярлауда қазақ
халық педагогикасының прогресшіл идеялары мен тәжірибелерін пайдалану
проблемасы" еңбегі ұлттық реңкте жазылған туынды. Этникалық педагогика мен
психология ғылымының негіздеріне сүйене отырып, мектепке даярлауды -
баланың сөздік қорын молайту, есте сақтау, ойлауын дамытуға арналған ауыз
әдебиетінің кіші жанрларының үлгілерін және ұлттық дәстүрлер мен әдет-
ғұрыптарды пайдалану арқылы шешуді көздейді [35].
"6-7 жасар балаларды мектепте оқуға даярлаудың педагогикалық
мәселелері" (1999ж.) тақырыбындағы Ж.Рысбекованың диссертациялық
зерттеуінде мектепке психологиялық даярлық бағыттарына: биологиялық кемел;
танымдық даярлық; еріктік; көңіл-күйлік және жеке басының даярлықтарына
сәйкес, педагогикалық категориялар қарастырылады [36].
Х.Т.Шериазданованың "Мектепке дейінгі білім беру жүйесі педагогтары
мен психологтарын кәсіби даярлаудың психологиялық негіздері" атты
зерттеуінде былай делінеді: "Оқытудың теориялық негіздерін жасаған
Л.С.Выготский, П.Я.Гальперин, В.В.Давыдов, Л.В.Занков, Л.Н.Леонтьев,
Н.А.Менчинская, Д.Б.Эльконин зерттеулеріне сүйене отырып, оның, балалардың
танымдық әрекетіне, сондай-ақ эмоциялық, еріктік, мотивтік салаларына
ықпалын көрсетіп, біз, басты өлшемі мектептегі оқуға даярлық болып
табылатын, өтпелі кезеңге көңіл бөлдік.
Ғалым еңбегінде, баланың мектепке танымдық даярлығын аса маңызды үш
тұрғыда: зейіннің даму деңгейі (ырықты; ырықсыз); естің даму деңгейі және
ойлаудың қарапайымнан жоғары формаға дейінгі даму деңгейі қарастырылады.
Олардың әрқайсысының көріну жолдары қарым-қатынастың түрлі стильдері арқылы
сипатталынған. Мәселен, зейін қасиеттері мен түрлері: көлемі, тұрақтылығы,
алаңдағыштығы, шашыраңқылығы, шоғырлануы және ырықтылығы өктемдік,
тәуелсіздік, ымырашылдық стильдерінде қалай көрінетіндігі; есте сақтау мен
қайта жаңғыртудың көрнекі-бейнелік, қозғалыс, логикалық ойлау түрлерінің
жоғарыда аталған қарым-қатынастың 3 түрлі стилінде көріну жолдары
талданған.
Қ.Т.Шериазданованың мектеп жасына дейінгі баланың психикалық
дамуындағы қарым-қатынас рөлі тұжырымдамасы ресейлік ғалымдар Е.О.Смирнова,
М.И.Лисина, Е.Е.Кравцовалар зерттеулерімен үндес; сондай-ақ баланың
мектептегі оқуға психологиялық даярлығымен байланысты қарастырылады:
Мектепте жақсы оқуы үшін балада қарым-қатынастың формалары қалыптасқан
болуы керек. Ол оқушыдағы жетекші әрекет — оқу ісінің міндеттерін игеру
үшін қажет". "Үлкендермен қарым-қатынас балаға жаңа білімдер мен
іскерліктерді меңгеруге көмектеседі, әрі бірте-бірте жетекші әрекеттің жаңа
түріне көшуге даярлайды" [37].
Қазақстан Республикасының Ы.Алтынсарин атындағы Білім академиясының
мектепке дейінгі тәрбие және бастауыш білім зертханасы да балаларды
мектепке даярлау ісін зерттеумен кең көлемде айналысты. Балалардың
психикалық ерекшеліктеріне сүйене отырып, мектепке даярлықты жүзеге
асырудың жолдарын қарастыратын бұл кешенді зерттеудің ғылымилық жағынан
гөрі, әдістемелік жағы, психологиялық қырынан гөрі, педагогикалық қыры
басым. Осы зертхана мәліметтері практикалық құндылығымен әлі күнге өзекті
болып келеді [38].
"Танымдық іс-әрекет - мектепке бейімделудің басты факторы" (1999) деп
аталатын М.Асылханованың диссертациялық зерттеуі балаларды мектепке
даярлаудың психологиялық мәселелеріне, бағыты жағынан, жақынырақ еңбек.
Мектепке бейімдеудегі психикалық факторларға сипаттама бере отырып, басты
фактор ретінде танымдық іс-әрекетке тоқталады. Әйтсе де, мектепке даярлау
мен бейімдеу екі бөлек мазмұндағы тақырыптар. Даярлық ісі мектепке дейін
жүргізілсе, бейімдеу ісі мектепке келгеннен соң жүзеге асырылатын шара.
"Мектепке бейімделу - әлеуметтік тәжірибелерді ...меңгеру үрдісінің
тарихи белгіленуі; оқушылардың әлеуметтенуінің бір құрылымы ретінде
анықталады". Яғни, сыналушының бір әлеуметтік ортадан екінші әлеуметтік
ортаға өту барысы емес, (егер олай болғанда 6-7 жастағы "өтпелі
кезең" дағдарысы деп қарастыруға болар еді) жаңа әлеуметтік ортадағы
(мектептегі) психикалық күйі сипатталады. М.А.Асылханова зерттеуінде
мектепке бейімделудің басты факторы ретінде танымдық іс-әрекет
қарастырылған, ал мектепке психологиялық даярлық диагностикасы мазмұнында
танымдық даярлық негізгі өлшем ретінде сипатталады [39].
Мектепке психологиялық даярлық диагностикасының ғылыми негіздері
(2002ж.) деп аталатын М.П.Оспанбаеваның диссертациялық зерттеуінде алғаш
рет мектепалды даярлық психодиагностикасының құрылымы жіктеледі және оның
мазмұны мектепалды дағдарысымен бірлікте қарастырылады. Бұған дейін
зерттелінген еңбектердің барлығында "мектепке психологиялық даярлықты қалай
анықтау керек?" "мектепке психологиялық даярлық табиғаты неде?" сипатындағы
қолданбалы сұрақтар іздестіріледі. Ал, мәселені жеке зерттеу саласы
деңгейіне көтеріп, оны нақты деректермен негіздеу жағы қарастырылмайды.
М.Оспанбаева зерттеуі мектепке психологиялық даярлық диагностикасын
теориялық ғылым, әрі тәжірибелік іс-әрекет ретінде зерттеуімен құнды.
Мектепке қабылданар баланың психологиялық даярлық деңгейін тексеру; диагноз
қою; дамыту жолдарын белгілеу - қысқа мерзімдік диагностикалық шара болып
табылады; ал осы даярлық диагностикасы мазмұнын тың деректермен жетілдіріп,
оны пән деңгейінде қарастыра отырып, теориясын жасауға талпынуы – автордың
дербес ғылыми жетістігі болып табылады [40].
Мектепке психологиялық даярлық диагностикасының Қазақстандағы жағдайын
талдау барысында осы мәселенің ашылу сипаты шамамен екі кезеңге
бөлінетіндігі анықталды: 1965-1990жж – мектепалды даярлық маңызы туралы
болса, 1991-2005жж – мектепалды даярлық психодиагностикасының қалыптасу
кезеңі.
Баланың мектептегі оқуға психологиялық даярлығын ғылымда 5, 6, 7 жас
кезеңдерінде анықтау қалыптасқан. Бұл жас мөлшері балалар психологиясында
мектеп жасына дейінгі ересек кезең (3-7 жас аралығы) деп аталады. Мектеп
жасына дейінгі кезеңнен мектептік кезеңге көшу құбылысын өтпелі кезең
деп, ондағы негізгі ерекшелікті – мектепке психологиялық даярлық деп
көрсетеді. Осы мәселенің жасалу жолын ғылыми талдау барысында, мектепке
психологиялық даярлық диагностикасының шартты түрде 5-кезеңге бөлінетіндігі
анықталды.
Сонымен, мектепке психологиялық даярлық диагностикасының қалыптасу
кезеңдері келесі ретпен кезеңделеді.
1-кезең – 1920-1946 жылдар аралығын қамтиды. Бұл кезеңге тән ерекшелік
– берілген мәселенің эксперименттік сипат алуы. Қол жеткен табыстары:
баланың мектептегі оқуға даярлығын ұйымдастыру қажеттілігін мәселе ретінде
көтерулері. Баланың мектеп талаптарын орындау шамасы психикалық даму
барысына тәуелді; ал ол, өз кезегінде, әлеуметтік орта мен дене дамуына
тікелей қатысты деп тауып, осы жорамалдың ақиқаттылығына көз жеткізу үшін
кешенді тексерулер ұйымдастыруы. Өкілдері: А.П.Нечаев, Е.Н.Эвергетова,
А.Б.Серебряников, т.б.
2-кезең – 1947-1960 жылдар. Бұл кезеңге тән ерекшелік – баланың
мектептегі оқуға психологиялық даярлығының мазмұнын жасауға деген
талпыныспен сипатталады. Қол жеткен табыстары – даярлық процесін мектеп
талаптарынан бөліп алып қарастыру барысында, баланың мектептегі оқуға
даярлығын психологиялық мәселе ретінде қалыптастырулары еді. Өкілдері:
А.Н.Леонтьев, А.В.Запорожец, З.М.Истомина, З.В.Мануйленко, Л.С.Выготский,
Л.И.Божович, Д.Б.Эльконин т.т. Олар мектепке психологиялық даярлық мазмұны
тәрбие ықпалымен қалыптасатын, психиканың сапалық өзгерістері – яғни жаңа
құрылымдар деп тапты.
3-кезең – 1961-1980 жылдар. Бұл кезеңдегі басты ерекшелік – бастауыш
оқу мерзімінің өзгеруіне байланысты, мектепке психологиялық даярлық
диагностикасының зерттелу жағдайының күрт жоғарылауы болды. Оқу әрекетінің
қарқындандырылуы мектепке психологиялық даярлық мәселесіне жаңа қырынан
қарауға итермеледі. Мектепке психологиялық даярлық мазмұнын анықтау міндеті
– оқу әрекетін игеруге қажетті алғышарттарды табу болып табылады деген
көзқарас қалыптасты. Қол жеткен табыстары - мектепке психологиялық
даярлықты жетілдіру жолдарын іздестіре бастауларында еді. Бұл кезең
өкілдері: Л.А.Венгер, В.С.Мухина, Е.А.Проскура, А.В.Запорожец,
Т.Б.Тарунтаева, А.Е.Журова, А.М.Леушина т.т.
4-кезең – 1981-1990 жылдар. Жалпы білім беретін мектептердің
реформалануына байланысты, мектепке қабылдау жасы 1 жылға кейін шегерілді.
6 жасарларды оқыту мәселесі, балалар психологиясында бұған дейін
қалыптасқан "7 жас дағдарысы" ұғымын қайта қарау қажеттілігін тудырды.
Нәтижесінде мектепке психологиялық даярлық жас көрсеткішіне тәуелді деген
болжам жасалды.
4-кезең табыстары: мектепке психологиялық даярлық физиологиялық
дамумен байланыстыра қарастырылды; "мектептік кемел" ұғымы пайда болды;
мектепке даярлық өлшемдері қалыптасты. Осылардың барлығы мектепке
психологиялық даярлық диагностикасы мазмұнын кеңейте түсті. Өкілдері:
Д.Б.Эльконин, А.Л.Венгер, Е.Е.Кравцова, Н.Н.Лобанова, Е.О.Смирнова,
П.Я.Кэес, Г.И.Капчеля, У.В.Ульенкова, С.Д.Максименко, С.Л.Коробко,
С.А.Цветков, М.Н.Костикова, Е.Е.Сапогова т.т.
5-кезең - 1990-2000 жылдар аралығын қамтиды. Бұл кезеңге тән
ерекшелік мектепке психологиялық даярлық диагностикасы тәжірибелік әрекет
ретінде жаппай қолданысқа ие болды. Нәтижесінде, мектепке психологиялық
даярлық диагностикасының тәжірибелік, әдістемелік құралдары көптеп
жасалынды. Бұл бағыт өкілдері: Лидерс А.Г., Колесникова В.Г., Непомнящая
Н.И., Рогов Н.И., Овчарова Р.В., Шериазданова Х.Т., т.т.
Мектепке психологиялық даярлық диагностикасының кезеңденуі осы
мәселенің мазмұнын толығырақ қарастыруға негіз болады. Мектепке оқуға
қабылданар баланы мектептік болмысқа ендіру, толыққанды оқу
әрекетін қалыптастыру - өтпелі кезеңге тән психикалық дамудың барлық
жиынтықтарымен тығыз байланысты. Олар оқу-тәрбие үрдісін осы жастың
психологиялық ерекшеліктерімен қатаң сәйкестікте жүргізуді қажет етеді.
Сондай-ақ мектепке дейінгі шақтан оқушылық өмірге өту кезеңін зерттеу
мәселесі мектептегі оқу-тәрбие міндеттерін нақтылауға мүмкіндік береді. Бұл
істің түпкі максаты баланың мектептегі оқуына берік тұғырды қамтамасыз ету.
Ол мұғалім талаптары мен мектеп ережесін орындауға баланың ерік күшін
бағындыра алу іскерлігінен көрінеді. Екі кезеңнің түйісер тұсындағы
дағдарыс құбылысының бала психикасына әсері із-түзсіз жойылып кетпейді.
Міне, осы аралықтың мектепке даярлаудың психологиялық диагностикасына
қатысы біздің зерттеудің негізін құрайды.
Жаңарулар заманында интеллектуалдық әлеует басты орынға ие. Білім,
инновациялар және оларды іс жүзінде қолдану табыс көзі ретінде бірінші
кезекке шыға бастады. Білім беру түсінігінің өзі трансформациялануда және
кеңеюде. Білім берудің халықаралық интеграциясы, жаһандық сипаты сынды
ауқымды мәселелер білім беру мазмұнына концептуалды өзгерістер енгізуді
қажет етеді. Осындай заманауи талаптардан туындаған Қазақстан
Республикасында білім беруді дамытудың 2011 – 2020 жылдарға арналған
мемлекеттік бағдарламасының басты ерекшелігі – ұлттық білім берудің
заманауи қағидалары мен жалпыадамзаттық құндылықтарды басшылыққа ала
отырып, жаңа дәуір балаларын заман талаптарына сай оқытып, тәрбиелеу
жолында білім беру мазмұнын жаңаша құру және оқушылардың санасын жаңаша
ойлау жүйесіне бағыттау.
Қазіргі Қазақстанның индустриалды-инновациялық жағдайында үдемелі
ақпараттық даму – білім мазмұнының қолданбалылығын барынша арттыруды
міндеттейді. Қазақстандағы білім беру реформаларының жалпы мақсаты білім
беру жүйесін жаңа әлеуметтік-экономикалық ортаға бейімдеу болып табылады.
Адами капиталға, әсіресе ерте балалық шақтан бастап, кемелдену кезеңіне
дейін білімге қаржы жұмсау қоғам мен экономикаға айтарлықтай табыс
әкелетіні бүгінгі таңда дәлелдеуді қажет етпейтін фактор. Адами капиталды
қаржыландырудың өзгермелі әлемге жылдам бейімделе алатын, техника тіліне
жетік, өнімді жұмыс күшін жасау үшін аса қажеттігі және бүгінгі таңда білім
беруге жұмсалатын қаржыны әлеуметтік қажеттіліктерге арналған шығын ретінде
қабылдамай, экономикалық инвестиция ретінде түсіну керектігі ҚР білім
берудің 2011-2020жж арналған Мемлекеттік бағдарламасында айқын көрсетілді.
Онда білім берудің экономикалық тиімділікпен қатар, әлеуметтік табысқа да
қол жеткізетіні: азаматтық қатынасы берік, қоғамдық санасы жоғары
әлеуметтік капиталдың қалыптасуына ықпал ететіні анықталды. Білім беру,
ерте балалық шақтан бастап, әлеуметтік, еріктік-эмоциялық, интеллектуалдық
т.б. аса қажетті өмірлік дағдылардың қалыптасуында маңызды мәнге ие.
Келешекте білім берудің барлық түрінің тиімді дамуының пайымды дәйектемесі
осында. Қазақстанға білім беруді түбегейлі жаңарту қажет: білім беру
сапасы... жақсаруы тиіс [1].
Заманауи өзгерістер ағымы балалар психологиясының да қарқынды дамуына
оң ықпал етуде. Жаңа дәуір балалары адамзат тарихындағы бай тәжірибені
бойына сіңіре отырып, өзі өмір сүріп отырған заман ерекшеліктерімен бірге
даму үстінде. Бұл құбылыс барлық адамтану саласының, әсіресе педагогика,
психология ғылымдарының мамандарына жаңа міндеттер жүктейді. Балаларымызды
бабалар мұрасынан тыс қалмауға, әлеуметтік ортаның тыныс-тіршілігін ұлттық
болмыспен қабылдауға бейімдей отырып, олардың санасын ұлттық құндылықтарды
меңгерген жаңа дәуір балалары моделіне бағыттай білу қажет. Модель мазмұны
жауапкершілігі жоғары, жаңаша ойлайтын, зерек те елгезек, кеңістік
заңдылықтарымен қоса, бабалар аманатынан хабардар, салт-дәстүр мен ауыз
әдебиетінің озық үлгілерін меңгерген ұлтжанды, ана тілінің нәрімен барынша
сусындаған, еркін, дені сау балаларды сипаттайды. Туған халқының ұлттық
болмысы туралы білімдер баланың жан-дүниесін, рухын қазақиландырады. Рух
асқақтығының негізінде жатқан ұлы күш – махаббат болса, рух еркіндігінің
түбі – сабыр. Болашақ ұрпақтың ұлтан емес, сұлтан болып қалыптасуы ұлттың
ұлылығын ұлықтайтын асқақ, нұрлы, нәрлі білімдерді мектепке дейінгі мекеме
тәрбиешісінің нәзік те, өршіл сезімдермен қалыптастыра білу, баланы
иландырып, танымдық тұрғыда жетелей білу іскерлігінде.
ҚР білім берудің 2010-2015жж арналған стратегиялық жоспарында жаңа
білімдер туралы ғылыми зерттеулерге басымдық берілген [41]. Жаңарулар
заманы тіршіліктің баға жетпес тамаша туындысы – адамды барынша жетілдіруге
және бақытты етуге бағдарланған инновациялық теорияларды көптеп тудыруда.
Оларға тән ерекшелік – білім негізіне рух еркіндігі теориясын қалай
білулерінде. Бұл инновациялар адамзат баласына ортақ туындылар; ең бастысы
адам игілігіне бағытталуымен құнды. Осы жаңа білімдердің негізі қазақ
халқының ұлттық тәрбие құралдарында көптеп кездеседі. Сала мамандары мен
әдіскерлердің міндеті психология, педагогика мен инновациялық білімдерді
интеграциялау арқылы тиімді заманауи-ұлттық мектепалды даярлық тетігін
жасау.
Ол үшін мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту стандартын (ҚР МЖМБС 1.001-
2009) басшылыққа ала отырып, мектепке психологиялық даярлық үрдісін жасауда
негіз болатын басты нысандарға шолу жасалық [42]. Мектепке дейінгі мекеме
тәрбиеленушілерінің денсаулық, қарым-қатынас, таным, шығармашылық,
әлеуметтену құзіреттіліктерін қалыптастыру мақсатында:
- балалардың денсаулығын сақтау және нығайтуға байланысты
психотехникалар, бүлдіршіндерді шынықтыру құралы ретінде ұлттық
қимылдық ойындар маңызын сипаттау; денсаулық психологиясын
балалардың жас ерекшеліктеріне сәйкес жіктеу; жан саулығы мен тән
саулығы ұғымдарын интеграциялау;
- мектепалды даярлықтың негізгі аспектісі ретінде тұлғаралық қарым-
қатынастарды, баланың өзіне өзінің қатынасын, қарым-қатынастың
мәнерлі белгілерін, қатынас құралы – тіл туралы, коммуникацияның
мектепке дейінгі жас ерекшеліктеріне сәйкес жіктелуін, халық ауыз
әдебиетінің озық үлгілері арқылы балалардың сөздік қорын дамытуды
және қазақ фольклорының кіші жанрларын логопедиялық құрал ретінде
пайдалану;
- танымдық даярлық – мектепке дейінгі мекеменің оқу-тәрбие үрдісінде
балалардың ой ұшқырлығын, тапқырлығын, танымдық сергектігі мен
елгезектігін дамытуда психологиялық жаңа құралдарды пайдалану;
танымдық әрекеттер: қабылдау, есте сақтау, түйсік, қиялды ауыз
әдебиеті үлгілері арқылы балалардың жас ерекшеліктеріне қарай,
ұйымдастырылған оқу әрекетінде және педагогикалық процессте дамыту;
- бала шығармашылығын қалыптастырып, дамытуда ұлттық қолөнер
туындылары, музыка, халық шығармашылығы, айтыс, жыр өнерлерін
тиімді пайдалану арқылы балалардың шығармашылық қабілетін
дифференциациялау; шығармашылықтың синергетикалық мазмұны; мектепке
дейінгі бала тұлғасын кеңістік заңдылықтарына сәйкес, табиғатпен
үйлесімді дамыту маңызы; шығармашылық пен эмоцияның өзара байланысы
туралы психологиялық зерттеулерді қолдану;
- мектепке баратын балаларға ұлттық құндылықтар арқылы әлеуметтік
орта нормаларын меңгерту адамгершілік әліппесі, мінез-құлық
мәдениеті туралы қарапайым түсініктер беру; адам табыстылығының,
саулығының, бақытының кепілі ұстамдылық, ал оның негізі – сабыр
екенін ұғындыру; сабырлылық туралы ұлы ойшылдар қазынасымен
таныстырудың психотехникалары.
Мектепалды даярлық сауатты ұйымдастырылған жағдайда баланың жаңа
әлеуметтік ортаға жылдам бейімделуі арқылы жетекші әрекеттің
нәтижелілігінің артуына ықпал етеді. Мектеп жасындағы баланың дамуы түрліше
жүреді, мәселен, бір бала тәрбиешінің түсіндіргенін ары қарай өзі
жалғастыра алса, келесілеріне өз бетімен жаңа білімді меңгеру қиындық
келтіреді. Қазіргі таңда жобаланып отырған білім беру – баланың жеке
тұлғалық қасиеттерін, танымдық қызығушылықтарын арттырып, алған білімін
өмірде қолдану икемділігін қалыптастыруды көздейді, сондықтан білім
мазмұнын дамыту сипатында құру негізгі білім беру әдістері ретінде
анықталады. Білім беру саласының алдында тұрған үлкен міндет – оқытуды
дамытушы сипатта құру. Нақты оқу әрекеттері арқылы тәрбиеші мектепке
дейінгі балалардың ойлау әрекеттеріне психологиялық басшылық жасай алады.
Баланың оқу іс-әрекетіне қатынасы оқуға ынталандыратын түрткілермен
анықталады. Оқу міндеттерін түсінумен байланысты, саналы түрде оқудың
негізгі түрткілері болашақтағы іс-әрекетке дайындыққа ынталануды білдіреді.
Себебі оқу, білімге қызығу, әлемді тану – бала бойында жинақталған
білімдерді меңгеру арқылы болатын танымдық әрекеттер. Даму кезеңдерінің әр
түрінде кейбір түрткілер заңды, яғни өсіп келе жатқан ұрпақтың оқуға
белсенді қосылуы үшін біршама тиімді. Бастауыш мектепте баланың ынталы және
тиімді оқуы үшін оның оқуға қызығушылығы болуы керек. Осыған байланысты
кішкене балалар мектепке келгенде білімге қызығу емес, мектептік өмірді
құрау, үлкендер ортасына, жаңа нәрселерге қызығуға талпынатыны талассыз
[4].
Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға
арналған Мемлекеттік бағдарламасында мектептік білім жүйесін қазақстандық
қоғам дамуының қазіргі заманғы талаптарына және әлемдік білім беру
кеңістігіне кірігу шарттарына сәйкес жаңғырту талап етілетіні
тұжырымдалған. Бағдарламаның басты мақсаты білімнің бәсекеге қабілеттілігін
арттыру арқылы адами капиталды дамыту, ал бағдарламалық мақсаты ақылына
сымбаты жарасқан, рухани бай, табысты Қазақстан азаматын қалыптастыру үшін
білім беру жүйесін жетілдіру болып табылады. Алға қойылған мақсаттарға жету
жолдары ретінде білім беру ұйымдарын цифрлы білім беру контентімен, яғни
ақпараттық ресурстармен толықтыру жоспарланған. Ақпараттық технологияларды
меңгермеген мұғалім бала тәрбиелеу мен оқыту ісінің үздігі бола тұра,
мектептегі жалпы білім беру үрдісіне ілесе алмағандығынан, кәсіби
жарамсыздар қатарынан табылады. Оқыту мұғалімнің жетекші әрекеті болса, оқу
баланың танымдық іс-әрекеті. Білім берудің жоспарлы, ұйымдасқан түрде
жүзеге асырылатыны – баланы дамытуды көздейтіндігінде. Мектеп жасына
дейінгі баланың өмірге, өзіне, өз міндеттері мен танымның жаңа түріне
қатынасының типтері жинақталады. Тікелей танымның бұл кезеңі бала дамуында
ғылыми білімдер жүйесінде жалпыланған, жүйеленген қоғамдық-тарихи тәжірибе
жетекші рөл атқаратын кезден басталады. Мектептегі оқу әрекеті – баладан
сабаққа дайындықты, нақты тапсырмаларды орындауды, өзін-өзі бақылауды,
тәртіп сақтауды және сабаққа дайындалу үшін, тапсырманы уақтылы орындау
үшін көңіл көтеруді кейінге ысыра тұру немесе одан бас тартуды талап етеді.
Осының барлығы баладан ерік сапаларын, мінезді, тәртіпті, я болмаса оның
белгісін қажет етеді. Оқыту мен тәрбиенің бірге жүруі баланың біртұтас
дамуын қамтамасыз етеді. Мектепалды даярлық – жаңа формация өнімдерін, яғни
жаңа дәуір балаларын қоғам мен мемлекет сұранысына сай дайындауға негіз
болар бірден-бір фактор болып табылады.
Л.И. Божович көрсеткендей, мектепке дейінгі балалық шақтан мектептік
кезеңге өту оның өмір сүру салтының түбірімен өзгеруімен сипатталады. Оқушы
жағдайы баланың жеке басының ерекше бағыттылығын тудыратынын атап өту
керек. Ол үшін, оқу – білімді меңгеретін жай әрекет немесе өзін болашаққа
дайындау тәсілі ғана емес, ол баланың саналы түрде сезінетін өзіндік еңбек
міндеті және айналасындағылардың күнделікті өміріне қатысуы болып табылады
[9].
Осы жайттардың барлығы мектептің баланың қызығушылықтары мен өзара
қарым-қатынасына толы өмірге айналатындығына әкеп соғады. Оқушы атанған
баланың ішкі психикалық өмірі мектепке дейінгі кезеңге қарағанда басқа
мазмұн мен сипатқа ие болады: ол бәрінен бұрын оның оқу әрекетімен
байланысты. Сондықтан кішкентай оқушының мектептік міндеттерді меңгеруі
оқу істерінің табыстылығы немесе сәтсіздігі ол үшін зор мәнге ие. Мектепте
жоғары дәрежеден көріне алмау оны аса күйзелтеді. Демек, мектепте оқу
мәселесі баланың білім алуы мен ақыл-ойының дамуы ғана емес, оның жеке
басының қалыптасуы, тәрбие мәселесі де болып табылады.
Осыған байланысты баланы мектептік оқуға дайындау мәселесі тұлға
дамуында қашанда өзектілігін жоғалтпайды. Көп уақыт бойы баланың оқу
әрекетіне дайындығының өлшемі оның ақыл-ой дамуының деңгейі деп есептеліп
келді. Л.С. Выготский алғашқылардың бірі болып, мектептік оқуға дайындық
ұғымдар мен түсініктердің сандық қорына байланысты емес, танымдық
процестердің даму деңгейіне байланысты екендігі туралы болжам жасады. Л.С.
Выготский пікірінше, мекетептік оқуға дайындық – бәрінен бұрын қоршаған
ортадағы заттар мен құбылыстарды тиісті категорияда жалпылау және жекелеу
болып табылады [2].
Мектептік оқуға даярлық тұжырымдамасын оқу іскерлігін құрайтын сапалар
кешені ретінде А.В. Запорожец, А.Н. Леонтьев, В.С. Мухина, А.А.
Люблинскаялар ұстанды. Олар оқуға дайындық ұғымына баланың оқу-
міндеттерінің мағынасын түсінуін, әрекетті орындау тәсілдерін ұғынуын,
өзіндік бақылау мен бағалау дағдыларын, еріктік сапаларының дамуын,
бақылау, тыңдау, есте сақтау іскерліктерін, қойылған міндеттердің шешімін
ендірді. Осы тұжырымдама негізінде баланың мектепке дайындығы үш бағыт
бойынша анықталады: жалпы дамуы, ырықтылықтың дамуы және оқу ықыласының
қалыптасуы. Бала бақша балдырғандары мектептің аты мен оқушы формасына
қызығушылық танытады. Бұл оқығысы келу тілегі оқу ықыласының үстірт
көрінісі ғана. Шын мәніндегі оқу ықыласы білім алуға талпыныстың қозғаушы
күші болып табылады.
Қарым-қатынастың дамуы мен өзі туралы тұтас түсініктің қалыптасуындағы
ересектің ролін Э.Эриксон көрсете отырып, мектеп жасына дейінгі баланың
әлеуметтену процесінің сәтті немесе сәтсіз өтуіне байланысты бастамалық, я
болмаса кінә сезімдері дамитынын тұжырымдады. Бұл сезімдер ересектер
тарапынан балаға қойылатын талаптардың шамасы мен олардың орындалуын
бақылау қатаңдығына байланысты дамиды. Осы жаста бала өз тілектерін
қоғамдық нормаларға сәйкестендіре бастайды. Мектепке дейінгі кезеңнің
аяғында қалыптаса бастайтын еңбекқорлық немесе өзін толыққанды сезінбеу
сезімдері баланың мектептік оқуға дайындығының алғы шарты болып табылатын
жаңа құрылымдар; олар мектепке және оқу әрекетінің табыстылығына
байланысты.
Мектепалды даярлық тобындағы балалардың оқу ықыласының қалыптасуына
мұғалімнің әсер ету күші орасан зор. Мұғалім сөзін балаларға арнай отырып,
сол арқылы олардың ақыл-ойы мен рухани дамуына ықпал етіп, өз сыныбын
тәртіпке салып қана қоймайды, сонымен бірге балаларды өз ырқына көндіріп,
қарым-қатынас мәдениетін де қалыптастыруға ат салысады.
Сонымен, мектепалды даярлық топтарындағы балалар мектепте оқу әрекетінің
өзі үшін мүлдем бейтаныс жаңа жағдайына тап болады. Дегенмен, психологиялық
тұрғыда оның бойында бұған дейінгі барлық кезеңге тән әрекет мотивтері:
қарым-қатынас, заттық және ойын әрекеттері сақталған. Сондықтан, мектепалды
даярлық тобының мұғалімі осы мотивтерді ары қарай дамытып, жетілдіру үшін
баланың күнделікті тұрмысы өзіне қуаныш сыйлайтындай, келешек өміріне
құштарлық тудыратындай етіп, ойын мен оқу әрекетін ұйымдастыруы қажет.
Мектепке дейінгі балаларда физиологиялық және психологиялық өзгерістер
мен ерекшеліктер болады. Мектеп алды даярлық жұмыстарды ұйымдастыруда осы
ерекшеліктерді ескере отырып жүргізуіміз қажет. Мектепке дейінгі балалық
шақта организмнің қарқынды жетілуі жалғаса түседі. Жалпы өсумен қатар
тканьдар мен мүшелердің анатомиялық қалыптасуы және функиялық дамуы жүріп
жатады. Скелеттің сүйектеніп, бұлшық еттердің сомдануының, тыныс алу, қан
айналу мүшелерінің дамуының үлкен маңызы бар. Ми салмағы 1110 грамнан 1350
грамға дейін өседі. Үлкен ми сыңарлары қабықтарының реттегіш ролі мен оның
ми қабығы астындағы орталықтарды бақылауы арта түседі. Шартты рефлекстердің
пайда болу жылдамдығы артып, әсіресе екінші сигнал жүйесі қарқынды дамиды.
Дене дамуы баланың дербестігінің арта түсуі үшін, тәрбие мен оқыту
процесінде қоғамдық тәжірибенің жаңа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz