Зейнетақы қорларының есебінің теориялық-әдістемелерін негіздеу
Кіріспе
1 Зейнетақы қорлары есебінің экономикалық мәні және оның теориялық негіздері
1.1 Зейнетақы қорлары есебінің экономикалық мәні, принциптері және заңнамалық негіздері
1.2 Экономикалық дамыған елдердің зейнетақы жүйесінің тәжірибесі
және оның отандық зейнетақы жүйесінде қолданылуы
1.3 Зейнетақы қорлары есебінің қаражаттарын басқару және инвестициялау тәжірибелері
2 Қазақстан Республикасындағы зейнетақы қорлары есебінің қазіргі жағдайы мен қаржылық қызметтерін талдау
2.1 Қазақстандағы зейнетақы жүйесінің қазіргі жағдайын талдау ... ... ... ... ... ..38
2.2 Зейнетақы қорларының қызметтерін талдау
2.3 ҚЕХС негізінде зейнетақы қорларының қызмет тиімділігінің көрсеткіштерінің ерекшеліктері
3 Қазақстан Республикасы зейнетақы қорлары қызметінің тиімділігін арттыру жолдары мен перспективалары
пайдаланған әдебиеттер тізімі
3.2 Зейнетақы қорлары есебі мен аудитінің тиімділігін арттыру жолдары
3.3 Жинақтаушы зейнетақы қорлары үшін жаңа қаржылық өнімдер мен
есеп құралдардының енгізу перспективалары
қорытынды
3.1 Қазақстандағы жинақтаушы зейнетақы қорларының есеп қызметін жетілдіру бағыттары
1 Зейнетақы қорлары есебінің экономикалық мәні және оның теориялық негіздері
1.1 Зейнетақы қорлары есебінің экономикалық мәні, принциптері және заңнамалық негіздері
1.2 Экономикалық дамыған елдердің зейнетақы жүйесінің тәжірибесі
және оның отандық зейнетақы жүйесінде қолданылуы
1.3 Зейнетақы қорлары есебінің қаражаттарын басқару және инвестициялау тәжірибелері
2 Қазақстан Республикасындағы зейнетақы қорлары есебінің қазіргі жағдайы мен қаржылық қызметтерін талдау
2.1 Қазақстандағы зейнетақы жүйесінің қазіргі жағдайын талдау ... ... ... ... ... ..38
2.2 Зейнетақы қорларының қызметтерін талдау
2.3 ҚЕХС негізінде зейнетақы қорларының қызмет тиімділігінің көрсеткіштерінің ерекшеліктері
3 Қазақстан Республикасы зейнетақы қорлары қызметінің тиімділігін арттыру жолдары мен перспективалары
пайдаланған әдебиеттер тізімі
3.2 Зейнетақы қорлары есебі мен аудитінің тиімділігін арттыру жолдары
3.3 Жинақтаушы зейнетақы қорлары үшін жаңа қаржылық өнімдер мен
есеп құралдардының енгізу перспективалары
қорытынды
3.1 Қазақстандағы жинақтаушы зейнетақы қорларының есеп қызметін жетілдіру бағыттары
1997 жылдың қазан айында Қазақстан Республикасы Президентінің «Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы» атты халыққа жолдауында Қазақстан Республикасының 2030 жылға дейінгі Даму стратегиясының (бұдан-әрі «Қазақстан-2030» стратегиясы) белгіленді. Бұл стратегия егеменді республиканы әлемнің ең қауіпсіз, тұрақты, экономикалық орнықты, экономикасы қарқынды дамып келе жатқан елдерінің біріне айналдыруға ұзақ мерзімді даму жолын айқындап берді[1].
Қазақстан Республикасының нарықты экономикаға өтудегі стратегиялық бағдарламаларының біріндегі негізгі экономикаға өтудегі стратегиялық бағдарламаларының біріндегі негізгі макроэкономикалық мәселе еңбеккерлерді әлеуметтік тұрғыдан қамсыздандыру. Экономиканы мемлекеттік реттеудің қажетті объективті факторларын қарастырғанда әлеуметтік сфераға ерекше көңіл аударылады. Әлеуметтік сфера салаларының мәселелері нарықтық қатынастар жағдайында өздігінен шешілуі мүмкін емес. Сондықтан Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес арнайы мемлекеттік шаралардың орындалуын қажет етеді. Сонымен қатар қазіргі кездегі «Индустриалды-инновациялық» стратегия бағыттарына сай зейнетақы жүйесіндегі қолданылатын бухгалтерлік есептің деңгейін жоғарлату. Ондағы қолданылатын технологияларға жаңадан инновациялар енгізу болып табылады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің 2011 жылғы 28 қаңтар Қазақстан халқына «Біз зейнеткерлерімізді қолдау көлемін ұдайы арттырып келеміз. Халықтың зейнетақылық жинақтаулары тұрақты түрде көбеюде, оның көлемі 2,1 триллион теңгеден асып түсті...Мемлекеттің әлеуметтік саясаты жұмыс орындарын ашуға және еңбекке қабілетті халықты ел экономикасына тартуға бағдарланған жағдайда ғана тиімді бола алады. Бұл қағиданы біз бұрын да ұстанып келдік, болашақта да одан ауытқымаймыз. "Нұр Отан" партиясының 5 жылға арналған сайлауалды тұғырнамасына сәйкес халықтың әлеуметтік қорғалмаған жіктерінің тұрмыс деңгейін алдағы уақытта да арттыра беру үшін бізде барлық негіз бар. Жаңа үш жылдық бюджет: тұтас алғанда 2008 жылға қарағанда зейнетақылардың орташа мөлшерін 2012 жылға қарай 2,5 есе, оның ішінде 2009 жылы - 25%, 2010 жылы - 25% және 2011 жылы 30% арттыруды қамтамасыз етілді. Бұл ретте 2011 жылы арқаулық зейнетақылық төлемдер мөлшері ең төменгі күнкөріс мөлшеріне қарай 50%-ға дейін өсірілуге тиіс; мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылардың және арнаулы мемлекеттік жәрдемақылардың мөлшерін 2009 жылдан бастап жыл сайын орта есеппен 9% арттыруды; сәби бір жасқа толғанға дейін күтіп-бағуға берілетін ай сайынғы жәрдемақыны 2011-2020 жылдары кезең-кезеңмен өсіруді, орта есеппен алғанда 2008 жылғы жәрдемақының мөлшерінен 2,5 есеге арттыруды; 2010 жылдан бастап 4 және одан да көп бала туғанға берілетін біржолғы жәрдемақылардың мөлшерін 2008 жылға қарағанда 4 еседен асыра өсірілді; бюджет саласы қызметкерлерінің жалақысын кезең-кезеңмен өсіру арқылы 2012 жылы 2 есе деңгейге, оның ішінде 2009 жылы - 25%, 2010 жылы - 25%, 2011 жылы 30% арттыру қамтамасыз етілді» деп еліміздің дамуы болашағында алға қойған шаралардың ауқымдылығын айта кетті[2].
Қазақстан Республикасының нарықты экономикаға өтудегі стратегиялық бағдарламаларының біріндегі негізгі экономикаға өтудегі стратегиялық бағдарламаларының біріндегі негізгі макроэкономикалық мәселе еңбеккерлерді әлеуметтік тұрғыдан қамсыздандыру. Экономиканы мемлекеттік реттеудің қажетті объективті факторларын қарастырғанда әлеуметтік сфераға ерекше көңіл аударылады. Әлеуметтік сфера салаларының мәселелері нарықтық қатынастар жағдайында өздігінен шешілуі мүмкін емес. Сондықтан Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес арнайы мемлекеттік шаралардың орындалуын қажет етеді. Сонымен қатар қазіргі кездегі «Индустриалды-инновациялық» стратегия бағыттарына сай зейнетақы жүйесіндегі қолданылатын бухгалтерлік есептің деңгейін жоғарлату. Ондағы қолданылатын технологияларға жаңадан инновациялар енгізу болып табылады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің 2011 жылғы 28 қаңтар Қазақстан халқына «Біз зейнеткерлерімізді қолдау көлемін ұдайы арттырып келеміз. Халықтың зейнетақылық жинақтаулары тұрақты түрде көбеюде, оның көлемі 2,1 триллион теңгеден асып түсті...Мемлекеттің әлеуметтік саясаты жұмыс орындарын ашуға және еңбекке қабілетті халықты ел экономикасына тартуға бағдарланған жағдайда ғана тиімді бола алады. Бұл қағиданы біз бұрын да ұстанып келдік, болашақта да одан ауытқымаймыз. "Нұр Отан" партиясының 5 жылға арналған сайлауалды тұғырнамасына сәйкес халықтың әлеуметтік қорғалмаған жіктерінің тұрмыс деңгейін алдағы уақытта да арттыра беру үшін бізде барлық негіз бар. Жаңа үш жылдық бюджет: тұтас алғанда 2008 жылға қарағанда зейнетақылардың орташа мөлшерін 2012 жылға қарай 2,5 есе, оның ішінде 2009 жылы - 25%, 2010 жылы - 25% және 2011 жылы 30% арттыруды қамтамасыз етілді. Бұл ретте 2011 жылы арқаулық зейнетақылық төлемдер мөлшері ең төменгі күнкөріс мөлшеріне қарай 50%-ға дейін өсірілуге тиіс; мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылардың және арнаулы мемлекеттік жәрдемақылардың мөлшерін 2009 жылдан бастап жыл сайын орта есеппен 9% арттыруды; сәби бір жасқа толғанға дейін күтіп-бағуға берілетін ай сайынғы жәрдемақыны 2011-2020 жылдары кезең-кезеңмен өсіруді, орта есеппен алғанда 2008 жылғы жәрдемақының мөлшерінен 2,5 есеге арттыруды; 2010 жылдан бастап 4 және одан да көп бала туғанға берілетін біржолғы жәрдемақылардың мөлшерін 2008 жылға қарағанда 4 еседен асыра өсірілді; бюджет саласы қызметкерлерінің жалақысын кезең-кезеңмен өсіру арқылы 2012 жылы 2 есе деңгейге, оның ішінде 2009 жылы - 25%, 2010 жылы - 25%, 2011 жылы 30% арттыру қамтамасыз етілді» деп еліміздің дамуы болашағында алға қойған шаралардың ауқымдылығын айта кетті[2].
1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына «Қазақстан-2030»// Егемен Қазақстан 10 наурыз, 2009 жыл
2. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың
Қазақстан халқына Жолдауы «Болашақтың іргесін бірге қалаймыз». Егемен Қазақстан, 28 қаңтар 2011ж. - 5б.
3. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» атты Жолдауы // Егемен Қазақстан №22-23 (18436) 9 ақпан, 2008 жыл
4. Программа развития накопительной пенсионной системы Республики Казахстан на 2008-2009 годы. Утверждена постановлением
5. Программа развития накопительной пенсионной системы Республики Казахстан на 2009-2010 годы. Утверждена постановлением
6. Правительства Республики Казахстан от 24 декабря 2009 года №1359
7. Закон Республики Казахстан от 20 июня 1997 года №136-1 О пенсионном обеспечении в Республики Казахстан (внесены изменения в соответствии с Законами РК от 22.12.2003 г. №328-1; от 05.06.2004г. №364-1; от 16.11.2005г. №482-1; от 16.08.2006 г. №244-11; от 10.10.07г. №247-11; от 04.01.08г. №278-11; от 29.12.09г. №369-11; от 08.01.10г. №378-11)
8. А. Донских. Семь задач для финансистов: Тезисы выступлений на IV конгрессе финансистов Президента РК Н. Назарбаева и Президента Всемирного Банка Д. Вултенсона. //Казахстанкая правда – Астана, 2008-16 нояб. – с - 1,2
9. Казакбекова М. Особенности трансформации некоторых западных пенсионных сиситем// РЦБК, №11 2008 г. с-16-19
10. Г.А.Марченко. Пенсионная реформа сверхдолгосрочный проект. // РЦБК, №11 20010г. с-22-27
11. Алибаев А. Крах солидарной пенсионной системы о его причины// РЦБК, №11 2009г. с-30-31
12. Ержанов С. Становление и развитие накопительной пенсионной системы //РЦБК,№11 2010г. с-42-49
13. Манатова И. Эволюция пенсионного законодательства //РЦБК, №11 2010г. с-50-54
14. Амреев С. Пенсионное страхование в Казахстане //РЦБК, №11 2010г. с-68-69
15. Кожахметов Т. Инвестирование пенсионных систем //РЦБК, №11 2010г. с-15-18
16. Алсеитова М. Опыт реформирования пенсионных систем //РЦБК, №11 2010г. с-6-14
17. Никифорова А.А. Пенсионные системы с развитой рыночной экономикай //Труд за рубежом. №3 2009г. с-109-121
18. Х. Мусапиров. Мировой опыт и пенсионная реформа в Казахстане. //Саясат №4 2008г. с-26-32
19. Б. Ниязов. Как работает накопительная пенсионная система. //Азия: экономика и жизнгь №26 2009г. с-11-12
20. А. Алибаев. Пенсионная реформа: вопросов больше, чем ответов //Панорама 2009г. с-1-8
21. Я. Санаева. Пенсионная реформа: объективная необходимость и достижения//Егемен Казахстан 2008г. 16 декабря с-3
22. Г. Марченко. Пенсионная реформа и развитие рынков капитала в Казахстане //РЦБК, №6 2009г. с-47-48
23. Г. Марченко. Пенсионная реформа и развитие рынков капитала в Казахстане //Банки Казахстана №9 2009 с-2-3
24. А. Умбетов. Накопительная пенсионная система Казахстана//РЦБК, №5-8 2010г. с-21-31
25. Пенсионная система: настоящее и будущее: Интервью по просьбе читателей с С.Ж. Сулейменовым //Казахстанская правда 2009г.30 августа с-16-26
26. А. Умбетов. Накопительная пенсионная система Казахстана: итоги 2009года//Евразийское сообщество 2010г. №2 с-59-65
27. А. Умбетов. Накопительная пенсионная система Казахстана: итоги 2008 года/ //РЦБК, 2010г. №3 с-2-5
28. Пенсионная система: настоящее и будущее: Интервью по просьбе читателей с С.Ж. Сулейменовым //Каржы-каражат, №2 2010г. с-21-31
29. А. Умбетов. НПС: состав вкладчиков НПФ (моментарный аспект). //РЦБК, 2009г. №4 с-23-26
30. ҚР ҚЕХС 26 Стандарты. 2010 жыл 16-17 бб.
31. Н. Рамазанов. Пенсионная реформа: результаты и проблемы. //Деловая неделя, 2009г. 13 июля с-4-12
32. А. Умбетов. Накопительная пенсионная система Казахстана. //РЦБК, 2009г. №4 с-23-26
33. А. Алибаев. Накопительная пенсионная система Казахстана. Итоги, проблемы перспективы: Обзор Второй Международной конференции. //РЦБК, 2010г. №8 с-21-24
34. Н. Кожова. Пенсионная реформа: цель достигнута. //Қаржы-қаражат, №5 2010г. с-30-32
35. Е.И. Бутин. Накопительная пенсионная система Казахстана: итоги, проблемы, перспективы. //Банки Казахстана, №10 2009г. с-74-78
36. Негосударственная накопительная пенсионная система в Республике Казахстан /Е. Ганина //Вестник предпринимателя, №10 2009 с-20-26
37. Пенсионная система в решении социальных задач госудасртва /А. Арыстанов //Вопросы труда №12 2009, с-29-31
38. Әміреұлы Ы. Әлеуметтік – экономикалық статистика бойынша есептер жинағы. Алматы, 2009жыл, 106-107 бб.
39. У. Б. Баймуратов, К.М. Тулпеов. Пенсионная реформа Казахстана: итоги, проблемы //Банки Казахстана, №7 2010 с-36-42
40. Жаңа зейнетақы төлемдері //Шымкент келбеті, 15 қаңтар, 2004ж. 12 б.
41. Накопительная пенсионная система Республики Казахстан – итоги пятилетнего развития: Пресс-релиз НБ РК №22 от 16.08.04 //Банки Казахстана №7 2010 с-43-46
42. К.М. Тулепов. Основные принципы разработки пенсионных схем обязательно-добробольного пенсионного страхования// Банки Казахстана №2 2009 с-54-58
43. А.Н. Алибаев. Накопительная пенсионная система: необходим поиск эффективных решений// РЦБК, 2010г. №6 с-46-49
44. НПФ Народного Банка Казахстана. Новые правила по перечислению обязательных взносов//Банки Казахстана №7 2010 с-58-59
45. НПФ Народного Банка Казахстана. Новые правила по перечислению обязательных взносов//Труд в Казахстане №8 2010г. с-43-48
46. А. Кузярина. Пенсионное обеспечение из накопительных пенсионных фондов и страховых организаций //Труд в Казахстане, №8 2010 с-45-50
47. Э.А. Отарбекова. Инвестиционное управление пенсионными активами как инструмент оживления реального сектора экономики //АльПари №3-4 2010г. с-115-118
48. А. Бигазина. Борьба за свое: Сравнение пенсионных систем Казахстана с зарубежными пенсионными системами (США, Великобритания, Франция, Испания, Дания, Германия, Бельгия, Япония и некоторых стран СНГ) //Деловая неделя, 2010г 12 сентябь с-5-8
49. И. Бельгибаева. Пути совершенствования накопительной пенсионной системы Республики Казахстан//Транзитная экономика, Алматы, 2010г. №3 с-146-150
50. А. Тлеппаев, Н. Гизитдинов. Когда пенсия дешевле денег //Деловая неделя, Алматы 2009г. 11 июня с-5
51. Е. Нурмуханбетов. Анализ пенсионного рынка Казахстана по итогам 2005года //РЦБК, №2 2008г. с-28-39
52. Л.Ю. Стахович, Г.Э. Шахназарян. Анализ зарубежного опыта размещения пенсионных и страховых резервов в ценные бумаги //Финансы и кредит, №8 2008 с-54-61
53. И. Бельгибаева Анализ современного состояния пенсионного обеспечения в Республике Казахстан //Труд в Казахстане, №3 2009 с-44-52
54. Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорының 2010 жылға дейінгі қызметі туралы мәліметтер
55. Мухтархан С. О пенсионном обеспечении в Респеблике Казахстан //Финансы и кредит, №3 апрель 2010г.
56. Баураев Н. Зейнетақы мен бейнет хақы //Егемен Қазақстан 18тамыз, 2009ж.
57. Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің 2008-2010 ж.ж. даму бағдарламасы
2. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың
Қазақстан халқына Жолдауы «Болашақтың іргесін бірге қалаймыз». Егемен Қазақстан, 28 қаңтар 2011ж. - 5б.
3. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» атты Жолдауы // Егемен Қазақстан №22-23 (18436) 9 ақпан, 2008 жыл
4. Программа развития накопительной пенсионной системы Республики Казахстан на 2008-2009 годы. Утверждена постановлением
5. Программа развития накопительной пенсионной системы Республики Казахстан на 2009-2010 годы. Утверждена постановлением
6. Правительства Республики Казахстан от 24 декабря 2009 года №1359
7. Закон Республики Казахстан от 20 июня 1997 года №136-1 О пенсионном обеспечении в Республики Казахстан (внесены изменения в соответствии с Законами РК от 22.12.2003 г. №328-1; от 05.06.2004г. №364-1; от 16.11.2005г. №482-1; от 16.08.2006 г. №244-11; от 10.10.07г. №247-11; от 04.01.08г. №278-11; от 29.12.09г. №369-11; от 08.01.10г. №378-11)
8. А. Донских. Семь задач для финансистов: Тезисы выступлений на IV конгрессе финансистов Президента РК Н. Назарбаева и Президента Всемирного Банка Д. Вултенсона. //Казахстанкая правда – Астана, 2008-16 нояб. – с - 1,2
9. Казакбекова М. Особенности трансформации некоторых западных пенсионных сиситем// РЦБК, №11 2008 г. с-16-19
10. Г.А.Марченко. Пенсионная реформа сверхдолгосрочный проект. // РЦБК, №11 20010г. с-22-27
11. Алибаев А. Крах солидарной пенсионной системы о его причины// РЦБК, №11 2009г. с-30-31
12. Ержанов С. Становление и развитие накопительной пенсионной системы //РЦБК,№11 2010г. с-42-49
13. Манатова И. Эволюция пенсионного законодательства //РЦБК, №11 2010г. с-50-54
14. Амреев С. Пенсионное страхование в Казахстане //РЦБК, №11 2010г. с-68-69
15. Кожахметов Т. Инвестирование пенсионных систем //РЦБК, №11 2010г. с-15-18
16. Алсеитова М. Опыт реформирования пенсионных систем //РЦБК, №11 2010г. с-6-14
17. Никифорова А.А. Пенсионные системы с развитой рыночной экономикай //Труд за рубежом. №3 2009г. с-109-121
18. Х. Мусапиров. Мировой опыт и пенсионная реформа в Казахстане. //Саясат №4 2008г. с-26-32
19. Б. Ниязов. Как работает накопительная пенсионная система. //Азия: экономика и жизнгь №26 2009г. с-11-12
20. А. Алибаев. Пенсионная реформа: вопросов больше, чем ответов //Панорама 2009г. с-1-8
21. Я. Санаева. Пенсионная реформа: объективная необходимость и достижения//Егемен Казахстан 2008г. 16 декабря с-3
22. Г. Марченко. Пенсионная реформа и развитие рынков капитала в Казахстане //РЦБК, №6 2009г. с-47-48
23. Г. Марченко. Пенсионная реформа и развитие рынков капитала в Казахстане //Банки Казахстана №9 2009 с-2-3
24. А. Умбетов. Накопительная пенсионная система Казахстана//РЦБК, №5-8 2010г. с-21-31
25. Пенсионная система: настоящее и будущее: Интервью по просьбе читателей с С.Ж. Сулейменовым //Казахстанская правда 2009г.30 августа с-16-26
26. А. Умбетов. Накопительная пенсионная система Казахстана: итоги 2009года//Евразийское сообщество 2010г. №2 с-59-65
27. А. Умбетов. Накопительная пенсионная система Казахстана: итоги 2008 года/ //РЦБК, 2010г. №3 с-2-5
28. Пенсионная система: настоящее и будущее: Интервью по просьбе читателей с С.Ж. Сулейменовым //Каржы-каражат, №2 2010г. с-21-31
29. А. Умбетов. НПС: состав вкладчиков НПФ (моментарный аспект). //РЦБК, 2009г. №4 с-23-26
30. ҚР ҚЕХС 26 Стандарты. 2010 жыл 16-17 бб.
31. Н. Рамазанов. Пенсионная реформа: результаты и проблемы. //Деловая неделя, 2009г. 13 июля с-4-12
32. А. Умбетов. Накопительная пенсионная система Казахстана. //РЦБК, 2009г. №4 с-23-26
33. А. Алибаев. Накопительная пенсионная система Казахстана. Итоги, проблемы перспективы: Обзор Второй Международной конференции. //РЦБК, 2010г. №8 с-21-24
34. Н. Кожова. Пенсионная реформа: цель достигнута. //Қаржы-қаражат, №5 2010г. с-30-32
35. Е.И. Бутин. Накопительная пенсионная система Казахстана: итоги, проблемы, перспективы. //Банки Казахстана, №10 2009г. с-74-78
36. Негосударственная накопительная пенсионная система в Республике Казахстан /Е. Ганина //Вестник предпринимателя, №10 2009 с-20-26
37. Пенсионная система в решении социальных задач госудасртва /А. Арыстанов //Вопросы труда №12 2009, с-29-31
38. Әміреұлы Ы. Әлеуметтік – экономикалық статистика бойынша есептер жинағы. Алматы, 2009жыл, 106-107 бб.
39. У. Б. Баймуратов, К.М. Тулпеов. Пенсионная реформа Казахстана: итоги, проблемы //Банки Казахстана, №7 2010 с-36-42
40. Жаңа зейнетақы төлемдері //Шымкент келбеті, 15 қаңтар, 2004ж. 12 б.
41. Накопительная пенсионная система Республики Казахстан – итоги пятилетнего развития: Пресс-релиз НБ РК №22 от 16.08.04 //Банки Казахстана №7 2010 с-43-46
42. К.М. Тулепов. Основные принципы разработки пенсионных схем обязательно-добробольного пенсионного страхования// Банки Казахстана №2 2009 с-54-58
43. А.Н. Алибаев. Накопительная пенсионная система: необходим поиск эффективных решений// РЦБК, 2010г. №6 с-46-49
44. НПФ Народного Банка Казахстана. Новые правила по перечислению обязательных взносов//Банки Казахстана №7 2010 с-58-59
45. НПФ Народного Банка Казахстана. Новые правила по перечислению обязательных взносов//Труд в Казахстане №8 2010г. с-43-48
46. А. Кузярина. Пенсионное обеспечение из накопительных пенсионных фондов и страховых организаций //Труд в Казахстане, №8 2010 с-45-50
47. Э.А. Отарбекова. Инвестиционное управление пенсионными активами как инструмент оживления реального сектора экономики //АльПари №3-4 2010г. с-115-118
48. А. Бигазина. Борьба за свое: Сравнение пенсионных систем Казахстана с зарубежными пенсионными системами (США, Великобритания, Франция, Испания, Дания, Германия, Бельгия, Япония и некоторых стран СНГ) //Деловая неделя, 2010г 12 сентябь с-5-8
49. И. Бельгибаева. Пути совершенствования накопительной пенсионной системы Республики Казахстан//Транзитная экономика, Алматы, 2010г. №3 с-146-150
50. А. Тлеппаев, Н. Гизитдинов. Когда пенсия дешевле денег //Деловая неделя, Алматы 2009г. 11 июня с-5
51. Е. Нурмуханбетов. Анализ пенсионного рынка Казахстана по итогам 2005года //РЦБК, №2 2008г. с-28-39
52. Л.Ю. Стахович, Г.Э. Шахназарян. Анализ зарубежного опыта размещения пенсионных и страховых резервов в ценные бумаги //Финансы и кредит, №8 2008 с-54-61
53. И. Бельгибаева Анализ современного состояния пенсионного обеспечения в Республике Казахстан //Труд в Казахстане, №3 2009 с-44-52
54. Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорының 2010 жылға дейінгі қызметі туралы мәліметтер
55. Мухтархан С. О пенсионном обеспечении в Респеблике Казахстан //Финансы и кредит, №3 апрель 2010г.
56. Баураев Н. Зейнетақы мен бейнет хақы //Егемен Қазақстан 18тамыз, 2009ж.
57. Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің 2008-2010 ж.ж. даму бағдарламасы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Зейнетақы қорлары есебінің экономикалық мәні және оның теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.1 Зейнетақы қорлары есебінің экономикалық мәні, принциптері және
заңнамалық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Экономикалық дамыған елдердің зейнетақы жүйесінің тәжірибесі
және оның отандық зейнетақы жүйесінде
қолданылуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...13
1.3 Зейнетақы қорлары есебінің қаражаттарын басқару және инвестициялау
тәжірибелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2 Қазақстан Республикасындағы зейнетақы қорлары есебінің қазіргі жағдайы
мен қаржылық қызметтерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 38
2.1 Қазақстандағы зейнетақы жүйесінің қазіргі жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ..38
2.2 Зейнетақы қорларының қызметтерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..44
2.3 ҚЕХС негізінде зейнетақы қорларының қызмет тиімділігінің
көрсеткіштерінің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 52
3 Қазақстан Республикасы зейнетақы қорлары қызметінің тиімділігін арттыру
жолдары мен
перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..63
3.1 Қазақстандағы жинақтаушы зейнетақы қорларының есеп қызметін жетілдіру
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..63
3.2 Зейнетақы қорлары есебі мен аудитінің тиімділігін арттыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..68
3.3 Жинақтаушы зейнетақы қорлары үшін жаңа қаржылық өнімдер мен
есеп құралдардының енгізу
перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .74
қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...81
пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 84
Кіріспе
1997 жылдың қазан айында Қазақстан Республикасы Президентінің Барлық
қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы
атты халыққа жолдауында Қазақстан Республикасының 2030 жылға дейінгі Даму
стратегиясының (бұдан-әрі Қазақстан-2030 стратегиясы) белгіленді. Бұл
стратегия егеменді республиканы әлемнің ең қауіпсіз, тұрақты, экономикалық
орнықты, экономикасы қарқынды дамып келе жатқан елдерінің біріне
айналдыруға ұзақ мерзімді даму жолын айқындап берді[1].
Қазақстан Республикасының нарықты экономикаға өтудегі стратегиялық
бағдарламаларының біріндегі негізгі экономикаға өтудегі стратегиялық
бағдарламаларының біріндегі негізгі макроэкономикалық мәселе еңбеккерлерді
әлеуметтік тұрғыдан қамсыздандыру. Экономиканы мемлекеттік реттеудің
қажетті объективті факторларын қарастырғанда әлеуметтік сфераға ерекше
көңіл аударылады. Әлеуметтік сфера салаларының мәселелері нарықтық
қатынастар жағдайында өздігінен шешілуі мүмкін емес. Сондықтан Қазақстан
Республикасының Конституциясына сәйкес арнайы мемлекеттік шаралардың
орындалуын қажет етеді. Сонымен қатар қазіргі кездегі Индустриалды-
инновациялық стратегия бағыттарына сай зейнетақы жүйесіндегі қолданылатын
бухгалтерлік есептің деңгейін жоғарлату. Ондағы қолданылатын
технологияларға жаңадан инновациялар енгізу болып табылады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің 2011 жылғы
28 қаңтар Қазақстан халқына Біз зейнеткерлерімізді қолдау көлемін ұдайы
арттырып келеміз. Халықтың зейнетақылық жинақтаулары тұрақты түрде көбеюде,
оның көлемі 2,1 триллион теңгеден асып түсті...Мемлекеттің әлеуметтік
саясаты жұмыс орындарын ашуға және еңбекке қабілетті халықты ел
экономикасына тартуға бағдарланған жағдайда ғана тиімді бола алады. Бұл
қағиданы біз бұрын да ұстанып келдік, болашақта да одан ауытқымаймыз. "Нұр
Отан" партиясының 5 жылға арналған сайлауалды тұғырнамасына сәйкес халықтың
әлеуметтік қорғалмаған жіктерінің тұрмыс деңгейін алдағы уақытта да арттыра
беру үшін бізде барлық негіз бар. Жаңа үш жылдық бюджет: тұтас алғанда 2008
жылға қарағанда зейнетақылардың орташа мөлшерін 2012 жылға қарай 2,5 есе,
оның ішінде 2009 жылы - 25%, 2010 жылы - 25% және 2011 жылы 30% арттыруды
қамтамасыз етілді. Бұл ретте 2011 жылы арқаулық зейнетақылық
төлемдер мөлшері ең төменгі күнкөріс мөлшеріне қарай 50%-ға дейін өсірілуге
тиіс; мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылардың және арнаулы мемлекеттік
жәрдемақылардың мөлшерін 2009 жылдан бастап жыл сайын орта есеппен 9%
арттыруды; сәби бір жасқа толғанға дейін күтіп-бағуға берілетін ай сайынғы
жәрдемақыны 2011-2020 жылдары кезең-кезеңмен өсіруді, орта есеппен алғанда
2008 жылғы жәрдемақының мөлшерінен 2,5 есеге арттыруды; 2010 жылдан
бастап 4 және одан да көп бала туғанға берілетін біржолғы жәрдемақылардың
мөлшерін 2008 жылға қарағанда 4 еседен асыра өсірілді; бюджет саласы
қызметкерлерінің жалақысын кезең-кезеңмен өсіру арқылы 2012 жылы 2 есе
деңгейге, оның ішінде 2009 жылы - 25%, 2010 жылы - 25%, 2011 жылы
30% арттыру қамтамасыз етілді деп еліміздің дамуы болашағында алға қойған
шаралардың ауқымдылығын айта кетті[2].
Қазақстан халықты әлеуметтік қамсыздандыру реформасын жүзеге асырған
ТМД елдерінің арасында бірінші ел болып табылады. Халықты әлеуметтік
қамсыздандыру жүйесінің өзгерісі ҚР Үкіметінің 1997 жылғы 12 мамыр N819
үкімімен бекітілген, Қазақстан Республикасындағы зейнетақылық
қамсыздандыру жүйесін реформалау концепциясымен байланысты болды. Шетелдің
халықты зейнетақымен қамтудың кең ауқымды тәжірибесін қарастырып және
қорытындылап, еліміздің мемлекеттік органдары бұл сұраққа өз бағытын
ұсынды. Бұл оң әсерлі экономикалық жағдай, яғни мемлекеттің халықтың әл-
ауқатын өсіруге талпынуы өмірдегі әлеуметтік қамтудың жаңа жолдарын шұғыл
енгізуді қажет етті.
1998 жылдың 1 қаңтарында тәуелсіз Қазақстан өмірінде тарихи қоғамдық
маңызды жағдай болды. Ол – еліміздің зейнетақы жүйесі айналымының
реформалау жолына түсуі. Яғни, зейнетақымен қамсыздандырудың біріккен
жүйемен қатар, Кеңес Одағында болмаған жинақтаушы жүйесі енгізілді. Бұл
жүйе кезінде жұмыскерлердің зейнетақы мөлшері соңғы жұмыс жылындағы
жалақысына, еңбек стажына, жасына байланысты еді және сонымен қатар
зейнетақымен қамсыздандыруда мемлекеттік монополия болды. Бұл жүйе
экономикаға нұқсан келтіріп, зейнеткерлердің барлығын бірдей зейнетақымен
қамсыздандыра алмады. Себебі, зейнетақы салым көлемі мен алым көлемінің
арасындағы тікелей байланыстың жоқтығы, сондай-ақ әр мекеме жұмыскерлерінің
зейнетақы салымдарын уақытылы және толықтай аударған-аудармағанына
қарамастан зейнетақыны уақытылы алып отырды. Осы жүйенің сақталып тұруы,
оның дағдарысқа ұшырауын тездетіп, зейнетақы төлеудегі ұзақ үзілістерге
әкелер еді. Осыған байланысты осы қабылданған заңның шығуына сәйкес жаңа
жинақтаушы зейнетақы жүйесі енгізілді. Бұл жүйенің ерекшелігі әр азамат
табысының 10%-ын міндетті зейнетақы төлемі ретінде жинақтаушы зейнетақы
қорына аударып отыруымен қатар, болашақ зейнетақысын өзі қамтамасыз етіп
отыруында.
Қазақстан Республикасы 2009-2010 жылдарға арналған әлеуметтік
реформаларды одан әрі тереңдету бағдарламасын іске асырып жатыр.
Қазіргі таңда зейнетақы реформасы біздің Республикамызда өз
дәрежесінде жүзеге асты деуге болады. Бұған дәлел ретінде жоғары сандық
және сапалық көрсеткіштерді айтуға болады: келісілген міндетті зейнетақылық
салым көрсеткіші, халық кірісінің өсімі, салымшылар санының өсуі және
жұмыссыздық деңгейінің төмендеуі. Бірақ іс жүзінде белгілі бір кемшіліктер
де кездесті, олар: зейнетақылық заңдылықта, зейнетақы жүйесіне
қатысушыларды топтастыруда, қаржылық құралдарды таңдауда, зейнетақылық
жинақтарды инвестициялау кірісі бойынша және сақтандыру кепілдемелерін
ұсынуда болды. Мұның бәрі дұрыс шешімді қажет етеді. Сонымен қатар
халыққа реформаның жүргізілуі мен ондағы өзгерістер туралы мерзімінде
хабарлап тұру керек.
Елімізде 15 жинақтаушы зейнетақы қоры, оның 1 мемлекеттік, 1
корпоративтік және 13 мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қоры қызмет
етеді. Қорлардың көп болуы олардың арасындағы бәсекені күшейтіп, қорлардың
еркінсуіне мүмкіндік бермейді және салымшыларды тарту мен ұстап тұру үшін
қызмет сапасын жақсарту жолдарын орнатуда көп іздендіреді. Зейнетақы
қорының дамуы оларға салымшылардан келіп түсетін зейнетақы активтері мен
салымшыларының нарықтағы үлесіне байланысты. Жоғарыдағы айтылған мәселелер
тақырыптың өзектілігін көрсетеді.
Дипломдық жұмыстың мақсатына зейнетақы қорларының есебінің теориялық-
әдістемелерін негіздеу, зейнетақымен қамсыздандыру жүйесінің қазіргі
жағдайын талдау мен зейнетақы қорларының қызмет тиімділігін арттыру
ерекшелігі жатады.
Қойылған мақсаттарға сәйкес келесі міндеттер туындайды:
• нарық жағдайында жинақтаушы зейнетақы қорларының құрылу есебі мен
қызметтерінің теориялық негізін қарастыру;
• дамыған елдердің зейнетақы жүйесінің тәжірибесін анықтау;
• республикадағы зейнетақы қорлары есебінің қызмет тиімділігін
арттырудың маңыздылығын анықтау;
• шетел тәжірибелерін талдай отырып, Қазақстандық зейнетақымен
қамсыздандыру моделінің құрылу ерекшеліктері;
• жинақтаушы зейнетақы қорлары есебінің экономикалық коэфициенттер
көмегімен қаржылық талдау әдістерін талдау.
Бірінші бөлімде зейнетақы қорлары есебінің экономикалық мәні,
мақсаты, принциптері, заңнамалық негіздері және ҚР зейнетақы жүйесін
реформалау қажеттілігі, оның қалыптасуы және дамуы, экономикалық дамыған
елдердің зейнетақы жүйесінің тәжірибесі және оның отандық зейнетақы
жүйесінде қолданылуы, сонымен қатар зейнетақы қорлары есебінің
қаражаттарын басқару және инвестициялау тәжірибелері көрсетілген.
Екінші бөлімде Қазақстандағы зейнетақы есеп жүйесінің қазіргі
жағдайына талдау, сондай-ақ, зейнетақы қорларының қаржылық есеп
қызметтеріне талдау жүргізілген. Сонымен қатар ҚЕХС негізінде зейнетақы
қорларының қызмет тиімділігінің көрсеткіштерінің ерекшеліктері сипатталған.
Үшінші бөлімде Қазақстандағы жинақтаушы зейнетақы қорларының қызметін
жетілдіру бағыттары, зейнетақы қорлары есебінің тиімділігін арттыру
жолдары және жинақтаушы зейнетақы қорлары үшін жаңа қаржылық өнімдер мен
есеп құралдарды енгізу перспективалары айқындалған.
1 Зейнетақы қорлары есебінің экономикалық мәні және оның теориялық
негіздері
1.1 Зейнетақы қорлары есебінің экономикалық мәні, принциптері
және заңнамалық негіздері
Халықты әлеуметтік қорғау – мемлекеттің халықаралық және ұлттық
нормалар негізінде адамның әлеуметтік құқықтарын қамтамасыз ету жөніндегі
аса маңызды міндетерінің бірі, яғни тұрмыс деңгейіне қатысты құқықтарды
қамтамасыз ету. Демократиялық қоғамның заңнамасында азаматтардың жұмыспен
қамтылу және еңбек үшін сыйақы алуы, жасының ұлғаюына байланысты демалысқа
шығуы, денсаулығын сақтау, асыраушысынан айрылғанда әлеуметтік
қамсыздандырылу құқықтары берілген.
Жалпы әлеуметтік қамсыздандыру - әлеуметтік қорғау жүйесінің халықтың
еңбекке жарамсыз бөлігінің қажеттіліктерін қанағаттындыруға және тұрмыс
деңгейін қолдауға бағытталған тармағы.
Әлеуметтік қамсыздандырудағы мемлекеттің ең маңызды іс-шараларының
негізгі бағыты – зейнетақы жүйесін ұйымдастыруы және оның тиімді
механизмдерін жүзеге асыру болып табылады. Әлеуметтік қамсыздандыру
бірнеше бөлімдерге бөлінеді, олар: әлеуметтік сақтандыру, меншікті
әлеуметтік қорғау және әлеуметтік көмек (әлеуметтік қолдау, жәрдем).
Әлеуметтік қамсыздандырудың ақшалай төлемдер (зейнетақы, жәрдемақы,
материалдық көмек), заттай түсімдер, тегін жеңілдікті қызметтер көрсету,
тағы басқа да секілді мөлшерлері болады[3].
Зейнетақы – орталықтан, жинақтаушы зейнетақы қорларынан, Қазақстан
Республикасының Ішкі істер органдары, әскери қызметшілері мен Мемлекеттік
тергеу комитетінің қызметкерлері үшін тиісті қызметтерді ұстауға көзделген
қаражат есебінен төленетін зейнетақы төлемдерінің жиынтығы.
Зейнетақы – экономикалық белсенді емес халықтың бір бөлігіне:
азаматтардың қартайғанда қарттық ғұмырын қамсыздандыруға, еңбек ету
қабілетінен толық немесе жартылай айырылу жағдайында, асыраушысынан
айырылу жағдайында және еңбек қызметінің белгілі бір саласында белгіленген
жұмыс өтілі жеткілікті болған жағдайда материалдық жағынан қамсыздандыру
үшін төленетін кепілдікті тұрақты (әдетте, ай сайынғы) ақшалай төлем.
Зейнетақымен қамсыздандыруға жұмсалатын ресурстардың мөлшері екі
тобымен ажыратылады, олар:
● демографиялық факторлар тобы (адам ғұмырының орташа ұзақтығы және
сонымен байланысты адамдардың қартаю процесі);
● экономикалық факторлар тобы (зейнетақымен қамсыздандыру мен
жалақының арақатынасы, олардың ең төменгі деңгейі, еңбектің ерекше жағдайы
үшін қосымша төлем, т.б.).
Зейнетақы мынадай түрлерге бөлінеді:
1. Еңбек зейнетақысы – жасына, мүгедектігіне байланысты,
асыраушысынан айырылу жағдайында, және еңбек сіңірген жылдары үшін
төленетін зейнетақы.
2. Әлеуметтік зейнетақы – еңбек зейнетақысын алуға құқығы жоқ еңбек
етуге қабіблетсіз азаматтардың бәріне төленетін төлемдері.
3. Қосымша зейнетақы – халықтың аз қамтылған бөлігін қолдау
мақсатында, әлеуметтік саясат ұстанымдарын көздейтін мақсатта,
т.б. мақсаттарда негізгі зейнетақылық төлемдерге (мемлекеттің,
кәсіпорынның) үстеме ретінде төленетін төлемдері (әдетте
зейнетақының бұл түрі алғашқы екеуіне қосымша үстеме ретінде
төленетін төлемдер, бұл түрдің өзіндік ерекшеліктері болғандықтан
жеке қарастырылады).
Зейнетақы – жасы ұлғайған халықтың үлкен бөлігінің табысының негізгі
көздерінің бірі болып табылады. Халықтың ақшалай табыстарының дәрежесі
халықтың өмір сүру деңгейінің маңызды әлеуметтік индикаторы саналады.
Қазақстан халқының ақшалай табыстарының дифференциясы мен формаланған
құрылымы бейнеленген (сурет-1).
Ақшалай кірістердің негізгі көзі ретінде еңбек табысы көбірек орын
алады, ол жалпы табыстар көлемінің 66%-ын құрайды; жәрдемақының
салыстырмалы салмағы 4,5%-ды құраса, мекендік әлеуметтік және тұрғындық
көмектер -1,2%, стипендиялар – 0,1%-ды құраған.
Осы тұрғысынан алғанда, көрсетілген мәлімет халықтың ақшалай
табыстарының жалпы құрылымындағы 16,7%-ын зейнетақы құрайтынын айғақтайды.
Сурет 1 - Қазақстан халқының ақшалай табыстарының
дифференциясы мен формаланған құрылымы
Деректер негізі: Деректер негізі: Становление и развитие накопительной
пенсионной системы РЦБК,№11 2010г. 42-49бб.
Қазақстан Республикасы 1998 жылдың 1-қаңтарынан бастап ТМД елдерінің
ішіндегі жинақтаушы зейнетақы жүйесіне көшкен алғашқы мемлекеттердің бірі
болды. Осы жүйеге көшкеннен бері әрбір жеке тұлға еңбек ақысының 10%
жинақтаушы зейнетақы қорына салым ретінде аударып келеді.
Жинақтаушы зейнетақы қоры – ақшалай жинақтарды салым түрінде
тартатын, салымшылардың ұзақ мерзімді келісім-шарт негізінде төлеген
жарнасын жинақтаушы қаржы институты[4].
1997 жылдың 20 маусымында жарық көрген "Қазақстан Республикасында
зейнетақымен қамсыздандыру туралы" заңына сәйкес жинақтаушы зейнетақы
қорлары мемлекеттік және мемлекеттік емес болып бөлінді.
Жинақтаушы зейнетақы қорлары Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау
министрлігі мен Жинақтаушы зейнетақы қорының қызметін реттеу комитеті
арқылы лицензияланып, зейнетақы салымдарын жинақтауға, зейнетақы
міндеттемелерін есептеуге, өз қызметтері бойынша комиссиондық сыйақылар
алуға, зейнетақы төлеуге, сонымен қатар заңдылықтарға сәйкес басқа да
қызметтерін жүзеге асыруға құқылы болып табылады.
Қазіргі таңда, Қазақстан Республикасында 15 лицензияланған жинақтаушы
зейнетақы қорлары жұмыс істейді. Осы 15 қордың біреуі мемлекеттік, ал 14
қор мемлекеттік емес, сондай-ақ, 2005 жылдың 15-ші қаңтарынан бастап,
"Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы" заңының 33-ші
бабында көрсетілгендей жинақтаушы зейнетақы қорлары ашық және корпоративті
болып бөлінді.
Зейнетақы (латын тілінің pension – төлем) бекітілген заңдылық ретімен
әлеуметтік қорғаудың және басқа да қайнар көздерінің белгілі категория
тұлғаларына берілетін үздіксіз ақшалай төлем.
Зейнетақымен қамсыздандырудың негізіне түрлі заңды фактілер болып
табылады.
Біздің елде халықты әлеуметтік қорғау негізінен мемлекетпен жүзеге
асырылатын болғандықтан, әр жұмыскер өзінің қарттық шағын қамтамасыз етуді
жоспарламайтын.
Қабылданған заңға сәйкес жыл сайынғы зейнетақының алты айға өсуі
қаралады; Қазақстанда ерлердің зейнеткерлік жасы 63 жасты, әйелдердің -58
жасқа сәйкес құрайды.
Қазақстанда бекітілген зейнеткерлік жас Еуропа және Америка елдерінен
әлде қайда төмен. Мысалы: Германия, АҚШ, Англияи, Австрия, Польшадағы
жұмыскерлердің зейнеткерлік жасы 65 жасты, Норвегия мен Данияда 67 жасты
құрайды.
Зейнеткерлік жасты анықтайтын факторлардың бірі орташа өмір сүру
ұзақтығы болып табылады. Біздің елде ерлердің орташа өмір сүру ұзақтығы 60-
64 жас, ал әйелдердің 70-73 жасты құрайды. Қазақстан Республикасындағы
өмір сүру ұзақтығының көрсеткіші шетел мемлекеттеріне қарағанда айтарлықтай
төмен. Зейнеткерлер саны және олардың қамтамасыздандыруға мемлекет
шығындарының көлемі барған сайын өсуде. 2008жылы елімізде халықтың 17%
зейнетақы алатын еді, ал 2009 жылдың 1-қаңтарында Республика бойынша
зейнеткерлер саны 2771 мың адамды, яғни жалпы халық санының 17,3% және
зейнетақының орташа мөлшері 32830 теңгені құрайды. Зейнетақымен
қамсыздандыруға шығын 2006жылы – 9,5 млн. теңге, 2007 жылы-78 млн. теңге,
2008 жылы – 1,3 млрд. теңге, 2009 жылы - 20 млрд. теңге болды.
Айта кететін болсақ, дағдарыс зейнетақымен қамсыздандыру жүйесін
шетте қалдырмады. Ол бірнеше бағытта қамтылды. Зейнетақы қорының шектілігі
және оған мемлекеттік бюджеттен құралдардың түсуі және зейнетақылық
сақтандыру салымдарының нашар жиналуы салдарынан зейнеткерлерге зейнетақыны
төлемеуіне әкеліп соқтырды.
2008 жылдың 1-ші тоқсанында көптеген облыстармен зейнетақы қорына
сақтандыру салымдарынан түсім жоспары орындалмады. Зейнетақы қорына
сақтандыру салымшыларының қарызы 2008жылдың 1-ші сәуірінде -57,5 млрд.
теңге, зейнетақы төлеудегі қарыз -33,2 млрд. теңге болды.
Зейнетақының үш негізгі категориясы бар: жұмыс орны бойынша
зейнетақы, әскери қызметкерлер зейнетақысы және әлеуметтік зейнетақылар. Өз
кезегінде жұмыс орны бойынша зейнетақы жасына, еңбек стажына, мүгедектігіне
және асыраушысынан айырылуына байланысты бөлінеді. Әлеуметтік зейнетақы
зейнеткерлік жасы бойынша еңбек қызметі мен мүгедектігіне байланыссыз
төленеді. Ол зейнетақы түрі жасы бойынша толық зейнетақы алмайтын
тұлғаларға төленеді. Бұл жастайынан мүгедектер, асыраушысынан айырылу
жағдайындағы балалар, толық еңбек стажы жоқ жасына байланысты мүгедектер
және т.б.
Жинақтаушы зейнетақы қорының бизнес –жоспары лицензия алу үшін
қажетті құжаттардың бірі. Бизнес –жоспар көмегімен Қор комитетіне өзінің
өмірге қабілеттілігін дәлелдеуі, қорды және әлеуметтік жүйеге келтірілген
іскерлігіне сенім беру, олардың тұрақтылығы мен қордың зейнетақы жинағына
салымдарды қорғауды қамтамасыз етуі керек[5].
Елімізді тұрақты дамытудың және қоғамдағы тұрақтылықтың міндетті
шарты әлеуметтік қамтамасыз етудің ішкі және сыртқы көптеген жағдайларын
жетік меңгеру болып табылады. Әлеуметтік-экономикалық ырықтандыру
талаптары кезінде халықты әлеуметтік толқулардан мемлекеттік қорғау
қажеттілігін тәжірибеден көріп жүрміз. Әсіресе қарт адамдарға қамқорлық
жасау аса маңызды. Жастары келе қарт адамдарда көптеген проблемалар
туындап, олардың әлсіреу деңгейі артады. Көп жағдайларда өздерінің
еріктерінен тыс жағдайларға көндігіп, қалыптасуға мәжбүр болады. Сондықтан
қарт адамдардың лайықты өмірін (қоғам өміріне өз үлестерін қосуға мүмкіндік
беру) қамтамасыз ету және дамыту құқықтарын қамтамасыз ету еліміздің
әлеуметтік саясатының ажырамас бөлігі болып табылады.
Біздің елімізге де келіп жеткен халықтардың қарқынды қартаюы кезінде
еңбек ете алатын халықтың мойнына түсетін жүктемені азайту, жұмыс
істейтіндердің де, зейнеткерлердің де өмір деңгейінің төмендеуін алдын-
алатын мәселелерді шешуде үкіметтің қолдауы қажет.
Республикамызда зейнеткерлікті қамтамасыз ету мәселесі
орталықтандырылған жоспарлы экономикадан экономикалық күйзеліс жүйесіне
ілескен нарықтық экономикаға өту өтпелі кезеңінде айқын көрініс тапты.
Бюджеттік өткір дефицит зейнетақылық қамтамасыз ету жүйесін мемлекеттік
қаржыландыру үлесін төмендетті, зейнетақы мен жәрдемақы қарызының өсуіне
алып келді. Осы жағдайларға байланысты үкімет бірыңғай дұрыс шешім тапты –
ол нарықтық шарттарға тәуелсіз азаматтарды зейнеткерлікпен қамтамасыз
етудің жаңа модулін құрды. Оның негізі ретінде чилилік зейнетақымен
қамтамасыз ету үлгісі алынды. Ол жеке зейнетақы шотына белгіленген
жарналарды төлеп, жеке ақша аударуларды капиталдық қорда жинақтап, кейіннен
ол зейнетақы төлемдерінің көзі болуды көздейді[6].
Ынтымақтастық зейнетақы жүйесінің басты міндеттерінің бірі –
зейнетақыны тиімді жоғарылату. Өкімет экономикалық шарттардың қиындығына
қарамастан, зейнеткерлердің өмір сүру деңгейінің қарқынды төмендеуіне қарсы
2008 жылдан бастап жүйелі түрде шаралар қарастырып келеді. 2009 жылға
дейінгі кезеңде жалақы деңгейінің ауысуы есебімен зейнетақының жылдық қайта
есеп айырысуы жүзеге асырылды. 2009жылдан кезең бойынша индекстеу негізінде
зейнетақы, сонымен қатар төменгі зейнетақының өсу деңгейі жоғарылады.
N 136-1 1997 жылдың 20 маусымында қабылданған Қазақстан
Республикасындағы зейнеткерлік қамту туралы ҚР-ның заңы, зейнеткерлік
қызмет нарығындағы қатысушылардың қарым қатынасын, жинақ және ортақ
зейнеткерлік жүйесін құрудың құқықтық аспектілерін реттеп отырады . Бұл N
675 – XII –ші 1991 жылдың 17 маусымындағы Қазақ ССР-дегі азаматтарды
зейнетақымен қамту туралы Қазақ ССР заңының және 1996 жылғы 3 маусымдағы
Мемлекеттік емес зейнетақылық қор туралы ҚР –ның заңының орнына келеді.
Ескі заң (N 675- XII ) мемлекеттің тәуелсіздікті алып, еліміздің атының
өзгеруіне бірнеше ай қалғанда қабылданған. Бірақ ескі заңдағы көп
жағдайлар жаңа заңдылықта да орын алып отыр.
1991 жылдың 17 маусымындағы заңы зейнетақының ортақ жүйесінде
қызмет еткен. Мұнда елдің біртіндеп қартаюымен жұмысссыздарға ағымды
зейнетақы төлеуге жаппай ақшаның жетіспеушілігіне әкеліп соқты. Осыған
сәйкес 1997 жылғы 20 маусымдағы жаңа заң саяси, әлеуметтік және
экономикалық маңызды сипатқа ие болды. Жаңа зейнеткерлік заңдылығының
шығуының өзі үлкен тарихи оқиғаға айналды және бұл жаңа сапалы
зейнетақылық жүйе мен зейнетақылық заңдылықтың базасының құрылуына
бастама болды .
Зейнетақылық қамту туралы жаңа заң басынан –ақ өте тамаша болып
келген жоқ, оның да кемшіліктері болды. Сегіз жыл ішінде ол келесі
заңдарды қабылдау арқылы 3 рет өзгертілді: 1998 жылғы 22 желтоқсандағы N
328-I; 1999 жылғы 5 сәуірдегі N364 –I; 2004 жылғы 29 желтоқсандағы N-369
–И;
Жаңа зейнетақылық жинақтау жүйесіне 1 жыл болмастан 1998 жылдың 22
желтоқсанда бірінші рет ірі өзгертулер мен толықтырулар енгізілді. Екінші
рет, басты зейнетақылық заңға 1999 жылы 5 сәуірде өзгертулер енгізілді.
Редакциялық түзетулерден басқа, көрсетілген заңдылықтардың тарихи ролі
негізгі зейнетақылық заңдылықта өзіндік заңды өңдеу арқылы жүргізіледі.
Әсіресе зейнетақылық жинақ жүйесін құрудың 1-ші жылында жаңа зейнетақылық
заңдылықтың кемшіліктері шыға бастады. Әртүрлі жағдайлардағы қарама –
қайшылықтар жедел түрде белгілі – бір заңды түзетулерді енгізу жолымен
шешуді қажет етті [7].
Бірінші түзетулерден кейін зейнетақылық қамту туралы жаңартылған заң
4 жылдай жұмыс істеді. Кейін 2008 жылдың ішінде қабылдау процедурасына өтіп
жүрді және парламенттегі көпшіліктің дауысына ие болып, 2008 жылдың 29
желтоқсанында Президент қол қойды. Бірінші жөнделген 2 заң мемлекеттің
жинақтаушы зейнетақы қорымен және мемлекеттің реттеуші органдарымен жүзеге
асырылды . 2008 жылғы 29 желтоқсандағы зейнетақылық заңдылыққа соңғы
өзгертулерді нарықтың мемлекеттік емес субьектілері енгізді, соның ішінде
мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры. Зейнетақы нарығындағы бұл
процедуралар 1 жылдан астам уақытқа созылып кетті . Олар 2008 жылда дайын
болған еді, және басында оны жылдың соңына дейін парламент арқылы өтіп,
2004 жылдың 1 қаңтарынан заңды түрде күшіне енуі жоспарланған еді. Жаңа
өзгертулердің айналасында қарқынды талқылауларға қарамастан жаңа
өзгертулер мен енгізулер өз тиімділігін жоғалтпады және зейнетақы
нарығындағы қызмет талаптарына толық сәйкес келді. 2008 жылғы 29
желтоқсандағы енгізілулерді есекере отырып, оның қарама қайшылықтарға
қарамастан парламент ішінде мақұлданғанын айта кету керек. 2003 жылдың
қарашасында үкімет парламентке зейнетақылық заңдылыққа өзгертулер туралы
заңды жобаны ұсынды, мұндағы маңызды мәселелердің бірі ол резидент
еместерге (шетелдіктерге) зейнетақы нарығына кіру мүмкіндігі. Бірақ
мәжілісте оқылған кезде депутаттар бұл қосымшаны алып тастады . Бұған
қарамастан үкімет сенатта бұл түзетулерді толық түрде талқылады.
Бұдан кейін келісілген комиссия құрылып, олар 1 жылдан астам уақыт
жұмыс істеді. Сенаттың комиссия мүшелері үкіметтің енгізген түзетулерін
алып тастауды қарастырды. Бірақ таңқаларлық жағдай, мәжілістегілер
комиссияда сенаторларға үлкен сын айтып шықты. Яғни олар үкімет шешімін
қолдап, зейнетақы нарығына шетел инвестициялары мен сапалы шетел
менеджменттерін тартуды ұсынды. Осыдан кейін зейнетақы заңдылығына
өзгертулер туралы заңды жоба қабылданып Президентке қол қоюға жіберілді.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесін құру кезеңіндегі толықтырулар мен өзгертулер
туралы үш заңнан басқа зейнетақы заңдылығына өзгертулер мен толықтырулар
енгізу туралы заңдарды қабылдау арқылы тағы да 5 рет өзгертілді. Олар :
1999 жылғы 16 қарашадағы N-482-1 ; 2003 жылғы 16 шілде N 244-II ; 2003
жылғы 10 қазан N 247-II; 2004 жылғы 4 қаңтар N 278-Н ; 2005 жылғы 8
қаңтардағы N 378-Н.
Көрсетілген өзгертулер концептуалды емес сипатқа ие болды, яғни тек
локальді мағынада болды. Зейнетақылық заңдылыққа соңғы рет 2005 жылы
өзгертулер енгізілді. Бұл зейнетақылық қамтудың 1 бөлімін ғана қозғады
және әйелдер категориясын теңестірді. Яғни 5 немесе одан да көп бала туып,
8 жасқа дейін тәрбиелеп, 50 жастан зейнеткерлікке шығу үшін. Енді барлық
қазақстандық әйелдер, қалада немесе ауылда тұруына қарамастан, берілген
жағдай заңдылығының талаптарына жауап беретіндер зейнеткерлікке 50 жастан
шығу құқығын пайдалана алмады, себебі бұл жағдай бұл категориядағы
әйелдерге 4,5 жылға кешіктіріліп келді .
Тағы да бір 2003 жылғы 10 қазандағы жөндеу де ішкі әскердегі
әскери қызметшілердің зейнетақылық қамту бөлігіндегілерді жалпы әскери
қызметшілерден бөлді. Ал, 2003 жылғы 16 шілдедегі өзгертулер қылмыстық
басқару жүйесіндегі қызметкерлерді Ішкі Істер Министрлігінің басшылығынан
юстиция министрлігіне өту кезінде зейнетақымен қамтудын кейбір аспектілерін
қарастырды. N 369- II заңына енген 2004 жылғы 29 желтоқсандағы зейнетақы
заңдылығындағы өзгерістерге тоқталайық. Бұлар техникалық сипатқа ие болды.
Мұның құқықтық ауыртпашылығы болмады және зейнеткерлік қызмет нарығындағы
қатынастардың өзгеруіне қайта құрылуына және тоқтатылуына әсер етпейді .
Мысалы заңшығарушы зейнетақымен қамту туралы заңдағы бөлімнің римдік
санағын араб санына ауыстыру немесе заң мәтініндегі барлық заң шығарушы
немесе заң шығарушы актілер сөзінен кейін Қазақстан Республикасы
сөзімен толықтырып отыруды шешті Немесе келесілерге жаңа анықтамалар
берілді : “банк - кастодиан”, “диверсификация”, “әлеуметтік жеке код”
,”инвестициялық кіріс ” бұлар мағынасы мен маңыздылығын өзгертпейді.
Заң бар – жоғы екі статьядан тұрады, бірақ көптеген маңызды
өзгертулері бар, міне осылар туралы әңгіме қозғаймыз . Қарапайым түрде
түсіндіру үшін анализді жөндетулердің бөлек блоктары бойынша жасалады. ЖЗҚ-
дың 1 заңы 30 бөліміне сәйкес “мемлекеттік ” сөзі тек жарғылық капиталдың
100 % үкімет иелігінде болса ғана қолданылады . Енді мемлекет 100 %
иелігімен бірден бірнеше ЖЗҚ құра алады, және олардың бәрі мемлекеттік
деп аталады .
Зейнетақымен қамту туралы жаңартылған заң “зейнетақы активін басқару
” түсінігіне түзету енгізді. Егер мұның бұрынғы басылымында жинақтаушы
зейнетақы активтерін басқару деген түсініксіз сөз болған болса қазір ол
едәуір түсінікті сөз тіркесімен алмастырылған, ол зейнетақы активін
инвесицтиялық басқару . Жаңа өзгертулерге сәйкес ЗАБК зейнетақы активін
инвесициялық басқаруды жүзеге асырушы ұйым деп аталуы керек (қысқаша –
ЗАИБЖАҰ). Жаңа өзгертулерге сәйкес зейнетақы нарығының көптеген
қатысушылары күткендей зейнетақы активтерін альтернативті басқару құқығы
енгізілген. Осылай 2005 жылдың басынан зейнетақы активтерін инвестициялық
басқаруды ЗАБК немесе ЖЗҚ жүзеге асырады. Яғни оларда өкілетті орган
бекіткен, мұндай қызметпен айналысуға құқық беретін сәйкес лицензиясы болу
керек.
Егер зейнетақылық салым жүйесі 2005 жылға дейін міндетті және ерікті,
2 бөлімнен тұрса қазір зейнетақылық қамту туралы заңдағы өзгертулерге
сәйкес зейнетақылық салымның 3-ші түрі пайда болды .
Зейнетақы қорларындағы жекелендірілген шоттар айқын. Ол
зейнеткерлікті саяси манипуляциялар қауіпінен және оған байланысты қисынсыз
инвестициялаулардан қорғайды.
Қазіргі уақытта жасына қарай мемелекеттік жәрдемақы төлеу қажеттілігі
сақталды. 2010 жылы олардың орташа көлемі 1999 жылғымен салыстырғанда
141,3% өсті және 2 757 теңгені құрады. Үкімет мемлекеттік әлеуметтік
жәрдемақылар көлемін ары қарай ұлғайту жолдарын және оларды төлеу әдістерін
қарастыруда. Оларды күнкөріс минимумына қарай анықтауға көшу
қарастырылуда[8].
Әрбір зейнетақыны тағайындау жүйесінде белгілі бір шарттар көзделеді.
Олардың ішіндегі ең маңыздысы бұрынғы істеген жалақы көлемінен (олардың
арасындағы қатынас табысты ауыстыру деп атайды) зейнетақы көлемін белгілеу
болып табылады. Негізінен, зейнетақының көлемі мемлекеттің экономикалық
мүмкіншіліктеріне қарай, зейнетақы көлемі күнкөріс минимумын және олардың
белсенді еңбек қызметі уақытына сәйкес қалыпты өмір сүру деңгейін
қамтамасыз етуі тиіс.
Еңбек пен халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің (әрі қарай ЕХӘҚМ)
ұсынысына сәйкес зейнетақы деңгейі 2 жолмен: жалақысына қатысты зейнетақы
көлемін анықтау және біріңғай мөлшерлеме бойынша анықталады. Жалақы
негізінде есептелінетін жәрдемақыны тағайындау кезінде физикалық еңбекпен
айналысатын білікті қызметкердің жалақысына көңіл аудару қажет. Екінші жол,
яғни күнкөріс минимумы негізінде біріңғай ставка бойынша зейнетақы
қарастырылатын елдерде ЕХӘҚМ біліктілігі жоқ қарапайым қызметкердің
жалақысының көлеміне назар аударуды ұсынады.
Қазақстандағы ынтымақтастық жүйе бірінші жолмен құрылған, бір уақытта
табыс деңгейінің мөлшеріне шектеу қоймайды. Елде зейнетақы тағайындаудың
келесі шарттары заңды анықталған:
- зейнетақы жасы (5863 жас, жеңілдіктерді пайдаланушылардан басқа);
- қажетті стаж (2020 жыл);
- зейнетақы тағайындау үшін табыс көлемі, орташа айлық табысына қарай
жұмыстағы үзілісіне қарамастан қатарынан әрбір 3 жыл жұмысына 1995 жылдың
1 – ші қаңтарынан (15 АЕК аспайтын);
- зейнетақы көлемі орташа айлық табысы есебінен 60 % болуы қажет. Ол үшін
зейнетақының көлемі әрбір істелінген жылға қажетті стаждан жоғары 1 % -
ға жоғарылайды, бірақ зейнетақыны есептеуге арналған табыстан 75% аспауы
қажет[9].
1.2 Экономикалық дамыған елдердің зейнетақы жүйесінің тәжірибесі және
оның отандық зейнетақы жүйесінде қолданылуы
Ерте заманнан бастап, әр мемлекет өзінің азаматтарын қамқорлыққа алуға
талпынған. Бірақ, бұл қамқорлық тек елдің территориалық толықтылығын
қорғайтын зиялы тұлғалар мен әскерилер тобына ғана тиісілі болды. Рим
империясы кезінің өзінде легионерлердің қолайлы кәрілікті қамтамасыз ету іс-
шаралары соғыс нәтижесін де басып алған жерлердің бөліктерін олардың әр
қайсының иелігіне беретін болған. Ал Ресейде 1720 жылы Петр I Теңіз
жарғысын бекітіп, осыған сәйкес теңіз офицерлеріне жоғары өкіметтің қолайлы
талпындыру үшін кәрілік бойынша сыйақы тағайындалған.
Қол өнердің, ал кейіннен өнеркәсіптің өндірістің дамуы кәсіби
гильдиларды құрылуына алып келді, гильди мүшесі ауырып қалғанда немесе
онымен кездейсоқ жағдай болғанда, көмек көрсету үшін олар мүшелік
жарналардан әр түрлі қорларды құрған. Қорытындысында, осы әлеуметтік
қамтамасыз етуінің қоғамдық үлгісін көптеген елдерде кәсіби - корпоративтік
және қоғамдық топ сыйпатының бастапқы кезеңінде өздерінің жүйесін құруға
пайдаланды[10].
XIX ғасырдың соңында және XX ғасырдың басында Еуропа елдерінің басым
бөлігі әлеуметтік сақтандыру және қамсыздандыру туралы заңдарды қабылдады.
Өткен ғасырдың 30-шы жылдардың басында оларға АҚШ және Канада мемлекеттері
қосылды. Сол кезде зейнетақы жүйелерін құрудың негіздері қалыптасты (1
кестені қараңыз).
Халықаралық экономиканың индустриализациялануы, еңбек қозғалыстарының
белсенділігі жұмысшылар мен жұмыс берушілердің өзара іс-қимылы, Бірінші
дүниежүзілік соғыстан кейінгі әлеуметтік мәселелердің ушығып кету
сұрақтарын шешуде кәсіподақтардың ықпалын күшейтуі - осының бәрі өнеркәсібі
дамыған елдерге өз азаматтарының әлеуметтік қорғаудың жаңа жолдарын
іздеуіне алып келді.
Кесте-1
Шет елдердегі әлеуметтік сақтандыру және қамтамасыз ету жүйесі
(заң қабылдаған жылдар бойынша)
Елдер Кездейсоқ Ауыруы Зейнетақы Жұмыссыздық Денсаулық
ақылардың бойынша бойынша сақтау
сақтану сақтану жәрдемақы
Германия 1884 1883 1889 1927 1880
Канада 1930 1971 1927 1940 1972
Франция 18981946 1930 19051919 19591967 1945
Италия 1898 192819431919 1919 1945
Ұлыбритания 18871906 1911 1908 1911 1948
Швеция 1901 1910 1913 1934 1962
Испания 19001932 193119421921 1932 1978
Деректер негізі: Смойлова А.К. Дүние жүзілік зейнетақы жүйесінің даму
тарихы,2008 жыл 13б.
1919 жылы Версаль келісім-шартының шегінде үш сатылық құрылыммен
халықаралық еңбек ұйымы құрылды, соған сәйкес оның іс-шаралары мен
бағдарламаларын жасауда, жұмыс берушілер өкілеттіктері, еңбеккерлер және
өкімет тең дауыс алды. Халықаралық тәжірибеге сүйене отырып, әрбір ел
өзінің экономикалық, ұлттық және мәдени ерекшеліктерін есепке алып,
өздерінің таңдаулы әлеуметтік қамсыздандыру жүйелерін құрды.
Әлемнің барлық елдерінде азаматтарды кәрілікте қамтамасыз ету
жүйесінің белгілі мәселелері бар. Алдағы 35 жылда 60 жасқа келген жер шары
тұрғындарының саны екі есеге ұлғайып 9 пайыздан 16 пайызға өседі. Өмір сүру
деңгейінің ұлғайуы мен бала тууы қарқының төмендеуі нәтижесінде тұрғындар
жылдам қартайды. Көптеген жүйелер кәрілік жастағы азаматтарды әлеуметтік
қорғауды жеткіліксіз қамтамасыз етіп, өте қымбатқа түсуде. Зейнетақы мен
қамтамасыз ету жүйесін реформалау оңай емес. Бірақ неғұрлым қайта құруды
кейінге қалдырсақ соғұрлым олардың әр жеделдігі және күрделігі артады.
Кәрілікті қамтамасыз ету жүйесі үш мақсатта негізделеді: салымдарды
қорландыру, қайта бөлу және сақтандыру. Көптеген дәстүрлі қамтамасыз ету
жүйелері кәрілік кезінде салықтардан еңбекақы қорын қаржыландыратын және
негізінен бөлінушілік сыйпаттағы: бүгінгі жұмысшылар, бүгінгі күнгі
зейнеткерлердің зейнетақысын төлеудің мемлекеттің сызбаларын көрсетеді. Бұл
жүйелер тең кәрілердің ғана уақытылығына әсер етпей, аға буындарды бағуға
жанама немесе тікелей жастарда шығындалады. Сондықтан да, сәтті зейнетақы
жүйесі тек қана кәрілерді қорғап қана қоймай экономикалық өсімді де
ынталандыруы қажет[11].
Іс қимылдағы көптеген жүйелер, қартаң кісілердің жақсы өмір сүруін
қамтамасыз етуге қабілетсіз себебі, төлемақылар үнемі индекстелмейді. Одан
қалса, олар қайта бөлуді жиі бұрмалаушылыққа апарды, мысалы аз қамтылған
жас отбасылардан, ауқатты зейнеткерлердің пайдасына төлейді: Бірақ ең
бастысы - бұл жүйелер "ескірген" сайын экономикалық өсімді тежейді.
"Кемелденген" жүйеде, өсіп отырған зейнеткерлер саны тұрақты төлемақы
деңгейін қамтамасыз ету үшін жоғарғы салық мөлшерлемесін қажет етеді. Бұл,
өз кезегінде төлеуден жалтару тәжірибесінің таралуына, ал жұмысшылардың
қызметі біршама тиімді дәстүрлі емес сапаға ұтылуына алып келеді.
Қорытындысында, мемлекеттік бюджет үшін ауыртпалықты ұлғайтып, шығындар
тапшылығына және соған сәйкес инфляцияға апарады. Бюджет тапшылығының өсуі,
өсімді ынталандыратын басқа мемлекеттің шығындардың қысқаруына апарады,
мысалы: жастар үшін білім немесе мидицина қызметкері инфрақұрылымын дамыту
үшін инвестициялар. Сонымен, осындай жүйелер, экономикаға кері әсерін
тигізіп, егде азаматтарды қорғауды қамтамасыз етпейді. Қаржылық көз қараста
олар тұрақсыз болады. Тұрғындары жас Египет, Корея, Иордания және Тунис
елдерінің осы жүйесінде артықшылық байқалады. Көптеген дамыған және Латын
Америкасы мен Шығыс Еуропаның "егде" елдерінде бюджет тапшылығы
қалыптасқан, осының негізінде екінші топтағы елдер, Ұлттық бюджетпен өспелі
аударымдар қосымша толықтырылып, ағымды түсімдердің есебінен өз жүйелерін
қаржыландыруға мәжбүр. Тұрғындардың әрі қарай қартаюына сәйкес, салықтардың
ағымды мөлшерлемелерінің есебінен жабуға болатын сомадан, тапшылық
өлшемінің соммасы анағұрлым артық болады. Осы мәселені шешу үшін зейнетақы
өлшемін немесе басқа мемлекеттік шығындарды қысқарту қажет немесе
салықтарды артыру керек.
Әлемнің көптеген елдерінде зейнетақы жүйесін реформалардың
жүргізілуі, таңқаларлық емес. Бірақ, барлық реформалар аталған мәселелерді
шешуге қабілетті емес.
Кесте-2
Зейнетақылық қамтамасыз ету жүйесіндегі реформаларды бағалау үшін
базалар
Түрлері Реформа типтері Өзгеретін көрсеткіштер
“Косметикалық” Зейнетақы алуға құқын берушіЗейнеткерлік жас
шарттар
Еңбек стажы
Жарналар құрылымы Қамтылуы
Жарнамалар ставкасы
Жарна базасы
Көздері
Жарналарға салық салу
Төлемақы құрылымы Зейнетақы реформасы
Зейнетақы базасы
Индекстеу
Ең төменгі зейнетақы
Төлемақы реформасы
Төлем ақыларға салық салу
Тереңдетілген Әкімшілік Басқарушы орган
Инвестициялық саясат
Бөлінушіліктен белгіленген Мемлекеттікжеке сектор
жарналар сызбасына
Ең төменгі зейнетақы
Басқа да кепілдемелер
Жаңа жүйеге өту
Өту механизімі
Қарапайым бөлінушіліктен Ең төмен деңгейдегі
белгіленген нормативтік жүйезейнетақы
Басқада кепілдемелер
Жаңа жүйеге өту
"Провиденттік" қордан Жарналар ставкасы
бөлінушілік жүйеге өту
Зейнетақы формуласы
Зейнетақы базасы
Төлемақыларды индекстеу
Өту механизімі
Жаңа жүйе Қамтылуы
Жарналар ставкасы
Жарналар базасы
Зейнетақы формуласы
Зейнетақыны индекстеу
Өту механизімі
Деректер негізі: Становление и развитие накопительной пенсионной системы
РЦБК,№11 2010г. 42-49бб.
Реформалардың потенцияларды варианттары екі категорияның біреуіне
жатады: азғантай түзетулер (косметикалық) және тереңдетілген (кесте 2)
Азғантай түзетулерге - мемлекеттік қолданыстағы сызбаларына біршама
өзгерістердің енгізілуі. Олардың негізгі мақсаты - қаржылық мәселелердің
мезгілін кейінге қалдыру, ал кей кездері жіберілген әділетсіздіктерді жою.
Берілген іс-шаралар әр-түрлі нысанды қабылдауы мүмкін. Мемлекет зейнетақы
алуға құқық беретін шарттарды, жарналар құрылымын, төлемақы құрылымын
немесе оларды жеткізу тәртібін өзгертуі, немесе бірнеше іс-шараларды
біріктіріп қолданылуда мүмкін, өкінішке орай осы сияқты көптеген реформалар
мемлекеттің зейнетақы жоспарларының мәселелерінің шешуде жеткіліксіз, бір-
ақ олар қаржылық дағдарысты тартуға мүмкіндік береді[12].
Тереңдетілген реформалар дегеніміз - бұлар үлкен дәрежеде зейнетақы
мен қамтамасыз ету жүйесін өзгертеді. Мысалы: қалыптасқан төлемақылар
сызбасының орнына қалыптасқан жарналар механизмі енгізіледі немесе
бөлінушілік орнына жинақтау жүйесі енгізіледі (немесе керісінше). Жаңа
жүйені бастан құруда осы категорияға жатады, себебі, алдыңғы қолданылған
ережелер маңызды өзгеріске ұшырауына байланысты. Бөлінушілік жүйесіне
міндетті жарналар жаңа компонентін енгізу туралы маңызды реформалау
жүргізілсе, бұлда тереңдетілген реформаларға жатады. Қалыптасқан жарналар
жаңа міндетті компоненті енгізуді қарастыратын, кең көлемдегі бөлінушілік
жүйесіндегі қайта құруда, тереңдетілген реформалар категориясына жатады.
Негізгі мүмкін реформаның варианттары. Зейнетақы жүйелерін үш өлшем бойынша
жіктеуге болады: төлемақы өлшемін қалай есептейді, жеткіліксіз қаражаттарды
кім жабады, төлемақылар қалай қаржыландырылады және кім ол жүйені
басқарады. Төлемақыны есептеу негізіне белгілі мерзім аралығында тапқан
адамның табысы немесе еңбекақы экономикасының орташа сомасына сәйкес
белгілі табыс деңгейін қалпына келтіру. Бұл жүйелерді "белгіленген
төлемақылар жүйесі" деп атайды және қатысушыға зейнетақы көлемі еңбек
стажына, ал орташа еңбекақы соңғы он жыл аралығында арнайы зейнетақы
формуласы бойынша шығарылатыны мәлім. Табыстар бұндай жүйеде біршама айқын
себебі олар демографиялық өзгерістерден, еңбекақының өсу қарқынымен және
инвестициялық табыстарға байланысты (егерде, содан қор құрылса).
Басқа вариантқа сәйкес төлемақы өлшемі олардың осы жүйеге аударған
және белгілі қайтарымын беретін жарналармен анықталды. Мұндай жүйе
"қалыптасқан жарналар" деп аталады. Бұл жүйеде зейнетақы өлшемі анықталған
және толық стажға, жинақталған табыстылыққа байланысты болады. Адам
зейнетақы түрінде өзінің шотында жинақталған соманы алады, сондықтанда
тапшылық бұл жерде болуы мүмкін емес. Барлық тәуекелдерді (өте жоғары
немесе өте төмен түрінде зейнетақы) жүйеге қатысушы өз мойнына алады.
Қалыптасқан жарналар жүйесі жинақтаушы сипатында болады. Адамдар
тек, олар мен не жинақталып сол қаражатты ғана алады. Қорытындылай келе,
мұндай тапшылық жоқ, дегенмен мемлекет үшін ең төменгі кепілденген
зейнетақы төлемдерімен немесе кепілденген табыстылықты қамтамасыз ету мен
байланысты шығындар болуы мүмкін (егерде бұл заңмен қарастырылған болса).
Кесте-3
Зейнетақы реформаларының типтері
"Косметикалық" реформалар
Зейнетақы алуға Зейнетақы Жаңа Зеландия (2) Нигерия, Заир, Чех
құқық беретін жасы Республикасы, Эстония, Панама, Перу, Ливан,
шарттар Греция, Ирландия, Италия, Португалия,
Аргентина, Австралия, Латвия
Еңбек стажы Литва, Бразилия, Греция, Португалия,
Бермудалы, Италия, Латвия, Мексика,
Парагвай, Уругвай
Жарналар Жарналар Индонезия, Жапония, Корея, Майзия, Тайван,
құрылымы мөлшерлемесі Алжир, Бенин, Бурунди, Габон, Гвенея,
Марокко, Нигерия, Сенегал, Судан, Албания,
Армения, Әзірбайжан, Беларусия, Балгария,
Чеш республикасы, Эстония, Грузия,
Қазақстан, Қырғызстан, Латвия, Литва,
Молдавия, Польша, Ресей Федерациясы,
Словакия, Словения, Түркменстан, Украина,
Өзбекстан, Бардабос, Боливия, Колумбия,
Мексика, Никарагуа, Кипр, Израил, Ливия,
Малта, Франция, Канада, Германия (2),
Греция, Италия, Нидерландия, Норвегия,
Португалия, Швеция, Боливия, Куба,
Сальвадор, Италия, Латвия, Мексика, Судан,
Уругвай
Жарналар Нигерия, Судан, Барбадос, Колумбия,
базасы Коста-Рика, Доминикан Республикасы, Франция
Төлемақылар Зейнетақы Иран, Конго, Сенегал, Судан, армения,
құрылымы формуласы Беларусия, Эстония, Венгрия, Қазақстан,
Қырғызстан, Латвия (2), Литва, Польша,
Колумбия, Эквадор, Панама, Дания, Финляндия,
Франция (2), Греция, Италия (2), Норвегия,
Португалия, Чеш Республикасы, Мексика,
апаргвай, Перу, Уругвай
Индекстеу Беларусия, польша, Ресей Федерациясы,
Эквадор, Мальта, Франция, Германия
Тереңдетілген реформалар
Бөлінушіліктен Аргентина, Боливия Колумбия, Сальвадор,
қалыптасқан Мексика, Перу, Сейшель аралдары, Уругвай,
жарналар Австралия, Венгрия, Польша, Латвия, Швеция,
жүйесіне өту Қазақстан
“провиденттік” Индонезия, Нигерия
қорлардан
бөлінушілік
жүйеге өту
Жаңа жүйе Мозамбик, Зимбабве, Оман, ангола, Гватемала
(бөлінушілік
немесе басқалар)
Деректер негізі: Эволюция пенсионного законодательства РЦБК, №11 2010г.
50-54 б.б
Бірақ зейнетақы жүйелерін реформалау көптеген елдерде жүргізілсе де,
олардың 25 пайызы ғана тереңдетілген реформа болып саналады (кесте 3).
"Косметикалық реформалар" - зейнетақы алуға құқықты беретін жарналар
мен төлемақы құрылымдарының шарттарын ауыстыруды қарастыратын жүйедегі
өзгерістер.
Реформа типтері әр түрлі елдерде бірыңғай емес. Латын Америкасының
көптеген елдері тереңдетілген реформалар жолымен жүргізілді: мемлекеттік
бөлінушілік жүйесінің орташа, оларда қалыптасқан жарналар жеке компоненті
бойынша көп деңгейлі жүйелер енгізіле бастады, бірақ тереңдетілген
реформалардың таңдауға көп пайдасын факторлар әсер етседе, айқын оң
көрнекті тиімділікті, осы аймақта өткен 100 жылдықтың 80-ші жылдардағы
мемлекетінде ғана жетістік берді. Осы әдіс қазіргі кезде Шығыс Еуропа
елдеріне тарала бастады. Мысалы көптеген басқа елдермен қабылданған
косметикалық іс-шаралар формасында өздерінде тереңдетілген реформаларды
жүзеге асырған елдер: Польша, Венгрия, Латвия және Қазақстан[13].
Зейнетақы алуға құқық беретін зейнетақыға шығу үшін қажетті зейнетақы
жасын және стажын түрлендіру арқылы өзгертуге болады. Барлық елдер үшін,
Грециядан басқасы, зейнетақы жасын өмір сүру жасының өсуіне сәйкес
жоғарлатқан. Бірқатар елдерде толық зейнетақы алуға құқық беретін міндетті
стаж көрсеткіштерін өзгерткен, бірақ барлық жағдайларды стаж көрсеткіші
ұлғайған.
Зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесіндегі жарналар құрылымының өзгерісі
жарна ставкаларын және оларды есептеу базасын қайта қарастыру жолмен
жүргізіледі. Әртүрлі елдердегі ең көп тараған тәсіл жарна ставкаларын
өзгерту болып табылады. Бөлінушілік жүйесіне аударымдар жасауда. Жалдамалы
жұмысшылар жұмыс берушілер немесе мемлекет аударымдар жасайды. Аударым
өлшемі еңбекақыдан пайыз бойынша анықталады. Тағы да бір варианты -
жарналарды есептеу базасын қайта қарастыру. Әрине, бұл амал жарналар
мөлшерлемелерімен салыстырғанда сирек қолданылады. Мұндағы өзгеріс
жарналардың жалпы сомасын арттыру үшін, жарналар бөлінетін ең төменгі табыс
өлшемін шектеуді немесе табыс деңгейін жоғарлатуды өзгертуімен байланысты.
(4 кестені қараңыз)
Кесте -4
Жарналар базасының жаңа және ескі өзгерісі
Мемлекет Бұрынғы жарналар базасы Жаңа жарналар базасы
Барбадос Максимум: аптасына 600 Максимум: аптасына 750
АҚШ дол. АҚШ дол.
Доминика Республикасы Максимум: жылына 36000 Максимум: жылына 60000
ЕС АҚШ дол. ЕС АҚШ дол.
Франция Максимум: айына 11340 Максимум: айына 13720
франк. франк.
Нигерия Максимум: жылына 48000
наири.
Судан Максимум: айына 34 фунт.Максимум: айына 100
фунт.
Деректер негізі: Эволюция пенсионного законодательства РЦБК, №11
2010г.56-57 б.б
Көптеген елдерде төлемақылар құрылымында қайта қаралған. Бұл зейнетақы
формуласына және индекстеу тәртібіне өзгерістер енгізілген. Зейнетақы
формуласының өзгерісі өте жиі кездеседі. Тұрғындары бір шама егде елдерде
(Португалия, Швецария). Төмен орын ауыстыру коэффицентін қамтамасыз ететін
зейнетақы өлшемін шығару үшін еңбекақыдан есептелетін есептеу коэффицентін
қысқартады немесе жылдар санын ұлғайтады. Ал бір қатар "жас " елдер
(Сенегал, Судан) төлемақы өлшемін көбейту үшін зейнетақы реформасын қайта
қарады (олар зейнетақы есептелетін немесе орын ауыстыру коэффицентін
жоғарлататын еңбек ақы өлшемін ұлғайтатын, есептеу коэффицентін жоғарлатты)
формалардың тағы бір вариантының бірі инфляция деңгейіне сәйкес
төлемақыларды индекстеу тәртібінің өзгерісін қарастыру (кесте 5).
Ең ауқымды жүйенің жақсаруы инфляцияны есепке ала отырып бір реттік
түзетімді орнына, реттелген түзетулерді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Зейнетақы қорлары есебінің экономикалық мәні және оның теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.1 Зейнетақы қорлары есебінің экономикалық мәні, принциптері және
заңнамалық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Экономикалық дамыған елдердің зейнетақы жүйесінің тәжірибесі
және оның отандық зейнетақы жүйесінде
қолданылуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...13
1.3 Зейнетақы қорлары есебінің қаражаттарын басқару және инвестициялау
тәжірибелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2 Қазақстан Республикасындағы зейнетақы қорлары есебінің қазіргі жағдайы
мен қаржылық қызметтерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 38
2.1 Қазақстандағы зейнетақы жүйесінің қазіргі жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ..38
2.2 Зейнетақы қорларының қызметтерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..44
2.3 ҚЕХС негізінде зейнетақы қорларының қызмет тиімділігінің
көрсеткіштерінің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 52
3 Қазақстан Республикасы зейнетақы қорлары қызметінің тиімділігін арттыру
жолдары мен
перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..63
3.1 Қазақстандағы жинақтаушы зейнетақы қорларының есеп қызметін жетілдіру
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..63
3.2 Зейнетақы қорлары есебі мен аудитінің тиімділігін арттыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..68
3.3 Жинақтаушы зейнетақы қорлары үшін жаңа қаржылық өнімдер мен
есеп құралдардының енгізу
перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .74
қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...81
пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 84
Кіріспе
1997 жылдың қазан айында Қазақстан Республикасы Президентінің Барлық
қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы
атты халыққа жолдауында Қазақстан Республикасының 2030 жылға дейінгі Даму
стратегиясының (бұдан-әрі Қазақстан-2030 стратегиясы) белгіленді. Бұл
стратегия егеменді республиканы әлемнің ең қауіпсіз, тұрақты, экономикалық
орнықты, экономикасы қарқынды дамып келе жатқан елдерінің біріне
айналдыруға ұзақ мерзімді даму жолын айқындап берді[1].
Қазақстан Республикасының нарықты экономикаға өтудегі стратегиялық
бағдарламаларының біріндегі негізгі экономикаға өтудегі стратегиялық
бағдарламаларының біріндегі негізгі макроэкономикалық мәселе еңбеккерлерді
әлеуметтік тұрғыдан қамсыздандыру. Экономиканы мемлекеттік реттеудің
қажетті объективті факторларын қарастырғанда әлеуметтік сфераға ерекше
көңіл аударылады. Әлеуметтік сфера салаларының мәселелері нарықтық
қатынастар жағдайында өздігінен шешілуі мүмкін емес. Сондықтан Қазақстан
Республикасының Конституциясына сәйкес арнайы мемлекеттік шаралардың
орындалуын қажет етеді. Сонымен қатар қазіргі кездегі Индустриалды-
инновациялық стратегия бағыттарына сай зейнетақы жүйесіндегі қолданылатын
бухгалтерлік есептің деңгейін жоғарлату. Ондағы қолданылатын
технологияларға жаңадан инновациялар енгізу болып табылады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің 2011 жылғы
28 қаңтар Қазақстан халқына Біз зейнеткерлерімізді қолдау көлемін ұдайы
арттырып келеміз. Халықтың зейнетақылық жинақтаулары тұрақты түрде көбеюде,
оның көлемі 2,1 триллион теңгеден асып түсті...Мемлекеттің әлеуметтік
саясаты жұмыс орындарын ашуға және еңбекке қабілетті халықты ел
экономикасына тартуға бағдарланған жағдайда ғана тиімді бола алады. Бұл
қағиданы біз бұрын да ұстанып келдік, болашақта да одан ауытқымаймыз. "Нұр
Отан" партиясының 5 жылға арналған сайлауалды тұғырнамасына сәйкес халықтың
әлеуметтік қорғалмаған жіктерінің тұрмыс деңгейін алдағы уақытта да арттыра
беру үшін бізде барлық негіз бар. Жаңа үш жылдық бюджет: тұтас алғанда 2008
жылға қарағанда зейнетақылардың орташа мөлшерін 2012 жылға қарай 2,5 есе,
оның ішінде 2009 жылы - 25%, 2010 жылы - 25% және 2011 жылы 30% арттыруды
қамтамасыз етілді. Бұл ретте 2011 жылы арқаулық зейнетақылық
төлемдер мөлшері ең төменгі күнкөріс мөлшеріне қарай 50%-ға дейін өсірілуге
тиіс; мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылардың және арнаулы мемлекеттік
жәрдемақылардың мөлшерін 2009 жылдан бастап жыл сайын орта есеппен 9%
арттыруды; сәби бір жасқа толғанға дейін күтіп-бағуға берілетін ай сайынғы
жәрдемақыны 2011-2020 жылдары кезең-кезеңмен өсіруді, орта есеппен алғанда
2008 жылғы жәрдемақының мөлшерінен 2,5 есеге арттыруды; 2010 жылдан
бастап 4 және одан да көп бала туғанға берілетін біржолғы жәрдемақылардың
мөлшерін 2008 жылға қарағанда 4 еседен асыра өсірілді; бюджет саласы
қызметкерлерінің жалақысын кезең-кезеңмен өсіру арқылы 2012 жылы 2 есе
деңгейге, оның ішінде 2009 жылы - 25%, 2010 жылы - 25%, 2011 жылы
30% арттыру қамтамасыз етілді деп еліміздің дамуы болашағында алға қойған
шаралардың ауқымдылығын айта кетті[2].
Қазақстан халықты әлеуметтік қамсыздандыру реформасын жүзеге асырған
ТМД елдерінің арасында бірінші ел болып табылады. Халықты әлеуметтік
қамсыздандыру жүйесінің өзгерісі ҚР Үкіметінің 1997 жылғы 12 мамыр N819
үкімімен бекітілген, Қазақстан Республикасындағы зейнетақылық
қамсыздандыру жүйесін реформалау концепциясымен байланысты болды. Шетелдің
халықты зейнетақымен қамтудың кең ауқымды тәжірибесін қарастырып және
қорытындылап, еліміздің мемлекеттік органдары бұл сұраққа өз бағытын
ұсынды. Бұл оң әсерлі экономикалық жағдай, яғни мемлекеттің халықтың әл-
ауқатын өсіруге талпынуы өмірдегі әлеуметтік қамтудың жаңа жолдарын шұғыл
енгізуді қажет етті.
1998 жылдың 1 қаңтарында тәуелсіз Қазақстан өмірінде тарихи қоғамдық
маңызды жағдай болды. Ол – еліміздің зейнетақы жүйесі айналымының
реформалау жолына түсуі. Яғни, зейнетақымен қамсыздандырудың біріккен
жүйемен қатар, Кеңес Одағында болмаған жинақтаушы жүйесі енгізілді. Бұл
жүйе кезінде жұмыскерлердің зейнетақы мөлшері соңғы жұмыс жылындағы
жалақысына, еңбек стажына, жасына байланысты еді және сонымен қатар
зейнетақымен қамсыздандыруда мемлекеттік монополия болды. Бұл жүйе
экономикаға нұқсан келтіріп, зейнеткерлердің барлығын бірдей зейнетақымен
қамсыздандыра алмады. Себебі, зейнетақы салым көлемі мен алым көлемінің
арасындағы тікелей байланыстың жоқтығы, сондай-ақ әр мекеме жұмыскерлерінің
зейнетақы салымдарын уақытылы және толықтай аударған-аудармағанына
қарамастан зейнетақыны уақытылы алып отырды. Осы жүйенің сақталып тұруы,
оның дағдарысқа ұшырауын тездетіп, зейнетақы төлеудегі ұзақ үзілістерге
әкелер еді. Осыған байланысты осы қабылданған заңның шығуына сәйкес жаңа
жинақтаушы зейнетақы жүйесі енгізілді. Бұл жүйенің ерекшелігі әр азамат
табысының 10%-ын міндетті зейнетақы төлемі ретінде жинақтаушы зейнетақы
қорына аударып отыруымен қатар, болашақ зейнетақысын өзі қамтамасыз етіп
отыруында.
Қазақстан Республикасы 2009-2010 жылдарға арналған әлеуметтік
реформаларды одан әрі тереңдету бағдарламасын іске асырып жатыр.
Қазіргі таңда зейнетақы реформасы біздің Республикамызда өз
дәрежесінде жүзеге асты деуге болады. Бұған дәлел ретінде жоғары сандық
және сапалық көрсеткіштерді айтуға болады: келісілген міндетті зейнетақылық
салым көрсеткіші, халық кірісінің өсімі, салымшылар санының өсуі және
жұмыссыздық деңгейінің төмендеуі. Бірақ іс жүзінде белгілі бір кемшіліктер
де кездесті, олар: зейнетақылық заңдылықта, зейнетақы жүйесіне
қатысушыларды топтастыруда, қаржылық құралдарды таңдауда, зейнетақылық
жинақтарды инвестициялау кірісі бойынша және сақтандыру кепілдемелерін
ұсынуда болды. Мұның бәрі дұрыс шешімді қажет етеді. Сонымен қатар
халыққа реформаның жүргізілуі мен ондағы өзгерістер туралы мерзімінде
хабарлап тұру керек.
Елімізде 15 жинақтаушы зейнетақы қоры, оның 1 мемлекеттік, 1
корпоративтік және 13 мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қоры қызмет
етеді. Қорлардың көп болуы олардың арасындағы бәсекені күшейтіп, қорлардың
еркінсуіне мүмкіндік бермейді және салымшыларды тарту мен ұстап тұру үшін
қызмет сапасын жақсарту жолдарын орнатуда көп іздендіреді. Зейнетақы
қорының дамуы оларға салымшылардан келіп түсетін зейнетақы активтері мен
салымшыларының нарықтағы үлесіне байланысты. Жоғарыдағы айтылған мәселелер
тақырыптың өзектілігін көрсетеді.
Дипломдық жұмыстың мақсатына зейнетақы қорларының есебінің теориялық-
әдістемелерін негіздеу, зейнетақымен қамсыздандыру жүйесінің қазіргі
жағдайын талдау мен зейнетақы қорларының қызмет тиімділігін арттыру
ерекшелігі жатады.
Қойылған мақсаттарға сәйкес келесі міндеттер туындайды:
• нарық жағдайында жинақтаушы зейнетақы қорларының құрылу есебі мен
қызметтерінің теориялық негізін қарастыру;
• дамыған елдердің зейнетақы жүйесінің тәжірибесін анықтау;
• республикадағы зейнетақы қорлары есебінің қызмет тиімділігін
арттырудың маңыздылығын анықтау;
• шетел тәжірибелерін талдай отырып, Қазақстандық зейнетақымен
қамсыздандыру моделінің құрылу ерекшеліктері;
• жинақтаушы зейнетақы қорлары есебінің экономикалық коэфициенттер
көмегімен қаржылық талдау әдістерін талдау.
Бірінші бөлімде зейнетақы қорлары есебінің экономикалық мәні,
мақсаты, принциптері, заңнамалық негіздері және ҚР зейнетақы жүйесін
реформалау қажеттілігі, оның қалыптасуы және дамуы, экономикалық дамыған
елдердің зейнетақы жүйесінің тәжірибесі және оның отандық зейнетақы
жүйесінде қолданылуы, сонымен қатар зейнетақы қорлары есебінің
қаражаттарын басқару және инвестициялау тәжірибелері көрсетілген.
Екінші бөлімде Қазақстандағы зейнетақы есеп жүйесінің қазіргі
жағдайына талдау, сондай-ақ, зейнетақы қорларының қаржылық есеп
қызметтеріне талдау жүргізілген. Сонымен қатар ҚЕХС негізінде зейнетақы
қорларының қызмет тиімділігінің көрсеткіштерінің ерекшеліктері сипатталған.
Үшінші бөлімде Қазақстандағы жинақтаушы зейнетақы қорларының қызметін
жетілдіру бағыттары, зейнетақы қорлары есебінің тиімділігін арттыру
жолдары және жинақтаушы зейнетақы қорлары үшін жаңа қаржылық өнімдер мен
есеп құралдарды енгізу перспективалары айқындалған.
1 Зейнетақы қорлары есебінің экономикалық мәні және оның теориялық
негіздері
1.1 Зейнетақы қорлары есебінің экономикалық мәні, принциптері
және заңнамалық негіздері
Халықты әлеуметтік қорғау – мемлекеттің халықаралық және ұлттық
нормалар негізінде адамның әлеуметтік құқықтарын қамтамасыз ету жөніндегі
аса маңызды міндетерінің бірі, яғни тұрмыс деңгейіне қатысты құқықтарды
қамтамасыз ету. Демократиялық қоғамның заңнамасында азаматтардың жұмыспен
қамтылу және еңбек үшін сыйақы алуы, жасының ұлғаюына байланысты демалысқа
шығуы, денсаулығын сақтау, асыраушысынан айрылғанда әлеуметтік
қамсыздандырылу құқықтары берілген.
Жалпы әлеуметтік қамсыздандыру - әлеуметтік қорғау жүйесінің халықтың
еңбекке жарамсыз бөлігінің қажеттіліктерін қанағаттындыруға және тұрмыс
деңгейін қолдауға бағытталған тармағы.
Әлеуметтік қамсыздандырудағы мемлекеттің ең маңызды іс-шараларының
негізгі бағыты – зейнетақы жүйесін ұйымдастыруы және оның тиімді
механизмдерін жүзеге асыру болып табылады. Әлеуметтік қамсыздандыру
бірнеше бөлімдерге бөлінеді, олар: әлеуметтік сақтандыру, меншікті
әлеуметтік қорғау және әлеуметтік көмек (әлеуметтік қолдау, жәрдем).
Әлеуметтік қамсыздандырудың ақшалай төлемдер (зейнетақы, жәрдемақы,
материалдық көмек), заттай түсімдер, тегін жеңілдікті қызметтер көрсету,
тағы басқа да секілді мөлшерлері болады[3].
Зейнетақы – орталықтан, жинақтаушы зейнетақы қорларынан, Қазақстан
Республикасының Ішкі істер органдары, әскери қызметшілері мен Мемлекеттік
тергеу комитетінің қызметкерлері үшін тиісті қызметтерді ұстауға көзделген
қаражат есебінен төленетін зейнетақы төлемдерінің жиынтығы.
Зейнетақы – экономикалық белсенді емес халықтың бір бөлігіне:
азаматтардың қартайғанда қарттық ғұмырын қамсыздандыруға, еңбек ету
қабілетінен толық немесе жартылай айырылу жағдайында, асыраушысынан
айырылу жағдайында және еңбек қызметінің белгілі бір саласында белгіленген
жұмыс өтілі жеткілікті болған жағдайда материалдық жағынан қамсыздандыру
үшін төленетін кепілдікті тұрақты (әдетте, ай сайынғы) ақшалай төлем.
Зейнетақымен қамсыздандыруға жұмсалатын ресурстардың мөлшері екі
тобымен ажыратылады, олар:
● демографиялық факторлар тобы (адам ғұмырының орташа ұзақтығы және
сонымен байланысты адамдардың қартаю процесі);
● экономикалық факторлар тобы (зейнетақымен қамсыздандыру мен
жалақының арақатынасы, олардың ең төменгі деңгейі, еңбектің ерекше жағдайы
үшін қосымша төлем, т.б.).
Зейнетақы мынадай түрлерге бөлінеді:
1. Еңбек зейнетақысы – жасына, мүгедектігіне байланысты,
асыраушысынан айырылу жағдайында, және еңбек сіңірген жылдары үшін
төленетін зейнетақы.
2. Әлеуметтік зейнетақы – еңбек зейнетақысын алуға құқығы жоқ еңбек
етуге қабіблетсіз азаматтардың бәріне төленетін төлемдері.
3. Қосымша зейнетақы – халықтың аз қамтылған бөлігін қолдау
мақсатында, әлеуметтік саясат ұстанымдарын көздейтін мақсатта,
т.б. мақсаттарда негізгі зейнетақылық төлемдерге (мемлекеттің,
кәсіпорынның) үстеме ретінде төленетін төлемдері (әдетте
зейнетақының бұл түрі алғашқы екеуіне қосымша үстеме ретінде
төленетін төлемдер, бұл түрдің өзіндік ерекшеліктері болғандықтан
жеке қарастырылады).
Зейнетақы – жасы ұлғайған халықтың үлкен бөлігінің табысының негізгі
көздерінің бірі болып табылады. Халықтың ақшалай табыстарының дәрежесі
халықтың өмір сүру деңгейінің маңызды әлеуметтік индикаторы саналады.
Қазақстан халқының ақшалай табыстарының дифференциясы мен формаланған
құрылымы бейнеленген (сурет-1).
Ақшалай кірістердің негізгі көзі ретінде еңбек табысы көбірек орын
алады, ол жалпы табыстар көлемінің 66%-ын құрайды; жәрдемақының
салыстырмалы салмағы 4,5%-ды құраса, мекендік әлеуметтік және тұрғындық
көмектер -1,2%, стипендиялар – 0,1%-ды құраған.
Осы тұрғысынан алғанда, көрсетілген мәлімет халықтың ақшалай
табыстарының жалпы құрылымындағы 16,7%-ын зейнетақы құрайтынын айғақтайды.
Сурет 1 - Қазақстан халқының ақшалай табыстарының
дифференциясы мен формаланған құрылымы
Деректер негізі: Деректер негізі: Становление и развитие накопительной
пенсионной системы РЦБК,№11 2010г. 42-49бб.
Қазақстан Республикасы 1998 жылдың 1-қаңтарынан бастап ТМД елдерінің
ішіндегі жинақтаушы зейнетақы жүйесіне көшкен алғашқы мемлекеттердің бірі
болды. Осы жүйеге көшкеннен бері әрбір жеке тұлға еңбек ақысының 10%
жинақтаушы зейнетақы қорына салым ретінде аударып келеді.
Жинақтаушы зейнетақы қоры – ақшалай жинақтарды салым түрінде
тартатын, салымшылардың ұзақ мерзімді келісім-шарт негізінде төлеген
жарнасын жинақтаушы қаржы институты[4].
1997 жылдың 20 маусымында жарық көрген "Қазақстан Республикасында
зейнетақымен қамсыздандыру туралы" заңына сәйкес жинақтаушы зейнетақы
қорлары мемлекеттік және мемлекеттік емес болып бөлінді.
Жинақтаушы зейнетақы қорлары Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау
министрлігі мен Жинақтаушы зейнетақы қорының қызметін реттеу комитеті
арқылы лицензияланып, зейнетақы салымдарын жинақтауға, зейнетақы
міндеттемелерін есептеуге, өз қызметтері бойынша комиссиондық сыйақылар
алуға, зейнетақы төлеуге, сонымен қатар заңдылықтарға сәйкес басқа да
қызметтерін жүзеге асыруға құқылы болып табылады.
Қазіргі таңда, Қазақстан Республикасында 15 лицензияланған жинақтаушы
зейнетақы қорлары жұмыс істейді. Осы 15 қордың біреуі мемлекеттік, ал 14
қор мемлекеттік емес, сондай-ақ, 2005 жылдың 15-ші қаңтарынан бастап,
"Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы" заңының 33-ші
бабында көрсетілгендей жинақтаушы зейнетақы қорлары ашық және корпоративті
болып бөлінді.
Зейнетақы (латын тілінің pension – төлем) бекітілген заңдылық ретімен
әлеуметтік қорғаудың және басқа да қайнар көздерінің белгілі категория
тұлғаларына берілетін үздіксіз ақшалай төлем.
Зейнетақымен қамсыздандырудың негізіне түрлі заңды фактілер болып
табылады.
Біздің елде халықты әлеуметтік қорғау негізінен мемлекетпен жүзеге
асырылатын болғандықтан, әр жұмыскер өзінің қарттық шағын қамтамасыз етуді
жоспарламайтын.
Қабылданған заңға сәйкес жыл сайынғы зейнетақының алты айға өсуі
қаралады; Қазақстанда ерлердің зейнеткерлік жасы 63 жасты, әйелдердің -58
жасқа сәйкес құрайды.
Қазақстанда бекітілген зейнеткерлік жас Еуропа және Америка елдерінен
әлде қайда төмен. Мысалы: Германия, АҚШ, Англияи, Австрия, Польшадағы
жұмыскерлердің зейнеткерлік жасы 65 жасты, Норвегия мен Данияда 67 жасты
құрайды.
Зейнеткерлік жасты анықтайтын факторлардың бірі орташа өмір сүру
ұзақтығы болып табылады. Біздің елде ерлердің орташа өмір сүру ұзақтығы 60-
64 жас, ал әйелдердің 70-73 жасты құрайды. Қазақстан Республикасындағы
өмір сүру ұзақтығының көрсеткіші шетел мемлекеттеріне қарағанда айтарлықтай
төмен. Зейнеткерлер саны және олардың қамтамасыздандыруға мемлекет
шығындарының көлемі барған сайын өсуде. 2008жылы елімізде халықтың 17%
зейнетақы алатын еді, ал 2009 жылдың 1-қаңтарында Республика бойынша
зейнеткерлер саны 2771 мың адамды, яғни жалпы халық санының 17,3% және
зейнетақының орташа мөлшері 32830 теңгені құрайды. Зейнетақымен
қамсыздандыруға шығын 2006жылы – 9,5 млн. теңге, 2007 жылы-78 млн. теңге,
2008 жылы – 1,3 млрд. теңге, 2009 жылы - 20 млрд. теңге болды.
Айта кететін болсақ, дағдарыс зейнетақымен қамсыздандыру жүйесін
шетте қалдырмады. Ол бірнеше бағытта қамтылды. Зейнетақы қорының шектілігі
және оған мемлекеттік бюджеттен құралдардың түсуі және зейнетақылық
сақтандыру салымдарының нашар жиналуы салдарынан зейнеткерлерге зейнетақыны
төлемеуіне әкеліп соқтырды.
2008 жылдың 1-ші тоқсанында көптеген облыстармен зейнетақы қорына
сақтандыру салымдарынан түсім жоспары орындалмады. Зейнетақы қорына
сақтандыру салымшыларының қарызы 2008жылдың 1-ші сәуірінде -57,5 млрд.
теңге, зейнетақы төлеудегі қарыз -33,2 млрд. теңге болды.
Зейнетақының үш негізгі категориясы бар: жұмыс орны бойынша
зейнетақы, әскери қызметкерлер зейнетақысы және әлеуметтік зейнетақылар. Өз
кезегінде жұмыс орны бойынша зейнетақы жасына, еңбек стажына, мүгедектігіне
және асыраушысынан айырылуына байланысты бөлінеді. Әлеуметтік зейнетақы
зейнеткерлік жасы бойынша еңбек қызметі мен мүгедектігіне байланыссыз
төленеді. Ол зейнетақы түрі жасы бойынша толық зейнетақы алмайтын
тұлғаларға төленеді. Бұл жастайынан мүгедектер, асыраушысынан айырылу
жағдайындағы балалар, толық еңбек стажы жоқ жасына байланысты мүгедектер
және т.б.
Жинақтаушы зейнетақы қорының бизнес –жоспары лицензия алу үшін
қажетті құжаттардың бірі. Бизнес –жоспар көмегімен Қор комитетіне өзінің
өмірге қабілеттілігін дәлелдеуі, қорды және әлеуметтік жүйеге келтірілген
іскерлігіне сенім беру, олардың тұрақтылығы мен қордың зейнетақы жинағына
салымдарды қорғауды қамтамасыз етуі керек[5].
Елімізді тұрақты дамытудың және қоғамдағы тұрақтылықтың міндетті
шарты әлеуметтік қамтамасыз етудің ішкі және сыртқы көптеген жағдайларын
жетік меңгеру болып табылады. Әлеуметтік-экономикалық ырықтандыру
талаптары кезінде халықты әлеуметтік толқулардан мемлекеттік қорғау
қажеттілігін тәжірибеден көріп жүрміз. Әсіресе қарт адамдарға қамқорлық
жасау аса маңызды. Жастары келе қарт адамдарда көптеген проблемалар
туындап, олардың әлсіреу деңгейі артады. Көп жағдайларда өздерінің
еріктерінен тыс жағдайларға көндігіп, қалыптасуға мәжбүр болады. Сондықтан
қарт адамдардың лайықты өмірін (қоғам өміріне өз үлестерін қосуға мүмкіндік
беру) қамтамасыз ету және дамыту құқықтарын қамтамасыз ету еліміздің
әлеуметтік саясатының ажырамас бөлігі болып табылады.
Біздің елімізге де келіп жеткен халықтардың қарқынды қартаюы кезінде
еңбек ете алатын халықтың мойнына түсетін жүктемені азайту, жұмыс
істейтіндердің де, зейнеткерлердің де өмір деңгейінің төмендеуін алдын-
алатын мәселелерді шешуде үкіметтің қолдауы қажет.
Республикамызда зейнеткерлікті қамтамасыз ету мәселесі
орталықтандырылған жоспарлы экономикадан экономикалық күйзеліс жүйесіне
ілескен нарықтық экономикаға өту өтпелі кезеңінде айқын көрініс тапты.
Бюджеттік өткір дефицит зейнетақылық қамтамасыз ету жүйесін мемлекеттік
қаржыландыру үлесін төмендетті, зейнетақы мен жәрдемақы қарызының өсуіне
алып келді. Осы жағдайларға байланысты үкімет бірыңғай дұрыс шешім тапты –
ол нарықтық шарттарға тәуелсіз азаматтарды зейнеткерлікпен қамтамасыз
етудің жаңа модулін құрды. Оның негізі ретінде чилилік зейнетақымен
қамтамасыз ету үлгісі алынды. Ол жеке зейнетақы шотына белгіленген
жарналарды төлеп, жеке ақша аударуларды капиталдық қорда жинақтап, кейіннен
ол зейнетақы төлемдерінің көзі болуды көздейді[6].
Ынтымақтастық зейнетақы жүйесінің басты міндеттерінің бірі –
зейнетақыны тиімді жоғарылату. Өкімет экономикалық шарттардың қиындығына
қарамастан, зейнеткерлердің өмір сүру деңгейінің қарқынды төмендеуіне қарсы
2008 жылдан бастап жүйелі түрде шаралар қарастырып келеді. 2009 жылға
дейінгі кезеңде жалақы деңгейінің ауысуы есебімен зейнетақының жылдық қайта
есеп айырысуы жүзеге асырылды. 2009жылдан кезең бойынша индекстеу негізінде
зейнетақы, сонымен қатар төменгі зейнетақының өсу деңгейі жоғарылады.
N 136-1 1997 жылдың 20 маусымында қабылданған Қазақстан
Республикасындағы зейнеткерлік қамту туралы ҚР-ның заңы, зейнеткерлік
қызмет нарығындағы қатысушылардың қарым қатынасын, жинақ және ортақ
зейнеткерлік жүйесін құрудың құқықтық аспектілерін реттеп отырады . Бұл N
675 – XII –ші 1991 жылдың 17 маусымындағы Қазақ ССР-дегі азаматтарды
зейнетақымен қамту туралы Қазақ ССР заңының және 1996 жылғы 3 маусымдағы
Мемлекеттік емес зейнетақылық қор туралы ҚР –ның заңының орнына келеді.
Ескі заң (N 675- XII ) мемлекеттің тәуелсіздікті алып, еліміздің атының
өзгеруіне бірнеше ай қалғанда қабылданған. Бірақ ескі заңдағы көп
жағдайлар жаңа заңдылықта да орын алып отыр.
1991 жылдың 17 маусымындағы заңы зейнетақының ортақ жүйесінде
қызмет еткен. Мұнда елдің біртіндеп қартаюымен жұмысссыздарға ағымды
зейнетақы төлеуге жаппай ақшаның жетіспеушілігіне әкеліп соқты. Осыған
сәйкес 1997 жылғы 20 маусымдағы жаңа заң саяси, әлеуметтік және
экономикалық маңызды сипатқа ие болды. Жаңа зейнеткерлік заңдылығының
шығуының өзі үлкен тарихи оқиғаға айналды және бұл жаңа сапалы
зейнетақылық жүйе мен зейнетақылық заңдылықтың базасының құрылуына
бастама болды .
Зейнетақылық қамту туралы жаңа заң басынан –ақ өте тамаша болып
келген жоқ, оның да кемшіліктері болды. Сегіз жыл ішінде ол келесі
заңдарды қабылдау арқылы 3 рет өзгертілді: 1998 жылғы 22 желтоқсандағы N
328-I; 1999 жылғы 5 сәуірдегі N364 –I; 2004 жылғы 29 желтоқсандағы N-369
–И;
Жаңа зейнетақылық жинақтау жүйесіне 1 жыл болмастан 1998 жылдың 22
желтоқсанда бірінші рет ірі өзгертулер мен толықтырулар енгізілді. Екінші
рет, басты зейнетақылық заңға 1999 жылы 5 сәуірде өзгертулер енгізілді.
Редакциялық түзетулерден басқа, көрсетілген заңдылықтардың тарихи ролі
негізгі зейнетақылық заңдылықта өзіндік заңды өңдеу арқылы жүргізіледі.
Әсіресе зейнетақылық жинақ жүйесін құрудың 1-ші жылында жаңа зейнетақылық
заңдылықтың кемшіліктері шыға бастады. Әртүрлі жағдайлардағы қарама –
қайшылықтар жедел түрде белгілі – бір заңды түзетулерді енгізу жолымен
шешуді қажет етті [7].
Бірінші түзетулерден кейін зейнетақылық қамту туралы жаңартылған заң
4 жылдай жұмыс істеді. Кейін 2008 жылдың ішінде қабылдау процедурасына өтіп
жүрді және парламенттегі көпшіліктің дауысына ие болып, 2008 жылдың 29
желтоқсанында Президент қол қойды. Бірінші жөнделген 2 заң мемлекеттің
жинақтаушы зейнетақы қорымен және мемлекеттің реттеуші органдарымен жүзеге
асырылды . 2008 жылғы 29 желтоқсандағы зейнетақылық заңдылыққа соңғы
өзгертулерді нарықтың мемлекеттік емес субьектілері енгізді, соның ішінде
мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры. Зейнетақы нарығындағы бұл
процедуралар 1 жылдан астам уақытқа созылып кетті . Олар 2008 жылда дайын
болған еді, және басында оны жылдың соңына дейін парламент арқылы өтіп,
2004 жылдың 1 қаңтарынан заңды түрде күшіне енуі жоспарланған еді. Жаңа
өзгертулердің айналасында қарқынды талқылауларға қарамастан жаңа
өзгертулер мен енгізулер өз тиімділігін жоғалтпады және зейнетақы
нарығындағы қызмет талаптарына толық сәйкес келді. 2008 жылғы 29
желтоқсандағы енгізілулерді есекере отырып, оның қарама қайшылықтарға
қарамастан парламент ішінде мақұлданғанын айта кету керек. 2003 жылдың
қарашасында үкімет парламентке зейнетақылық заңдылыққа өзгертулер туралы
заңды жобаны ұсынды, мұндағы маңызды мәселелердің бірі ол резидент
еместерге (шетелдіктерге) зейнетақы нарығына кіру мүмкіндігі. Бірақ
мәжілісте оқылған кезде депутаттар бұл қосымшаны алып тастады . Бұған
қарамастан үкімет сенатта бұл түзетулерді толық түрде талқылады.
Бұдан кейін келісілген комиссия құрылып, олар 1 жылдан астам уақыт
жұмыс істеді. Сенаттың комиссия мүшелері үкіметтің енгізген түзетулерін
алып тастауды қарастырды. Бірақ таңқаларлық жағдай, мәжілістегілер
комиссияда сенаторларға үлкен сын айтып шықты. Яғни олар үкімет шешімін
қолдап, зейнетақы нарығына шетел инвестициялары мен сапалы шетел
менеджменттерін тартуды ұсынды. Осыдан кейін зейнетақы заңдылығына
өзгертулер туралы заңды жоба қабылданып Президентке қол қоюға жіберілді.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесін құру кезеңіндегі толықтырулар мен өзгертулер
туралы үш заңнан басқа зейнетақы заңдылығына өзгертулер мен толықтырулар
енгізу туралы заңдарды қабылдау арқылы тағы да 5 рет өзгертілді. Олар :
1999 жылғы 16 қарашадағы N-482-1 ; 2003 жылғы 16 шілде N 244-II ; 2003
жылғы 10 қазан N 247-II; 2004 жылғы 4 қаңтар N 278-Н ; 2005 жылғы 8
қаңтардағы N 378-Н.
Көрсетілген өзгертулер концептуалды емес сипатқа ие болды, яғни тек
локальді мағынада болды. Зейнетақылық заңдылыққа соңғы рет 2005 жылы
өзгертулер енгізілді. Бұл зейнетақылық қамтудың 1 бөлімін ғана қозғады
және әйелдер категориясын теңестірді. Яғни 5 немесе одан да көп бала туып,
8 жасқа дейін тәрбиелеп, 50 жастан зейнеткерлікке шығу үшін. Енді барлық
қазақстандық әйелдер, қалада немесе ауылда тұруына қарамастан, берілген
жағдай заңдылығының талаптарына жауап беретіндер зейнеткерлікке 50 жастан
шығу құқығын пайдалана алмады, себебі бұл жағдай бұл категориядағы
әйелдерге 4,5 жылға кешіктіріліп келді .
Тағы да бір 2003 жылғы 10 қазандағы жөндеу де ішкі әскердегі
әскери қызметшілердің зейнетақылық қамту бөлігіндегілерді жалпы әскери
қызметшілерден бөлді. Ал, 2003 жылғы 16 шілдедегі өзгертулер қылмыстық
басқару жүйесіндегі қызметкерлерді Ішкі Істер Министрлігінің басшылығынан
юстиция министрлігіне өту кезінде зейнетақымен қамтудын кейбір аспектілерін
қарастырды. N 369- II заңына енген 2004 жылғы 29 желтоқсандағы зейнетақы
заңдылығындағы өзгерістерге тоқталайық. Бұлар техникалық сипатқа ие болды.
Мұның құқықтық ауыртпашылығы болмады және зейнеткерлік қызмет нарығындағы
қатынастардың өзгеруіне қайта құрылуына және тоқтатылуына әсер етпейді .
Мысалы заңшығарушы зейнетақымен қамту туралы заңдағы бөлімнің римдік
санағын араб санына ауыстыру немесе заң мәтініндегі барлық заң шығарушы
немесе заң шығарушы актілер сөзінен кейін Қазақстан Республикасы
сөзімен толықтырып отыруды шешті Немесе келесілерге жаңа анықтамалар
берілді : “банк - кастодиан”, “диверсификация”, “әлеуметтік жеке код”
,”инвестициялық кіріс ” бұлар мағынасы мен маңыздылығын өзгертпейді.
Заң бар – жоғы екі статьядан тұрады, бірақ көптеген маңызды
өзгертулері бар, міне осылар туралы әңгіме қозғаймыз . Қарапайым түрде
түсіндіру үшін анализді жөндетулердің бөлек блоктары бойынша жасалады. ЖЗҚ-
дың 1 заңы 30 бөліміне сәйкес “мемлекеттік ” сөзі тек жарғылық капиталдың
100 % үкімет иелігінде болса ғана қолданылады . Енді мемлекет 100 %
иелігімен бірден бірнеше ЖЗҚ құра алады, және олардың бәрі мемлекеттік
деп аталады .
Зейнетақымен қамту туралы жаңартылған заң “зейнетақы активін басқару
” түсінігіне түзету енгізді. Егер мұның бұрынғы басылымында жинақтаушы
зейнетақы активтерін басқару деген түсініксіз сөз болған болса қазір ол
едәуір түсінікті сөз тіркесімен алмастырылған, ол зейнетақы активін
инвесицтиялық басқару . Жаңа өзгертулерге сәйкес ЗАБК зейнетақы активін
инвесициялық басқаруды жүзеге асырушы ұйым деп аталуы керек (қысқаша –
ЗАИБЖАҰ). Жаңа өзгертулерге сәйкес зейнетақы нарығының көптеген
қатысушылары күткендей зейнетақы активтерін альтернативті басқару құқығы
енгізілген. Осылай 2005 жылдың басынан зейнетақы активтерін инвестициялық
басқаруды ЗАБК немесе ЖЗҚ жүзеге асырады. Яғни оларда өкілетті орган
бекіткен, мұндай қызметпен айналысуға құқық беретін сәйкес лицензиясы болу
керек.
Егер зейнетақылық салым жүйесі 2005 жылға дейін міндетті және ерікті,
2 бөлімнен тұрса қазір зейнетақылық қамту туралы заңдағы өзгертулерге
сәйкес зейнетақылық салымның 3-ші түрі пайда болды .
Зейнетақы қорларындағы жекелендірілген шоттар айқын. Ол
зейнеткерлікті саяси манипуляциялар қауіпінен және оған байланысты қисынсыз
инвестициялаулардан қорғайды.
Қазіргі уақытта жасына қарай мемелекеттік жәрдемақы төлеу қажеттілігі
сақталды. 2010 жылы олардың орташа көлемі 1999 жылғымен салыстырғанда
141,3% өсті және 2 757 теңгені құрады. Үкімет мемлекеттік әлеуметтік
жәрдемақылар көлемін ары қарай ұлғайту жолдарын және оларды төлеу әдістерін
қарастыруда. Оларды күнкөріс минимумына қарай анықтауға көшу
қарастырылуда[8].
Әрбір зейнетақыны тағайындау жүйесінде белгілі бір шарттар көзделеді.
Олардың ішіндегі ең маңыздысы бұрынғы істеген жалақы көлемінен (олардың
арасындағы қатынас табысты ауыстыру деп атайды) зейнетақы көлемін белгілеу
болып табылады. Негізінен, зейнетақының көлемі мемлекеттің экономикалық
мүмкіншіліктеріне қарай, зейнетақы көлемі күнкөріс минимумын және олардың
белсенді еңбек қызметі уақытына сәйкес қалыпты өмір сүру деңгейін
қамтамасыз етуі тиіс.
Еңбек пен халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің (әрі қарай ЕХӘҚМ)
ұсынысына сәйкес зейнетақы деңгейі 2 жолмен: жалақысына қатысты зейнетақы
көлемін анықтау және біріңғай мөлшерлеме бойынша анықталады. Жалақы
негізінде есептелінетін жәрдемақыны тағайындау кезінде физикалық еңбекпен
айналысатын білікті қызметкердің жалақысына көңіл аудару қажет. Екінші жол,
яғни күнкөріс минимумы негізінде біріңғай ставка бойынша зейнетақы
қарастырылатын елдерде ЕХӘҚМ біліктілігі жоқ қарапайым қызметкердің
жалақысының көлеміне назар аударуды ұсынады.
Қазақстандағы ынтымақтастық жүйе бірінші жолмен құрылған, бір уақытта
табыс деңгейінің мөлшеріне шектеу қоймайды. Елде зейнетақы тағайындаудың
келесі шарттары заңды анықталған:
- зейнетақы жасы (5863 жас, жеңілдіктерді пайдаланушылардан басқа);
- қажетті стаж (2020 жыл);
- зейнетақы тағайындау үшін табыс көлемі, орташа айлық табысына қарай
жұмыстағы үзілісіне қарамастан қатарынан әрбір 3 жыл жұмысына 1995 жылдың
1 – ші қаңтарынан (15 АЕК аспайтын);
- зейнетақы көлемі орташа айлық табысы есебінен 60 % болуы қажет. Ол үшін
зейнетақының көлемі әрбір істелінген жылға қажетті стаждан жоғары 1 % -
ға жоғарылайды, бірақ зейнетақыны есептеуге арналған табыстан 75% аспауы
қажет[9].
1.2 Экономикалық дамыған елдердің зейнетақы жүйесінің тәжірибесі және
оның отандық зейнетақы жүйесінде қолданылуы
Ерте заманнан бастап, әр мемлекет өзінің азаматтарын қамқорлыққа алуға
талпынған. Бірақ, бұл қамқорлық тек елдің территориалық толықтылығын
қорғайтын зиялы тұлғалар мен әскерилер тобына ғана тиісілі болды. Рим
империясы кезінің өзінде легионерлердің қолайлы кәрілікті қамтамасыз ету іс-
шаралары соғыс нәтижесін де басып алған жерлердің бөліктерін олардың әр
қайсының иелігіне беретін болған. Ал Ресейде 1720 жылы Петр I Теңіз
жарғысын бекітіп, осыған сәйкес теңіз офицерлеріне жоғары өкіметтің қолайлы
талпындыру үшін кәрілік бойынша сыйақы тағайындалған.
Қол өнердің, ал кейіннен өнеркәсіптің өндірістің дамуы кәсіби
гильдиларды құрылуына алып келді, гильди мүшесі ауырып қалғанда немесе
онымен кездейсоқ жағдай болғанда, көмек көрсету үшін олар мүшелік
жарналардан әр түрлі қорларды құрған. Қорытындысында, осы әлеуметтік
қамтамасыз етуінің қоғамдық үлгісін көптеген елдерде кәсіби - корпоративтік
және қоғамдық топ сыйпатының бастапқы кезеңінде өздерінің жүйесін құруға
пайдаланды[10].
XIX ғасырдың соңында және XX ғасырдың басында Еуропа елдерінің басым
бөлігі әлеуметтік сақтандыру және қамсыздандыру туралы заңдарды қабылдады.
Өткен ғасырдың 30-шы жылдардың басында оларға АҚШ және Канада мемлекеттері
қосылды. Сол кезде зейнетақы жүйелерін құрудың негіздері қалыптасты (1
кестені қараңыз).
Халықаралық экономиканың индустриализациялануы, еңбек қозғалыстарының
белсенділігі жұмысшылар мен жұмыс берушілердің өзара іс-қимылы, Бірінші
дүниежүзілік соғыстан кейінгі әлеуметтік мәселелердің ушығып кету
сұрақтарын шешуде кәсіподақтардың ықпалын күшейтуі - осының бәрі өнеркәсібі
дамыған елдерге өз азаматтарының әлеуметтік қорғаудың жаңа жолдарын
іздеуіне алып келді.
Кесте-1
Шет елдердегі әлеуметтік сақтандыру және қамтамасыз ету жүйесі
(заң қабылдаған жылдар бойынша)
Елдер Кездейсоқ Ауыруы Зейнетақы Жұмыссыздық Денсаулық
ақылардың бойынша бойынша сақтау
сақтану сақтану жәрдемақы
Германия 1884 1883 1889 1927 1880
Канада 1930 1971 1927 1940 1972
Франция 18981946 1930 19051919 19591967 1945
Италия 1898 192819431919 1919 1945
Ұлыбритания 18871906 1911 1908 1911 1948
Швеция 1901 1910 1913 1934 1962
Испания 19001932 193119421921 1932 1978
Деректер негізі: Смойлова А.К. Дүние жүзілік зейнетақы жүйесінің даму
тарихы,2008 жыл 13б.
1919 жылы Версаль келісім-шартының шегінде үш сатылық құрылыммен
халықаралық еңбек ұйымы құрылды, соған сәйкес оның іс-шаралары мен
бағдарламаларын жасауда, жұмыс берушілер өкілеттіктері, еңбеккерлер және
өкімет тең дауыс алды. Халықаралық тәжірибеге сүйене отырып, әрбір ел
өзінің экономикалық, ұлттық және мәдени ерекшеліктерін есепке алып,
өздерінің таңдаулы әлеуметтік қамсыздандыру жүйелерін құрды.
Әлемнің барлық елдерінде азаматтарды кәрілікте қамтамасыз ету
жүйесінің белгілі мәселелері бар. Алдағы 35 жылда 60 жасқа келген жер шары
тұрғындарының саны екі есеге ұлғайып 9 пайыздан 16 пайызға өседі. Өмір сүру
деңгейінің ұлғайуы мен бала тууы қарқының төмендеуі нәтижесінде тұрғындар
жылдам қартайды. Көптеген жүйелер кәрілік жастағы азаматтарды әлеуметтік
қорғауды жеткіліксіз қамтамасыз етіп, өте қымбатқа түсуде. Зейнетақы мен
қамтамасыз ету жүйесін реформалау оңай емес. Бірақ неғұрлым қайта құруды
кейінге қалдырсақ соғұрлым олардың әр жеделдігі және күрделігі артады.
Кәрілікті қамтамасыз ету жүйесі үш мақсатта негізделеді: салымдарды
қорландыру, қайта бөлу және сақтандыру. Көптеген дәстүрлі қамтамасыз ету
жүйелері кәрілік кезінде салықтардан еңбекақы қорын қаржыландыратын және
негізінен бөлінушілік сыйпаттағы: бүгінгі жұмысшылар, бүгінгі күнгі
зейнеткерлердің зейнетақысын төлеудің мемлекеттің сызбаларын көрсетеді. Бұл
жүйелер тең кәрілердің ғана уақытылығына әсер етпей, аға буындарды бағуға
жанама немесе тікелей жастарда шығындалады. Сондықтан да, сәтті зейнетақы
жүйесі тек қана кәрілерді қорғап қана қоймай экономикалық өсімді де
ынталандыруы қажет[11].
Іс қимылдағы көптеген жүйелер, қартаң кісілердің жақсы өмір сүруін
қамтамасыз етуге қабілетсіз себебі, төлемақылар үнемі индекстелмейді. Одан
қалса, олар қайта бөлуді жиі бұрмалаушылыққа апарды, мысалы аз қамтылған
жас отбасылардан, ауқатты зейнеткерлердің пайдасына төлейді: Бірақ ең
бастысы - бұл жүйелер "ескірген" сайын экономикалық өсімді тежейді.
"Кемелденген" жүйеде, өсіп отырған зейнеткерлер саны тұрақты төлемақы
деңгейін қамтамасыз ету үшін жоғарғы салық мөлшерлемесін қажет етеді. Бұл,
өз кезегінде төлеуден жалтару тәжірибесінің таралуына, ал жұмысшылардың
қызметі біршама тиімді дәстүрлі емес сапаға ұтылуына алып келеді.
Қорытындысында, мемлекеттік бюджет үшін ауыртпалықты ұлғайтып, шығындар
тапшылығына және соған сәйкес инфляцияға апарады. Бюджет тапшылығының өсуі,
өсімді ынталандыратын басқа мемлекеттің шығындардың қысқаруына апарады,
мысалы: жастар үшін білім немесе мидицина қызметкері инфрақұрылымын дамыту
үшін инвестициялар. Сонымен, осындай жүйелер, экономикаға кері әсерін
тигізіп, егде азаматтарды қорғауды қамтамасыз етпейді. Қаржылық көз қараста
олар тұрақсыз болады. Тұрғындары жас Египет, Корея, Иордания және Тунис
елдерінің осы жүйесінде артықшылық байқалады. Көптеген дамыған және Латын
Америкасы мен Шығыс Еуропаның "егде" елдерінде бюджет тапшылығы
қалыптасқан, осының негізінде екінші топтағы елдер, Ұлттық бюджетпен өспелі
аударымдар қосымша толықтырылып, ағымды түсімдердің есебінен өз жүйелерін
қаржыландыруға мәжбүр. Тұрғындардың әрі қарай қартаюына сәйкес, салықтардың
ағымды мөлшерлемелерінің есебінен жабуға болатын сомадан, тапшылық
өлшемінің соммасы анағұрлым артық болады. Осы мәселені шешу үшін зейнетақы
өлшемін немесе басқа мемлекеттік шығындарды қысқарту қажет немесе
салықтарды артыру керек.
Әлемнің көптеген елдерінде зейнетақы жүйесін реформалардың
жүргізілуі, таңқаларлық емес. Бірақ, барлық реформалар аталған мәселелерді
шешуге қабілетті емес.
Кесте-2
Зейнетақылық қамтамасыз ету жүйесіндегі реформаларды бағалау үшін
базалар
Түрлері Реформа типтері Өзгеретін көрсеткіштер
“Косметикалық” Зейнетақы алуға құқын берушіЗейнеткерлік жас
шарттар
Еңбек стажы
Жарналар құрылымы Қамтылуы
Жарнамалар ставкасы
Жарна базасы
Көздері
Жарналарға салық салу
Төлемақы құрылымы Зейнетақы реформасы
Зейнетақы базасы
Индекстеу
Ең төменгі зейнетақы
Төлемақы реформасы
Төлем ақыларға салық салу
Тереңдетілген Әкімшілік Басқарушы орган
Инвестициялық саясат
Бөлінушіліктен белгіленген Мемлекеттікжеке сектор
жарналар сызбасына
Ең төменгі зейнетақы
Басқа да кепілдемелер
Жаңа жүйеге өту
Өту механизімі
Қарапайым бөлінушіліктен Ең төмен деңгейдегі
белгіленген нормативтік жүйезейнетақы
Басқада кепілдемелер
Жаңа жүйеге өту
"Провиденттік" қордан Жарналар ставкасы
бөлінушілік жүйеге өту
Зейнетақы формуласы
Зейнетақы базасы
Төлемақыларды индекстеу
Өту механизімі
Жаңа жүйе Қамтылуы
Жарналар ставкасы
Жарналар базасы
Зейнетақы формуласы
Зейнетақыны индекстеу
Өту механизімі
Деректер негізі: Становление и развитие накопительной пенсионной системы
РЦБК,№11 2010г. 42-49бб.
Реформалардың потенцияларды варианттары екі категорияның біреуіне
жатады: азғантай түзетулер (косметикалық) және тереңдетілген (кесте 2)
Азғантай түзетулерге - мемлекеттік қолданыстағы сызбаларына біршама
өзгерістердің енгізілуі. Олардың негізгі мақсаты - қаржылық мәселелердің
мезгілін кейінге қалдыру, ал кей кездері жіберілген әділетсіздіктерді жою.
Берілген іс-шаралар әр-түрлі нысанды қабылдауы мүмкін. Мемлекет зейнетақы
алуға құқық беретін шарттарды, жарналар құрылымын, төлемақы құрылымын
немесе оларды жеткізу тәртібін өзгертуі, немесе бірнеше іс-шараларды
біріктіріп қолданылуда мүмкін, өкінішке орай осы сияқты көптеген реформалар
мемлекеттің зейнетақы жоспарларының мәселелерінің шешуде жеткіліксіз, бір-
ақ олар қаржылық дағдарысты тартуға мүмкіндік береді[12].
Тереңдетілген реформалар дегеніміз - бұлар үлкен дәрежеде зейнетақы
мен қамтамасыз ету жүйесін өзгертеді. Мысалы: қалыптасқан төлемақылар
сызбасының орнына қалыптасқан жарналар механизмі енгізіледі немесе
бөлінушілік орнына жинақтау жүйесі енгізіледі (немесе керісінше). Жаңа
жүйені бастан құруда осы категорияға жатады, себебі, алдыңғы қолданылған
ережелер маңызды өзгеріске ұшырауына байланысты. Бөлінушілік жүйесіне
міндетті жарналар жаңа компонентін енгізу туралы маңызды реформалау
жүргізілсе, бұлда тереңдетілген реформаларға жатады. Қалыптасқан жарналар
жаңа міндетті компоненті енгізуді қарастыратын, кең көлемдегі бөлінушілік
жүйесіндегі қайта құруда, тереңдетілген реформалар категориясына жатады.
Негізгі мүмкін реформаның варианттары. Зейнетақы жүйелерін үш өлшем бойынша
жіктеуге болады: төлемақы өлшемін қалай есептейді, жеткіліксіз қаражаттарды
кім жабады, төлемақылар қалай қаржыландырылады және кім ол жүйені
басқарады. Төлемақыны есептеу негізіне белгілі мерзім аралығында тапқан
адамның табысы немесе еңбекақы экономикасының орташа сомасына сәйкес
белгілі табыс деңгейін қалпына келтіру. Бұл жүйелерді "белгіленген
төлемақылар жүйесі" деп атайды және қатысушыға зейнетақы көлемі еңбек
стажына, ал орташа еңбекақы соңғы он жыл аралығында арнайы зейнетақы
формуласы бойынша шығарылатыны мәлім. Табыстар бұндай жүйеде біршама айқын
себебі олар демографиялық өзгерістерден, еңбекақының өсу қарқынымен және
инвестициялық табыстарға байланысты (егерде, содан қор құрылса).
Басқа вариантқа сәйкес төлемақы өлшемі олардың осы жүйеге аударған
және белгілі қайтарымын беретін жарналармен анықталды. Мұндай жүйе
"қалыптасқан жарналар" деп аталады. Бұл жүйеде зейнетақы өлшемі анықталған
және толық стажға, жинақталған табыстылыққа байланысты болады. Адам
зейнетақы түрінде өзінің шотында жинақталған соманы алады, сондықтанда
тапшылық бұл жерде болуы мүмкін емес. Барлық тәуекелдерді (өте жоғары
немесе өте төмен түрінде зейнетақы) жүйеге қатысушы өз мойнына алады.
Қалыптасқан жарналар жүйесі жинақтаушы сипатында болады. Адамдар
тек, олар мен не жинақталып сол қаражатты ғана алады. Қорытындылай келе,
мұндай тапшылық жоқ, дегенмен мемлекет үшін ең төменгі кепілденген
зейнетақы төлемдерімен немесе кепілденген табыстылықты қамтамасыз ету мен
байланысты шығындар болуы мүмкін (егерде бұл заңмен қарастырылған болса).
Кесте-3
Зейнетақы реформаларының типтері
"Косметикалық" реформалар
Зейнетақы алуға Зейнетақы Жаңа Зеландия (2) Нигерия, Заир, Чех
құқық беретін жасы Республикасы, Эстония, Панама, Перу, Ливан,
шарттар Греция, Ирландия, Италия, Португалия,
Аргентина, Австралия, Латвия
Еңбек стажы Литва, Бразилия, Греция, Португалия,
Бермудалы, Италия, Латвия, Мексика,
Парагвай, Уругвай
Жарналар Жарналар Индонезия, Жапония, Корея, Майзия, Тайван,
құрылымы мөлшерлемесі Алжир, Бенин, Бурунди, Габон, Гвенея,
Марокко, Нигерия, Сенегал, Судан, Албания,
Армения, Әзірбайжан, Беларусия, Балгария,
Чеш республикасы, Эстония, Грузия,
Қазақстан, Қырғызстан, Латвия, Литва,
Молдавия, Польша, Ресей Федерациясы,
Словакия, Словения, Түркменстан, Украина,
Өзбекстан, Бардабос, Боливия, Колумбия,
Мексика, Никарагуа, Кипр, Израил, Ливия,
Малта, Франция, Канада, Германия (2),
Греция, Италия, Нидерландия, Норвегия,
Португалия, Швеция, Боливия, Куба,
Сальвадор, Италия, Латвия, Мексика, Судан,
Уругвай
Жарналар Нигерия, Судан, Барбадос, Колумбия,
базасы Коста-Рика, Доминикан Республикасы, Франция
Төлемақылар Зейнетақы Иран, Конго, Сенегал, Судан, армения,
құрылымы формуласы Беларусия, Эстония, Венгрия, Қазақстан,
Қырғызстан, Латвия (2), Литва, Польша,
Колумбия, Эквадор, Панама, Дания, Финляндия,
Франция (2), Греция, Италия (2), Норвегия,
Португалия, Чеш Республикасы, Мексика,
апаргвай, Перу, Уругвай
Индекстеу Беларусия, польша, Ресей Федерациясы,
Эквадор, Мальта, Франция, Германия
Тереңдетілген реформалар
Бөлінушіліктен Аргентина, Боливия Колумбия, Сальвадор,
қалыптасқан Мексика, Перу, Сейшель аралдары, Уругвай,
жарналар Австралия, Венгрия, Польша, Латвия, Швеция,
жүйесіне өту Қазақстан
“провиденттік” Индонезия, Нигерия
қорлардан
бөлінушілік
жүйеге өту
Жаңа жүйе Мозамбик, Зимбабве, Оман, ангола, Гватемала
(бөлінушілік
немесе басқалар)
Деректер негізі: Эволюция пенсионного законодательства РЦБК, №11 2010г.
50-54 б.б
Бірақ зейнетақы жүйелерін реформалау көптеген елдерде жүргізілсе де,
олардың 25 пайызы ғана тереңдетілген реформа болып саналады (кесте 3).
"Косметикалық реформалар" - зейнетақы алуға құқықты беретін жарналар
мен төлемақы құрылымдарының шарттарын ауыстыруды қарастыратын жүйедегі
өзгерістер.
Реформа типтері әр түрлі елдерде бірыңғай емес. Латын Америкасының
көптеген елдері тереңдетілген реформалар жолымен жүргізілді: мемлекеттік
бөлінушілік жүйесінің орташа, оларда қалыптасқан жарналар жеке компоненті
бойынша көп деңгейлі жүйелер енгізіле бастады, бірақ тереңдетілген
реформалардың таңдауға көп пайдасын факторлар әсер етседе, айқын оң
көрнекті тиімділікті, осы аймақта өткен 100 жылдықтың 80-ші жылдардағы
мемлекетінде ғана жетістік берді. Осы әдіс қазіргі кезде Шығыс Еуропа
елдеріне тарала бастады. Мысалы көптеген басқа елдермен қабылданған
косметикалық іс-шаралар формасында өздерінде тереңдетілген реформаларды
жүзеге асырған елдер: Польша, Венгрия, Латвия және Қазақстан[13].
Зейнетақы алуға құқық беретін зейнетақыға шығу үшін қажетті зейнетақы
жасын және стажын түрлендіру арқылы өзгертуге болады. Барлық елдер үшін,
Грециядан басқасы, зейнетақы жасын өмір сүру жасының өсуіне сәйкес
жоғарлатқан. Бірқатар елдерде толық зейнетақы алуға құқық беретін міндетті
стаж көрсеткіштерін өзгерткен, бірақ барлық жағдайларды стаж көрсеткіші
ұлғайған.
Зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесіндегі жарналар құрылымының өзгерісі
жарна ставкаларын және оларды есептеу базасын қайта қарастыру жолмен
жүргізіледі. Әртүрлі елдердегі ең көп тараған тәсіл жарна ставкаларын
өзгерту болып табылады. Бөлінушілік жүйесіне аударымдар жасауда. Жалдамалы
жұмысшылар жұмыс берушілер немесе мемлекет аударымдар жасайды. Аударым
өлшемі еңбекақыдан пайыз бойынша анықталады. Тағы да бір варианты -
жарналарды есептеу базасын қайта қарастыру. Әрине, бұл амал жарналар
мөлшерлемелерімен салыстырғанда сирек қолданылады. Мұндағы өзгеріс
жарналардың жалпы сомасын арттыру үшін, жарналар бөлінетін ең төменгі табыс
өлшемін шектеуді немесе табыс деңгейін жоғарлатуды өзгертуімен байланысты.
(4 кестені қараңыз)
Кесте -4
Жарналар базасының жаңа және ескі өзгерісі
Мемлекет Бұрынғы жарналар базасы Жаңа жарналар базасы
Барбадос Максимум: аптасына 600 Максимум: аптасына 750
АҚШ дол. АҚШ дол.
Доминика Республикасы Максимум: жылына 36000 Максимум: жылына 60000
ЕС АҚШ дол. ЕС АҚШ дол.
Франция Максимум: айына 11340 Максимум: айына 13720
франк. франк.
Нигерия Максимум: жылына 48000
наири.
Судан Максимум: айына 34 фунт.Максимум: айына 100
фунт.
Деректер негізі: Эволюция пенсионного законодательства РЦБК, №11
2010г.56-57 б.б
Көптеген елдерде төлемақылар құрылымында қайта қаралған. Бұл зейнетақы
формуласына және индекстеу тәртібіне өзгерістер енгізілген. Зейнетақы
формуласының өзгерісі өте жиі кездеседі. Тұрғындары бір шама егде елдерде
(Португалия, Швецария). Төмен орын ауыстыру коэффицентін қамтамасыз ететін
зейнетақы өлшемін шығару үшін еңбекақыдан есептелетін есептеу коэффицентін
қысқартады немесе жылдар санын ұлғайтады. Ал бір қатар "жас " елдер
(Сенегал, Судан) төлемақы өлшемін көбейту үшін зейнетақы реформасын қайта
қарады (олар зейнетақы есептелетін немесе орын ауыстыру коэффицентін
жоғарлататын еңбек ақы өлшемін ұлғайтатын, есептеу коэффицентін жоғарлатты)
формалардың тағы бір вариантының бірі инфляция деңгейіне сәйкес
төлемақыларды индекстеу тәртібінің өзгерісін қарастыру (кесте 5).
Ең ауқымды жүйенің жақсаруы инфляцияны есепке ала отырып бір реттік
түзетімді орнына, реттелген түзетулерді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz