Әлемдегі түркі халықтардың өсу деңгейі

І. 1 Әлемдегі түркі халықтардың өсу деңгейі

Түркілердің қоныстану аралығының ареал кеңдігін жоғарыда айтып өттік. Олардың тұтас атамекені үш жерде үзылып қалып отыр. Ол солтүстік-шығыс пен оңтүстік батыста славяндардың сұғына еніп, қоныстануынан және оңтүстікте парсы тіл дестердің ежелгі мекен-жайынан анық байқалады. Әдепте, түркітанушылар түркі тілдес елдерді төрт тіл тобына бөледі. Ал, біз олардың орналасуы және өсу жағын ескеріп, түркі тілдес халықтарды бес тіл тобына бөлдік. Осы тұрғыдан келгенінің өзінде де бұрынғы топташа бұзылмайды, керісінше түркі тілдерінің оғыз территориялық топтамасы жеке бөлініп алынады (қазіргі Түркіменстан мен Ауғаныстанның батысы және Иранның шығысы) . Түркі тілдес халықтар күрделі тарихи кезеңдерде климаты халық санының өсуіне қолайлы отырықшы дәстүрі бар оңтүстік батыс бағытқа қарай қоныс аударған. Ал солтүстік-шығыстағы алғашқы шыққан жерінде климаттың қаталдығынан сол жердегі тілдерде сөйлейтіндер саны көп өсе алмаған. Салыстыра қарастырғанымызда солтүстікте алғаш қалыптасқан қарлұқ тобына қарағанда шағатай тобы жеті есе басым екендігі көрінеді. Бұл тілдің тағдырында демографиялық факторлардың күшті орын алатынын айқын білдіреді.

Әлем бойынша түркі тілдес халықтардың жалпы саны. (Халықаралық статистика бойынша 1992 жылдың ортасында жасалған есеп)

* Қырымдықтар (қырым татарлары) мен месхеттерді (месхет түріктері) және кипрліктерді (кипр түріктері) жеке халық ретінде татармен түрік санынан шығарып, жеке есебін қорыттық.

** Бұқар еврейлері шағатай-өзбек тілінің бір диалектісінде сөйлегендіктен түркі тілдес этносқа енгіздік.

*** Сарыұйғырлар мен хотандықтар жеке халықтар ретінде есептеледі, ұйғырлар санына енген жоқ.

Жер жүзі бойынша түркі тілдес халықтардың ресми саны - 135 млн. 682 мың.

Түркі халықтарының жер шары бойынша орналасуы

Біздің есебімізше, түұркі тілдес бес топ, қырық тіл, жүзден аса диалектіге бөлінеді. Түркі тілдес халықтарда бұрын тіл диалектілері орынсыз көп болатын, олар қазірде сақталып отыр.

Мәселен, татар тілінде ноғайлық, миллар, тептяр, кремен, қырым, бараба, астрахан диалектілері ұшырасады. Өзбек және ұйғыр тілдеріндегі диалектілер жеке оазистер бойынша қалыптасқан (өзбек тілінде Ферғана, Ташкент, Зарафшан, Хорезм диалектілері, ұйғыр тілінде Қашғар, Жаркент, Тұрфан, Құлжа диалектілері) .

Басқа тілдердегі сияқты түркі тілдерінде де демографиялық факторлардың атқаратын қызметі аса маңызды. Тіл мамандары қазақ тілінде диалектілердің айқын болмауын көшпелі өмірге байланысты құбылыс ретінде түсіндіреді. Бұл өте орынды тұжырым ықпалымен ана тіліміздің диалектісіз. таза күйінде қалыптасқаны тарихи шындық. Өткен ғасырларда қазақтар жеті атаға дейін өзара қыз алысып, қыз беріспейтін. Сол себептен оларға құда түсу үшін алыс ауылдарға барып басқа рулармен құда-андалы болуға тура келген. Әдепте, жеті ата ауысуы үшін кемінде 250-300 жылдай уақыт керек болған.

Бой отбасылары 1000 шақырымға, орта уақытты отбасылары 500 шақырымға, ал кедей отбасылары кемінде 100 шақырымға дейінгі аймақта көлемде құда түсуге барған. Егер осы құдалық радиустар ылғи жылжып отырғанын және көшіп-қонушылар бірінің жолын бірі кесіп өтпейтінін ескерсек, көшпелілік пен алыс құда-андалық ана тілімізде диалектілердің басшауының бірден-бірі себепкері даусыз.

Бұрынғы Кеңес Одағындағы түркі тілдес халықтардың (1991 жылдың ортасындағы санақтың нәтижелері бойынша және екі жарым жылдық табиғи өсіммен қосып жасалған) .

Бұрынғы КСРО−дағы барлық түркі тілдес халықтардың ресми саны - 53 млн. 431, 3 мың 77:23.

∗ Соңғы санақта қырыс татарларының саны толық алынбағандықтан автор өз есептеуі бойынша олардың мүмкін болған толық санын беріп отыр. Жеке бөліндеген түркі тілдес халықтардың саны сарапшының өз бағалауымен көрсетілген. Тізімге саны өте аз, біздің елде мүлдем кездеспейтін сары ұйғырлар мен хотандықтар және Иранның шығыны мен Ауғанстанның батысында тұратын ұсақ түркі тілдес ұлыстар ғана енбей қалды.

Патшалық империяның 1897 жылғы алғашқы санағы Бұқар әміршілігі мен Хиа хандығында жүргендіктен, біз өз кестемізде өзбек, тәжік, түркімендердің санын басқа ресми деректерге сүйене беріп отырмыз. Ал қазақ, қырғыз және қарақалпақтар тұрған жерлер 1897 жылғы санақ толық қамтылды деуге болады. Әйтеседе де патша әкімшілдері жүргізген санақтарда және олардың ресми деректерінде толық көшпе халықтардың 15 % (қазақтар мен қырғыздар), жартылай көшпелі халықтардың 10 % (өзбектер мен тәжіктер) кем көрсетілгенін өз зерттеулерімізде дер кезінде байқадық. Осыны ескеріп олардың 1897 жылғы толық санын дәл есептеп шығаруға болады.

Осынлдай ғылыми түрде жасалған жүйелі толық есептер бойынша біздің елімізде 1915 жылдың аяғында аталмыш алты арыс елдің саны мына төмендегідей болып тарихи қалыптасқан: 1) қазақтар−5, 4 милион, 2) өзбектер−4, 8 миллион, 3) тәжіктер−1, 2 милион, 4) түрікмендер−950 мың, 5) қырғыздар−900 мың, 6) қарақалпақтар−175 мың. Сонда барлық алты орыс елдің толық саны осы ғасырдың басында 13 миллион 420 мыңға жетіп жазылған. Бұрынғы ресми статистикада 1939 жылға дейін жеке ұлыс ретінде өзінше есептеліп келген сарттарды және 140 мың құрама, қыпшақ, қоңыраттарды өзбектердің санына енгіздік.

1916 жылғы ұлт−азаттық көтерілістен бастап 1945 жылы Ұлы Отан соғысы аяқталғанға дейінгі қилы тарихи кезеңдерде санымыз өсудің орнына 3, 5 миллионға едәуір кеміген. Оған ықпал мен қазан төңкерісі, азамат соғысы, басшылар қозғалысы, ашаршылық, ауа көшу, асыра сілтеушілік, саяси репрессия сияқты тарихи қиын зұлмат оқиғалар себеп болған. Олардан аймақтағы халықтардың бәрі дерлік қатты зардап шекті және оның шығы орта есеппен 1960 жылы, 45 жылдан соң ғана қалпына келді. Осындай қатты а орнын қазақтар 1971 жылы 56 жылдан соң, ал Қазақстанның өзінде 1977 жылы 62 жылдан соң, сол сияқты қарақалпақтар тек 1961 жылы 46 жылдан соң, түрікмендер 1958жылы 43 жылдан соң, қырғыздар 1957 жылы 42 жылдан соң, тәжіктер 1955 жылы 38 жылдан соң толықтыра алды, яғни зұлматтық ұлттық демография тигізген зардабын жеңіп шықты.

1. 2. Түркіхалықтардың тіл өзгеруі және тілдік жақындығы бойынша орналасуы

Ірі тарихи оқиғалар мен мемлекеттік бірлестіктердің құрылуы түркі тілдерінің орнығуы, әлемге кеңірек таралуына тікелей себептер болды. Алғашқы түркі қағанаты құрылғанда қарлұқ тілдері, Алаш Орда заманда қыпшақ тілдері, Ақсақ Темір кезеңінде шағатай тілдері гүлденіп, өркендеді. Бәлкім, қазіргі ашпсырлар мен шақсыбандар, ғағауыздар мен месхеттер, қарашайлар мен құшықтар, сонымен қатар чуваштар мен далғандар кезінде түркіленген парсы, раиан, картвель, дағыстан финоугор халықтары болуы мүмкін.

Қалай десек те, көшпелі өмір шарықтаған орта ғасырлар заманында түркілену процесінің тез жүргені кезеңде түркі тілдерінің монғол, тунгус−шаньчжур, финно−угор, тіпті парсы тілдері де біршама ығыстырғаны шындық. Ал, кейінгі ислам діні тараған кезеңде араб тілі түркі тілдерін қатты ығыстырып әлемдік маңызын әлсіретіп тастады. Кезінде түркілердің мейлінше кең жайылғанын қазіргі түркі тілдес халықтардың әр түрлі нәсілдерге жататындығы да айқын дәлелдейді. Өйткені адамның нәсілдік белгілері тілдік ерекшеліктерден де бұрынырақ пайда болған. Сібірдегі түркі тілділер таза монғол пішіндестер, Еділ бойы түркілері аралас орал нәсіліне, Орта Азия - аралас тұратындықтан нәсілге, Кіші Азия аралас кавказдық нәсілге, ал ғағауыздар болса таза европалық нәсілге жатаныны белгілі. Біздің пайымдауымыз бойынша, ежелгі көшпелі түркілер қауымы, қазіргі қазақ даласына қалыптасып, Оңтүстік Сібір нә≈сілі негізінде қолдана, сол жерден солтүстіккпен оңтүстікке, батыспен шығысқа қарай, өзге нәсілдермен араласып, жоғарыда аталған басқа аралас түрлер құраған. Сол себептен қазақ пен қырғыз, ноғай мен қарақалпақта ежелгі түркі тілі барынша таза қалпында сақталған.

Түркі халықтары демографиясын зерттегенімізде, олардың тілі мен мәдениеті және орналасуы жағынан бір−біріне өте жақын немесе үшеуден, ал кейбіреулері тіптен төртеуден топтасып келетінін және олардың санында белгілі қатынастар сақталып отыратынын байқаймыз. Мысалы, түркі−әзірбайжан−қарақалпақ; өзбек−ұйғыр; қазақ−қырғыз−қарақалпақ; татар−башқұрт; түрікмен−қашқай−қызылбас−қарадағ; құмық−қарашай−шалқар−ноғай; алтай−шор; тува−хакас−ұралқай−топа; қырым−қарайым−қырымшақ, т. с. с. Бұлар бір діңгектен тараған үлкенді, орташа, кіші бұтақ екендігінде еш дау жоқ. Олардың ірілердің арасында жеке ұлт болып жіктелуі басып келіп, бүгінде біржола аяқталып, ал ұсақтарының арасында, керісінше, бір ұлыс болып қордалану жүріп жатқанда, кейбір саяси себептерден ол процесс тоқтап қалуы ықтимал. Айталық, қырым мен қарайым және қырымшақтарды жан−жаққа көшіріп, зорлықпен бөлуден бұл процесс аяқталмай қалды деуге болады.

Енді тікелей сан жөнінде сөз қорғайтын болсақ, түркі тілдес халықтар Евразия құрылығындағы саны жағынан алдңыға алтыншы орында. Тіл бойынша таптағанда қытай, үнді, славян, рашан, гершан тілдерінен кейін тұр.

Түркі тілдес халықтар сан жағынан өзара қатты алшақтанады. Демек, олардың тарихи тағдыры қилы замандарды әр түрлі болып қалыптасқан деуге толық негіз бар. Шағын сандық кішігірім ұлыстарға ерекше қамқор жасалмаса, олардың болашақта болып кетуі қаупі бар. Алайда, саны аз түркілер өздерін болашақтағы көп санды түркі әлемінің бір құрамдас бөлігі ретінде сезінсе, азшылықтың ауыр ахуалын оңай көтеруге болады.

Түркі тілдес халықтарының орналасуы

Түркі тілдес халықтардың толқы тізімі қырыққа жетеді. Кейбір ұсақ ұлыстарды (мысалы месхеттер жалпы түріктерден, қырымдықтарды татарлардан, сарыұйғырлар ұйғырлардан, топаларды тувалардан) бөліп қарастыру дау туығзуы мүмкін. Бұл жерде шығу тегі бір туысқан халықтардың ыдырап, ұзақ жылдар бойы оларды тіл, салт−дәстүр, мінез−құлық жағынан алшақтатып, жаңа ұлттық белгілер туғыза бастайтынын ескеріп өтеміз.

Ал біздің қазақ халқының ана тілі мен мемлекеттік тіл дегенге келгенде, өзінің айқын көрінісін тым нашар жанмен аңғартады. Ана тілін білудің ең сенімді көрсеткіші - қазақ отбастары өз үйінде ана тілінде сөйесе ме, әлде басқа тілге біржола көшіп кетті ме деген анықтауышпен шелітені белгілі. Ана тілі үйде қолданылудан қалды деген сөз. Бұл құрдымға әкеліп тіркелетін соңғы қадам. Жасыратыны жоқ, сол мәнгүрттікке салынып өз ана тілінен біржола қолданған, сөйтіп өз ұлты үшін жоқ болуға бет алға демографиялық тұлғалардың саны елімізде көптеп саналады. Сірә, тіліміздің ана тілі деп аталуы да осы жағдайдан болар! Отбасындағы аналар мен бой жетіліп ұзатылып кеткен қыздар тіліміздің таза табиғи негізін сақтауға мұрынқы бола білген. Содан болса керек, қазақ тілі табиғатынан шаңырақ сатында, алшақ қасында жан жылуы мен туған−туысқандық қатынасқан. Бұл ана тіліміздің тереңде жатқан демографиялық күш−қуатын аңғартады. Ол жағдайды жақсы түсіне білсек, біздің болашағымыз үшін аса маңызды болмақ!

Бұрынғы КСРО−ның 1959, 1970, 1979 және 1989 жылғы барлық төрт Бүкілодақтық санақтық тіл туралы қорытынды нәтижелерін сараптай келгенімізде республикадағы бүгінгі күнгі ұзын саны 1, 3 млн. −ға жететін қазақ отбасыларының 366 мыңы өз шаңырағында қазақша сөйлеуден қалғаны анықталды. Егер осы көрсеткішті ұлты қазақ жеке адам санына көшірсек, ол біршама төмендей түседі. Өйткені қазақша сөйлеспейтін отбасылары көбәне қалада кездеседі және олар бала санын шектейтін және қариялары жоқ болғандықтан, мұндай демографияда шағын көлемді отбасылар деп саналды. Сондықтан үйінде өзара қазақша сөйлеспейтін отбасы бойынша емес, енді жан санына келгенде, ол процентіміз 25−ке дейін біршама төмендейді. қорыта айтқанда Қазақстан Республикасында тұратын барлық жастағы қазақ адамдардың 25 % −і, яғни төртен бірі өз ана тілінде сөйлесуден қалған.

Тілді жоғалту үрдісі қазақ отбасында алғаш рет соғыстан соң туған балалардың орыс бала−бақшасына, кейін орыс мектебіне баруынан басталып, күін бүгінге дейінгі 44−45 жыл аралығында осындай биік деңгейге жеткен. Екі жылда бір процентке жоғалып отырған. Ауыл болса тілдік орнының айтарлықтай ↔︎қоюлығынан≈, тіптен ол жерде тілімізге деген ерекше қамқорлық жоқ болса да, шешуші жағдай - орта демография оңды болғандықтан, тіл жоғалтудың кері үрдісі жылдамдай алмаған. тіл жоғалту үрдісі тілдік ортаның этнодемографиялық ахуалына тығыз және тікелей байланысты екені оларға корреляциялық талдау жүргізгенде айқын байқалады. Нақтырақ айтар болсақ, қазақтардың обылыстар бойынша проценттері мен тіл жоғадтудың көрсеткіштер арасында байланыстың тығыздығы жоғары - 90 % −ке дейін жеткен. Ол екі құбылыстың арасында себеппен салдар ретінде тікелей тығыз байланыс бар деген сөз.

Әлеуметтік болмыста салдармен себептілік қатар жүрмейді. екеуінің арасында алшақтылық кемінде бір ұрпақтың ғұмырына созылады. Мәселен проценттік үлес салмағымыздың төмендеуі 1962 жылы тоқталса да тіл жоғалту үрдісіміз бір ұрпақ ауысқан соң ғана тоқтай алады. Яғни үлес салмағымыздың төмендеуі өз екпінімен 1932−62 жылдары басты себеп ретінде салдар туғызып келсе, енді соншама жыл бір ұрпақтың өмірін қажет ететіндей уақыт пен алған үрдісті тоқтатуы қажет. Қазақтарда ұрпақ алмасу циклі 30 жылға созылады, өйткені бала туған әйелдің орташа жасы бүгінге дейін отыздан әлі төмен түсе қойған жоқ.

Тұжырымдап айтар болсақ, қазақтар арасында шешуші демографиялық фактор - тілдік ортаның тікелей ықпалымен өз ана тілін жоғалту енді ғана тоқталып, өз ана тіліне оралу үрдісі жаңа ғана күш ала бастады. Демографиялық ахуалдың жақсаруы оған тегеурінді ықпал көрсеткенімен, бұл үрдісті жылдамдату үшін өмірдің әр саласында (мысалы бала тууды өсіруден бастап, оларды үйде тәрбиелеуден, мектепке оқытудан, еңбекке бау баулудан еліміздің мемлекеттік тілін әр салада ресми түрде қолдануға дейін) оған пәрменді жәрдем көрсету қажет. Былайша айтқанда белсенді тіл саясатын өзгерістермен ұштастырғанда ғана ол жемісті болмақ, яғни екінші сөзбен айтқанда, ана тілін атаның күшімен (демографиямен) құлпырта аламыз.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс