Әлемдегі түркі халықтардың өсу деңгейі

Жоспар
Кіріспе

1 Әлемдегі түркі халықтардың өсу деңгейі
2. Түркіхалықтардың тіл өзгеруі және тілдік жақындығы бойынша орналасуы
ІІ . тарау.
Қазақ халқының демографиялық даму деректері.
2.1. Демографиялық детерменизм деген дерек.

Түркілердің қоныстану аралығының ареал кеңдігін жоғарыда айтып өттік. Олардың тұтас атамекені үш жерде үзылып қалып отыр. Ол солтүстік-шығыс пен оңтүстік батыста славяндардың сұғына еніп, қоныстануынан және оңтүстікте парсы тіл дестердің ежелгі мекен-жайынан анық байқалады. Әдепте, түркітанушылар түркі тілдес елдерді төрт тіл тобына бөледі. Ал, біз олардың орналасуы және өсу жағын ескеріп, түркі тілдес халықтарды бес тіл тобына бөлдік. Осы тұрғыдан келгенінің өзінде де бұрынғы топташа бұзылмайды, керісінше түркі тілдерінің оғыз территориялық топтамасы жеке бөлініп алынады (қазіргі Түркіменстан мен Ауғаныстанның батысы және Иранның шығысы). Түркі тілдес халықтар күрделі тарихи кезеңдерде климаты халық санының өсуіне қолайлы отырықшы дәстүрі бар оңтүстік батыс бағытқа қарай қоныс аударған. Ал солтүстік-шығыстағы алғашқы шыққан жерінде климаттың қаталдығынан сол жердегі тілдерде сөйлейтіндер саны көп өсе алмаған. Салыстыра қарастырғанымызда солтүстікте алғаш қалыптасқан қарлұқ тобына қарағанда шағатай тобы жеті есе басым екендігі көрінеді. Бұл тілдің тағдырында демографиялық факторлардың күшті орын алатынын айқын білдіреді.

Пән: Жалпы тарих
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 32 бет
Таңдаулыға:

І. 1 Әлемдегі түркі халықтардың өсу деңгейі
Түркілердің қоныстану аралығының ареал кеңдігін жоғарыда айтып өттік. Олардың тұтас атамекені үш жерде үзылып қалып отыр. Ол солтүстік-шығыс пен оңтүстік батыста славяндардың сұғына еніп, қоныстануынан және оңтүстікте парсы тіл дестердің ежелгі мекен-жайынан анық байқалады. Әдепте, түркітанушылар түркі тілдес елдерді төрт тіл тобына бөледі. Ал, біз олардың орналасуы және өсу жағын ескеріп, түркі тілдес халықтарды бес тіл тобына бөлдік. Осы тұрғыдан келгенінің өзінде де бұрынғы топташа бұзылмайды, керісінше түркі тілдерінің оғыз территориялық топтамасы жеке бөлініп алынады (қазіргі Түркіменстан мен Ауғаныстанның батысы және Иранның шығысы). Түркі тілдес халықтар күрделі тарихи кезеңдерде климаты халық санының өсуіне қолайлы отырықшы дәстүрі бар оңтүстік батыс бағытқа қарай қоныс аударған. Ал солтүстік-шығыстағы алғашқы шыққан жерінде климаттың қаталдығынан сол жердегі тілдерде сөйлейтіндер саны көп өсе алмаған. Салыстыра қарастырғанымызда солтүстікте алғаш қалыптасқан қарлұқ тобына қарағанда шағатай тобы жеті есе басым екендігі көрінеді. Бұл тілдің тағдырында демографиялық факторлардың күшті орын алатынын айқын білдіреді.

Әлем бойынша түркі тілдес халықтардың жалпы саны. (Халықаралық статистика бойынша 1992 жылдың ортасында жасалған есеп)
Ұлттар тізімі
саны
Түріктер
57,0 млн
Өзбектер
19,8 млн
Қазақтар
16,2 млн
Ұйғырлар
10,5 млн
Татарлар
7,9 млн
Түрікмендер
7,2 млн
Қырғыздар
4,7 млн
Чуваштар
3,0 млн
Башқұрттар
1,9 млн
Қырымдықтар*
1,9 млн
Қатқайлар
1,6 млн
Қызылбастар
790 мың
Қарақалпақтар
785 мың
Якуттар (сахалар)
475 мың
Апшарлар
400 мың
Шақылбандар
390 мың
Құмықтар
320 мың
Тувалар
315 мың
Месхеттер*
250 мың
Гағауыздар
225 мың
Қарашайлар
223 мың
Кипірліктер
170 мың
Қарапапактар
155 мың
Малқарлар
105 мың
Саларлар
100 мың
Хакастар
93 мың
Ноғайлар
90 мың
Алтайлар
85 мың
Бұқар еврейлері **
40 мың
Қаджарлар
38 мың
Ұранқайлар
30 мың
Қарадағтар
25 мың
Шорлар
20 мың
Сарыұйғырлар***
14 мың
Долғандар
7 мың
Хотандықтар***
5 мың
Қарайымдар
4 мың
Қырымшақтар
2 мың
Топалар
1 мың

* Қырымдықтар (қырым татарлары) мен месхеттерді (месхет түріктері) және кипрліктерді (кипр түріктері) жеке халық ретінде татармен түрік санынан шығарып, жеке есебін қорыттық.
** Бұқар еврейлері шағатай-өзбек тілінің бір диалектісінде сөйлегендіктен түркі тілдес этносқа енгіздік.
*** Сарыұйғырлар мен хотандықтар жеке халықтар ретінде есептеледі, ұйғырлар санына енген жоқ.
Жер жүзі бойынша түркі тілдес халықтардың ресми саны – 135 млн. 682 мың.

Түркі халықтарының жер шары бойынша орналасуы
Рагиондар мен елдер
саны
1. Шетелдік Азияда
75 млн. 306 мың
Түркияда
50 млн. 976 мың
Иранда
12 млн. 280 мың
Қытайда
9 млн. 100 мың
Ауғаныстанда
2 млн. 150 мың
Молнғолияда
500 мың
Араб елдері
300 мың
Басқа елдерде
115 мың
2. Бұрынғы Кеңес Одағында
53 млн. 431 мың
Орта Азияда
24 млн. 500 мың
Орал мен Еділ бойында
10 млн. 231 мың
Қазақстанда
8 млн. 350 мың
Кавказбен Қырымда
7 млн. 380 мың
Сібірмен Қиыр Шығыста
1 млн. 600 мың
Европалық аймақта
1 млн. 250 мың
3. Шетелдік Европада
4 млн. 500 мың
Балқаш елдерінде
2 млн. 400 мың
Солтүстік Европада
1 млн. 500 мың
Оңтүстік Европада
600 мың
4. Солтүстік Америкада
120 мың
5. Африкада
55 мың
6. Латын Америкасында
40 мың
7. Австралияда
25 мың
Әлемдегі жиынтық саны
133 млн. 482 мың

Біздің есебімізше, түұркі тілдес бес топ, қырық тіл, жүзден аса диалектіге бөлінеді. Түркі тілдес халықтарда бұрын тіл диалектілері орынсыз көп болатын, олар қазірде сақталып отыр.
Мәселен, татар тілінде ноғайлық, миллар, тептяр, кремен, қырым, бараба, астрахан диалектілері ұшырасады. Өзбек және ұйғыр тілдеріндегі диалектілер жеке оазистер бойынша қалыптасқан (өзбек тілінде Ферғана, Ташкент, Зарафшан, Хорезм диалектілері, ұйғыр тілінде Қашғар, Жаркент, Тұрфан, Құлжа диалектілері).
Басқа тілдердегі сияқты түркі тілдерінде де демографиялық факторлардың атқаратын қызметі аса маңызды. Тіл мамандары қазақ тілінде диалектілердің айқын болмауын көшпелі өмірге байланысты құбылыс ретінде түсіндіреді. Бұл өте орынды тұжырым ықпалымен ана тіліміздің диалектісіз. таза күйінде қалыптасқаны тарихи шындық. Өткен ғасырларда қазақтар жеті атаға дейін өзара қыз алысып, қыз беріспейтін. Сол себептен оларға құда түсу үшін алыс ауылдарға барып басқа рулармен құда-андалы болуға тура келген. Әдепте, жеті ата ауысуы үшін кемінде 250-300 жылдай уақыт керек болған.
Бой отбасылары 1000 шақырымға, орта уақытты отбасылары 500 шақырымға, ал кедей отбасылары кемінде 100 шақырымға дейінгі аймақта көлемде құда түсуге барған. Егер осы құдалық радиустар ылғи жылжып отырғанын және көшіп-қонушылар бірінің жолын бірі кесіп өтпейтінін ескерсек, көшпелілік пен алыс құда-андалық ана тілімізде диалектілердің басшауының бірден-бірі себепкері даусыз.
Бұрынғы Кеңес Одағындағы түркі тілдес халықтардың (1991 жылдың ортасындағы санақтың нәтижелері бойынша және екі жарым жылдық табиғи өсіммен қосып жасалған).
Халықтар тізімі
Саны
Бұрынғы КСРО мен шет елдегі проценттік қатынасы
Өзбектер
17,9 млн
9010
Қазақтар
8,7 млн
8416
Әзірбайжандар
7,2 млн
4555
Татарлар
6,9 млн
937
Түркімендер
3,0 млн
7426
Қырғыздар
2,8 млн
973
Чуваштар
1,86 млн
991
Башқұрттар
1,47 млн
928
Қырым татарлары*
500 мың
6535
Қарақалпақтар
470 мың
991
Саларлар
0,8 мың
199
Қошқайлар
0,7 мың
199
Қарадағтар
0,5 мың
496
Қаджарлар
0,3 мың
199
Қызылбастар
0,2 мың
0,299,8
Жақсыбандар
0,1 мың
0,399,7

Бұрынғы КСРО-дағы барлық түркі тілдес халықтардың ресми саны – 53 млн. 431,3 мың 7723.
* Соңғы санақта қырыс татарларының саны толық алынбағандықтан автор өз есептеуі бойынша олардың мүмкін болған толық санын беріп отыр. Жеке бөліндеген түркі тілдес халықтардың саны сарапшының өз бағалауымен көрсетілген. Тізімге саны өте аз, біздің елде мүлдем кездеспейтін сары ұйғырлар мен хотандықтар және Иранның шығыны мен Ауғанстанның батысында тұратын ұсақ түркі тілдес ұлыстар ғана енбей қалды.
Патшалық империяның 1897 жылғы алғашқы санағы Бұқар әміршілігі мен Хиа хандығында жүргендіктен, біз өз кестемізде өзбек, тәжік, түркімендердің санын басқа ресми деректерге сүйене беріп отырмыз. Ал қазақ, қырғыз және қарақалпақтар тұрған жерлер 1897 жылғы санақ толық қамтылды деуге болады. Әйтеседе де патша әкімшілдері жүргізген санақтарда және олардың ресми деректерінде толық көшпе халықтардың 15 % (қазақтар мен қырғыздар), жартылай көшпелі халықтардың 10 % (өзбектер мен тәжіктер) кем көрсетілгенін өз зерттеулерімізде дер кезінде байқадық. Осыны ескеріп олардың 1897 жылғы толық санын дәл есептеп шығаруға болады.
Осынлдай ғылыми түрде жасалған жүйелі толық есептер бойынша біздің елімізде 1915 жылдың аяғында аталмыш алты арыс елдің саны мына төмендегідей болып тарихи қалыптасқан: 1) қазақтар-5,4 милион, 2) өзбектер-4,8 миллион, 3) тәжіктер-1,2 милион, 4) түрікмендер-950 мың, 5) қырғыздар-900 мың, 6) қарақалпақтар-175 мың. Сонда барлық алты орыс елдің толық саны осы ғасырдың басында 13 миллион 420 мыңға жетіп жазылған. Бұрынғы ресми статистикада 1939 жылға дейін жеке ұлыс ретінде өзінше есептеліп келген сарттарды және 140 мың құрама, қыпшақ, қоңыраттарды өзбектердің санына енгіздік.
1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілістен бастап 1945 жылы Ұлы Отан соғысы аяқталғанға дейінгі қилы тарихи кезеңдерде санымыз өсудің орнына 3,5 миллионға едәуір кеміген. Оған ықпал мен қазан төңкерісі, азамат соғысы, басшылар қозғалысы, ашаршылық, ауа көшу, асыра сілтеушілік, саяси репрессия сияқты тарихи қиын зұлмат оқиғалар себеп болған. Олардан аймақтағы халықтардың бәрі дерлік қатты зардап шекті және оның шығы орта есеппен 1960 жылы, 45 жылдан соң ғана қалпына келді. Осындай қатты а**** орнын қазақтар 1971 жылы 56 жылдан соң, ал Қазақстанның өзінде 1977 жылы 62 жылдан соң, сол сияқты қарақалпақтар тек 1961 жылы 46 жылдан соң, түрікмендер 1958жылы 43 жылдан соң, қырғыздар 1957 жылы 42 жылдан соң, тәжіктер 1955 жылы 38 жылдан соң толықтыра алды, яғни зұлматтық ұлттық демография тигізген зардабын жеңіп шықты.

1.2. Түркіхалықтардың тіл өзгеруі және тілдік жақындығы бойынша орналасуы
Ірі тарихи оқиғалар мен мемлекеттік бірлестіктердің құрылуы түркі тілдерінің орнығуы, әлемге кеңірек таралуына тікелей себептер болды. Алғашқы түркі қағанаты құрылғанда қарлұқ тілдері, Алаш Орда заманда қыпшақ тілдері, Ақсақ Темір кезеңінде шағатай тілдері гүлденіп, өркендеді. Бәлкім, қазіргі ашпсырлар мен шақсыбандар, ғағауыздар мен месхеттер, қарашайлар мен құшықтар, сонымен қатар чуваштар мен далғандар кезінде түркіленген парсы, раиан, картвель, дағыстан финоугор халықтары болуы мүмкін.
Қалай десек те, көшпелі өмір шарықтаған орта ғасырлар заманында түркілену процесінің тез жүргені кезеңде түркі тілдерінің монғол, тунгус-шаньчжур, финно-угор, тіпті парсы тілдері де біршама ығыстырғаны шындық. Ал, кейінгі ислам діні тараған кезеңде араб тілі түркі тілдерін қатты ығыстырып әлемдік маңызын әлсіретіп тастады. Кезінде түркілердің мейлінше кең жайылғанын қазіргі түркі тілдес халықтардың әр түрлі нәсілдерге жататындығы да айқын дәлелдейді. Өйткені адамның нәсілдік белгілері тілдік ерекшеліктерден де бұрынырақ пайда болған. Сібірдегі түркі тілділер таза монғол пішіндестер, Еділ бойы түркілері аралас орал нәсіліне, Орта Азия – аралас тұратындықтан нәсілге, Кіші Азия аралас кавказдық нәсілге, ал ғағауыздар болса таза европалық нәсілге жатаныны белгілі. Біздің пайымдауымыз бойынша, ежелгі көшпелі түркілер қауымы, қазіргі қазақ даласына қалыптасып, Оңтүстік Сібір нәсілі негізінде қолдана, сол жерден солтүстіккпен оңтүстікке, батыспен шығысқа қарай, өзге нәсілдермен араласып, жоғарыда аталған басқа аралас түрлер құраған. Сол себептен қазақ пен қырғыз, ноғай мен қарақалпақта ежелгі түркі тілі барынша таза қалпында сақталған.
Түркі халықтары демографиясын зерттегенімізде, олардың тілі мен мәдениеті және орналасуы жағынан бір-біріне өте жақын немесе үшеуден, ал кейбіреулері тіптен төртеуден топтасып келетінін және олардың санында белгілі қатынастар сақталып отыратынын байқаймыз. Мысалы, түркі-әзірбайжан-қарақалпақ; өзбек-ұйғыр; қазақ-қырғыз-қарақалпақ; татар-башқұрт; түрікмен-қашқай-қызылбас-қарадағ; құмық-қарашай-шалқар-ноғай; алтай-шор; тува-хакас-ұралқай-топа; қырым-қарайым-қырымшақ, т.с.с. Бұлар бір діңгектен тараған үлкенді, орташа, кіші бұтақ екендігінде еш дау жоқ. Олардың ірілердің арасында жеке ұлт болып жіктелуі басып келіп, бүгінде біржола аяқталып, ал ұсақтарының арасында, керісінше, бір ұлыс болып қордалану жүріп жатқанда, кейбір саяси себептерден ол процесс тоқтап қалуы ықтимал. Айталық, қырым мен қарайым және қырымшақтарды жан-жаққа көшіріп, зорлықпен бөлуден бұл процесс аяқталмай қалды деуге болады.
Енді тікелей сан жөнінде сөз қорғайтын болсақ, түркі тілдес халықтар Евразия құрылығындағы саны жағынан алдңыға алтыншы орында. Тіл бойынша таптағанда қытай, үнді, славян, рашан, гершан тілдерінен кейін тұр.
Түркі тілдес халықтар сан жағынан өзара қатты алшақтанады. Демек, олардың тарихи тағдыры қилы замандарды әр түрлі болып қалыптасқан деуге толық негіз бар. Шағын сандық кішігірім ұлыстарға ерекше қамқор жасалмаса, олардың болашақта болып кетуі қаупі бар. Алайда, саны аз түркілер өздерін болашақтағы көп санды түркі әлемінің бір құрамдас бөлігі ретінде сезінсе, азшылықтың ауыр ахуалын оңай көтеруге болады.

Түркі тілдес халықтарының орналасуы
Әр тілде сөйлеушілердің сандық мөлшерімен жасалған тізімі және үлес салмағы
Жалпы саны
Қарлұқ тобы (қырғыз, сақа, тува, хакас, алтай ұрандай, шор, долған, топа) барлығы 9 тіл, 3 %
3 млн. 886 мың
Оғыз тобы (түрікмен, қашқай, қызылбас, апшар, шақсыбан, каркадағ) барлығы 6 тіл, 5 %
6 млн. 850 мың
Қыпшақ тобы (қазақ, татар, чуваш, башқұрт, қырым татарлары, қарақалпақ, құмық қарашай, шалқар, ноғай, қарайым, қырымшақ) барлығы 12 тіл, 17 %
22 млн. 846 мың
Шағатай тобы (өзбек, ұйғыр, салар, бұқар, еврейлер, сарұйғыр, хотан) барлығы 6 тіл, 21 %
27 млн. 854 мың

Түркі тілдес халықтардың толқы тізімі қырыққа жетеді. Кейбір ұсақ ұлыстарды (мысалы месхеттер жалпы түріктерден, қырымдықтарды татарлардан, сарыұйғырлар ұйғырлардан, топаларды тувалардан) бөліп қарастыру дау туығзуы мүмкін. Бұл жерде шығу тегі бір туысқан халықтардың ыдырап, ұзақ жылдар бойы оларды тіл, салт-дәстүр, мінез-құлық жағынан алшақтатып, жаңа ұлттық белгілер туғыза бастайтынын ескеріп өтеміз.
Ал біздің қазақ халқының ана тілі мен мемлекеттік тіл дегенге келгенде, өзінің айқын көрінісін тым нашар жанмен аңғартады. Ана тілін білудің ең сенімді көрсеткіші – қазақ отбастары өз үйінде ана тілінде сөйесе ме, әлде басқа тілге біржола көшіп кетті ме деген анықтауышпен шелітені белгілі. Ана тілі үйде қолданылудан қалды деген сөз. Бұл құрдымға әкеліп тіркелетін соңғы қадам. Жасыратыны жоқ, сол мәнгүрттікке салынып өз ана тілінен біржола қолданған, сөйтіп өз ұлты үшін жоқ болуға бет алға демографиялық тұлғалардың саны елімізде көптеп саналады. Сірә, тіліміздің ана тілі деп аталуы да осы жағдайдан болар! Отбасындағы аналар мен бой жетіліп ұзатылып кеткен қыздар тіліміздің таза табиғи негізін сақтауға мұрынқы бола білген. Содан болса керек, қазақ тілі табиғатынан шаңырақ сатында, алшақ қасында жан жылуы мен туған-туысқандық қатынасқан. Бұл ана тіліміздің тереңде жатқан демографиялық күш-қуатын аңғартады. Ол жағдайды жақсы түсіне білсек, біздің болашағымыз үшін аса маңызды болмақ!
Бұрынғы КСРО-ның 1959, 1970, 1979 және 1989 жылғы барлық төрт Бүкілодақтық санақтық тіл туралы қорытынды нәтижелерін сараптай келгенімізде республикадағы бүгінгі күнгі ұзын саны 1,3 млн.-ға жететін қазақ отбасыларының 366 мыңы өз шаңырағында қазақша сөйлеуден қалғаны анықталды. Егер осы көрсеткішті ұлты қазақ жеке адам санына көшірсек, ол біршама төмендей түседі. Өйткені қазақша сөйлеспейтін отбасылары көбәне қалада кездеседі және олар бала санын шектейтін және қариялары жоқ болғандықтан, мұндай демографияда шағын көлемді отбасылар деп саналды. Сондықтан үйінде өзара қазақша сөйлеспейтін отбасы бойынша емес, енді жан санына келгенде, ол процентіміз 25-ке дейін біршама төмендейді. қорыта айтқанда Қазақстан Республикасында тұратын барлық жастағы қазақ адамдардың 25 % -і, яғни төртен бірі өз ана тілінде сөйлесуден қалған.
Тілді жоғалту үрдісі қазақ отбасында алғаш рет соғыстан соң туған балалардың орыс бала-бақшасына, кейін орыс мектебіне баруынан басталып, күін бүгінге дейінгі 44-45 жыл аралығында осындай биік деңгейге жеткен. Екі жылда бір процентке жоғалып отырған. Ауыл болса тілдік орнының айтарлықтай қоюлығынан, тіптен ол жерде тілімізге деген ерекше қамқорлық жоқ болса да, шешуші жағдай – орта демография оңды болғандықтан, тіл жоғалтудың кері үрдісі жылдамдай алмаған. тіл жоғалту үрдісі тілдік ортаның этнодемографиялық ахуалына тығыз және тікелей байланысты екені оларға корреляциялық талдау жүргізгенде айқын байқалады. Нақтырақ айтар болсақ, қазақтардың обылыстар бойынша проценттері мен тіл жоғадтудың көрсеткіштер арасында байланыстың тығыздығы жоғары – 90 % -ке дейін жеткен. Ол екі құбылыстың арасында себеппен салдар ретінде тікелей тығыз байланыс бар деген сөз.
Әлеуметтік болмыста салдармен себептілік қатар жүрмейді. екеуінің арасында алшақтылық кемінде бір ұрпақтың ғұмырына созылады. Мәселен проценттік үлес салмағымыздың төмендеуі 1962 жылы тоқталса да тіл жоғалту үрдісіміз бір ұрпақ ауысқан соң ғана тоқтай алады. Яғни үлес салмағымыздың төмендеуі өз екпінімен 1932-62 жылдары басты себеп ретінде салдар туғызып келсе, енді соншама жыл бір ұрпақтың өмірін қажет ететіндей уақыт пен алған үрдісті тоқтатуы қажет. Қазақтарда ұрпақ алмасу циклі 30 жылға созылады, өйткені бала туған әйелдің орташа жасы бүгінге дейін отыздан әлі төмен түсе қойған жоқ.
Тұжырымдап айтар болсақ, қазақтар арасында шешуші демографиялық фактор – тілдік ортаның тікелей ықпалымен өз ана тілін жоғалту енді ғана тоқталып, өз ана тіліне оралу үрдісі жаңа ғана күш ала бастады. Демографиялық ахуалдың жақсаруы оған тегеурінді ықпал көрсеткенімен, бұл үрдісті жылдамдату үшін өмірдің әр саласында (мысалы бала тууды өсіруден бастап, оларды үйде тәрбиелеуден, мектепке оқытудан, еңбекке бау баулудан еліміздің мемлекеттік тілін әр салада ресми түрде қолдануға дейін) оған пәрменді жәрдем көрсету қажет. Былайша айтқанда белсенді тіл саясатын өзгерістермен ұштастырғанда ғана ол жемісті болмақ, яғни екінші сөзбен айтқанда, ана тілін атаның күшімен (демографиямен) құлпырта аламыз.
Түркі тілдес халықтардың ежелгі ата мекені бұрынғы Кеңестер Одағының жерінде жатыр. Сол себептер барлық түркілердің 40 % -нен астамы бұрынғы КСРО территориясында тұрады. Қырықтан аса түркі халықтарының жиырма бесі ұлт ретінде тарихи қалыптасқан. Өкінішке орай, олардың кейбіреулерінің біртұтас ұлттық мекені мемлекеттік шекарар арқылы екіге бөлініп тасталған (мысалы әзірбайжан, қазақ, түркімен өзбек, қырғыздар). Әзірбайжанның жартысынан астамы (9 млн), Иранда тұрып жатса, ал түркімендердің үштен бірі отаршылдық кездерінде сонау Мароккаға дейін ауа көшіп кеткен. Сол сияқты қазақтың 12 % -і, өзбектің 10%-і, қырғыздың 6 %-і Қытай мен Ауғаныстан жерінде тұрады. Ал қырым татарларын отыршылдық қана емес, кейін сталиндік зұламаттар басқынға ұшыратып, қоныс аударуын мәжбүр етуі. Месхет түріктері соғыс жылдары өз жерінен күштеп қуылды.
Бірқатар түркі халықтарының тарихи тағдыры қиын жағдайда қалыптасты. Сібірдегі түркі халықтары отыршылдық кезең мен Кеңес өкіметі жылдарында біржола құрып кетудің аз-ақ алдында қалды. Қазақпен терезесі тең көшпелі халық – ноғайлар отыршылдырдың аяусыз қырып жоюына ұшырап, бүгінгі күнге аз санмен жетіп отыр. Ал, татар, башқұрт, чуваштар болса күштеп орыстандыру, тіптен зорлап шоқындыруға ұшырады. Түркі халықтарының арасында сан жағынан басым ұлттардың бірі – қазақтар Кеңес үкіметі жылдарында күштеп отырықшыландыру және зорлап коллективтендіру салдарынан, ашаршылықпен галощекиндік қызыл қырғыннан саны азайып, жұтап қалды. Қазір демографиялық тасқын кейбір түркі тілдес халықтардың сан жағынан олқылықтарын әлі де толтыра қойған жоқ.
Өткендегі осындай ауыр жағдай тағдырына қарамастан түркі тілдес халықтар өздерінің демографиялық өсу мүмкіншілігін өз бойында айтарлықтай сақтай білді. Жедел демографиялық өсімнің нәтижесінде олардың саны айтарлықтай дәрежеде ұлғайып, әлем халықтар арасында үлес салмағы қазір едәуір өсіп келді.
Түркілердің демографиясын зерттегенімізде, өткендегі тарихи қиыншылықтардың әсерінен қалыптасқан ерекше көріністер байқалды. Отаршыл орталықтан алыста жатқан енемесе от арлау кем келген жерлердегі түркілер саны бір-келкі, ұдайы өсіп отырған. Мысалы, отаршылдықты білмеген түріктер мен отарлық езгі солтүстігін ғана шала шарпыған әзірбайжан мен отарлаудың ұзін қолы кеш жеткен өзбектер саны жағынан айтарлықтай көлемде өсе алды. Ал, отарлау саясатынан ауыр жапа шегіп, қайғы қасіретке ұшыраған ноғайлар, қырым татарлары, башқұрттар, қазан татарлары, қазақтар, сібір түріктері сан жағынан алдағы ағайындағыдай өсе алмай, керісінше жұтап қалған.
Демографиялық ғылыми болжамдардың орташа есебі бойынша әлемдегі барлық түркілер саны алдағы уақытта 2,5-3,0 есе есепті болады. Бұл – сай жағынан олар 400-450 миллионға жетеді деген сөз. Алып Еуразия құрлығында өзі сияқты этнодемографиялық топтар ішінде түркілердің саны қытайлар мен үнділерден кейінгі славяндардың санына жуынтамақ және алдыңғы үшінші болмаса төртінші орынға жылжи алады.
Бүкіл түркі тілді әлем болашақта тіл мен мәдениет жағынан ғана емес, саяси және әлеуметтік жағынан да біртұтас болып, қайта жақындалуы әбден мүмкін. Ал осы бағыттың иленуші жағдайды тудыратын қуатты қайнар көзі – түркі тілдес халықтардың жедел демографиялық өсімі болмақ, ал тілдің өзара жақындығы – оның басты дәнекері.
Қалай болғанда түркілер әлемнің басын қосып бір ынтымаққа айналдыратын жаңа заман туюны айдан анық. Осының ең басты қадамы ретінде түркі халықтарының әлемдік Түркілер Құрылтайын ұйымдастыру қажет. Бұл ежелгі түркілердің ұрпақтары ретінде ата-бабаларымыздың алдындағы ұлы қарыздың және болашақ айдынардағы біздің қасиетті парызымыз. Келесі ғасыр түркілердікі екені маған аян!
Түркілер қай мемлекетте тұрса да өз елдігін нығайтып, жаңа отаршылдықтың көріністеріне, мейлі ол Москвадан, Пекиннен, Тегераннан немесе Кабулдан шықсын, бір жеңнен қол-бір жағадан бас шығара ұйымдасқан түрдесоққы бере, қарсы тұрып, ежелгі ел түрік, ата-бабаларымыздың көк туының астына жиналуы керек, мен оқырман қауым, сіздерді осыған шақырамын.

ІІ – тарау.
Қазақ халқының демографиялық даму деректері.
Егеменді ел болып, іргемізді бүтіндеп отырған кезде ұзақ жылдар бойы отаршылдық тұзағына түскен ұлттық қайта жандалып, даму үстінде. Соның бір жарқын көршісі ұлттық демографиялық мінез-құлқымызда орын алып отырған көлем өзгерістерден айқын байқалады. Кейінгі жылдары демографиялық деректерді білуге деген құштарлық артып, қазақ ұлтының үрім-бұтағының өсіп-өнуі, сандық және сапалық өркендеудің ахуалы қалай деген сауал әркімді де айландыра түсуде. Саны жағынан әлемнің өркенитетті дамыған кемен қалған қазақ халқы демографиялық ой-сапаны жаңа сапалық тұрғыда қалыптастырудың маңызы аса зор. Сондықтан тәуелсіздігін әлем таныған, БҰҰ-ның толыққанды мүшесі Қазақстан ұлысы дүниенің төрт бұрышындағы өзінің географиялық орнымен әлем халықтары арасындағы үлес салмағын айқын түсінуі керек. Ол қазақ ұлысының геопаштикалық және демосаяси санасының негізгі өзегі болуға тиіс.
ХХ ғасыр бас ында дүние жүзі түркі тектес халықтары ішінде осман түрыктерінен кейін 2-орынға шыққан өскелең халық зорлықпен жүргізілген галощекиндік коллективтендіру кезінде тең жартысының астамынан айрылды. Бұл бір халыққа қарсы бағытталған геноцид тарихына өте сирек кездесетін қанды қырғын еді. Өмірмен халқымыз жартысынан астамын жал құшағына беріп, бұл зұлматты да соңына тастап, тарих көшімен ілгері жылжыды.
1937 жылы Күллі кеңес империясын үрей билеп, әлемдегі ең үлкен державаның бас көтерер азматтары. Сталиндік репрессияның құрбаны болды. Мұндайтеррор қазақ жерінде 1926 жылдан басталып, Ж.Аймаутов сияқты боздақтар 1929 жылдың өзінде-ақ ату жазасына кесілді. Ақ пен қызылдың қаржысынан енді ғана ес жинап, оң мен солын танып, өркениетті елдер көшіне ілесіп келе жатқан ұлы қазақ халқының сүті бетіне шығар қоймағы 1937 жылы репрессия кезінде қалқып алынды. Толық емес мәліметтер бойынша Сталиндік қандыт қырғынның тырнағына кілең сайдың тас ындай 70 мыңға жуық қазақ қайраткерлері ілінген.
1941-45 жылдардағы ұлы Отан соғысы кезінде досына-адал, дұшпанына қатал қазақ халқының қару ұстауға жарайтын азматтары түгелдей майданға аттанып олардың 350 мыңдай қайтып оралмады.
Шындығында қазақтар мың өліп, мың тірілген халық. (1992). Содан 1992 жылдың маусым-мамырында дүиненің төрт бұрышындағы қазақтардың саны он жарым милдлионға жетті. Еліміздің 2030 жылға дейінгі елдің даму стратегиясы бойынша Қазақстанда ұзын-саны 25 миллионға жетерлік дені сау, тұрмысы ауқатты, әрі салауатты өмір салтын ұстанған, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.