Қарыз алушының несиелік қабілетін бағалау негізі

Жоспар

Кіріспе 3

I. Заңды тұлғаның несиелік қабілетін бағалау. 4

1. 1. Қарыз алушы кәсіпорынның несиелік қабілетін

бағалау көрсеткіштері. 6

1. 2. Жеке тұлға төлем қабілетін бағалау. 9

II. «Казкоммерцбанк» АҚ-дағы қарыз алушының несиелік қабілетін талдау тәжірибесі. 10

III. Несиелік қабілетті бағалауды жетілдіру жолдары. Шетел тәжірибесі. 14

IV. Несие беру және қайтару есебі, несие бойынша пайыздарды есептеу және алу есебі. 19

Қорытынды 25

Қолданылған әдебиеттер 26

КІРІСПЕ

Қазіргі несиелеу жүйесі қарыз алушының несиелік қабілетін анықтау әдістерінде де негізделеді. Айта кету керек, қарыз алушының несиелік қабілеті - бұл коммерциялық банк балансының өтімділігін қолдау әдісі болып табылады.

Несиелеу процесі белгіленген мерзімде сауданың қайтарылмай қалуға себепкер болатын көптеген тәуекел факторлардың іс әрекетімен байланысты болып келеді. Сондықтан да, банк ссудасының берілуі алдын-ала ықпал ететін факторларды оқып-үйрену арқылы несиелік қабілетті оқып үйренуге жағдай жасайды.

Қарыз алушының несиелік қабілеті - бұл қарыз алушының өзінің қарыздық міндеттемелерді бойынша толық және уақтылы есеп айрысу қабілеті.

Қарыз алушының несиелік қабілетінің, оның төлем қабілетінен бір айырмашылығы - онда өткен кезеңдегі немесе қандай да бір күндегі төлемсіздікті есепке алмайды, яғни мұнда алдағы уақыттардағы қарызды өтеу қабілетін болжанады. Өткен уақыттардагы қарыз алушының төлем қабілетсіздігінің дәрежесі клиенттің несиелік қабілетін бағалау барысында иек артатын ең бір формальды көрсеткіш болып табылады. Егерде қарыз алушының мерзімі өткен карызы болып, ал балансы өтімді және меншікті капиталдың мөлшері жеткілікті болса, онда банкке өткен уақыттағы төлемдердің бір рет кешіктірілуі, клиенттің несиелік қабілетсіздігі туралы қорытынды үшін негіз болып табылмайды. Несиелік қабілетті бар клиенттер банкке жабдықтаушыларға, бюджетке ұзақ төлемсіздіктің болуын жібермейді.

Клиенттің несиелік кабілетінің деңгейі, банктің нақты қарыз алушыға беретін нақты ссудасымен байланысты карпайым (жеке) тәуекелдерінің дәрежесін көрсетеді.

I. Заңды тулғаның несиелік қабілетіліктерін бағалау.

Әлемдік және отандық банктік тэжірибе қарыз алушының несиелік қабілетінің мынадай критерилерін бөліп қарайды қарыз алушының мінездемесі, қаражатты қарызға алу қабілеті; ағымдағы қызметі барысында қарызды өтеу үшін қажетті қаражатты табу қабілеті (қаржылық мүмкінділігі), капиталы несиенің қамтамасыз етілуі, несиелік мәміле жасалатын жағдай, бақылау (қарыз алушының қызметінің заңдылық негізі, банк стандарты мен қадағалау ұймдарына ссудының сипатының дэл келуі) .

Қарыз алушының мінездемесі деп оның заңды түлға ретіндегі беделі жэне менеджерлерінің беделі, қарызды қайтарудағы жауапкершілігі және несиенің мақсатының банктің несиелік саясатына сай келуі түсіндіріледі.

Қарыз алушының заңды түлға ретінде беделі оның сол аяда ұазқ уақыт қызмет етуенен, экономикалық көрсеткіштерінің орташа салалық көрсеткіштерге сай келуінен, оның несиелік тарихынан, оның серіктестерінің (жабдықтаушылары, сатып алушылары, несие берушілері) іскерлік элеміндегі беделінен тұрады. Менеджерлерінің беделі олардың кәсіби жарамдылығына (білімі, жұмыс тәжірибесі) моральдық сапасына, жеке қаржылық және жанүллық жағдайына, оның басқаратын қүрылымы мен банк арасындағы қарым-қатынастар нәтижесіне байланысты негізделеді.

Қаражатты қарызға алу қабілеті қарыз алушының несиеге өтініш беруге, несиелік келісім-шартқа қол қоюға немесе келіссөздер жүргізуге құқының болуын, яғни кэсіпорынының немесе фирманың өкілдерінде белгілі фирманың өкілдерінде белгілі бір өкілетіліктьерінің болуын білдіреді.

Қарыз алушының несиеклік қабілетінің ең негізгі критерилерінің бірі - оның қарыз өтеу үшін ағымдағы қызметінің жүргізілуі барысында каражат табу кабілеті болып табылады.

Қарыз алушының капиталы оның несиелік қабілетінің біршама маңыщды критерийі болып саналады. Оны бағалауда төмендегідей екі шарттың маңызы зор:

1) оның жеткіліктілігі яғни Орталық банктің тарапынан жарғылық қордың ең төменгі мөлшеріне қойылатын талабы және қаржы левераж коэффиценті негізінде талданады;

2) несиеленетін операцияларға меншікті капиталдың жү_мсау дэрежесі, яғни ол банк пен қарыз алушының арасында тәуекелдің бөлінуін кэландырылады. Қаншалықты меншік капитал жүмсалымы көбірек болса, согұрлым қарыз алушының несиелік тәуекеліне ықпал ететін факторларды қадағалап отыруға мүмкіндік туады.

Несиенің қамтамасыз етілуі - қарыз алушының активтерінің қүны жэне несиелік келісім - шартта көрсетілетін қарызды өтеуде екінші косымша көздердің болуы. Мұндағы қосымша көздер қарыз алушының басына қаржылық қиындықтар туу барысында, олардың банк алдындағы міндеттемелерін уақытылы орындауына кепілдік береді. Кепілдік сапасы, кепіл-хат беруші, кепілдемеші мен сақтандырушының түрақты болуы, қарыз алушының ақшалай қаражатының жеткіліксіздігі жағдайында аса маңызды.

Несиелік операциялар жасалатын жағдайларға елдегі, аймақтағы, салалардағы ағымдық немесе болжанған экономикалық жағдай, саяси факторлар жатады. Бүл жағдай банктің сыртқы тэуекел дэрежесін анықтайды.

Соңғы критерий - бақылау, бүл мынадай сүрақтарды ескертеді: қарыз алушының қызмет етуі жэне несиелік шаралардың жүзеге асырылуы үшін заңды және нормативтік негіз бар ма? Заңдағы күтілетін өзгерістер (мысалы салық заңы) карыз алушының қызметінің нэтижесіне қалай эсер етеді? Несиелік өтініште көрсетілген қарыз алушы жэне ссуда туралы мәліметтер, банктің несиелік саясаты туралы күжатта белгіленген банктің стандартына, сол сияқты ссудалардың сапалылығын бақылап отырып, банктік қадағалау ұйымдарының стандарттарына каншалықты сэйкес келеді?

Аталып өткен, банк клиентінің несиелік қабілетін бағалау критерилері несиелік қабілетті бағалау тәсілдерінің мазмүнын аныктайды. Ондай тэсілдер қатарына жататыңдар:

• іскерлік тәуекелді бағалау;
• менеджментті бағалау;
• қарыз алушының қаржылық тұрақтылығын бағалау;
• қаржылық коэфиценттерді бағалау;
• ақша тасқынын талдау;
• қарыз алушы туралы ақпарат жинақтау;
• орналасқан жеріне бару арқылы, қарыз алушының жұмысын қадағалап отыру.

Отандық банктік тэжірибеде қарыз алушының несиелік қабілетін бағалаудағы басты факторға оның қаржылық жағдайы жатады. Ол қарыз алушының қызметін көрсететін көрсеткіш ретінде қызмет ете отырып, меншікті және заңдық қаражаттарды орналастыру жэне пайдалану құрылымдарымен, сондай-ақ пайданы алу, бөлу, жэне тиімді пайдаланумен сипатталады.

1. 1. Қарыз алушы кәсіпорынның несиелік қабілетін бағалау көрсеткіштері

Қарыз алушының несиелік қабілетін бағалау оның қаржылық жағдайына баға беруді сипатайды. Қаржылық жағдайына баға беруде клиенттің қаржылық құжаттары қолданылады.

Қарыз алушының қаржылық жағдайы оның мынадай төлем қабілетінен байланысты:

1) шаруашылық шарттарына сәйкес төлем талаптарын уақытылы қанағаттандыру;

2) несиені қайтару;

3) жұмыскерлер мен қызметкерлерге жалақы төлеу;

4) бюджетке төлемдерді және салықтарды төлеу.

Қарыз алушының қаржылық жағдайы жақсы болса, ол барлық міндеттемелері бойынша есеп айырыса алады.

Қарыз алушының несиелік қабілетін банктік талдау шектеулі жэне кең көлемде жасалады. Қарыз алушының несиелік қабілетін талдау үшін оның тиімділігін, төлем қабілетілігін, шаруашылық-каржылық қызметін жан-жақты бағалауға мүмкіндік беретін көрсеткіштер жүйесін ұсынатын көптеген эдістемелер қолданылады. ҚР-да ҚР Үлттық банкідегі перспективалық зерттеулер орталығы дайындап, ҚР ¥лттық банк Директоратының 27 қыркүйек 1994ж. мәжілісінде № 26 қаулы бойынша бекітілген «Қарыз алушының несиелік қабілетін банктердің талдауына байланысты эдістемелік нүсқауы», сондай-ақ АҚШ-та жэне басқа да елдерде пайдаланылатын эдістемелер де біршама танымал.

Кәсіпорынның қаржы-экономикалық жағдайын талдау үшін негізгі көздер ретінде қаржы Министірлігі бекіткен келесідей жылдық бухгалтерлік есеп формалары қызмет етеді: «Кэсіпорын балансы» (№1 форма) ; «Қаржы нәтижелері және оларды пайдалану туралы есебі» (№2 форма) ; «Кәсіпорын балансына қосымша бет» (№3 форма) ; сондай-ақ ҚР статистикалық есеп формасы «Кэсіпорынның (ұйымның) қаржылық қызметінің негізгі көрсеткіштері туралы есебі» (№1-Ф-мерзімді - тоқсандык формалары) және Кісәпорынның (үйымның, мекеменің) өнімнің (жұмыстар, қызмет) кеткен шығындары туралы есебі» (№5-з - мерзімді - тоқсандық - жылдық формалары) .

Қарыз алушының несиелік қабілетін бағалауда мынадай негізгі көрсеткіштер пайдаланылады.

Қарыз алушының несиелік қабілетін бағалау көрсеткіштері:

Осы көрсеткіштердің ішінде аса көңіл аударатыны бүл баланс өтімділігіне байланысты көрсеткіштер.

Өтімділік деп кәсіпорынның барлық төлем түрлері бойынша өз міндеттемесін орындай алу қабілетін түсндірді. Өтімділік жалпы қарыз жэне өтімді қаражаттар көлеміне байланысты болып келеді. Баланс өтімділігі актив баптарындағы ақшалай қаражаттарға айналу мүмкіндігіне байланысты топтастырылған қаражаттарды, пассив баптарындағы төлеу мерзіміне қарай топтастырылған міндеттемелермен салыстыру арқылы анықталады.

Баланс активінің баптары олардың өтімділік дәрежелеріне қарай үш топқа бөлінеді:

1) ақшалай қаражаттар (есеп айырысу шотындағы жэне банктегі басқа да шоттардағы каражаттар қалдыгы; касса; басқа да ақшалай қаражаттар; арнайы қорлардың қаражаттары; күрделі қаржы жүмсалымдарына пайдаланылмаған қаражаттар қалдықтары) ;

2) жеңіл іске асатын талаптар (төлейтін мерзімі жетпеген. жөнелтілген тауарлар және тапсырылған жұмыстар; берешектермен есеп айырысулар; өзінің жүйесіндегі кәсіпорындардан оларға қаржылай көмек ретінде берілген каражатар бойынша есеп айырысу; банк ссудалары және кәсіпорынның арнайы қорларынан берілген ссудалар бойынша жұмысшылары және қызметкерлерімен есеп айырысу) . Жеңіл іске асатын талаптар қатарына мерзімінде төлембеген жөнелтілген тауарлар мен тапсырылған жұмыстар жатпайды.

Берешектермен есеп айырысу құрамында үш айға дейінгі қарыздар еспке алынбайды. Мүнда «өзінің жүйесіндегі кәсіпорындармен оларға қаржылай көмек ретінде берілген қаражаттар бойынша есеп айырысу» бабында жақын арадағы үш ай ішінде қайтарылатын қарыздар есепке алынады.

3) жеңіл іске асырылатын тауарлы-материалдық құндылықтар (арзан бағалы тез тозатын заттарды шегеріп тастағандағы өндірістік қорлар; аяқталмаған өндіріс; адагы уақыт шығыстары; дайын өнім; басқа да айналым қаражаттары) .

Қарыз алушылардың салалық ерекшеліктеріне байланысты өтімділік коэффицентінің біршама оңтайлы мәні 1, 2 мен 1, 5 аралығын қүрайды. Көрсеткіштің мэнінің 1 -ден төмен болуы жарамайды. Өтімділік коэффиценті қарыз алушының қарызды өтеу үшін жедел түрде шаруашылық айналымынан ақшалай қаражаттарды босатуын сипаттайды. Қаншалықты бүл коэффиценттің мэні жоғары болса, соғұрлым қарыз алушы тұрақты келеді.

Біра та алашақ карыздың сипатын ескеру қажет. Алашақтар туралы есеп аталған шоттардың қарыз алушының жағдайына эсер. етуіне бага беруге жэне сондай-ақ жүргізілген несиелік саясаттың нэтижелігін багалауға мүмкіндік береді.

Өтімділік коэффициенттін тандау барысында мынадай факторларды есепке алу қажет:

• қызметінің көлемі (қаншалықты өндіріс және өнімді сату көлемі үлкен болса, соғұрлым тауарлы - материалдық құндылықтар қоры көп болады) ;
• өнеркәсіп және өндіріс саласы (өнімге сұраныс және оны сатудан түсетін төлемдердің жылдамдығы) ;
• өдіріс циклінің ұзақтығы (аяқталмаған өндіріс көлемі) ;
• материалдар запасын жаңарту үшін қажетті уақыт (өтімді қаражаттардың айналысы),
• жұмыстың маусымдылығы.

Өтімді қаражаттардың мөлшерінің төмендеуіне ықпал етушілерге мыналар жатады:

• ағымдағы қызмет зияндары;
• өткен жылдары және төтенше оқиғалардың нәтижесінде болған зияндар;
• өтімді қаражаттар бағасының төмендетілуі;
• күрделі қаржы жұмсалымдарға иммобилизациялануы.

Өтімді қаражаттардың артық болғаны қажет емес. Егер де ол артық болса айналым активтерінің жұмыс тиімділігі азаяды. Өтімді қаражаттардың артық болу себептері: күрделі қаржы жүмсалымдарды кеңейтпей-ақ пайданың жинақталуы; амортизациаланатын обьктілердің аыстырлмауының нэтижесінде амортизацияның жинақталып калуы.

I. 2. Жеке тұлғаның төлем қабілетін бағалау

Қазіргі кезде екінші денгейдегі банктердің жеке түлғаларға беретін несиелеріне тұтыну жэне ипотекалық несиелер жатады. Түтыну несиесінің мынадай түрлері қолданылуда:

• автомобильдік несие;
• ұзақ мерзімде пайдаланылатын тауарлар сатып алуга берілетін несие;
• түрғын уйді жөндеу жүмыстарына берілетін несие;
• кейінге қалдырылатын қажеттіліктерге (оқу, емделу, демалу және т. с. с) берілетін несие.

Мұнда автомобильдік несие бойынша жаңа және жүрілген автомобильдердің банк несиесі көмегімен алуға болады.

¥зақ мерзімде пайдаланылатын тауарларга мыналар жатады:

• жиһаз;
• сантехника;
• аудио-видио-және тұрмыстық техникалар;
• компьютер және оргтехника;
• басқа да тұтыну тауарлары.

Тұрғын үйді жөндеу жұмыстарына: үйдің ішінде және сыртында құрылыс жэне басқа да жөндеу жұмыстарын жүргізу жатады.

Мысалға, Қазақстан Республикасындағы жетекші банк - Казкоммерцбанктің тұтыну несиесін беру шартын көруге болады.

II. «Казкоммерцбанк» АҚ-дағы қарыз алушының несиелік қабілетін талдау тәжірибесі

Сонымен қатар жоғарыдағы банктен түтыну несиесін алуға қажетті құжаттар тізімі мынадай:

1. Қарыз алушының анкетасы

2. Жеке куэлігі (көшірмесі)

3. СТТН (көшірмесі) .

4. Соңғы 12 айға бөлініп көрсетілген жалақы және басқа табыстары туралы жұмыстан берілетін анықтама.

5. Жүмыс стажы туралы жұмыстан анықтама.

6. Жанұя туралы анықтама (N3 форма)

7. Некеге тұрғандығын растайтын құжаттар (неке туралы куәлік, жұбайыңыздың жеке куәлігі)

8. Кепілге қоятын мүліктің құжаттары.

Келесі бір дамып отырған несиеге - ипотекалық несиені жаткызуға болады. Казкоммерцбанкте ипотекалық несие беру шарттары мынадай:

• Несие мөлшері: жылжымайтын мүліктің бағалау кұнынан 85 % дейін.
• Бастапқы жарна: жылжымайтын мүліктің бағалау қүнынан 15% дейін.
• Несие үшін төлем: айына: 1, 3% (АҚІП долл), 1, 7% (теңгеде) .
• Несие валютасы: АҚШ долл. немесе теңгеде (егер 1 жылдан аспаса) .
• Несие мерзімі: 10 жылға дейін.
• Қамтамасыз ету түрі: пайдаланылатын немесе сатып алатын тұрғын үй.

Жеке түлғаның төлем қабілетілігін анықтау техникасы әр банкте әр түрлі қалыптасқан. Яғни қысқаша айтқанда барлығына бірдей ортақ әдістеме жоқ. Сондықтан да «ЦентрКредитбанк» АҚ-ның қолданылатын эдістемесінен мысал келтірейік.

Қарыз алушының төлем қабілетін анықтау үшін мынадай көрсеткіштер қолданылады.

Қарыз алушы-жеке тұлғаның төлем қабілетін бағалау көрсеткіштері

Мысалы: Жапаров М. Б. деген азаматша 360 000 теңге сомасында түлыну несиесін 36 айға, 18% жылдық сыйақы мөлшерлемесінде сұрап отыр делік. Ол кісінің таза табысы - 18 000 теңге жэне кепілге жылжымайтын мүлік қояды.

Жоғарыдағы кестедегі көрсеткіштер комегімен қарыз алушы Жапарова М. Б. төлем қабілетін былай бағалаймыз:

36

НҚАТ= = 1 теңге

36

36*0, 18

СМАТ = =5400 теңге

12

НҚСАТ = 1 + 5400 = 154000 теңге

15400

ННҚ= = 0, 85(не85%)

18000

Сонымен, қарыз алушымыз төлем қабілетті, яғни оған несие беруге болады. Ендігі қадам кепілге қоятын затын бағалауға арналады. Айталық кепіл заты ретінде 2 бөлмелі пэтер ұсынылады. Оның нарықтық (салыстырмалы) құны 1500 000 теңге тұрады.

Банк тарапынан бағалаушы - мамандар көмегімен осы пэтердің кепіл құны анықталады. Отандық банк тәжірибесінде кепіл құны пэтердің бағалау құнының 70% -нан аспауға тиіс. Ол үшін мынадай есептеулер жасалады:

1. Пәтердің тозу коэффиценті = Пәтердің нарықтық құны * 3% (тозу коэффиценті) = 15 * 0, 03 = 45000 теңге.

2. Алдағы уақытта пәтердің бағасының төмендеу тәуекелі = Пәтердің нарықтық құны * 15% (төмендеу коэффиценті) = 15 * 0, 15 = 225000 теңге.

3. Пәтердің бағалау кұны = Пәтердің нарықтық құны - Пәтердің тозу коэффиценті - Пәтердің бағасының төмендеу тәуекелі = 15 - 45000 -225000= 123000 теңге.

4. Пәтердің кепіл кұны = Пәтердің бағалау кұны * 60%) = 123 * 0, 6 = 738000 теңге. Бұл көрсеткіш сұралатын несиенің кепілмен қамтамасыз етілу дәрежесін сипаттайды.

III. Несиелік қабілетті бағалауды жетілдіру жолдары. Шетел тәжірибесі.

Шетелде клиенттердің несиелік қабілеті туралы ақпараттар жинауға маманданағн жэне олар туралы анықтамалар беретін арнайы формалар немесе агенттіктер жүмыс жасайды. Бүл тэуелсіз ұйымдар банктерге келісім-шарт негізінде қызмет көрсетеді. Мысалға, фирма «Дан энд Брэд форд» Змлн. жуық АҚШ-тың, Канаданың, Данияның фирмалары туралы ақпараттар жинақтап, жалпы үлттық жэне аймақтық анықтамаларда жариялайды.

Несиелер бойынша банктердің зиянға үшырауының өсуіне біршама эсер ететін факторларға жасалған талдау, батыстың банкирлеріне мынадай қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Дүние жүзілік банктің мэліметтеріне сәйкес, несиелер бойынша банктердің зиян шегуінің басты себебіне, 67% - ішік факторлар, ал 33%-ы сыртқы факторлар үлесі келеді.

Несиелеу барысындағы банктің зиян шегуіне әкелетін факторлар

Несие бойынша банктердің зиян шегуіне себеп болатын сыртқы факторлар қатарында бірінші орында компаниялардың банкноттығының тұруы тегін емес. Банктің кез-келген қарыз алушысы мұндай факторларды басынан кешуі мүмкін. Сондықтан да қарыз алушының несиелік қабілетін талдай отырып, банк қызметкерлері міндетті түрде оның қаржылық жағдайын толық анықтап білуге тиіс. Банкроттықтың басты себептеріне басқарудағы жетіспеушілік, тиімді басқаратын ақпараттар жүйесінің болмауы, нарық жағдайларындағы өзгерістер мен бэсекеге төселе алмауы, өз мүмкіндіктерінің шамадан тыс көбейіп кетуі, яғни ресустардың жоқтыгына қарамастан компанияның жылдам кеңеюі, акционерлік капиталдың жетіспеушілігі жэне заемдық қаражатардың үлесінің жоғарылығы жатады.

Қарыз алушының сэтсіздікке ұшырауының күэлэндыратын белгілерге: шоттағы айналым қаражаттының қысқаруы алдында мерзімі ұзартылған несиелер бойынша төлемдердің уақытын созыуын өтінуі және басқаларды жатқызуға болады.

Несиелерді қамтамасыз ету қүлына, барлық несиелік құжаттардың дұрыстығына байланысты несиелерді мынадай тэуекел кластарына жіктейді:

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс