Балалар поэзиясының әдеби-көркемдік және тағылымдық-тәрбиелік мақсаттарды ұштастырушы сипаттарын теориялық негіздеу
Кіріспе
1 Балалар поэзиясының жанрлық кеңістігі
1.1 Қазақ балалар поэзиясының жанрлық ерекшеліктері
Қазақ балалар поэзиясының жанрлық тұрғыдан даму мәселелері
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
2.2 Қазақ балалар поэзиясындағы көркемдік кестелері
Қорытынды
2 Балалар поэзиясының жанрлық.көркемдік дамуы
2.1 Қазақ балалар поэзиясының қысқа тақырыптық ерекшеліктері
1 Балалар поэзиясының жанрлық кеңістігі
1.1 Қазақ балалар поэзиясының жанрлық ерекшеліктері
Қазақ балалар поэзиясының жанрлық тұрғыдан даму мәселелері
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
2.2 Қазақ балалар поэзиясындағы көркемдік кестелері
Қорытынды
2 Балалар поэзиясының жанрлық.көркемдік дамуы
2.1 Қазақ балалар поэзиясының қысқа тақырыптық ерекшеліктері
Зерттеу тақырыбының өзектілігі Қазақ балалар поэзиясы – бүгінгі ұлттық әдебиетімізде көркемдік-шығармашылық және тағылымдық-тәрбиелік мақсаттарды тел ұштастыра дамып келе жатқан және соған байланысты өзіндік ерекшеліктерімен танылып отырған әдебиет саласы.
Балаларға арналған әдеби туындылардың қай-қайсысында да көркемдік және педагогикалық талаптардың етене байланыста көрінуі негізгі қажеттілік болғандықтан, еңбекте балалар поэзиясын айшықтайтын көркемдік мәселелері балалардың жас ерекшелігіне сәйкес олардың ой-санасында, таным-түсінігінде, көзқарасында болатын психикалық өзгерістермен және сол өзгерістерден туындайтын тәрбиелік-тағылымдық әсер ету жолдарымен сабақтастықта қарастырылады. Сондықтан да балалар поэзиясында бірінші кезекте ескерілуге тиісті психологиялық-педагогикалық талаптар айқындалып, көркемдік және эстетикалық мәселелер сол талаптардан өрістетіле зерделенді.
Ұлттық балалар поэзиясы – қоғамдық-тарихи, мәдени құбылыс. Сондықтан да оның пайда болуын белгілі бір кезеңдегі қандай да бір сыртқы әсер-ықпалдың нәтижесі ретінде тану дұрыстыққа бастамайды. Қазақ әдебиеті тарихында балаларға арналған жазба поэзияның алғашқы үлгілері ХІХ ғасырдағы ағартушы-демократ ақындар шығармашылығы арқылы көрінгенімен, біртұтас ұлттық әдебиет аясында өзіндік даралық белгілері біртіндеп жетіліп келген қазақ балалар поэзиясының түпкі көркемдік негіздері ұлттық мәдени-әдеби мұраларда жатыр. Еңбекте осы мәселе дәйектеле айқындалды.
Балалар поэзиясы – уақыт дамуына орайласа туындайтын түрлену, жаңғыру, жаңару сияқты алуан сипатты өзгерістерге бейім көркемдік-шығармашылық құбылыс. Оның ішкі мазмұны мен сыртқы бітіміндегі бүгінгі көркемдік белгілерінің пайда болу және қалыптасу жолдарын тарихи-шығармашылық себептерімен және түпкі нәтижелерімен бірлікте қарастыру орынды болғандықтан, балалар поэзиясының түрлік-мазмұндық тұрғыдан жаңғыру, жаңару әрекеттері және өзге мәдениеттермен шығармашылық сабақтасу, үлгі алмасу үдерістері нәтижесінде бүгінгі болмыс-бітімінде көрініс тапқан көркемдік сипаттар типологиялық тұрғыдан таразыланды.
Бүгінгі балалар поэзиясының көркемдік бастаулары халықтық поэзия және ағартушы-демократ ақындар шығармашылығында жатқаны анық. Бұл ретте халықтық әдебиет пен ағартушы-демократ ақындар поэзиясының балалар поэзиясына көркемдік тұрғысынан қандай бағыттарда нұсқа болғандығы және ол үлгілердің қаншалықты жаңғырып, түрленгендігі өзара салыстырулар арқылы бағамдалды.
Балаларға арналған әдеби туындылардың қай-қайсысында да көркемдік және педагогикалық талаптардың етене байланыста көрінуі негізгі қажеттілік болғандықтан, еңбекте балалар поэзиясын айшықтайтын көркемдік мәселелері балалардың жас ерекшелігіне сәйкес олардың ой-санасында, таным-түсінігінде, көзқарасында болатын психикалық өзгерістермен және сол өзгерістерден туындайтын тәрбиелік-тағылымдық әсер ету жолдарымен сабақтастықта қарастырылады. Сондықтан да балалар поэзиясында бірінші кезекте ескерілуге тиісті психологиялық-педагогикалық талаптар айқындалып, көркемдік және эстетикалық мәселелер сол талаптардан өрістетіле зерделенді.
Ұлттық балалар поэзиясы – қоғамдық-тарихи, мәдени құбылыс. Сондықтан да оның пайда болуын белгілі бір кезеңдегі қандай да бір сыртқы әсер-ықпалдың нәтижесі ретінде тану дұрыстыққа бастамайды. Қазақ әдебиеті тарихында балаларға арналған жазба поэзияның алғашқы үлгілері ХІХ ғасырдағы ағартушы-демократ ақындар шығармашылығы арқылы көрінгенімен, біртұтас ұлттық әдебиет аясында өзіндік даралық белгілері біртіндеп жетіліп келген қазақ балалар поэзиясының түпкі көркемдік негіздері ұлттық мәдени-әдеби мұраларда жатыр. Еңбекте осы мәселе дәйектеле айқындалды.
Балалар поэзиясы – уақыт дамуына орайласа туындайтын түрлену, жаңғыру, жаңару сияқты алуан сипатты өзгерістерге бейім көркемдік-шығармашылық құбылыс. Оның ішкі мазмұны мен сыртқы бітіміндегі бүгінгі көркемдік белгілерінің пайда болу және қалыптасу жолдарын тарихи-шығармашылық себептерімен және түпкі нәтижелерімен бірлікте қарастыру орынды болғандықтан, балалар поэзиясының түрлік-мазмұндық тұрғыдан жаңғыру, жаңару әрекеттері және өзге мәдениеттермен шығармашылық сабақтасу, үлгі алмасу үдерістері нәтижесінде бүгінгі болмыс-бітімінде көрініс тапқан көркемдік сипаттар типологиялық тұрғыдан таразыланды.
Бүгінгі балалар поэзиясының көркемдік бастаулары халықтық поэзия және ағартушы-демократ ақындар шығармашылығында жатқаны анық. Бұл ретте халықтық әдебиет пен ағартушы-демократ ақындар поэзиясының балалар поэзиясына көркемдік тұрғысынан қандай бағыттарда нұсқа болғандығы және ол үлгілердің қаншалықты жаңғырып, түрленгендігі өзара салыстырулар арқылы бағамдалды.
1. Базарбаев М. Поэзияның жанрлық ерекшеліктері туралы//Нұрғали Р. Әдебиет теориясы. – Астана: Фолиант, 2003. – 218-220 б.
2. Нұрғалиев Р. Телағыс. Әдеби дәстүр мен әдеби даму: Монография. – Алматы: Жазушы, 1986. – 440 б.
3. Жанр сипаты. Ред. басқ. ҚазССР Ғылым академиясының мүше-корресп-ті, проф. М.Қ.Қаратаев. – Алматы: Ғылым, 1971. – 269 б.
4. Ахметов З. Өлең сөздің теориясы. – Алматы: Мектеп, 1973. – 212 б.
5. Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: Мектеп, 1982. – 368 б.
6. Ыбыраев Ш. Мәңгі балауса жыр // Ақ сандық, көк сандық: Балалар фольклоры /Құраст., алғы сөзін жазған Ш.Ибраев. – Алматы: Жазушы, 1988. – 3-14 б.
7. Жұмабаев М. Көптомдық. – Алматы: Жазушы, 2008. – 3 т. - 232 б.
8. Смақов Ж. Бақ-бақ. – Алматы: Раритет, 2008. – 206 б.
9. Тұрманжанов Ө. Бозша торғай. – Алматы: Жазушы, 1970. – 175 б.
10. Абай. Қалың елім қазағым: Шығармалары. – Алматы: Жалын, 1995. – 384 б.
11. Сәрсенбаев Ә. Балалар әдебиеті төңірегіндегі ойлар // Ә.Сәрсенбаев. Ұстаздар мен тұстастар. – Алматы: Жазушы, 1985. – 368-382 б.
12. Байтұрсынов А. Шығармалары: Өлеңдер, аудармалар, зерттеулер. –Алматы: Жазушы, 1989. – 320 б.
13. Ісләмжанұлы К. Рухани уыз (Қазақ балалар фольклоры). – Алматы: Ана тілі, 1995. – 144 б.
14. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. – Алматы: Ғылым, 1998. – 246 б.
15. Сейфуллин С. Көп томдық шығармалар жинағы. –Алматы: Қазығұрт, 2004. - 390
16. Жансүгіров І. Көп томдық шығармалар жинағы. –Алматы: Қазығұрт, 2003. -439
17. Серікқалиұлы З. Дүниетану даналығы. Ғылыми және көркемдік таным ерекшеліктері. – Алматы: Білім, 1994. – 224 б.
18. Мырза Әли Қ. Көптомдық. – Алматы: Қазығұрт, 2001. – 12 т. - 458 б.
19. Мақпырұлы С. Қазына. Әдеби мақалалар, зерттеулер. Әдістеме. – Алматы: Арыс, 2004. – 320 б.
20. Кәрібозин Ж.Бідің ауыл балалары. Өлеңдер, ертегілер. – Алматы: Жалын, 1984. – 238 б.
21. Жаманбалинов М. Ашық күн. Өлеңдер, ертегілер, жұмбақтар. – Алматы:Жалын, 1984. – 184 б
22. Ергөбек Қ. Балалар поэзиясы.т.3. – Алматы, 2008
23. Қадыр Мырза. Қастек Баянбай. А., “Балауса” 1993 (201-бет)
24. Ақ сандық, көк сандық: Балалар фольклоры /Құраст., алғы сөзін жазған Ш.Ибраев. – Алматы: Жазушы, 1988. – 3-14 б.
25. Дүйсенбиев Ә. Қайырлы таң, балалар. – Алматы: Елорда, 2001.– 216 б.
26. Рүстемова Ж.Смақов өлеңдеріндегі фольклорлық дәстүр. ҚарМУ хабаршысы, филология сериясы, 2006 №2, 99б
27. Әлімбаев М. Балдәурен, шіркін, балалық. – Алматы: Жазушы, 1973. –¬ 375 б.
28. Әбдіраштың Жарасқаны. Саяхат. Өлеңдер, тақпақтар, ертегі, жаңылтпаштар, санамақтар, жұмбақтар. – Алматы: Жазушы, 2003. – 160 б.25.
29. Ергөбек Қ. Арыстар мен ағыстар. 1-кітап. – Алматы: Өркениет, 2003. – 368 б.
30. Мәмесейіт Т. Дидар. Әдеби сын. (Мақалалар, портреттер мен эсселер). – Астана: Елорда, 2005. – 344 б.
31. Ыбырайым Б. Эстетикалық тәжірибе және рухани даму // Әдебиеттанудың өзекті мәселелері. – Алматы: Комплекс, 2002. – 121-125 б.
32. Белинский В.Г. Поэзияны тегі мен түріне қарап бөлу // Р.Нұрғали. Әдебиет теориясы. – Астана: Фолиант, 2003. – 344 б.
33. Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. – Алматы: Санат, 1996. – 368 б.
34. Виноградов Г.С.Детский фольклор// Из истории русской фольклористики. Л., 1978. - 169 с
35. Мельников М.Н. Русский детский фольклор. − М.: Просвещение, 1987. – 240 с.
36. Матыжанов К. Қазақтың фольклорлық балалар поэзиясы. Филол. ғыл. канд. дисс. – Алматы, 1990.
37. Қазақ әдебиетінің тарихы. Он томдық. – т.4. − Алматы: ҚАЗақпарат, 2005. – 438 б.
38. www.balakai.kz
39. Қадыр Мырзалиев. Күміс қоңырау, Алматы: Жалын, 1985. – 241 б.
40. Ахметов К. Әдебиеттануға кіріспе. Оқу құралы. – Қарағанды: Арко, 2004. – 332 б.
41. Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық.– Алматы: «Аруна Ltd» ЖШС, 2010 – 648б.
2. Нұрғалиев Р. Телағыс. Әдеби дәстүр мен әдеби даму: Монография. – Алматы: Жазушы, 1986. – 440 б.
3. Жанр сипаты. Ред. басқ. ҚазССР Ғылым академиясының мүше-корресп-ті, проф. М.Қ.Қаратаев. – Алматы: Ғылым, 1971. – 269 б.
4. Ахметов З. Өлең сөздің теориясы. – Алматы: Мектеп, 1973. – 212 б.
5. Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: Мектеп, 1982. – 368 б.
6. Ыбыраев Ш. Мәңгі балауса жыр // Ақ сандық, көк сандық: Балалар фольклоры /Құраст., алғы сөзін жазған Ш.Ибраев. – Алматы: Жазушы, 1988. – 3-14 б.
7. Жұмабаев М. Көптомдық. – Алматы: Жазушы, 2008. – 3 т. - 232 б.
8. Смақов Ж. Бақ-бақ. – Алматы: Раритет, 2008. – 206 б.
9. Тұрманжанов Ө. Бозша торғай. – Алматы: Жазушы, 1970. – 175 б.
10. Абай. Қалың елім қазағым: Шығармалары. – Алматы: Жалын, 1995. – 384 б.
11. Сәрсенбаев Ә. Балалар әдебиеті төңірегіндегі ойлар // Ә.Сәрсенбаев. Ұстаздар мен тұстастар. – Алматы: Жазушы, 1985. – 368-382 б.
12. Байтұрсынов А. Шығармалары: Өлеңдер, аудармалар, зерттеулер. –Алматы: Жазушы, 1989. – 320 б.
13. Ісләмжанұлы К. Рухани уыз (Қазақ балалар фольклоры). – Алматы: Ана тілі, 1995. – 144 б.
14. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. – Алматы: Ғылым, 1998. – 246 б.
15. Сейфуллин С. Көп томдық шығармалар жинағы. –Алматы: Қазығұрт, 2004. - 390
16. Жансүгіров І. Көп томдық шығармалар жинағы. –Алматы: Қазығұрт, 2003. -439
17. Серікқалиұлы З. Дүниетану даналығы. Ғылыми және көркемдік таным ерекшеліктері. – Алматы: Білім, 1994. – 224 б.
18. Мырза Әли Қ. Көптомдық. – Алматы: Қазығұрт, 2001. – 12 т. - 458 б.
19. Мақпырұлы С. Қазына. Әдеби мақалалар, зерттеулер. Әдістеме. – Алматы: Арыс, 2004. – 320 б.
20. Кәрібозин Ж.Бідің ауыл балалары. Өлеңдер, ертегілер. – Алматы: Жалын, 1984. – 238 б.
21. Жаманбалинов М. Ашық күн. Өлеңдер, ертегілер, жұмбақтар. – Алматы:Жалын, 1984. – 184 б
22. Ергөбек Қ. Балалар поэзиясы.т.3. – Алматы, 2008
23. Қадыр Мырза. Қастек Баянбай. А., “Балауса” 1993 (201-бет)
24. Ақ сандық, көк сандық: Балалар фольклоры /Құраст., алғы сөзін жазған Ш.Ибраев. – Алматы: Жазушы, 1988. – 3-14 б.
25. Дүйсенбиев Ә. Қайырлы таң, балалар. – Алматы: Елорда, 2001.– 216 б.
26. Рүстемова Ж.Смақов өлеңдеріндегі фольклорлық дәстүр. ҚарМУ хабаршысы, филология сериясы, 2006 №2, 99б
27. Әлімбаев М. Балдәурен, шіркін, балалық. – Алматы: Жазушы, 1973. –¬ 375 б.
28. Әбдіраштың Жарасқаны. Саяхат. Өлеңдер, тақпақтар, ертегі, жаңылтпаштар, санамақтар, жұмбақтар. – Алматы: Жазушы, 2003. – 160 б.25.
29. Ергөбек Қ. Арыстар мен ағыстар. 1-кітап. – Алматы: Өркениет, 2003. – 368 б.
30. Мәмесейіт Т. Дидар. Әдеби сын. (Мақалалар, портреттер мен эсселер). – Астана: Елорда, 2005. – 344 б.
31. Ыбырайым Б. Эстетикалық тәжірибе және рухани даму // Әдебиеттанудың өзекті мәселелері. – Алматы: Комплекс, 2002. – 121-125 б.
32. Белинский В.Г. Поэзияны тегі мен түріне қарап бөлу // Р.Нұрғали. Әдебиет теориясы. – Астана: Фолиант, 2003. – 344 б.
33. Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. – Алматы: Санат, 1996. – 368 б.
34. Виноградов Г.С.Детский фольклор// Из истории русской фольклористики. Л., 1978. - 169 с
35. Мельников М.Н. Русский детский фольклор. − М.: Просвещение, 1987. – 240 с.
36. Матыжанов К. Қазақтың фольклорлық балалар поэзиясы. Филол. ғыл. канд. дисс. – Алматы, 1990.
37. Қазақ әдебиетінің тарихы. Он томдық. – т.4. − Алматы: ҚАЗақпарат, 2005. – 438 б.
38. www.balakai.kz
39. Қадыр Мырзалиев. Күміс қоңырау, Алматы: Жалын, 1985. – 241 б.
40. Ахметов К. Әдебиеттануға кіріспе. Оқу құралы. – Қарағанды: Арко, 2004. – 332 б.
41. Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық.– Алматы: «Аруна Ltd» ЖШС, 2010 – 648б.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1 Балалар поэзиясының жанрлық кеңістігі
1. Қазақ балалар поэзиясының жанрлық ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ..6
2. Қазақ балалар поэзиясының жанрлық тұрғыдан даму
мәселелері ... ... ... .17
2 Балалар поэзиясының жанрлық-көркемдік дамуы
2.1 Қазақ балалар поэзиясының қысқа тақырыптық
ерекшеліктері ... ... ... ... .33
2.2 Қазақ балалар поэзиясындағы көркемдік
кестелері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...47
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .70
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 75
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі Қазақ балалар поэзиясы – бүгінгі ұлттық
әдебиетімізде көркемдік-шығармашылық және тағылымдық-тәрбиелік мақсаттарды
тел ұштастыра дамып келе жатқан және соған байланысты өзіндік
ерекшеліктерімен танылып отырған әдебиет саласы.
Балаларға арналған әдеби туындылардың қай-қайсысында да көркемдік және
педагогикалық талаптардың етене байланыста көрінуі негізгі қажеттілік
болғандықтан, еңбекте балалар поэзиясын айшықтайтын көркемдік мәселелері
балалардың жас ерекшелігіне сәйкес олардың ой-санасында, таным-түсінігінде,
көзқарасында болатын психикалық өзгерістермен және сол өзгерістерден
туындайтын тәрбиелік-тағылымдық әсер ету жолдарымен сабақтастықта
қарастырылады. Сондықтан да балалар поэзиясында бірінші кезекте ескерілуге
тиісті психологиялық-педагогикалық талаптар айқындалып, көркемдік және
эстетикалық мәселелер сол талаптардан өрістетіле зерделенді.
Ұлттық балалар поэзиясы – қоғамдық-тарихи, мәдени құбылыс. Сондықтан да
оның пайда болуын белгілі бір кезеңдегі қандай да бір сыртқы әсер-ықпалдың
нәтижесі ретінде тану дұрыстыққа бастамайды. Қазақ әдебиеті тарихында
балаларға арналған жазба поэзияның алғашқы үлгілері ХІХ ғасырдағы ағартушы-
демократ ақындар шығармашылығы арқылы көрінгенімен, біртұтас ұлттық әдебиет
аясында өзіндік даралық белгілері біртіндеп жетіліп келген қазақ балалар
поэзиясының түпкі көркемдік негіздері ұлттық мәдени-әдеби мұраларда жатыр.
Еңбекте осы мәселе дәйектеле айқындалды.
Балалар поэзиясы – уақыт дамуына орайласа туындайтын түрлену, жаңғыру,
жаңару сияқты алуан сипатты өзгерістерге бейім көркемдік-шығармашылық
құбылыс. Оның ішкі мазмұны мен сыртқы бітіміндегі бүгінгі көркемдік
белгілерінің пайда болу және қалыптасу жолдарын тарихи-шығармашылық
себептерімен және түпкі нәтижелерімен бірлікте қарастыру орынды
болғандықтан, балалар поэзиясының түрлік-мазмұндық тұрғыдан жаңғыру, жаңару
әрекеттері және өзге мәдениеттермен шығармашылық сабақтасу, үлгі алмасу
үдерістері нәтижесінде бүгінгі болмыс-бітімінде көрініс тапқан көркемдік
сипаттар типологиялық тұрғыдан таразыланды.
Бүгінгі балалар поэзиясының көркемдік бастаулары халықтық поэзия және
ағартушы-демократ ақындар шығармашылығында жатқаны анық. Бұл ретте халықтық
әдебиет пен ағартушы-демократ ақындар поэзиясының балалар поэзиясына
көркемдік тұрғысынан қандай бағыттарда нұсқа болғандығы және ол үлгілердің
қаншалықты жаңғырып, түрленгендігі өзара салыстырулар арқылы бағамдалды.
Қазақ балалар поэзиясының біртұтас ұлттық әдебиет құрамында өзінің төл
арнасын тауып, дамыған дәуірі ХХ ғасырдың алғашқы жиырма жылдығынан
басталады. Осы кезеңнен бергі аралықтағы балалар поэзиясының жетілу, даму
ерекшеліктері қазақ ақындарының балаларға арнап жазған шығармалары
негізінде талдана танылды.
Бүгінгі балалар поэзиясының көркемдік-шығармашылық әлеуетін бағамдау
мақсатында оның көркемдік-эстетикалық және тәрбиелеушілік деңгейін
танытатын туындылар тақырып, проблема, көркемдік мазмұн, идея тұрғысынан
өзара топтастырыла талданып, нәтижесінде қазақ балалар поэзиясын өз ішінен
бірнеше түрлерге бөле қарастыруға болатындығы тиянақталды.
Ұлттық балалар поэзиясының даму жолындағы шығармашылық ізденістерді
саралау нәтижесінде бүгінгі балалар поэзиясында кеңінен қолданысқа ие
жанрлар және олардың балаларға арналған жазба поэзияда орнығу жолдары,
сондай-ақ, әр жанрдың өзіндік сипат-белгілері нақтылана айқындалды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақ балалар поэзиясының әр алуан
мәселелерін арқау еткен рецензия, әдеби сын, ғылыми мақалалар өткен
ғасырдың қырқыншы жылдарының соңынан бергі аралықта жарияланып келеді.
Алғашқы жарияланымдар қатарында Қ.Жармағамбетовтің “Балалар әдебиетіне
ерекше көңіл бөлу керек”, Қ.Бекхожиннің “Балалар әдебиетін өркендете
берейік”, Ө.Тұрманжановтың “Балалар әдебиеті туралы бір-екі сөз”,
М.Әлімбаевтың “Балаларға арналған өлеңдер туралы”, “Балаларға поэзия
керек”, Н.Ғабдуллиннің “Балаларға арналған өлеңдер”, А.Нұрқатовтың
“Балаларға арналған шығармалар туралы” т.с.с. мақалаларды атауға болады.
Одан кейінгі жылдарда балалар поэзиясына байланысты ой-пікірлер Ш.Ахметов,
Ә.Сәрсенбаев, С.Қирабаев, Р.Бердібаев, Н.Төреқұлов, Б.Сахариев,
Ә.Нарымбетов, М.Иманжанов, А.Шәмкенов, Қ.Мүсірепов, З.Серікқалиев,
У.Қалижанов, Б.Ыбырайым, Ж.Әбдірашев т.б. мақалаларында көрініс тапты.
Қазақ балалар поэзиясының жай-күйі, шығармашылық өкілдері Ш.Ахметовтің,
Б.Ыбырайымның, Қ.Ергөбектің, К.Нұрлыбаеваның балалар әдебиетіне арналған
ғылыми зерттеулері мен мақалаларында арнайы сөз болды. Сондай-ақ,
Ш.Ыбыраев, Ш.Әлібеков, К.Матыжанов т.б. авторлардың қазақ балалар
фольклорын қарастырған еңбектерінде де балалар поэзиясына қатысты ой-
пікірлер айтылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты балалар поэзиясының әдеби-көркемдік және
тағылымдық-тәрбиелік мақсаттарды ұштастырушы сипаттарын теориялық негіздеу,
сол тұрғыдан бүгінгі қазақ балалар поэзиясының әдеби негіздерін, алыс-
жақын тарихындағы көркемдік-шығармашылық ізденіс кеңістігін, даму,
қалыптасу кезеңдеріне тән дәстүрлік сабақтастық және жаңашылдық
көріністерін, түрлік-жанрлық үлгілерін дәйектей зерттеу болып табылады.
Мақсатқа қол жеткізу үшін шешілуге тиісті төмендегідей міндеттер
белгіленді:
- балалар поэзиясының көркем әдебиет саласы ретіндегі даралық
белгілерін зерделеу;
- балалар поэзиясына тән көркем бейнеліліктің, бейнелеу тәсілдерінің
өзіндік ерекшеліктерін айқындай түсу;
- балалар поэзиясы мен халықтық фольклор және ағартушы-демократ ақындар
поэзиясы арасындағы көркемдік дәстүр сабақтастығын, жаңару, жаңғыру
көріністерін дәлелдей ашу;
- ХХ ғасырдағы қазақ балалар поэзиясының даму кезеңдеріне тән
шығармашылық ізденіс нәтижелерін саралай бағамдап, көркемдік даму
ерекшеліктерін байыптау;
- қазіргі қазақ балалар поэзиясында қалыптасқан ішкі түрлер мен
жанрлардың даралық сипаттарын нақтылай ажырату.
Зерттеудің материалдары мен дерек көздері – қазақ балалар ақындарының
шығармалары, халықтық әдебиет үлгілері, ежелгі және хандық дәуірлердегі
поэзиялық туындылар, ағартушы-демократ ақындар поэзиясы; қазақ әдебиеті
тарихына, балалар фольклоры мен балалар әдебиетіне қатысты зерттеулер,
монографиялық еңбектер; әдебиеттану ғылымындағы теориялық-әдіснамалық
негіздеме зерттеулер.
Жұмыстың зерттеу әдістері. Диплом жұмысын жазу барысында аналитикалық
саралау, әдеби талдау әдістері және жіктеу, сараптау, топтау, жүйелеу
тәсілдері тиісінше пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдіснамалық негіздері. Зерттеу
барысында қазақ әдебиеті тарихы, қазақ балалар әдебиеті, орыс және шетел
балалар әдебиеттерінің тарихтары, әдебиет теориясы мәселелеріне байланысты
ғылыми зерттеу, теориялық, әдіснамалық еңбектерде негізделген ғылыми
ұстанымдар мен теориялық тұжырымдар, дәйекті дәлелдер мен пікірлер
басшылыққа алынды.
Бұл орайда әдебиеттанудың жалпы теориялық мәселелері тұжырымдалған
А.Байтұрсынұлы, М.Әуезов, Қ.Жұмалиев, Е.Ысмайылов, Т.Нұртазин, М.Қаратаев,
З.Ахметов, З.Қабдолов, Р.Нұрғали, З.Серікқалиев, Қ.Мәшһүр-Жүсіпов,
Ж.Дәдебаев, С.Мақпырұлы, А.Ісмақова т.б.; ұлттық әдебиеттанудың әдіснамалық
ұстанымдары негізделген Ә.Бөкейханұлы, С.Мұқанов, Ә.Марғұлан, М.Ғабдуллин,
Б.Кенжебаев, Ә.Қоңыратбаев, С.Қирабаев, Ш.Елеукенов, Т.Кәкішев,
Ж.Ысмағұлов, М.Базарбаев, М.Жолдасбеков, Қ.Өмірәлиев, М.Мағауин,
Н.Келімбетов, Т.Жұртбаев, Б.Майтанов, С.Негимов, А.Еспенбетов, М.Хамзин,
У.Қалижан, Қ.Алпысбаев, Р.Тұрысбек, Б.Әбдіғазиұлы, Т.Тебегенов,
С.Әбдірахманов, Б.Омаров, Д.Қамзабек, А.Шәріп т.б.; балалар әдебиеті
мәселелерін арқау еткен Ө.Тұрманжанов, Ш.Ахметов, Б.Ысқақов, А.Нұрқатов,
Н.Ғабдуллин, Н.Төреқұлов, Р.Бердібай, М.Әлімбаев, Ш.Ыбыраев, Б.Ыбырайым,
Қ.Ергөбек, К.Матыжанов, К.Нұрлыбаева т.б. еңбектеріне сүйендік.
Зерттеудің құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 БАЛАЛАР ПОЭЗИЯСЫНЫҢ ЖАНРЛЫҚ КЕҢІСТІГІ
1.1 Қазақ балалар поэзиясының жанрлық ерекшеліктері
Көркем әдебиеттегі дәстүр мәселесіне бейнелеу әрекетіндегі өзгерістер
тұрғысынан келіп, халықтың рухани жағынан өсуіне, мәдениетінің түрлі салада
дамуына сай дәстүрлік белгілер де ұшталып, тарамдалып әр қырынан байқала
бермек. Халықтың әлеуметтік өмір-тұрмысына қарай ескі дәстүрлер жаңарады,
мән-мағынасы кеңейеді. Бейнелеу құралы ретінде атқаратын қызметі де
өзгереді немесе күрделене түседі.
Негізінде сөз, тіл, оның ішкі қасиеті дәстүрлік ұғым, түсініктердің
мазмұны болып табылса, дәстүр деп түйген дүниеміздің өзі бейнелеу құралы
ретінде формалық, түрлік қызмет атқармақ. Дәстүр онда белгілі ұлттық
әдебиеттің ішкі сырын, сапалық қасиетін аңғартуы себепті мазмұндық рөлде
танылса, бейнелеу, образ жасау амалы жағынан белгілі шығарманың, туындының
формасы, түрлік қасиеті ретінде де байқалмақ.
Мұндай қарым-қатынас көркем шығармадағы мазмұн мен форманың бірлігі,
әрі бірін-бірі толықтыруы жайындағы теорияға әбден сәйкес. Және ұлттық
мінез, психиканы аңғартатын дәстүр кең мағынасындағы мазмұнда, ал
шығарманың түзілу тәртібі, композициясы, бейнелеу амалдары жағынан форманы
білдіруі де осы белгілі теорияға бағынып жатыр” [1, 218-219], - деп ой
тарқатқан М.Базарбаев пікірінде көрініс тапқан теориялық тұжырымдар бүгінгі
балалар поэзиясындағы дәстүрлік жаңғырулар, жаңаруларға да қатысты. Бұл
ретте ғалымның: “Дәстүр онда белгілі ұлттық әдебиеттің ішкі сырын, сапалық
қасиетін аңғартуы себепті мазмұндық рөлде танылса, бейнелеу, образ жасау
амалы жағынан белгілі шығарманың, туындының формасы, түрлік қасиеті ретінде
де байқалмақ”,- деген пікіріне ерекше көңіл қоймақ абзал. Демек, қайсыбір
әдеби дәстүрдің қаншалықты жаңара өрістегенін бағамдау үшін екі жәйтке ден
қою қажет. Оның бірі – “әдебиеттің ішкі сырын, сапалық қасиетін аңғартатын
мазмұндық рөлі”, яғни әдебиеттің тақырып, көркемдік проблема, мазмұн, идея
жағынан толысуы; екіншісі – “шығарманың түзілу тәртібі, композициясы,
бейнелеу амалдары жағынан”, яғни түр, форма тұрғысынан жаңаруы яки жетілуі.
Бүгінде әдебиетіміздің маңызды буындарының біріне айналып үлгерген
балалар поэзиясының ұлттық көркемдік дәстүр мен өзге халықтар әдебиетіндегі
жаңашыл құбылыстарды қаншалықты деңгейде игеріп, өз тарапынан қаншалықты
жаңарта қолданып, көркемдік-шығармашылық кәдеге асыра алғанын пайымдау үшін
оған екі тұрғыдан назар салып, соған сәйкес ой тиянақтамақ жөн. Оның
біріншісі – көркемдік мазмұн да; екіншісі – көркемдік пішін мәселесі. Ал өз
кезегінде аталмыш екі мәселе өзара ұштаса келіп, әдебиеттегі түр, жанр
ұғымдарын айқындайтыны мәлім. Бұл жағдай, түптеп келгенде, балалар
поэзиясындағы көркемдік мазмұн мен пішін мәселелерін тұтастықта ала отырып,
түрлі кезеңдер еншісіндегі түрлі шығармаларда көрініс тапқан ортақ сипат-
белгілерді айқындауға және оларды тақырып, проблема, мазмұн, идеялық
үндестігі тұрғысынан жинақтай топтастыруға, соның нәтижесінде бүгінгі
балалар поэзиясының өзін ішкі түрлерге саралай жіктеп, сол негізде ондағы
көркемдік дәстүр мен жаңашылдық мәселелерінің деңгей-дәрежесін талдай
тануға мүмкіндік береді.
Қазақ балалар поэзиясын құрайтын үлкенді-кішілі шығармаларды көркемдік
мазмұн мен тақырыптық-идеялық жағынан ұқсастықтары бойынша топтастырып,
олардың әрқайсысын жекелей талдай тану арқылы бүгінгі ұлттық балалар
поэзиясының даму эволюциясын, қол жеткізіп үлгергені мен алда игерілуге
тиісті көркемдік биіктіктерді айқындай бағалауға болады. Бұл орайда біздің
мақсатымыз Р.Нұрғалидың жанр проблемасына байланысты айтылған: “Даму
процесінде жанрлар өзара ықпал етеді, бірін-бірі байытады; кейбір жанрлар
жаңғырып өссе, кейбіреулері өшеді, өледі. Жанр құбылысы дегенде – табиғи,
диалектикалық өзгерістерді айтамыз, әйтпесе шекарасыз, жағасыз, арнасыз
жанрлық форма жоқ. Бұл талап ескерілмесе, шығарма босаң, болжыр тартып,
көркемдік аяққа басылады, эстетикалық қасиет жойылады.
Кең мағынасында алғанда, типологиялық тұтастық сипаты бар эстетикалық
категория – жанр өз структурасында дамудың бұрынғы байлығын сақтай отырып,
әрбір жаңа шығармада соны сипатта көрінеді. Эстетикалық мазмұн белгілі
жанрлық қалыпта құйылып шығып, көркемдік элементтердің тұтастығын,
логикасын сақтап, диалектикалық бірлік, гармониялық келісім табады” [2, 9-
10],- деген пікіріндегі негізгі теориялық ойлармен орайласады. Өйткені
қазақ балалар поэзиясын ішкі түрлерге жіктей топтастырғанда, ол түрлердің
әрқайсысына типологиялық тұтастық сипаты бар эстетикалық категория ретінде
назар салдық.
Бұл тұста ескеретін жәйт – теориялық әдебиеттануда қалыптасқан “жанр”
ұғымы мен біздің қолданысымыздағы “ішкі түрлер” ұғымының бірдей мәндес,
теңдес ұғымдар болып табылмайтындығы. Себебі аталмыш ұғымдардың өзара
ұштасатын тұстары болғанымен, ірге ажыратар тұстары да баршылық. Бұл
жәйттердің қай-қайсын да қазақ балалар поэзиясының ішкі түрлеріне жекелей
тоқталған кезде аңғаруға болатыны анық.
Мәселеге осы тұрғыдан келген кезде ұлттық балалар поэзиясының көркемдік-
эстетикалық және тәрбиелеушілік деңгейін айқындайтын туындыларды тақырып,
проблема, көркемдік мазмұн, идея жағынан бірнеше ішкі түрлерге топтастыра
қарастыруға болады. Олар:
1. Қаһармандық (патриоттық) поэзия
2. Дәстүрлік яки тұрмыстық поэзия
3. Тағылымдық (дидактикалық) поэзия
4. Қиял-ғажайыпты поэзия
5. Пейзаждық поэзия
6. Танымдық поэзия
7. Юморлық поэзия
8. Мысал
9. Ойын поэзиясы.
Ішкі түрлерге бөле қарастыру қазіргі балалар поэзиясының біртұтас
поэтикалық мазмұнын құрайтын тақырып, проблема, идея мәселелерімен қатар,
әрқилы көркемдік элементтері мен құбылыстардың пайда болу, даму яки
жаңғыру, жаңару себептері мен уақыттық кезеңдерін де мүмкіндігінше дұрыс
бағамдауға септеседі деп білеміз. Сондай-ақ, бұл түрлердің бір-бірінен
мүлдем бөле-жарылып кетпейтінін де көңілде ұстау қажет. Өйткені қандайда да
бір көркем шығарма мазмұнында бірнеше мәселе қамтыла көрініп жататынын
ескерсек, негізгі мазмұнына сәйкес аталған түрлердің біріне жатқызылған
шығармада өзге түрдің яки түрлердің элементтері кезігуі де заңды құбылыс.
Осы жәйттердің қай-қайсын да назарға ала отырып, балалар поэзиясының ішкі
түрлерінің әрқайсысының негізгі мазмұнын айқындайтын көркемдік сипаттар мен
олардың ұлттық балалар поэзиясының дамуындағы дәстүрлілік және жаңашылдық
мәнін бағамдауға талпынып байқалық.
Қазақ балалар поэзиясының шығармашылық қазынасын құрайтын үлкенді-
кішілі туындылардың бір легін балаларға арналған қаһармандық (патриоттық)
поэзия ретінде топтастыра тануға болады.
Балаларға арналған қаһармандық (патриоттық) поэзия халқымыздың ел болу,
ел қорғау жолындағы ерлік дәстүрін, күрес-тартыстарын, Отан қорғау жолында,
сондай-ақ, ел амандығы жолында қаһармандықтың өшпес өнегесін танытқан
батырлардың асқақ бейнелерін арқау еткен туындылардан тұрады. Қаһармандық
поэзия – ұлттық балалар поэзиясының әдеби дәстүрі бағзы замандардан тамыр
тартып жатқан арналы тармақтарының бірі әрі төл әдебиетіміздің даму
жолындағы жаңашыл ізденістерден өнеге ала қалыптасқан, сонымен бірге өзге
халықтар әдебиетіндегі озық үлгілерден де шығармашылықпен үйреніп, оларды
жас ұрпақтың ұлттық жаратылысына бейімдей жаңғырта білген түрі.
Балаларға арналған қаһармандық поэзиядағы дәстүрлілік пен жаңашылдық
мәселелерін дұрыс бағамдау үшін жалпы әдеби дамуға тән сабақтастық,
жалғастық проблемасын айрықша құнттау қажеттігі түсінікті. Бұл орайда:
“Көркемдік ойлаудың ұлттық ерекшеліктері негізінде қалыптасқан әр халықтың
әдеби дәстүрі – бір кезең, бір дәуір емес, ұзақ ғасырлар тудырған, ұрпақтан
ұрпаққа беріліп, үнемі өзгеріп, түлеп, байып, дамып отыратын рухани игілік.
Қашанда әдеби дәстүр мен әдеби даму – әдеби қозғалыстың өзара ажырамас,
тығыз диалектикалық байланыстағы құрамдас қайнарлары. Жаңашылдық
ізденістерінің арнасы ең алдымен жүйелі дәстүрді игеруде жатыр” [3, 5],-
деген пікірге ден қоямыз.
Ел қорғау, елдік тұтастықты сақтау, ел амандығы жолындағы ерлік
тақырыбы – ұлттық әдебиетімізде халқымыздың күрес-тартыстарға толы
тарихымен етене тұтастықта қалыптасқан дәстүрлі тақырып. Бұл тақырыптың
халық ауыз әдебиетінде, түркі тілді көне жәдігерлерде, жыраулар поэзиясы
мен тарихи жырларда кеңінен көрініс табу себебі ел өмірінің өз шындығынан,
қажеттілігінен туындайды. Дәлірек айтқанда, тарихы алмағайып сын сағаттарға
толы халықтың ел қорғауды қасиетті парыз, батыр болмысты ұрпақ тәрбиелеуді
маңызды міндет тұтуы, соған орай қаһармандық рухын қандай жолмен болса да,
ұрпақ санасына сіңіруге ұмтылуынан туындаған заңды әрекет. Бұл ретте,
әсіресе көркем әдебиеттің, өлең-жырдың әсер-ықпалы аса жоғары екені
түсінікті. Ерлік, қаһармандық тақырыбының алыс-жақын дәуірлерде туған
фольклорлық және жазба әдебиет үлгілерінде маңызды орын иеленуінің басты
себебі де халық тарихының өмірлік шындығымен тығыз байланысты. Халқымыздың
бесіктегі балбөбектің өзінен:
Айыр қалпақ киісіп,
Ақырып жауға тиісіп,
Батыр болар ма екенсің?!
Қарағай найза қолға алып,
Жауға тиер ме екенсің?!
Қашқан жауды артынан
Түре қуар ма екенсің?!, - деп үміт ете жырлауынын себебі де
сондықтан.
Байқалып тұрғандай, балаларға арналған қаһармандық поэзияның дәстүрлі
тамыры көне дәуірлердегі Күлтегін, Оғыз ерліктерін дәріптеген ежелгі
жәдігерлерде, қазақ батырларының қаһармандығын жырлаған толғаулар мен
тарихи жырларда, 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс батырларының ерлігін
арқау еткен өлеңдер мен дастандарда, сондай-ақ, халық ауыз әдебиетіндегі
батырлық эпостардан бесік жырына дейінгі үлгілерде жатыр. Қаһармандық
тақырыбы, тақырыпты ашуға қызмет ететін ерлік күрестер мен ел игілігі
жолындағы жанқияр әрекеттерді бейнелеген көркемдік мазмұн, ел қорғауға даяр
ұрпақ тәрбиелеу міндеті уақыты жеткен мезгілде ұлт әдебиеті аясында жеке
арна түзген балалар поэзиясында заңды жалғастық тауып, шағын тақпақтан
ауқымды поэмаға дейінгі үлкенді-кішілі жанрлардағы шығармаларда балалардың
таным-түсінігіне, жас ерекшелігіне лайықтала жырланды.
Ерлік, қаһармандық, елжандылық тақырыбын түрлі жастағы балалардың
түсінік-біліміне лайықтай, бейнелі де әсерлі жырлаудың сәтті үлгілері
ретінде Ө.Тұрманжановтың “Ғажайып бағбанның алтын алмасы мен Асан бала
туралы ертегі”, “Алып кетпен”, Ә.Тәжібаевтың “Толағай”, Ә.Ахметовтің
“Халықбек” ертегілерін, Н.Баймұратовтың “Қанды жорық”, “Ер Төлеген”,
Н.Байғаниннің “Ер туралы жыр” дастандарын, М.Хакімжанованың “Мәншүк”,
Ә.Сәрсенбаевтың “Ұлым туралы ой”, “Намыс ұлы”, Д.Әбілевтің “Жас азамат”,
Ғ.Ормановтың “Бөбек жүрегі”, Қ.Аманжоловтың“Ақын өлімі туралы аңыз”
поэмаларын, Қ.Бекхожиннің “Таң алдында”, “Партизандар”, “Партизан анасы”
балладаларын, Ө.Тұрманжановтың “Батыр ата”, “Атаң қаны – қып-қызыл
қызғалдақтар”, Ә.Сәрсенбаевтың “Сен құрметте оны”, Д.Әбілевтің “Қазақ
қызы”, Ғ.Ормановтың “Аманкелді атамыз”, Қ.Бекхожиннің “Жиырма сегіз”,
“Жігіт”, Ж.Өмірбековтің “Нүркен батыр”, М.Әлімбаевтың “Мәншүк апай”,
М.Жаманбалиновтың “Батыр”, І.Мәмбетовтің “Менің көршім”, Ә.Дүйсенбиевтің
“Балдақты адам”, “Еске сақта”, “Ер Төлеген”, “Жеңіс туы”, Ж.Смақовтың “Ғани
ата”, Т.Молдағалиевтің “Дубосеково разъезінде”, “Бауыржан батыр”,
“Партизан”, “Жаса, Жеңіс!”, “Зоя қыз”, Қ.Баянбайдың “Белгісіз жауынгер”,
Е.Өтетілеуұлының “Тоқтар – тұңғыш ғарышкер”, Ж.Әбдірашевтің “Махамбет”
т.с.с. өлеңдер мен тақпақтарды атауға болады. Аталған жанрлардағы
шығармалардан тұратын балаларға арналған қаһармандық поэзияның басты
ерекшелігі тақырып пен көркемдік мазмұнның бала болмысына, жасына сәйкес
ашылуымен және әр жанрдың талабына лайықты жауап беруімен байланысты. Әр
жанрдың өз мүмкіндігі, өз ерекшелігі болатындықтан, тақырып пен көркемдік
мазмұн да сол ерекшелікке сәйкес ашылатыны, сюжет пен композиция да жанр
мүмкіндігіне лайықтала түзілетіні, басқаша айтқанда, поэма, баллада яки
өлеңде бейнеленген көркемдік мазмұнды тақпақ жанрында сол деңгейде жеткізу
мүмкін еместігі белгілі.
Мәселен, жаттап айтуға қолайлы жеңіл тіл мен әуезділікке, ырғақтылыққа
бейімділік танытатын тақпақта қандай маңызды тақырыптың өзі жанрдың осы
аталған негізгі талаптарына жауап беруі тиіс. Сонда ғана тақпақ балаларға
арналған поэзиялық туынды ретінде де, тәрбие құралы ретінде де өз міндетін
атқара алады. Бұл тұрғыда жанр үдесінен табылған жақсы үлгілердің бірі –
М.Әлімбаевтың “Мәншүк апай” тақпағы. Өйткені бұл тақпақта қаһарман қазақ
қызының бейнесі де жасалған, сол арқылы тәрбиелік мақсатқа да қол
жеткізілген. Алғашқы шумақта бала Мәншүктің мектепте “беске” оқығаны, оған
жұрттың қызыға қарағаны бейнеленеді де, одан кейінгі шумақтарда:
Соғыс бұлты төнгенде,
Серік болып ерлерге,
Жаудың бетін тойтарған,
Елдің кегін қайтарған.
Мәншүк апай – батыр қыз,
Ардақтаймыз атын біз.
Ұқсап Мәншүк апайға,
Өсіп келе жатырмыз,- деп, Мәншүктің ерлігі де, ерлікті ардақтау
қажеттігі де, ол үшін әр оқушы өзінің Мәншүк апайы сияқты үздік оқуы
керектігі де қарапайым тілмен айқын да әсерлі көрініс тапқан. Себебі тақпақ
жанры бейненің айқындығын, дәлдігін, тілдік қолданыстың түсініктілігін, ой-
идеяның анықтығын қалайды.
Ал балалар поэзиясындағы өлең, баллада, ертегі, дастан, поэма жанрлары
да үлкендер поэзиясындағы сияқты, әрқайсысының көлемдік ерекшеліктеріне
қарай көркемдік мазмұнды жан-жақты бейнелі жеткізу тұрғысынан да мүмкіндік
ауқымы ұлғая береді. Тақпаққа қарағанда, бұл жанрларда тәрбиелік ой-идея да
бейнелі ұсынылады. Мәселен, Т.Молдағалиев “Зоя қыз” өлеңінде Ұлы Отан
соғысында қайтпас қайсарлықтың, отаншылдықтың жарқын үлгісін танытқан Зоя
Космодемьянская ерлігінің поэтикалық көрінісін жасай отырып, әр азамат үшін
Отан қорғаудың ұлы парыз екендігін, Отанын сүйген адамның ажалдан да биік
тұратынын бейнелі жеткізеді. Нәтижесінде көркемдік мазмұн да, тәрбиелік
мақсат та бейнелілік аясында үндесе көрінеді:
Жұрт қарады оған аяп,
Деген жоқ ол: “Аяңыз”.
Қар үстінде жалаң аяқ
Келе жатты Зоя қыз.
...Қоштаспақ ол өлкесімен,
Өмір қандай тез еді!
Жендеттер де желкесінен
Мылтықтарын кезеді.
Қыз жүрегін тыңдап алып,
Ерге құшақ жаямыз.
Ажалға да тура қарап
Тұра берді Зоя қыз.
...Көрді дүние шын ерлікті,
Болды елге ол аңыз.
Ажалды да жеңіп шықты
Ерлігімен Зоя қыз.
Үзіндіден көрініп тұрғандай, ақын Зояның кім екендігін баяндап,
түсіндіріп жатпайды. Оның ерлікпен қаза тапқандығын өзгелердің және өзінің
әрекеттері арқылы бейнелейді. Ақын “Ажалды да тура қарап қарсы алып, жеңіп
шыққан” Зояның өз бейнесін жасау арқылы қаһармандық бастауы Отанды шексіз
сүю сезімінде жатқандығын, патриоттық сезімнің жеңімпаздығын ұғындырады.
Отанды сүю, Отанды қорғау қасиетті парыз екендігін ерлікті бейнелеу арқылы
жеткізеді. Өлеңнің тәрбиелік маңыздылығы да – осы бейнелілігінде. Өйткені
бейнелілік ой-сезімге әсер етеді, ойландырады, ой түйінін әркімнің өзі
жасауына мүмкіндік береді.
Балалар поэзиясы үшін, әсіресе жалпы түсінік аясы кеңейе бастаған,
қандай да бір мәселе туралы өзінше ойланып, өзінше қорытынды жасауға ұмтыла
бастаған жастағы балаларға арналған поэзияда, әсерлі бейнеліліктің мәні
әркез жоғары. Балалардың жас өзгерісіне орайласа пайда болатын осы
ерекшелікті ескергендіктен, балалар ақындарының ерлікті арқау еткен өлең,
баллада, ертегі, дастан, поэма жанрларындағы шығармаларында ой-идея ұсынуда
үгіт-насихат, ақыл-кеңестен, көркемдік мазмұнды жеткізуде әңгімелеу,
баяндаудан бой тартып, сюжет өрістетуде, кейіпкердің болмыс-бітімін
айқындауда бейнелілікке басымдық беруі оқырман баланың көркемдік-
эстетикалық талғам-танымын қалыптастыруда да, тәрбиелік әсерлілігі
тұрғысынан да маңызды роль атқарады.
Бейнелілік бала бойында отансүйгіштік сезімін қалыптастыруға қызмет
ететін қаһармандық поэзия үшін тіптен мәнді. Осы тұрғыдан келгенде, әдеби
ертегілердегі – Асан бала мен Бала (Ө.Тұрманжанов), Толағай (Ә.Тәжібаев),
Халықбек (Ә.Ахметов), дастан-поэмалардағы – Төлеген (Н.Баймұратов),
Нарсұтбай (Н.Байғанин), Мәншүк (М.Хакімжанова), Абдолла (Қ.Аманжолов) т.б.,
Қ.Бекхожин балладаларындағы партизандар сияқты кейіпкерлер және олардың ел
қорғау яки елге қызмет жасау жолындағы ерлік әрекеттері мен мінездері, әр
алуан сезім күйлері бала жанын баурап, қиялын жетелеп әкетер әсерлілігімен
дараланады. Бұл тұста әсерлілік бастауында әсіре бояу, жылтыр сөз емес,
көркем суреттілік, бейнелілік тұрғанын ескермек абзал.
Жас ұрпақ бойына отаншылдық сезімін сіңіруде айрықша маңыз иеленетін
балаларға арналған қаһармандық поэзия ұлттық әдебиетімізде Ұлы Отан
соғысынан кейінгі жылдарда өрістей көрінді. Осы жылдардан бергі аралықта
жанрлық жағынан да, көркемдік сапасы тұрғысынан да жетілу үстінде келе
жатқан қаһармандық поэзия алдағы уақытта да тәуелсіз елдің ұл-қыздарын
отаншылдыққа тәрбиелеуде өз міндетін атқара берері анық. Бұл бағытта
бүгінгі таңда жырланар негізгі тақырыптар алыс-жақын дәуірлердегі ата-
бабалардың тарихи ерліктері, ел болу жолындағы күрестері, тәуелсіздік
қаһармандары, тәуелсіз елдің ерлері мен олардың ұлағатты еңбегі болуы
қажет. Сонымен бірге бүгінгі қаһармандық поэзияда ескерілуі тиіс жәйттердің
бірі – бүгінгі ұрпақтың көзқарасы мен дүниетанымында, ақпараттық білімінде,
айналадағы қандай да бір құбылыстарды қабылдауы мен бағалауында уақыт
дамуына байланысты пайда болған өзгерістер. Жас ұрпақ санасындағы,
өміріндегі өзгерістер балалар әдебиетінің кез келген тармағынан заманға
лайық жаңалықтар, жаңашыл ізденістер күтуі де заңдылық. Бұл жағдай бүгінгі
балалар поэзиясына жүктелер міндеттің еселене түскенін айғақтайды.
Қазақ балалар поэзиясында өзіндік жемісті арна құрап отырған ішкі
түрлердің бірі – көркемдік-шығармашылық бастауы тереңнен тамыр тартып
жатқан дәстүрлік яки тұрмыстық поэзия.
Балаларға арналған дәстүрлік поэзияның мәні мен өзіндік белгілерін
танытатын сипаттарды бағамдау барысында: “Әдебиет дамып кемелдене түскен
сайын оның жанрлары да дамып, өркен жайып жетіле түспек, құбыла да құлпыра,
жаңа сипат мүмкіншіліктерін аша түспек. Көркем сөз өнерінің тіл, стиль
шеберлігі де сол сықылды. Жанрдың жетілуі мен көркем шеберліктің жетілуі
бірінсіз бірі жоқ тығыз байланысты құбылыстар болғандықтан, ғылыми-зерттеу
жұмысында бұл екеуін қатар алып қараған мақұл. Өйткені бұл екеуі де
шығарманың көркемдік қасиетін анықтайтын маңызды формалық категориялар” [4,
10], - деген пікірдегі негізгі ой түйініне ден қоймақ ләзім. Бұл жерде жанр
мәселесіне қатысты айтылған ойларды ұлттық әдебиеттің бір саласын құрайтын
балалар поэзиясына байланысты да қарастыруға болады. Себебі балалар
поэзиясы да – біртұтас ұлт әдебиетінің кемелдене дамуының, өз ішінен жаңа
мүмкіндіктер аша, салалана өркендеуінің көрінісі. Бұл жағдай балалар
поэзиясының түп негізі ұлттық көркемдік дәстүрде жатқанын айғақтап қана
қоймайды, сонымен бірге әдебиетіміздің даму тарихында уақыттық тұрғыдан
кешеңдеу танылған балалар поэзиясында ұлттық әдебиеттегі түрлер мен
жанрлардың жаңғыра, жаңара көрінуінің себеп-сырын да аңғартады.
Халық әдебиетінің құрамдас бір бөлігі – балалар фольклорындағы дәстүрі
қалыптасқан түрлерді жаңа уақыттағы қоғамдық-әлеуметтік өзгерістерге, сол
өзгерістер ортасында өмір сүріп жатқан балалардың таным-түсінігіндегі
ерекшеліктерге бейімдей, жаңа мазмұн үстей жаңғыртқан шығармалар негізінде
балалар поэзиясының бір арнасын түзетін дәстүрлік яки тұрмыстық поэзия
қалыптасты.
Балалар поэзиясының бұл түрін дәстүрлік яки тұрмыстық поэзия деп атауға
себеп болар екі жәйт бар. Оның бірі бұл түрдің құрамына енетін туындылардың
халықтың тұрмыс салтына, дәстүр-жоралғыларына байланысты жазылуы болса,
екіншісі – осы туындылардың қай-қайсысының да халықтық әдебиеттегі
көркемдік дәстүрді үлгі тұтуы, заман өзгерісі мен қоғам дамуына байланысты
жаңа мазмұн үстей жаңғыртуы. Балаларға арналған дәстүрлік поэзияның мәні
баланы дүниеге келген сәтінен ержетуіне дейінгі аралықта көркем сөзбен
тәрбиелеуге жол ашатын өлең-жырлар арқылы айқындалады.
“Поэзия деген сөздің өлең, жыр деген мағынасынан басқа, ретіне қарай,
көркемдік, әсемдік деген мағынанын да беретіні тегін емес. Поэзия терең,
нәзік сезімнен туады. Ол көңілдің толқынын, жүректің лүпілін білдіреді” [5,
9],- дейді З.Ахметов. Балаларға арналған дәстүрлік поэзияға осы тұрғыдан
келсек, ол келешектің иесі – жас ұрпақты халықтың ғасырлар бойына
қалыптасқан көркемдік-шығармашылық дәстүріне сүйене отырып, “көңілдің
толқыны, жүректің лүпілі” арқылы тәрбиелеуді көздеген көркем шығармалардан
тұратынын көреміз. Демек, жаңа мазмұнды дәстүрлік поэзияға қажетті негізгі
сипат – көңіл толқыны, жүрек лүпілінің” шынайылығы, ой-сезімнің, үміт-
арманның шыншылдығы. Балалар поэзиясына тән бұл түрдің көркемдік қуаты
дәстүрлілігінде, бейнелеу шынайылығында жатыр.
Аталмыш түрді даралайтын негізгі сипаттардың бірі болып табылатын
дәстүрлілік мәселесі балалар фольклорында қалыптасқан дәстүрлі тақырыптар
мен мазмұн, пішіндік өлшем, тілдік қолданыстармен сабақтас. Алдыңғы бөлімде
айтып өткеніміздей, фольклортанушы Ш.Ыбыраев қазақ балалар фольклорында
дәстүрі қалыптасқан санамақ, бесік жыры, тұсау кесу жыры, төрт түлік
жырлары, ойын өлеңдері, өтірік өлеңдер, тақпақтар, қаламақ, сұрамақ, арнау-
тілек өлеңдері, мазақтау сияқты жанрлық түрлердің бар екендігін көрсетеді.
[6]. Жазба әдебиетімізде балаларға арналған дәстүрлік поэзия да осы
жанрларды жаңғыртуымен айқындалады. Балалар фольклорына тән бұл жанрлар
қатарынан санамақ, бесік жыры, төрт түлік жырлары, өтірік өлең, тақпақ,
мазақтамалардың жазба поэзияда жиі кездесетінін, ал басқаларының кейбірі
әредік ұшырасса, кейбірі мүлдем пайдаланылмай жүргенін де және оның
себептерін де сөз орайында алдыңғы бөлімде айтып өткен болатынбыз. Сол
себепті бұл тұста балалар фольклорындағы дәстүрлі жанрлардың және оларға
етене тақырыптар мен мазмұнның балаларға арналған жазба поэзияда қаншалықты
жаңара, жаңғыра дамығанын бағамдау үшін олардың кейбір үлгілерін өзара
салыстырып байқалық. Мәселен, дүние есігін ашқан балбөбек құлағына алғаш
жететін өлең түрі – бесік жыры – балалар фольклорына да, балалар поэзиясына
да тән болып келеді.
Балалар фольклорындағы “Бесік жырының” мазмұны:
...Айналайын шырағым,
Көлге біткен құрағым!
Маңдайдағы құндызым,
Аспандағы жұлдызым!
Әлди-әлди, әлди-ай,
Әлди, бөпем, ұйықта жай,- деп келетін болса, балалар поэзиясының
жеке арна тартқан кезеңіндегі бір үлгісі – М.Жұмабаевтың “Бесік жыры”:
...Алмас қылыш,
Найза құрыш
Белге буарсың.
Сен, сырттаным,
Арыстаным,
Жауды қуарсың.
...Жаным да сен,
Тәнім де сен,
Қарашығым-ай!
Әлди, бөпем,
Әлди бөпем,
Әлди, әлди, әлди-ай!,- [7]. деген мазмұнда жырланады. Ал
өткен ғасырдың екінші жартысында Ж.Смақов қаламынан туған “Бесік жырының”
мазмұны:
Қыстың күні сықырлап,
Мұз жарылды сытырлап.
Айдың аппақ жарығы,
Маяда малдың арығы.
Аю маң-маң басады,
Бұғы үркіп қашады.
Орман іші көңілді,
Ағаштан ақ қар себілді.
...Аю мұнда баспайды,
Атаң атып тастайды.
Аппақ, аппақ, аппағым,
Тыныш ұйықтап, жат, жаным!, [8]. - деген үлгіде келеді.
Мысалға алынған халықтық “Бесік жырында” емірене жақсы көру сезімі
айрықша танылса, М.Жұмабаевтың “Бесік жырында” бұл сезім балбөбектің
келешегінен күтер ішкі тілек, арманмен ұштаса көрінеді. Ол тілектің өзі
ақын өмір сүрген уақыттың ерекшелігінен туындап жатқаны аңдалады. Ал
Ж.Смақовтың “Бесік жырындағы” көркемдік мазмұн шындық пен ертегілік бояуы
аралас суреттілігімен, динамикалығымен ерекшеленеді. Бұл ерекшелік те уақыт
өзгерісіне сәйкес пайда болған жаңашылдық екені анық.
Осы сипатты жаңару, жаңғыру үрдісі балаларға арналған дәстүрлік поэзия
құрамындағы бесік жыры, тұсау кесу жыры, төрт түлік жырларының қай-
қайсысына да тән. Байқалып тұрғандай, балалар поэзиясының бұл түрін балалар
фольклорында бесік жыры, тұсау кесу жыры, төрт түлік жырлары аталатын
жанрлар құрайды. Бұл тұстағы ерекшелік шығармалардың көркемдік мазмұны мен
бейнелеу тәсілдеріндегі уақытпен үндес жаңашыл ізденістердің нәтижесімен
байланысты. Оның бір үлгісі жоғарыда сөз болған М.Жұмабаев, Ж.Смақов
ізденістерінен көрінеді. Сондай-ақ, дәстүрлік поэзияның ұлттық балалар
поэзиясының алғашқы туу кезеңінен бастап үздіксіз жалғасып келе жатқанын
айту абзал.
Дәстүрлік поэзия сияқты, жазба балалар поэзиясының барлық кезеңіне де
етене болып отырған түр – тағылымдық (дидактикалық) поэзия.
Жалпы, жас ұрпаққа арналған әдебиетте үгіт-насихаттық, ұлағат-ғибраттық
мазмұнға құрылған, тәрбиелік мақсаттағы ой-идеясын анық ұсынатын тағылымдық
поэзияның болуы – заңды құбылыс. Өйткені балалар әдебиетінің өзі бірінші
кезекте ұрпақ тәрбиесіне бағдар ұстанады. Бұл тұрғыдан келген жағдайда
тұтастай балалар әдебиетінің өзін де тағылымдық әдебиет ретінде тануға
болады. Алайда бұл жерде ескеретін жәйттердің бірі сол тағылымдық мақсаттың
қандай үлгіде берілуіне байланысты. Біртұтас балалар поэзиясын бірнеше ішкі
түрлерге бөлуге мүмкіндік беретін жағдай да тәрбиелік ой-идеяның қандай
үлгіде ұсынылуынан туындайды.
Тағылымдық поэзия, негізінен, жасөспірімдерге дейінгі аралықтағы
балаларға арналады. Оның себебі балалардың жас ерекшелігіне орайласа
олардың психикасында пайда болатын өзгерістерге байланысты. Нақтылай
айтқанда, есеюге бет түзей бастаған жасөспірім қай мәселеге де өзінше
қарап, өзінше баға беруге, өзінше әрекет етуге ұмтыла бастайтыны, соған
орай үлкендердің тікелей айтылған ұлағат-кеңесін ұната бермейтіні белгілі.
Бұл кезеңде оған ашық ақыл, тікелей ұлағат айтқаннан гөрі, қандай да бір ой-
идеяны оның өзі ойланып тапқандай әсер ететін үлгіде ұсыну абзал. Сол
себепті балаларға арналған тағылымдық поэзия құрамындағы шығармалардың
бөлігі үлкендердің іс-әрекетін де, айтқан ақыл-кеңесін де дұрыс деп
қабылдайтын 4-5 жастағы сәбилер мен 10-11-лер шамасындағы жеткіншектер
аралығындағы балаларға бағдар ұстанады да, жанрлық тұрғыдан тақпақ, өлеңдер
болып келеді.
Бүгінгі ұрпаққа арналған тағылымдық поэзияның поэтикалық дәстүрлі
тамыры әрісі ежелгі дәуірлердегі дидактикалық дастандар мен жыраулардың
заман, өмір, адам жайындағы толғау жырларында, берісі ХІХ-ХХ ғасырлардағы
ағартушы-демократтар мен ағартушы ақындар поэзиясындағы озық ғылым-білімге,
жалпыадамзаттық мәдениетке, өркениетке, адамгершілікке, жақсылыққа үндеген
өлеңдерде жатыр. Әсіресе, жыраулар мен ағартушы-демократ ақындар
поэзиясының әсер-үлгісі айқын танылады. Десек те, балаларға арналған
тағылымдық поэзия – өзінің алдындағы дәстүрдің көшірмесі емес, әдеби
дәстүрді шығармашылықпен игере отырып, уақыттың алға басуына, әдебиеттің
алға озуына сәйкес, оған жаңа мазмұн дарыта, жаңашыл көркемдік реңк үстей
жаңғыртушы. Оның бір үлгісін Ө.Тұрманжановтың “Ей, балалар, балалар!”
өлеңінен көруге болады:
Ей, балалар, балалар!
Бірің – шекер, бірің – бал,
Бірің – қайың, бірің – тал.
Жас кезіңде ойнап қал,
Ойнап жүріп ойлап та ал,
Ой түбінде жатар бал!
...Гүл-гүлден шымшып бал жиған,
Жесін деп сендер ол жиған.
Қанатын желге сындырған...
Сонда да жұмыс тындырған
Бал араға көзің сал!
Жұмысын көр! Тәлім ал!
Кітаптың беті – гүл-лала,
Оқыған бала – бал ара. [9].
Өлеңнің балаларға тікелей бағыттала жазылу үлгісі, ырғақ, буын саны,
белгілі бір көріністерге әдейілеп екпін түсіруі, айтар идеясы
Ы.Алтынсариннің “Кел, балалар, оқылық” өлеңін еске салғанымен, екі ақынның
ой-идея жеткізу тәсілдерінде айырмашылық бар. Ы.Алтынсарин оқу-білімнің
қажеттігін:
...Сауысқанның тамағы
Шоқуменен табылған.
Өнер-білім бәрі де
Оқуменен табылған.
Кел, балалар, оқылық,
Оқығанды көңілге
Ықыласпен тоқылық!- деп ашық жеткізсе, Ө.Тұрманжанов өлеңінде
ұзақты күн дән жиған құмырсқаның, бал жиған араның тынымсыз тірлігі
суреттеліп, оларға баланың назарын аударта отырып:
Кітаптың беті – гүл-лала,
Оқыған бала – бал ара,- деп ишаралай ұсынады. Ақын “Оқу оқы!”
деп ашық айтпағанымен, айтары түсінікті.
ХІХ ғасыр ақыны Ы.Алтынсариндегі салыстырмалы параллель баяндау
(Сауысқанның тамағы шоқуменен табылған...) түрінде жасалса, Ө.Тұрманжановта
баланың көз алдында болып жатқан тіршілік көрінісі үлгісінде беріледі.
Ө.Тұрманжанов өлеңіндегі көркемдік жаңашылдық та осы ерекшеліктен туады.
Яғни ол тағылымдық идеясын құмырсқа мен араның тірлігін бейнелей отырып,
баланың өзін ойландыра отырып жеткізеді. Бұл – жалпы бала болмысының және
балалар поэзиясының өзіндік ерекшеліктерін ескергендіктен туындаған жаңашыл
ізденіс жемісі.
Бүгінгі ұрпақ талабынан табылар тағылымды поэзия үлгілері балалар
ақындарының бәрінен де табылады. Кейінгі кезеңдерде ақындар жекелеген
тақпақ, өлеңдермен қатар, поэзиялық циклдер де ұсына бастады. Бұл бағыттағы
жемісті ізденістер Ж.Әбдірашев шығармашылығынан көрінеді. Мәселен, оның
“Әулет әліппесінен”, “Отан!” деген – осы ара”, “Абай – біздің бабамыз”
сияқты топтамалары бала оқырманға бейнелі тағылымымен әсер етеді. Ақын
“Әулет әліппесінен” циклінде:
Ойнап-күліп жүру керек,
Ойлап жүріп-тұру керек!
Жеті жасқа жетпей бала
“Жеті атасын” білу керек!- деп ақыл айта келіп, жеті атасын
білмеудің “жетесіздік” боларын ескертеді де, жеті атаны құрайтын ұрпақтарды
рет-ретімен тақпақ үлгісін пайдалана отырып, әсерлі түсіндіреді.
Ал “Абай – біздің бабамыз” циклінде Абайдың өлең жолдарындағы ойларды
бала санасына сіңіруді көздейді. Сондықтан да ақын циклді құрайтын әр
тақпақты:
...“Қызық қуған жаманға
Қас бол!”- депті атамыз
“Бір-біріңе әманда
Дос бол!”- депті атамыз”,- деген үлгіде жаза отырып, тақпақ
түйінінде:
Өсиетін Абайдың
Орындап жүр қалай кім?- деп сауал қойып отырады да, цикл
соңында:
Осыдан-ақ білеміз
Ой-өресін талайдың!.,- астарлай түйіндейді. [10].
Намысы бар бала осыдан кейін-ақ Абай әлеміне құрметпен қарауға ұмтылса
керек. Ақынның көздегені де жалаң ақыл айту емес, балаға әсер ету
болғандықтан, бұл тәсілдің жемістілігі де анық аңдалып тұр.
Демек, балаларға арналған қазіргі тағылымдық поэзия – халқымыздың
көркемдік дәстүрінен нәр ала отырып, өз кезегінде ұлағаттық-насихаттық ой-
идеяны әсерлі жеткізу тұрғысынан бейнелілік тәсілдерін ұтымды пайдалану
бағытында жемісті ізденістер жасап келе жатқан балалар поэзиясының бір
түрі.
1.2 Қазақ балалар поэзиясының жанрлық тұрғыдан даму мәселелері
Қазақ жазба балалар поэзиясы – ұлт әдебиетінің бірнеше ғасырлар бойына
ұласып жатқан көркемдік даму, толысу кезеңдерінде іштей жетіле келіп, ХХ
ғасырдың алғашқы отыз жылдығы көлемінде біртұтас ұлт әдебиеті аясында өз
арнасын тауып, одан кейінгі кезеңдерде өзіндік болмыс-бітімін айқындай
дамып келе жатқан әдебиет саласы.
Осы тұрғыдан алғанда, балалар поэзиясын бүгінде проза, драма сияқты
қажетті әдеби түрлері мен жанрларын түгендеп үлгерген қазақ балалар
әдебиетінің көшбасшы саласы деуге келеді. Біз бұл тұста ХІХ ғасырда
Ы.Алтынсарин қаламынан туған прозалық шығармаларды жоққа шығарғалы отырған
жоқпыз. Мәселе қазақ балалар әдебиетінің жеке сала ретінде танылып, дамыған
уақытына байланысты. Ал бұл кезеңдегі, яғни өткен ғасырдың 20-30 жылдарынан
бергі аралықтағы, балалар әдебиетінің алғашқы жылдарында балаларға арналған
шығармалардың поэзиялық үлгіде болғаны белгілі. Оның да өзіндік себептері
бар. Ең басты себеп поэзияның ерекшелігіне байланысты. “Поэзия,- дейді
З.Ахметов,- сөз өнері, көркемдік шеберліктің теңдесі жоқ озық үлгісі. Оның
үстіне поэзияның аса маңызды әлеуметтік, қоғамдық құбылыстарды бейнелеп
көрсете алатын зор мүмкіншілігі бар. Ол – айналамыздағы дүниені, өмірді
танып-білудің күшті құралы, біздің қоғамдық ой-санамыздың, көркемдік,
эстетикалық сезіміміздің үлкен, өнімді саласы. Сондықтан поэзиядағы сөз
суреттілігі, бейнелілігі өмір шындығынан нәр алып, соған тікелей жалғас
туады. Сөз қолдану шеберлігі, көркемдік шеберлік дегеніміз өмір
құбылыстарын танып-білу, ұғып-түсіну қабілетімен, көркем ой-сезім
қуаттылығымен терең тамырласып, қабысып жатады” [5, 7]. Сонымен бірге бұл
тұста поэзияның қазақ әдебиеті үшін көркемдік дәстүрі кемел үлгі екендігін
де назарда ұстау қажет.
Балалар поэзиясының жеке әдебиет саласы ретінде дамуға бет түзеуі,
біріншіден, қазақ әдебиеті тарихында профессионалдық мазмұндағы балалар
әдебиетінің пайда болғандығын айғақтаса; екіншіден, ұлттық жазба әдебиеттің
салалана өркендеуге бет түзегенін, яғни кемелдену кезеңіне бағдар алғанын
байқатты. Уақыт оза келе бұл екі жағдай да тарихи шындыққа айналды.
Профессионалдық үлгідегі қазақ балалар поэзиясы алғашқы қадамынан
бастап-ақ балалар әдебиетіне жүктелер қос міндетті – әдеби-көркемдік және
тәрбиелеушілік міндеттерді – болмыс-бітімінде тел ұштастыра алды. Оның
негізгі сыры – ұлттық балалар поэзиясының ізашар сүрлеуінің бастауында
М.Жұмабаев, С.Сейфуллин, І.Жансүгіров, Б.Майлин сынды әдебиет алыптарының
тұрғандығына байланысты.
Қазақ балалар поэзиясының даму жолында да осыған ұқсас жағдайлар болды.
Ол жайында алдыңғы бөлімдерде айтылғандықтан, қысқа қайырсақ, Ы.Алтынсарин,
А.Құнанбаевтардан басталған ағартушы-демократтық әдебиет өкілдерінің
шығармаларындағы балаларға қатысты мәселелер, негізінен, өнер-білімге,
ғылым-мәдениетке үндеу бағытында келіп, тағылымдық-тәрбиелік мазмұнда
көрінгені белгілі. Алайда бұл жағдай балалар поэзиясының түп бастауында
тұрған Ыбырай, Абай шығармаларында көркемдік мәселелері кемшін түсіп жатты
деуге негіз бола алмайды. Өйткені сол дәуірдегі біртұтас ұлт әдебиеті
құрамында жекелеген көріністер сипатында танылған балалар поэзиясының
алғашқы үлгілерінің өзінде көркемдік және педагогикалық мақсаттар қойындаса
көрінді. Ұлттық балалар поэзиясының қайнар бастауында тұрған шығармалардың
көркемдік ерекшеліктеріне зер салу барысында бұл мәселе жайына да тоқталған
болатынбыз.
Бұл тұста назар аударуды қажетсінетін мәселе – қазақ жазба балалар
поэзиясының М.Жұмабаев, С.Сейфуллин, І.Жансүгіров, Б.Майлиндердің балаларға
арналған шығармалары арқылы бірден көркем әдебиет саласы ретінде
танылғандығы. Профессионалдық балалар поэзиясының ізашар алыптары ұлт
әдебиетінде жаңа құбылыс ретінде танылған бұл саланың көркемдік және
тәрбиелеушілік мақсаттарды тел ұштастырған өзіндік ерекшеліктерін
белгілеуде де, төл жанрларын айқындауда да маңызды роль атқарды. Нақтылай
айтқанда, халық әдебиетінде дәстүрі қалыптасқан көркемдік үлгілерді жазба
балалар поэзиясының талаптарына, уақыт өзгерісіне лайықтай жаңғыртты, жаңа
мазмұн үстеді.
Сонымен бірге өз тараптарынан жаңашыл ізденістер жасай отырып, балалар
поэзиясының төл жанрларын айқындады, ол жанрлардың көркемдік бағыт-бағдарын
белгіледі. Балалар поэзиясын шығармашылық өнер ретінде танып, балаларға
арналған туындының көркемдік маңызына, шынайылығына, әсерлі болуына және
тәрбиелік мәніне айрықша ден қойды. Сондықтанда олардың шығармалары балалар
поэзиясының белгілі бір кезеңдегі ізашары болып қана қалмай, қазіргі уақыт
үдесінен де табылып отыр.
Олардың балаларға арналған шығармаларының өміршең болуының тағы бір
сыры аталған ақындардың шығармашылық тұлға ретіндегі ұстанымдарының
дұрыстығында, яғни өмірлік шындыққа сүйенуінде жатыр. Бұл ретте: “Суреткер
әдетте кәдімгі табиғатта бар заттар баламасы бойынша жаңа дүниелер жасауға
тырысады. Байырғы жаратылыс ажары қосалқы көп белгілерінен арылып, тазарып,
адам жанының рухани ізгі туындысы ретінде көрінетін өнер сұлулығының
өміршеңдік сипаты да осы нақтылық, ұқсастық өнегесінде жатыр” [11, 103],-
деген пікірдегі ой дұрыстығына ден қойсақ, ұлттық балалар поэзиясының
ізашар тобының суреткерлік өнегесінің мәні шығармаларында өмірлік шындықты
арқау етуінде жатқандығы байқалады. Демек, жазба балалар поэзиясының
бастауында тұрған М.Жұмабаев, С.Сейфуллин, І.Жансүгіров, Б.Майлиндердің ең
маңызды қызметі ұлттық балалар әдебиетінің реалистік дәстүрде өрістеуіне
нұсқа көрсетуі болды.
Аталған ақындардың шығармашылық тағылымдарының бірі халық ауыз
әдебиетіндегі дәстүрлі жанрлардың кейбірін балаларға арналған поэзияда
жаңғыртып, сол арқылы кейінгі буынға әдеби дәстүрді игерудің өнегелі жолын
көрсетуі болса, келесі бірі үлкендер әдебиетіндегі жанрларды балалар
поэзиясы талаптарына лайықтай пайдаланудың үлгілерін ұсынуы болғаны анық.
Олардың бұл бағыттағы ізденістері, көркемдік-шығармашылық жаңашылдықтары,
шығармаларының тақырыптық-мазмұндық ерекшеліктері, сюжет өрістетудегі және
пішіндік-композициялық жаңалықтары, тілдік-бейнелік қолданыстарына тән
даралық сипаттар хақында алдыңғы бөлімде айтылғандықтан, бұл тұста тек
негізгі жәйттерді ескеру абзал.
Мәселен, халықтық көркемдік дәстүрді жаңғырту бағытындағы М.Жұмабаев
пен С.Сейфуллин ізденістері бесік жыры, тақпақ жанрларында, І.Жансүгіровте
тақпақ, Б.Майлинде бесік жыры немесе әлди өлең, тұсау кесу өлеңі
жанрларынан танылады. Ал балалар поэзиясында қалыптастырған жанрлық
жаңалықтары суретті кітапшалар, әртүрлі тақырыптағы өлеңдер, мысал мәндес
өлеңдер, әдеби ертегілер болып табылады.
Ұлттық балалар поэзиясының табиғатында болуға тиісті көркемдік және
педагогикалық негізгі сипаттардың айқындалуында да осы буынның үлесі зор
болды. Осы орайда жалпы балалар әдебиетіне қойылатын талаптар жайында
айтылған кейінгі кезеңдегі пікірлердің біріне назар аударсақ, онда:
“Біріншіден, балаларға арналған шығармалардың идеялық тақырыбы мен сюжеттік
арқауы жеңілдеу келсе, оның есесіне сол сюжеттің өрнегі саналатын фабуласы
шытырман да жалтарғыш, кесте түрі келісті де қызықты, өрнек бояуы ойнақы да
өзгерімпаз болуға тиісті. Басқаша айтқанда, үнемі бір күрт құбылысты, үнемі
бір шұғыл қимылды, декорациялық көріністерін де тез ауысуын тілейтін,
кәдімгі бала оқырмандардың өз талаптарына сай алуан әрекетті болуы шарт.
Екіншіден, балалар әдебиеті балғын оқырмандардың өз масштабтарына, дүние
тану түсініктеріне лайық болуға, олардың көңілді, балғын өмірлерімен
үндесіп жатуға, балалық әлеміне жаңа адамдар, жаңа құбылыстар ендіруге
тиісті. ...балалар кітаптарының кейіпкерлері барынша батыл әрекет иелері,
мақсатты күрес отын тұтандыра білетін өткір де тік, көңілді де жарқын,
тіпті сотқарлықтан да қаражаяу емес, жігерлі адамдар болуы керек.
Кейіпкерлер арасында қайшылықтар мен қақтығыстар болып тұруы да шарт.
Әрине, ұнамды кейіпкер сүйкімді де батыл әрекеттері арқылы оқырман
мейірімін өзіне аударуға тиісті” [12, 369-370],- деп көрсетілетін
талаптардың қай-қайсы да балалар поэзиясындағы ізашар буынның
шығармаларында өз дәрежесінде көрініс тапқанын аңғарамыз. Мысал үшін
М.Жұмабаевтың “Сал, сал білек, сал білек” аталатын халықтық тақпақ
үлгісінде жазылған шығармасына зер салалық:
...Сал, сал білек, сал білек,
Сабағыңа бар, білек.
Қыдыра берме қалтиып,
Етегіңмен қар күреп.
Сал, сал білек, сал білек,
Сұлу талдай тал білек,
Оқып-оқып, бір асқан
Әлім болып қал, білек.
Мағжанның бұл шығармасының жанры – тақпақ.
Ал шығарманың жанр талабына қаншалықты жауап бере алғандығын әрі ақын
жаңалығын бағамдау үшін, әуелгі кезекте, “тақпақ” жанры жайында айтылған
пікірлерді назарға алған жөн. А.Байтұрсынов анықтамасы: “Салт-санасына
сәйкес пікірлерді келтесінен келтіріп, өлең түрінде ұйқастырып айту –
тақпақ болады. Тақпақ қысқара-қысқара маңызданып барып мақалға айналып
кететін де жері бар. Мақалдарды құрастырып қосып айтқанда, мақалдар
тақпаққа айналып кететін де жері бар” [12, 248],- деп келсе, балалар
фольлорын зерттеуші К.Ісләмжанұлы: “...балалар реперуарындағы тақпақтардың
көпшілігі, негізінен, үлкендер шығармашылығынан ауысқан. Мұның себебі бұл
жанрдың табиғи ерекшеліктеріне тікелей байланысты. Яғни, оның көлемінің
шағындығы, үндестігі күшті толымды ұйқасқа құрылатындығы, дыбыстық, сөздік
қайталаулардың молдығы, айшықты оралымдарға байлығы – осылардың барлығының
өлеңді жаттап алып, мәнерлеп айтуға (тақпақтап айтуға) жеңілдік жасайтыны –
балаларды өзіне баурай тартады,- дей келіп,- ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1 Балалар поэзиясының жанрлық кеңістігі
1. Қазақ балалар поэзиясының жанрлық ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ..6
2. Қазақ балалар поэзиясының жанрлық тұрғыдан даму
мәселелері ... ... ... .17
2 Балалар поэзиясының жанрлық-көркемдік дамуы
2.1 Қазақ балалар поэзиясының қысқа тақырыптық
ерекшеліктері ... ... ... ... .33
2.2 Қазақ балалар поэзиясындағы көркемдік
кестелері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...47
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .70
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 75
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі Қазақ балалар поэзиясы – бүгінгі ұлттық
әдебиетімізде көркемдік-шығармашылық және тағылымдық-тәрбиелік мақсаттарды
тел ұштастыра дамып келе жатқан және соған байланысты өзіндік
ерекшеліктерімен танылып отырған әдебиет саласы.
Балаларға арналған әдеби туындылардың қай-қайсысында да көркемдік және
педагогикалық талаптардың етене байланыста көрінуі негізгі қажеттілік
болғандықтан, еңбекте балалар поэзиясын айшықтайтын көркемдік мәселелері
балалардың жас ерекшелігіне сәйкес олардың ой-санасында, таным-түсінігінде,
көзқарасында болатын психикалық өзгерістермен және сол өзгерістерден
туындайтын тәрбиелік-тағылымдық әсер ету жолдарымен сабақтастықта
қарастырылады. Сондықтан да балалар поэзиясында бірінші кезекте ескерілуге
тиісті психологиялық-педагогикалық талаптар айқындалып, көркемдік және
эстетикалық мәселелер сол талаптардан өрістетіле зерделенді.
Ұлттық балалар поэзиясы – қоғамдық-тарихи, мәдени құбылыс. Сондықтан да
оның пайда болуын белгілі бір кезеңдегі қандай да бір сыртқы әсер-ықпалдың
нәтижесі ретінде тану дұрыстыққа бастамайды. Қазақ әдебиеті тарихында
балаларға арналған жазба поэзияның алғашқы үлгілері ХІХ ғасырдағы ағартушы-
демократ ақындар шығармашылығы арқылы көрінгенімен, біртұтас ұлттық әдебиет
аясында өзіндік даралық белгілері біртіндеп жетіліп келген қазақ балалар
поэзиясының түпкі көркемдік негіздері ұлттық мәдени-әдеби мұраларда жатыр.
Еңбекте осы мәселе дәйектеле айқындалды.
Балалар поэзиясы – уақыт дамуына орайласа туындайтын түрлену, жаңғыру,
жаңару сияқты алуан сипатты өзгерістерге бейім көркемдік-шығармашылық
құбылыс. Оның ішкі мазмұны мен сыртқы бітіміндегі бүгінгі көркемдік
белгілерінің пайда болу және қалыптасу жолдарын тарихи-шығармашылық
себептерімен және түпкі нәтижелерімен бірлікте қарастыру орынды
болғандықтан, балалар поэзиясының түрлік-мазмұндық тұрғыдан жаңғыру, жаңару
әрекеттері және өзге мәдениеттермен шығармашылық сабақтасу, үлгі алмасу
үдерістері нәтижесінде бүгінгі болмыс-бітімінде көрініс тапқан көркемдік
сипаттар типологиялық тұрғыдан таразыланды.
Бүгінгі балалар поэзиясының көркемдік бастаулары халықтық поэзия және
ағартушы-демократ ақындар шығармашылығында жатқаны анық. Бұл ретте халықтық
әдебиет пен ағартушы-демократ ақындар поэзиясының балалар поэзиясына
көркемдік тұрғысынан қандай бағыттарда нұсқа болғандығы және ол үлгілердің
қаншалықты жаңғырып, түрленгендігі өзара салыстырулар арқылы бағамдалды.
Қазақ балалар поэзиясының біртұтас ұлттық әдебиет құрамында өзінің төл
арнасын тауып, дамыған дәуірі ХХ ғасырдың алғашқы жиырма жылдығынан
басталады. Осы кезеңнен бергі аралықтағы балалар поэзиясының жетілу, даму
ерекшеліктері қазақ ақындарының балаларға арнап жазған шығармалары
негізінде талдана танылды.
Бүгінгі балалар поэзиясының көркемдік-шығармашылық әлеуетін бағамдау
мақсатында оның көркемдік-эстетикалық және тәрбиелеушілік деңгейін
танытатын туындылар тақырып, проблема, көркемдік мазмұн, идея тұрғысынан
өзара топтастырыла талданып, нәтижесінде қазақ балалар поэзиясын өз ішінен
бірнеше түрлерге бөле қарастыруға болатындығы тиянақталды.
Ұлттық балалар поэзиясының даму жолындағы шығармашылық ізденістерді
саралау нәтижесінде бүгінгі балалар поэзиясында кеңінен қолданысқа ие
жанрлар және олардың балаларға арналған жазба поэзияда орнығу жолдары,
сондай-ақ, әр жанрдың өзіндік сипат-белгілері нақтылана айқындалды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақ балалар поэзиясының әр алуан
мәселелерін арқау еткен рецензия, әдеби сын, ғылыми мақалалар өткен
ғасырдың қырқыншы жылдарының соңынан бергі аралықта жарияланып келеді.
Алғашқы жарияланымдар қатарында Қ.Жармағамбетовтің “Балалар әдебиетіне
ерекше көңіл бөлу керек”, Қ.Бекхожиннің “Балалар әдебиетін өркендете
берейік”, Ө.Тұрманжановтың “Балалар әдебиеті туралы бір-екі сөз”,
М.Әлімбаевтың “Балаларға арналған өлеңдер туралы”, “Балаларға поэзия
керек”, Н.Ғабдуллиннің “Балаларға арналған өлеңдер”, А.Нұрқатовтың
“Балаларға арналған шығармалар туралы” т.с.с. мақалаларды атауға болады.
Одан кейінгі жылдарда балалар поэзиясына байланысты ой-пікірлер Ш.Ахметов,
Ә.Сәрсенбаев, С.Қирабаев, Р.Бердібаев, Н.Төреқұлов, Б.Сахариев,
Ә.Нарымбетов, М.Иманжанов, А.Шәмкенов, Қ.Мүсірепов, З.Серікқалиев,
У.Қалижанов, Б.Ыбырайым, Ж.Әбдірашев т.б. мақалаларында көрініс тапты.
Қазақ балалар поэзиясының жай-күйі, шығармашылық өкілдері Ш.Ахметовтің,
Б.Ыбырайымның, Қ.Ергөбектің, К.Нұрлыбаеваның балалар әдебиетіне арналған
ғылыми зерттеулері мен мақалаларында арнайы сөз болды. Сондай-ақ,
Ш.Ыбыраев, Ш.Әлібеков, К.Матыжанов т.б. авторлардың қазақ балалар
фольклорын қарастырған еңбектерінде де балалар поэзиясына қатысты ой-
пікірлер айтылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты балалар поэзиясының әдеби-көркемдік және
тағылымдық-тәрбиелік мақсаттарды ұштастырушы сипаттарын теориялық негіздеу,
сол тұрғыдан бүгінгі қазақ балалар поэзиясының әдеби негіздерін, алыс-
жақын тарихындағы көркемдік-шығармашылық ізденіс кеңістігін, даму,
қалыптасу кезеңдеріне тән дәстүрлік сабақтастық және жаңашылдық
көріністерін, түрлік-жанрлық үлгілерін дәйектей зерттеу болып табылады.
Мақсатқа қол жеткізу үшін шешілуге тиісті төмендегідей міндеттер
белгіленді:
- балалар поэзиясының көркем әдебиет саласы ретіндегі даралық
белгілерін зерделеу;
- балалар поэзиясына тән көркем бейнеліліктің, бейнелеу тәсілдерінің
өзіндік ерекшеліктерін айқындай түсу;
- балалар поэзиясы мен халықтық фольклор және ағартушы-демократ ақындар
поэзиясы арасындағы көркемдік дәстүр сабақтастығын, жаңару, жаңғыру
көріністерін дәлелдей ашу;
- ХХ ғасырдағы қазақ балалар поэзиясының даму кезеңдеріне тән
шығармашылық ізденіс нәтижелерін саралай бағамдап, көркемдік даму
ерекшеліктерін байыптау;
- қазіргі қазақ балалар поэзиясында қалыптасқан ішкі түрлер мен
жанрлардың даралық сипаттарын нақтылай ажырату.
Зерттеудің материалдары мен дерек көздері – қазақ балалар ақындарының
шығармалары, халықтық әдебиет үлгілері, ежелгі және хандық дәуірлердегі
поэзиялық туындылар, ағартушы-демократ ақындар поэзиясы; қазақ әдебиеті
тарихына, балалар фольклоры мен балалар әдебиетіне қатысты зерттеулер,
монографиялық еңбектер; әдебиеттану ғылымындағы теориялық-әдіснамалық
негіздеме зерттеулер.
Жұмыстың зерттеу әдістері. Диплом жұмысын жазу барысында аналитикалық
саралау, әдеби талдау әдістері және жіктеу, сараптау, топтау, жүйелеу
тәсілдері тиісінше пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдіснамалық негіздері. Зерттеу
барысында қазақ әдебиеті тарихы, қазақ балалар әдебиеті, орыс және шетел
балалар әдебиеттерінің тарихтары, әдебиет теориясы мәселелеріне байланысты
ғылыми зерттеу, теориялық, әдіснамалық еңбектерде негізделген ғылыми
ұстанымдар мен теориялық тұжырымдар, дәйекті дәлелдер мен пікірлер
басшылыққа алынды.
Бұл орайда әдебиеттанудың жалпы теориялық мәселелері тұжырымдалған
А.Байтұрсынұлы, М.Әуезов, Қ.Жұмалиев, Е.Ысмайылов, Т.Нұртазин, М.Қаратаев,
З.Ахметов, З.Қабдолов, Р.Нұрғали, З.Серікқалиев, Қ.Мәшһүр-Жүсіпов,
Ж.Дәдебаев, С.Мақпырұлы, А.Ісмақова т.б.; ұлттық әдебиеттанудың әдіснамалық
ұстанымдары негізделген Ә.Бөкейханұлы, С.Мұқанов, Ә.Марғұлан, М.Ғабдуллин,
Б.Кенжебаев, Ә.Қоңыратбаев, С.Қирабаев, Ш.Елеукенов, Т.Кәкішев,
Ж.Ысмағұлов, М.Базарбаев, М.Жолдасбеков, Қ.Өмірәлиев, М.Мағауин,
Н.Келімбетов, Т.Жұртбаев, Б.Майтанов, С.Негимов, А.Еспенбетов, М.Хамзин,
У.Қалижан, Қ.Алпысбаев, Р.Тұрысбек, Б.Әбдіғазиұлы, Т.Тебегенов,
С.Әбдірахманов, Б.Омаров, Д.Қамзабек, А.Шәріп т.б.; балалар әдебиеті
мәселелерін арқау еткен Ө.Тұрманжанов, Ш.Ахметов, Б.Ысқақов, А.Нұрқатов,
Н.Ғабдуллин, Н.Төреқұлов, Р.Бердібай, М.Әлімбаев, Ш.Ыбыраев, Б.Ыбырайым,
Қ.Ергөбек, К.Матыжанов, К.Нұрлыбаева т.б. еңбектеріне сүйендік.
Зерттеудің құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 БАЛАЛАР ПОЭЗИЯСЫНЫҢ ЖАНРЛЫҚ КЕҢІСТІГІ
1.1 Қазақ балалар поэзиясының жанрлық ерекшеліктері
Көркем әдебиеттегі дәстүр мәселесіне бейнелеу әрекетіндегі өзгерістер
тұрғысынан келіп, халықтың рухани жағынан өсуіне, мәдениетінің түрлі салада
дамуына сай дәстүрлік белгілер де ұшталып, тарамдалып әр қырынан байқала
бермек. Халықтың әлеуметтік өмір-тұрмысына қарай ескі дәстүрлер жаңарады,
мән-мағынасы кеңейеді. Бейнелеу құралы ретінде атқаратын қызметі де
өзгереді немесе күрделене түседі.
Негізінде сөз, тіл, оның ішкі қасиеті дәстүрлік ұғым, түсініктердің
мазмұны болып табылса, дәстүр деп түйген дүниеміздің өзі бейнелеу құралы
ретінде формалық, түрлік қызмет атқармақ. Дәстүр онда белгілі ұлттық
әдебиеттің ішкі сырын, сапалық қасиетін аңғартуы себепті мазмұндық рөлде
танылса, бейнелеу, образ жасау амалы жағынан белгілі шығарманың, туындының
формасы, түрлік қасиеті ретінде де байқалмақ.
Мұндай қарым-қатынас көркем шығармадағы мазмұн мен форманың бірлігі,
әрі бірін-бірі толықтыруы жайындағы теорияға әбден сәйкес. Және ұлттық
мінез, психиканы аңғартатын дәстүр кең мағынасындағы мазмұнда, ал
шығарманың түзілу тәртібі, композициясы, бейнелеу амалдары жағынан форманы
білдіруі де осы белгілі теорияға бағынып жатыр” [1, 218-219], - деп ой
тарқатқан М.Базарбаев пікірінде көрініс тапқан теориялық тұжырымдар бүгінгі
балалар поэзиясындағы дәстүрлік жаңғырулар, жаңаруларға да қатысты. Бұл
ретте ғалымның: “Дәстүр онда белгілі ұлттық әдебиеттің ішкі сырын, сапалық
қасиетін аңғартуы себепті мазмұндық рөлде танылса, бейнелеу, образ жасау
амалы жағынан белгілі шығарманың, туындының формасы, түрлік қасиеті ретінде
де байқалмақ”,- деген пікіріне ерекше көңіл қоймақ абзал. Демек, қайсыбір
әдеби дәстүрдің қаншалықты жаңара өрістегенін бағамдау үшін екі жәйтке ден
қою қажет. Оның бірі – “әдебиеттің ішкі сырын, сапалық қасиетін аңғартатын
мазмұндық рөлі”, яғни әдебиеттің тақырып, көркемдік проблема, мазмұн, идея
жағынан толысуы; екіншісі – “шығарманың түзілу тәртібі, композициясы,
бейнелеу амалдары жағынан”, яғни түр, форма тұрғысынан жаңаруы яки жетілуі.
Бүгінде әдебиетіміздің маңызды буындарының біріне айналып үлгерген
балалар поэзиясының ұлттық көркемдік дәстүр мен өзге халықтар әдебиетіндегі
жаңашыл құбылыстарды қаншалықты деңгейде игеріп, өз тарапынан қаншалықты
жаңарта қолданып, көркемдік-шығармашылық кәдеге асыра алғанын пайымдау үшін
оған екі тұрғыдан назар салып, соған сәйкес ой тиянақтамақ жөн. Оның
біріншісі – көркемдік мазмұн да; екіншісі – көркемдік пішін мәселесі. Ал өз
кезегінде аталмыш екі мәселе өзара ұштаса келіп, әдебиеттегі түр, жанр
ұғымдарын айқындайтыны мәлім. Бұл жағдай, түптеп келгенде, балалар
поэзиясындағы көркемдік мазмұн мен пішін мәселелерін тұтастықта ала отырып,
түрлі кезеңдер еншісіндегі түрлі шығармаларда көрініс тапқан ортақ сипат-
белгілерді айқындауға және оларды тақырып, проблема, мазмұн, идеялық
үндестігі тұрғысынан жинақтай топтастыруға, соның нәтижесінде бүгінгі
балалар поэзиясының өзін ішкі түрлерге саралай жіктеп, сол негізде ондағы
көркемдік дәстүр мен жаңашылдық мәселелерінің деңгей-дәрежесін талдай
тануға мүмкіндік береді.
Қазақ балалар поэзиясын құрайтын үлкенді-кішілі шығармаларды көркемдік
мазмұн мен тақырыптық-идеялық жағынан ұқсастықтары бойынша топтастырып,
олардың әрқайсысын жекелей талдай тану арқылы бүгінгі ұлттық балалар
поэзиясының даму эволюциясын, қол жеткізіп үлгергені мен алда игерілуге
тиісті көркемдік биіктіктерді айқындай бағалауға болады. Бұл орайда біздің
мақсатымыз Р.Нұрғалидың жанр проблемасына байланысты айтылған: “Даму
процесінде жанрлар өзара ықпал етеді, бірін-бірі байытады; кейбір жанрлар
жаңғырып өссе, кейбіреулері өшеді, өледі. Жанр құбылысы дегенде – табиғи,
диалектикалық өзгерістерді айтамыз, әйтпесе шекарасыз, жағасыз, арнасыз
жанрлық форма жоқ. Бұл талап ескерілмесе, шығарма босаң, болжыр тартып,
көркемдік аяққа басылады, эстетикалық қасиет жойылады.
Кең мағынасында алғанда, типологиялық тұтастық сипаты бар эстетикалық
категория – жанр өз структурасында дамудың бұрынғы байлығын сақтай отырып,
әрбір жаңа шығармада соны сипатта көрінеді. Эстетикалық мазмұн белгілі
жанрлық қалыпта құйылып шығып, көркемдік элементтердің тұтастығын,
логикасын сақтап, диалектикалық бірлік, гармониялық келісім табады” [2, 9-
10],- деген пікіріндегі негізгі теориялық ойлармен орайласады. Өйткені
қазақ балалар поэзиясын ішкі түрлерге жіктей топтастырғанда, ол түрлердің
әрқайсысына типологиялық тұтастық сипаты бар эстетикалық категория ретінде
назар салдық.
Бұл тұста ескеретін жәйт – теориялық әдебиеттануда қалыптасқан “жанр”
ұғымы мен біздің қолданысымыздағы “ішкі түрлер” ұғымының бірдей мәндес,
теңдес ұғымдар болып табылмайтындығы. Себебі аталмыш ұғымдардың өзара
ұштасатын тұстары болғанымен, ірге ажыратар тұстары да баршылық. Бұл
жәйттердің қай-қайсын да қазақ балалар поэзиясының ішкі түрлеріне жекелей
тоқталған кезде аңғаруға болатыны анық.
Мәселеге осы тұрғыдан келген кезде ұлттық балалар поэзиясының көркемдік-
эстетикалық және тәрбиелеушілік деңгейін айқындайтын туындыларды тақырып,
проблема, көркемдік мазмұн, идея жағынан бірнеше ішкі түрлерге топтастыра
қарастыруға болады. Олар:
1. Қаһармандық (патриоттық) поэзия
2. Дәстүрлік яки тұрмыстық поэзия
3. Тағылымдық (дидактикалық) поэзия
4. Қиял-ғажайыпты поэзия
5. Пейзаждық поэзия
6. Танымдық поэзия
7. Юморлық поэзия
8. Мысал
9. Ойын поэзиясы.
Ішкі түрлерге бөле қарастыру қазіргі балалар поэзиясының біртұтас
поэтикалық мазмұнын құрайтын тақырып, проблема, идея мәселелерімен қатар,
әрқилы көркемдік элементтері мен құбылыстардың пайда болу, даму яки
жаңғыру, жаңару себептері мен уақыттық кезеңдерін де мүмкіндігінше дұрыс
бағамдауға септеседі деп білеміз. Сондай-ақ, бұл түрлердің бір-бірінен
мүлдем бөле-жарылып кетпейтінін де көңілде ұстау қажет. Өйткені қандайда да
бір көркем шығарма мазмұнында бірнеше мәселе қамтыла көрініп жататынын
ескерсек, негізгі мазмұнына сәйкес аталған түрлердің біріне жатқызылған
шығармада өзге түрдің яки түрлердің элементтері кезігуі де заңды құбылыс.
Осы жәйттердің қай-қайсын да назарға ала отырып, балалар поэзиясының ішкі
түрлерінің әрқайсысының негізгі мазмұнын айқындайтын көркемдік сипаттар мен
олардың ұлттық балалар поэзиясының дамуындағы дәстүрлілік және жаңашылдық
мәнін бағамдауға талпынып байқалық.
Қазақ балалар поэзиясының шығармашылық қазынасын құрайтын үлкенді-
кішілі туындылардың бір легін балаларға арналған қаһармандық (патриоттық)
поэзия ретінде топтастыра тануға болады.
Балаларға арналған қаһармандық (патриоттық) поэзия халқымыздың ел болу,
ел қорғау жолындағы ерлік дәстүрін, күрес-тартыстарын, Отан қорғау жолында,
сондай-ақ, ел амандығы жолында қаһармандықтың өшпес өнегесін танытқан
батырлардың асқақ бейнелерін арқау еткен туындылардан тұрады. Қаһармандық
поэзия – ұлттық балалар поэзиясының әдеби дәстүрі бағзы замандардан тамыр
тартып жатқан арналы тармақтарының бірі әрі төл әдебиетіміздің даму
жолындағы жаңашыл ізденістерден өнеге ала қалыптасқан, сонымен бірге өзге
халықтар әдебиетіндегі озық үлгілерден де шығармашылықпен үйреніп, оларды
жас ұрпақтың ұлттық жаратылысына бейімдей жаңғырта білген түрі.
Балаларға арналған қаһармандық поэзиядағы дәстүрлілік пен жаңашылдық
мәселелерін дұрыс бағамдау үшін жалпы әдеби дамуға тән сабақтастық,
жалғастық проблемасын айрықша құнттау қажеттігі түсінікті. Бұл орайда:
“Көркемдік ойлаудың ұлттық ерекшеліктері негізінде қалыптасқан әр халықтың
әдеби дәстүрі – бір кезең, бір дәуір емес, ұзақ ғасырлар тудырған, ұрпақтан
ұрпаққа беріліп, үнемі өзгеріп, түлеп, байып, дамып отыратын рухани игілік.
Қашанда әдеби дәстүр мен әдеби даму – әдеби қозғалыстың өзара ажырамас,
тығыз диалектикалық байланыстағы құрамдас қайнарлары. Жаңашылдық
ізденістерінің арнасы ең алдымен жүйелі дәстүрді игеруде жатыр” [3, 5],-
деген пікірге ден қоямыз.
Ел қорғау, елдік тұтастықты сақтау, ел амандығы жолындағы ерлік
тақырыбы – ұлттық әдебиетімізде халқымыздың күрес-тартыстарға толы
тарихымен етене тұтастықта қалыптасқан дәстүрлі тақырып. Бұл тақырыптың
халық ауыз әдебиетінде, түркі тілді көне жәдігерлерде, жыраулар поэзиясы
мен тарихи жырларда кеңінен көрініс табу себебі ел өмірінің өз шындығынан,
қажеттілігінен туындайды. Дәлірек айтқанда, тарихы алмағайып сын сағаттарға
толы халықтың ел қорғауды қасиетті парыз, батыр болмысты ұрпақ тәрбиелеуді
маңызды міндет тұтуы, соған орай қаһармандық рухын қандай жолмен болса да,
ұрпақ санасына сіңіруге ұмтылуынан туындаған заңды әрекет. Бұл ретте,
әсіресе көркем әдебиеттің, өлең-жырдың әсер-ықпалы аса жоғары екені
түсінікті. Ерлік, қаһармандық тақырыбының алыс-жақын дәуірлерде туған
фольклорлық және жазба әдебиет үлгілерінде маңызды орын иеленуінің басты
себебі де халық тарихының өмірлік шындығымен тығыз байланысты. Халқымыздың
бесіктегі балбөбектің өзінен:
Айыр қалпақ киісіп,
Ақырып жауға тиісіп,
Батыр болар ма екенсің?!
Қарағай найза қолға алып,
Жауға тиер ме екенсің?!
Қашқан жауды артынан
Түре қуар ма екенсің?!, - деп үміт ете жырлауынын себебі де
сондықтан.
Байқалып тұрғандай, балаларға арналған қаһармандық поэзияның дәстүрлі
тамыры көне дәуірлердегі Күлтегін, Оғыз ерліктерін дәріптеген ежелгі
жәдігерлерде, қазақ батырларының қаһармандығын жырлаған толғаулар мен
тарихи жырларда, 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс батырларының ерлігін
арқау еткен өлеңдер мен дастандарда, сондай-ақ, халық ауыз әдебиетіндегі
батырлық эпостардан бесік жырына дейінгі үлгілерде жатыр. Қаһармандық
тақырыбы, тақырыпты ашуға қызмет ететін ерлік күрестер мен ел игілігі
жолындағы жанқияр әрекеттерді бейнелеген көркемдік мазмұн, ел қорғауға даяр
ұрпақ тәрбиелеу міндеті уақыты жеткен мезгілде ұлт әдебиеті аясында жеке
арна түзген балалар поэзиясында заңды жалғастық тауып, шағын тақпақтан
ауқымды поэмаға дейінгі үлкенді-кішілі жанрлардағы шығармаларда балалардың
таным-түсінігіне, жас ерекшелігіне лайықтала жырланды.
Ерлік, қаһармандық, елжандылық тақырыбын түрлі жастағы балалардың
түсінік-біліміне лайықтай, бейнелі де әсерлі жырлаудың сәтті үлгілері
ретінде Ө.Тұрманжановтың “Ғажайып бағбанның алтын алмасы мен Асан бала
туралы ертегі”, “Алып кетпен”, Ә.Тәжібаевтың “Толағай”, Ә.Ахметовтің
“Халықбек” ертегілерін, Н.Баймұратовтың “Қанды жорық”, “Ер Төлеген”,
Н.Байғаниннің “Ер туралы жыр” дастандарын, М.Хакімжанованың “Мәншүк”,
Ә.Сәрсенбаевтың “Ұлым туралы ой”, “Намыс ұлы”, Д.Әбілевтің “Жас азамат”,
Ғ.Ормановтың “Бөбек жүрегі”, Қ.Аманжоловтың“Ақын өлімі туралы аңыз”
поэмаларын, Қ.Бекхожиннің “Таң алдында”, “Партизандар”, “Партизан анасы”
балладаларын, Ө.Тұрманжановтың “Батыр ата”, “Атаң қаны – қып-қызыл
қызғалдақтар”, Ә.Сәрсенбаевтың “Сен құрметте оны”, Д.Әбілевтің “Қазақ
қызы”, Ғ.Ормановтың “Аманкелді атамыз”, Қ.Бекхожиннің “Жиырма сегіз”,
“Жігіт”, Ж.Өмірбековтің “Нүркен батыр”, М.Әлімбаевтың “Мәншүк апай”,
М.Жаманбалиновтың “Батыр”, І.Мәмбетовтің “Менің көршім”, Ә.Дүйсенбиевтің
“Балдақты адам”, “Еске сақта”, “Ер Төлеген”, “Жеңіс туы”, Ж.Смақовтың “Ғани
ата”, Т.Молдағалиевтің “Дубосеково разъезінде”, “Бауыржан батыр”,
“Партизан”, “Жаса, Жеңіс!”, “Зоя қыз”, Қ.Баянбайдың “Белгісіз жауынгер”,
Е.Өтетілеуұлының “Тоқтар – тұңғыш ғарышкер”, Ж.Әбдірашевтің “Махамбет”
т.с.с. өлеңдер мен тақпақтарды атауға болады. Аталған жанрлардағы
шығармалардан тұратын балаларға арналған қаһармандық поэзияның басты
ерекшелігі тақырып пен көркемдік мазмұнның бала болмысына, жасына сәйкес
ашылуымен және әр жанрдың талабына лайықты жауап беруімен байланысты. Әр
жанрдың өз мүмкіндігі, өз ерекшелігі болатындықтан, тақырып пен көркемдік
мазмұн да сол ерекшелікке сәйкес ашылатыны, сюжет пен композиция да жанр
мүмкіндігіне лайықтала түзілетіні, басқаша айтқанда, поэма, баллада яки
өлеңде бейнеленген көркемдік мазмұнды тақпақ жанрында сол деңгейде жеткізу
мүмкін еместігі белгілі.
Мәселен, жаттап айтуға қолайлы жеңіл тіл мен әуезділікке, ырғақтылыққа
бейімділік танытатын тақпақта қандай маңызды тақырыптың өзі жанрдың осы
аталған негізгі талаптарына жауап беруі тиіс. Сонда ғана тақпақ балаларға
арналған поэзиялық туынды ретінде де, тәрбие құралы ретінде де өз міндетін
атқара алады. Бұл тұрғыда жанр үдесінен табылған жақсы үлгілердің бірі –
М.Әлімбаевтың “Мәншүк апай” тақпағы. Өйткені бұл тақпақта қаһарман қазақ
қызының бейнесі де жасалған, сол арқылы тәрбиелік мақсатқа да қол
жеткізілген. Алғашқы шумақта бала Мәншүктің мектепте “беске” оқығаны, оған
жұрттың қызыға қарағаны бейнеленеді де, одан кейінгі шумақтарда:
Соғыс бұлты төнгенде,
Серік болып ерлерге,
Жаудың бетін тойтарған,
Елдің кегін қайтарған.
Мәншүк апай – батыр қыз,
Ардақтаймыз атын біз.
Ұқсап Мәншүк апайға,
Өсіп келе жатырмыз,- деп, Мәншүктің ерлігі де, ерлікті ардақтау
қажеттігі де, ол үшін әр оқушы өзінің Мәншүк апайы сияқты үздік оқуы
керектігі де қарапайым тілмен айқын да әсерлі көрініс тапқан. Себебі тақпақ
жанры бейненің айқындығын, дәлдігін, тілдік қолданыстың түсініктілігін, ой-
идеяның анықтығын қалайды.
Ал балалар поэзиясындағы өлең, баллада, ертегі, дастан, поэма жанрлары
да үлкендер поэзиясындағы сияқты, әрқайсысының көлемдік ерекшеліктеріне
қарай көркемдік мазмұнды жан-жақты бейнелі жеткізу тұрғысынан да мүмкіндік
ауқымы ұлғая береді. Тақпаққа қарағанда, бұл жанрларда тәрбиелік ой-идея да
бейнелі ұсынылады. Мәселен, Т.Молдағалиев “Зоя қыз” өлеңінде Ұлы Отан
соғысында қайтпас қайсарлықтың, отаншылдықтың жарқын үлгісін танытқан Зоя
Космодемьянская ерлігінің поэтикалық көрінісін жасай отырып, әр азамат үшін
Отан қорғаудың ұлы парыз екендігін, Отанын сүйген адамның ажалдан да биік
тұратынын бейнелі жеткізеді. Нәтижесінде көркемдік мазмұн да, тәрбиелік
мақсат та бейнелілік аясында үндесе көрінеді:
Жұрт қарады оған аяп,
Деген жоқ ол: “Аяңыз”.
Қар үстінде жалаң аяқ
Келе жатты Зоя қыз.
...Қоштаспақ ол өлкесімен,
Өмір қандай тез еді!
Жендеттер де желкесінен
Мылтықтарын кезеді.
Қыз жүрегін тыңдап алып,
Ерге құшақ жаямыз.
Ажалға да тура қарап
Тұра берді Зоя қыз.
...Көрді дүние шын ерлікті,
Болды елге ол аңыз.
Ажалды да жеңіп шықты
Ерлігімен Зоя қыз.
Үзіндіден көрініп тұрғандай, ақын Зояның кім екендігін баяндап,
түсіндіріп жатпайды. Оның ерлікпен қаза тапқандығын өзгелердің және өзінің
әрекеттері арқылы бейнелейді. Ақын “Ажалды да тура қарап қарсы алып, жеңіп
шыққан” Зояның өз бейнесін жасау арқылы қаһармандық бастауы Отанды шексіз
сүю сезімінде жатқандығын, патриоттық сезімнің жеңімпаздығын ұғындырады.
Отанды сүю, Отанды қорғау қасиетті парыз екендігін ерлікті бейнелеу арқылы
жеткізеді. Өлеңнің тәрбиелік маңыздылығы да – осы бейнелілігінде. Өйткені
бейнелілік ой-сезімге әсер етеді, ойландырады, ой түйінін әркімнің өзі
жасауына мүмкіндік береді.
Балалар поэзиясы үшін, әсіресе жалпы түсінік аясы кеңейе бастаған,
қандай да бір мәселе туралы өзінше ойланып, өзінше қорытынды жасауға ұмтыла
бастаған жастағы балаларға арналған поэзияда, әсерлі бейнеліліктің мәні
әркез жоғары. Балалардың жас өзгерісіне орайласа пайда болатын осы
ерекшелікті ескергендіктен, балалар ақындарының ерлікті арқау еткен өлең,
баллада, ертегі, дастан, поэма жанрларындағы шығармаларында ой-идея ұсынуда
үгіт-насихат, ақыл-кеңестен, көркемдік мазмұнды жеткізуде әңгімелеу,
баяндаудан бой тартып, сюжет өрістетуде, кейіпкердің болмыс-бітімін
айқындауда бейнелілікке басымдық беруі оқырман баланың көркемдік-
эстетикалық талғам-танымын қалыптастыруда да, тәрбиелік әсерлілігі
тұрғысынан да маңызды роль атқарады.
Бейнелілік бала бойында отансүйгіштік сезімін қалыптастыруға қызмет
ететін қаһармандық поэзия үшін тіптен мәнді. Осы тұрғыдан келгенде, әдеби
ертегілердегі – Асан бала мен Бала (Ө.Тұрманжанов), Толағай (Ә.Тәжібаев),
Халықбек (Ә.Ахметов), дастан-поэмалардағы – Төлеген (Н.Баймұратов),
Нарсұтбай (Н.Байғанин), Мәншүк (М.Хакімжанова), Абдолла (Қ.Аманжолов) т.б.,
Қ.Бекхожин балладаларындағы партизандар сияқты кейіпкерлер және олардың ел
қорғау яки елге қызмет жасау жолындағы ерлік әрекеттері мен мінездері, әр
алуан сезім күйлері бала жанын баурап, қиялын жетелеп әкетер әсерлілігімен
дараланады. Бұл тұста әсерлілік бастауында әсіре бояу, жылтыр сөз емес,
көркем суреттілік, бейнелілік тұрғанын ескермек абзал.
Жас ұрпақ бойына отаншылдық сезімін сіңіруде айрықша маңыз иеленетін
балаларға арналған қаһармандық поэзия ұлттық әдебиетімізде Ұлы Отан
соғысынан кейінгі жылдарда өрістей көрінді. Осы жылдардан бергі аралықта
жанрлық жағынан да, көркемдік сапасы тұрғысынан да жетілу үстінде келе
жатқан қаһармандық поэзия алдағы уақытта да тәуелсіз елдің ұл-қыздарын
отаншылдыққа тәрбиелеуде өз міндетін атқара берері анық. Бұл бағытта
бүгінгі таңда жырланар негізгі тақырыптар алыс-жақын дәуірлердегі ата-
бабалардың тарихи ерліктері, ел болу жолындағы күрестері, тәуелсіздік
қаһармандары, тәуелсіз елдің ерлері мен олардың ұлағатты еңбегі болуы
қажет. Сонымен бірге бүгінгі қаһармандық поэзияда ескерілуі тиіс жәйттердің
бірі – бүгінгі ұрпақтың көзқарасы мен дүниетанымында, ақпараттық білімінде,
айналадағы қандай да бір құбылыстарды қабылдауы мен бағалауында уақыт
дамуына байланысты пайда болған өзгерістер. Жас ұрпақ санасындағы,
өміріндегі өзгерістер балалар әдебиетінің кез келген тармағынан заманға
лайық жаңалықтар, жаңашыл ізденістер күтуі де заңдылық. Бұл жағдай бүгінгі
балалар поэзиясына жүктелер міндеттің еселене түскенін айғақтайды.
Қазақ балалар поэзиясында өзіндік жемісті арна құрап отырған ішкі
түрлердің бірі – көркемдік-шығармашылық бастауы тереңнен тамыр тартып
жатқан дәстүрлік яки тұрмыстық поэзия.
Балаларға арналған дәстүрлік поэзияның мәні мен өзіндік белгілерін
танытатын сипаттарды бағамдау барысында: “Әдебиет дамып кемелдене түскен
сайын оның жанрлары да дамып, өркен жайып жетіле түспек, құбыла да құлпыра,
жаңа сипат мүмкіншіліктерін аша түспек. Көркем сөз өнерінің тіл, стиль
шеберлігі де сол сықылды. Жанрдың жетілуі мен көркем шеберліктің жетілуі
бірінсіз бірі жоқ тығыз байланысты құбылыстар болғандықтан, ғылыми-зерттеу
жұмысында бұл екеуін қатар алып қараған мақұл. Өйткені бұл екеуі де
шығарманың көркемдік қасиетін анықтайтын маңызды формалық категориялар” [4,
10], - деген пікірдегі негізгі ой түйініне ден қоймақ ләзім. Бұл жерде жанр
мәселесіне қатысты айтылған ойларды ұлттық әдебиеттің бір саласын құрайтын
балалар поэзиясына байланысты да қарастыруға болады. Себебі балалар
поэзиясы да – біртұтас ұлт әдебиетінің кемелдене дамуының, өз ішінен жаңа
мүмкіндіктер аша, салалана өркендеуінің көрінісі. Бұл жағдай балалар
поэзиясының түп негізі ұлттық көркемдік дәстүрде жатқанын айғақтап қана
қоймайды, сонымен бірге әдебиетіміздің даму тарихында уақыттық тұрғыдан
кешеңдеу танылған балалар поэзиясында ұлттық әдебиеттегі түрлер мен
жанрлардың жаңғыра, жаңара көрінуінің себеп-сырын да аңғартады.
Халық әдебиетінің құрамдас бір бөлігі – балалар фольклорындағы дәстүрі
қалыптасқан түрлерді жаңа уақыттағы қоғамдық-әлеуметтік өзгерістерге, сол
өзгерістер ортасында өмір сүріп жатқан балалардың таным-түсінігіндегі
ерекшеліктерге бейімдей, жаңа мазмұн үстей жаңғыртқан шығармалар негізінде
балалар поэзиясының бір арнасын түзетін дәстүрлік яки тұрмыстық поэзия
қалыптасты.
Балалар поэзиясының бұл түрін дәстүрлік яки тұрмыстық поэзия деп атауға
себеп болар екі жәйт бар. Оның бірі бұл түрдің құрамына енетін туындылардың
халықтың тұрмыс салтына, дәстүр-жоралғыларына байланысты жазылуы болса,
екіншісі – осы туындылардың қай-қайсысының да халықтық әдебиеттегі
көркемдік дәстүрді үлгі тұтуы, заман өзгерісі мен қоғам дамуына байланысты
жаңа мазмұн үстей жаңғыртуы. Балаларға арналған дәстүрлік поэзияның мәні
баланы дүниеге келген сәтінен ержетуіне дейінгі аралықта көркем сөзбен
тәрбиелеуге жол ашатын өлең-жырлар арқылы айқындалады.
“Поэзия деген сөздің өлең, жыр деген мағынасынан басқа, ретіне қарай,
көркемдік, әсемдік деген мағынанын да беретіні тегін емес. Поэзия терең,
нәзік сезімнен туады. Ол көңілдің толқынын, жүректің лүпілін білдіреді” [5,
9],- дейді З.Ахметов. Балаларға арналған дәстүрлік поэзияға осы тұрғыдан
келсек, ол келешектің иесі – жас ұрпақты халықтың ғасырлар бойына
қалыптасқан көркемдік-шығармашылық дәстүріне сүйене отырып, “көңілдің
толқыны, жүректің лүпілі” арқылы тәрбиелеуді көздеген көркем шығармалардан
тұратынын көреміз. Демек, жаңа мазмұнды дәстүрлік поэзияға қажетті негізгі
сипат – көңіл толқыны, жүрек лүпілінің” шынайылығы, ой-сезімнің, үміт-
арманның шыншылдығы. Балалар поэзиясына тән бұл түрдің көркемдік қуаты
дәстүрлілігінде, бейнелеу шынайылығында жатыр.
Аталмыш түрді даралайтын негізгі сипаттардың бірі болып табылатын
дәстүрлілік мәселесі балалар фольклорында қалыптасқан дәстүрлі тақырыптар
мен мазмұн, пішіндік өлшем, тілдік қолданыстармен сабақтас. Алдыңғы бөлімде
айтып өткеніміздей, фольклортанушы Ш.Ыбыраев қазақ балалар фольклорында
дәстүрі қалыптасқан санамақ, бесік жыры, тұсау кесу жыры, төрт түлік
жырлары, ойын өлеңдері, өтірік өлеңдер, тақпақтар, қаламақ, сұрамақ, арнау-
тілек өлеңдері, мазақтау сияқты жанрлық түрлердің бар екендігін көрсетеді.
[6]. Жазба әдебиетімізде балаларға арналған дәстүрлік поэзия да осы
жанрларды жаңғыртуымен айқындалады. Балалар фольклорына тән бұл жанрлар
қатарынан санамақ, бесік жыры, төрт түлік жырлары, өтірік өлең, тақпақ,
мазақтамалардың жазба поэзияда жиі кездесетінін, ал басқаларының кейбірі
әредік ұшырасса, кейбірі мүлдем пайдаланылмай жүргенін де және оның
себептерін де сөз орайында алдыңғы бөлімде айтып өткен болатынбыз. Сол
себепті бұл тұста балалар фольклорындағы дәстүрлі жанрлардың және оларға
етене тақырыптар мен мазмұнның балаларға арналған жазба поэзияда қаншалықты
жаңара, жаңғыра дамығанын бағамдау үшін олардың кейбір үлгілерін өзара
салыстырып байқалық. Мәселен, дүние есігін ашқан балбөбек құлағына алғаш
жететін өлең түрі – бесік жыры – балалар фольклорына да, балалар поэзиясына
да тән болып келеді.
Балалар фольклорындағы “Бесік жырының” мазмұны:
...Айналайын шырағым,
Көлге біткен құрағым!
Маңдайдағы құндызым,
Аспандағы жұлдызым!
Әлди-әлди, әлди-ай,
Әлди, бөпем, ұйықта жай,- деп келетін болса, балалар поэзиясының
жеке арна тартқан кезеңіндегі бір үлгісі – М.Жұмабаевтың “Бесік жыры”:
...Алмас қылыш,
Найза құрыш
Белге буарсың.
Сен, сырттаным,
Арыстаным,
Жауды қуарсың.
...Жаным да сен,
Тәнім де сен,
Қарашығым-ай!
Әлди, бөпем,
Әлди бөпем,
Әлди, әлди, әлди-ай!,- [7]. деген мазмұнда жырланады. Ал
өткен ғасырдың екінші жартысында Ж.Смақов қаламынан туған “Бесік жырының”
мазмұны:
Қыстың күні сықырлап,
Мұз жарылды сытырлап.
Айдың аппақ жарығы,
Маяда малдың арығы.
Аю маң-маң басады,
Бұғы үркіп қашады.
Орман іші көңілді,
Ағаштан ақ қар себілді.
...Аю мұнда баспайды,
Атаң атып тастайды.
Аппақ, аппақ, аппағым,
Тыныш ұйықтап, жат, жаным!, [8]. - деген үлгіде келеді.
Мысалға алынған халықтық “Бесік жырында” емірене жақсы көру сезімі
айрықша танылса, М.Жұмабаевтың “Бесік жырында” бұл сезім балбөбектің
келешегінен күтер ішкі тілек, арманмен ұштаса көрінеді. Ол тілектің өзі
ақын өмір сүрген уақыттың ерекшелігінен туындап жатқаны аңдалады. Ал
Ж.Смақовтың “Бесік жырындағы” көркемдік мазмұн шындық пен ертегілік бояуы
аралас суреттілігімен, динамикалығымен ерекшеленеді. Бұл ерекшелік те уақыт
өзгерісіне сәйкес пайда болған жаңашылдық екені анық.
Осы сипатты жаңару, жаңғыру үрдісі балаларға арналған дәстүрлік поэзия
құрамындағы бесік жыры, тұсау кесу жыры, төрт түлік жырларының қай-
қайсысына да тән. Байқалып тұрғандай, балалар поэзиясының бұл түрін балалар
фольклорында бесік жыры, тұсау кесу жыры, төрт түлік жырлары аталатын
жанрлар құрайды. Бұл тұстағы ерекшелік шығармалардың көркемдік мазмұны мен
бейнелеу тәсілдеріндегі уақытпен үндес жаңашыл ізденістердің нәтижесімен
байланысты. Оның бір үлгісі жоғарыда сөз болған М.Жұмабаев, Ж.Смақов
ізденістерінен көрінеді. Сондай-ақ, дәстүрлік поэзияның ұлттық балалар
поэзиясының алғашқы туу кезеңінен бастап үздіксіз жалғасып келе жатқанын
айту абзал.
Дәстүрлік поэзия сияқты, жазба балалар поэзиясының барлық кезеңіне де
етене болып отырған түр – тағылымдық (дидактикалық) поэзия.
Жалпы, жас ұрпаққа арналған әдебиетте үгіт-насихаттық, ұлағат-ғибраттық
мазмұнға құрылған, тәрбиелік мақсаттағы ой-идеясын анық ұсынатын тағылымдық
поэзияның болуы – заңды құбылыс. Өйткені балалар әдебиетінің өзі бірінші
кезекте ұрпақ тәрбиесіне бағдар ұстанады. Бұл тұрғыдан келген жағдайда
тұтастай балалар әдебиетінің өзін де тағылымдық әдебиет ретінде тануға
болады. Алайда бұл жерде ескеретін жәйттердің бірі сол тағылымдық мақсаттың
қандай үлгіде берілуіне байланысты. Біртұтас балалар поэзиясын бірнеше ішкі
түрлерге бөлуге мүмкіндік беретін жағдай да тәрбиелік ой-идеяның қандай
үлгіде ұсынылуынан туындайды.
Тағылымдық поэзия, негізінен, жасөспірімдерге дейінгі аралықтағы
балаларға арналады. Оның себебі балалардың жас ерекшелігіне орайласа
олардың психикасында пайда болатын өзгерістерге байланысты. Нақтылай
айтқанда, есеюге бет түзей бастаған жасөспірім қай мәселеге де өзінше
қарап, өзінше баға беруге, өзінше әрекет етуге ұмтыла бастайтыны, соған
орай үлкендердің тікелей айтылған ұлағат-кеңесін ұната бермейтіні белгілі.
Бұл кезеңде оған ашық ақыл, тікелей ұлағат айтқаннан гөрі, қандай да бір ой-
идеяны оның өзі ойланып тапқандай әсер ететін үлгіде ұсыну абзал. Сол
себепті балаларға арналған тағылымдық поэзия құрамындағы шығармалардың
бөлігі үлкендердің іс-әрекетін де, айтқан ақыл-кеңесін де дұрыс деп
қабылдайтын 4-5 жастағы сәбилер мен 10-11-лер шамасындағы жеткіншектер
аралығындағы балаларға бағдар ұстанады да, жанрлық тұрғыдан тақпақ, өлеңдер
болып келеді.
Бүгінгі ұрпаққа арналған тағылымдық поэзияның поэтикалық дәстүрлі
тамыры әрісі ежелгі дәуірлердегі дидактикалық дастандар мен жыраулардың
заман, өмір, адам жайындағы толғау жырларында, берісі ХІХ-ХХ ғасырлардағы
ағартушы-демократтар мен ағартушы ақындар поэзиясындағы озық ғылым-білімге,
жалпыадамзаттық мәдениетке, өркениетке, адамгершілікке, жақсылыққа үндеген
өлеңдерде жатыр. Әсіресе, жыраулар мен ағартушы-демократ ақындар
поэзиясының әсер-үлгісі айқын танылады. Десек те, балаларға арналған
тағылымдық поэзия – өзінің алдындағы дәстүрдің көшірмесі емес, әдеби
дәстүрді шығармашылықпен игере отырып, уақыттың алға басуына, әдебиеттің
алға озуына сәйкес, оған жаңа мазмұн дарыта, жаңашыл көркемдік реңк үстей
жаңғыртушы. Оның бір үлгісін Ө.Тұрманжановтың “Ей, балалар, балалар!”
өлеңінен көруге болады:
Ей, балалар, балалар!
Бірің – шекер, бірің – бал,
Бірің – қайың, бірің – тал.
Жас кезіңде ойнап қал,
Ойнап жүріп ойлап та ал,
Ой түбінде жатар бал!
...Гүл-гүлден шымшып бал жиған,
Жесін деп сендер ол жиған.
Қанатын желге сындырған...
Сонда да жұмыс тындырған
Бал араға көзің сал!
Жұмысын көр! Тәлім ал!
Кітаптың беті – гүл-лала,
Оқыған бала – бал ара. [9].
Өлеңнің балаларға тікелей бағыттала жазылу үлгісі, ырғақ, буын саны,
белгілі бір көріністерге әдейілеп екпін түсіруі, айтар идеясы
Ы.Алтынсариннің “Кел, балалар, оқылық” өлеңін еске салғанымен, екі ақынның
ой-идея жеткізу тәсілдерінде айырмашылық бар. Ы.Алтынсарин оқу-білімнің
қажеттігін:
...Сауысқанның тамағы
Шоқуменен табылған.
Өнер-білім бәрі де
Оқуменен табылған.
Кел, балалар, оқылық,
Оқығанды көңілге
Ықыласпен тоқылық!- деп ашық жеткізсе, Ө.Тұрманжанов өлеңінде
ұзақты күн дән жиған құмырсқаның, бал жиған араның тынымсыз тірлігі
суреттеліп, оларға баланың назарын аударта отырып:
Кітаптың беті – гүл-лала,
Оқыған бала – бал ара,- деп ишаралай ұсынады. Ақын “Оқу оқы!”
деп ашық айтпағанымен, айтары түсінікті.
ХІХ ғасыр ақыны Ы.Алтынсариндегі салыстырмалы параллель баяндау
(Сауысқанның тамағы шоқуменен табылған...) түрінде жасалса, Ө.Тұрманжановта
баланың көз алдында болып жатқан тіршілік көрінісі үлгісінде беріледі.
Ө.Тұрманжанов өлеңіндегі көркемдік жаңашылдық та осы ерекшеліктен туады.
Яғни ол тағылымдық идеясын құмырсқа мен араның тірлігін бейнелей отырып,
баланың өзін ойландыра отырып жеткізеді. Бұл – жалпы бала болмысының және
балалар поэзиясының өзіндік ерекшеліктерін ескергендіктен туындаған жаңашыл
ізденіс жемісі.
Бүгінгі ұрпақ талабынан табылар тағылымды поэзия үлгілері балалар
ақындарының бәрінен де табылады. Кейінгі кезеңдерде ақындар жекелеген
тақпақ, өлеңдермен қатар, поэзиялық циклдер де ұсына бастады. Бұл бағыттағы
жемісті ізденістер Ж.Әбдірашев шығармашылығынан көрінеді. Мәселен, оның
“Әулет әліппесінен”, “Отан!” деген – осы ара”, “Абай – біздің бабамыз”
сияқты топтамалары бала оқырманға бейнелі тағылымымен әсер етеді. Ақын
“Әулет әліппесінен” циклінде:
Ойнап-күліп жүру керек,
Ойлап жүріп-тұру керек!
Жеті жасқа жетпей бала
“Жеті атасын” білу керек!- деп ақыл айта келіп, жеті атасын
білмеудің “жетесіздік” боларын ескертеді де, жеті атаны құрайтын ұрпақтарды
рет-ретімен тақпақ үлгісін пайдалана отырып, әсерлі түсіндіреді.
Ал “Абай – біздің бабамыз” циклінде Абайдың өлең жолдарындағы ойларды
бала санасына сіңіруді көздейді. Сондықтан да ақын циклді құрайтын әр
тақпақты:
...“Қызық қуған жаманға
Қас бол!”- депті атамыз
“Бір-біріңе әманда
Дос бол!”- депті атамыз”,- деген үлгіде жаза отырып, тақпақ
түйінінде:
Өсиетін Абайдың
Орындап жүр қалай кім?- деп сауал қойып отырады да, цикл
соңында:
Осыдан-ақ білеміз
Ой-өресін талайдың!.,- астарлай түйіндейді. [10].
Намысы бар бала осыдан кейін-ақ Абай әлеміне құрметпен қарауға ұмтылса
керек. Ақынның көздегені де жалаң ақыл айту емес, балаға әсер ету
болғандықтан, бұл тәсілдің жемістілігі де анық аңдалып тұр.
Демек, балаларға арналған қазіргі тағылымдық поэзия – халқымыздың
көркемдік дәстүрінен нәр ала отырып, өз кезегінде ұлағаттық-насихаттық ой-
идеяны әсерлі жеткізу тұрғысынан бейнелілік тәсілдерін ұтымды пайдалану
бағытында жемісті ізденістер жасап келе жатқан балалар поэзиясының бір
түрі.
1.2 Қазақ балалар поэзиясының жанрлық тұрғыдан даму мәселелері
Қазақ жазба балалар поэзиясы – ұлт әдебиетінің бірнеше ғасырлар бойына
ұласып жатқан көркемдік даму, толысу кезеңдерінде іштей жетіле келіп, ХХ
ғасырдың алғашқы отыз жылдығы көлемінде біртұтас ұлт әдебиеті аясында өз
арнасын тауып, одан кейінгі кезеңдерде өзіндік болмыс-бітімін айқындай
дамып келе жатқан әдебиет саласы.
Осы тұрғыдан алғанда, балалар поэзиясын бүгінде проза, драма сияқты
қажетті әдеби түрлері мен жанрларын түгендеп үлгерген қазақ балалар
әдебиетінің көшбасшы саласы деуге келеді. Біз бұл тұста ХІХ ғасырда
Ы.Алтынсарин қаламынан туған прозалық шығармаларды жоққа шығарғалы отырған
жоқпыз. Мәселе қазақ балалар әдебиетінің жеке сала ретінде танылып, дамыған
уақытына байланысты. Ал бұл кезеңдегі, яғни өткен ғасырдың 20-30 жылдарынан
бергі аралықтағы, балалар әдебиетінің алғашқы жылдарында балаларға арналған
шығармалардың поэзиялық үлгіде болғаны белгілі. Оның да өзіндік себептері
бар. Ең басты себеп поэзияның ерекшелігіне байланысты. “Поэзия,- дейді
З.Ахметов,- сөз өнері, көркемдік шеберліктің теңдесі жоқ озық үлгісі. Оның
үстіне поэзияның аса маңызды әлеуметтік, қоғамдық құбылыстарды бейнелеп
көрсете алатын зор мүмкіншілігі бар. Ол – айналамыздағы дүниені, өмірді
танып-білудің күшті құралы, біздің қоғамдық ой-санамыздың, көркемдік,
эстетикалық сезіміміздің үлкен, өнімді саласы. Сондықтан поэзиядағы сөз
суреттілігі, бейнелілігі өмір шындығынан нәр алып, соған тікелей жалғас
туады. Сөз қолдану шеберлігі, көркемдік шеберлік дегеніміз өмір
құбылыстарын танып-білу, ұғып-түсіну қабілетімен, көркем ой-сезім
қуаттылығымен терең тамырласып, қабысып жатады” [5, 7]. Сонымен бірге бұл
тұста поэзияның қазақ әдебиеті үшін көркемдік дәстүрі кемел үлгі екендігін
де назарда ұстау қажет.
Балалар поэзиясының жеке әдебиет саласы ретінде дамуға бет түзеуі,
біріншіден, қазақ әдебиеті тарихында профессионалдық мазмұндағы балалар
әдебиетінің пайда болғандығын айғақтаса; екіншіден, ұлттық жазба әдебиеттің
салалана өркендеуге бет түзегенін, яғни кемелдену кезеңіне бағдар алғанын
байқатты. Уақыт оза келе бұл екі жағдай да тарихи шындыққа айналды.
Профессионалдық үлгідегі қазақ балалар поэзиясы алғашқы қадамынан
бастап-ақ балалар әдебиетіне жүктелер қос міндетті – әдеби-көркемдік және
тәрбиелеушілік міндеттерді – болмыс-бітімінде тел ұштастыра алды. Оның
негізгі сыры – ұлттық балалар поэзиясының ізашар сүрлеуінің бастауында
М.Жұмабаев, С.Сейфуллин, І.Жансүгіров, Б.Майлин сынды әдебиет алыптарының
тұрғандығына байланысты.
Қазақ балалар поэзиясының даму жолында да осыған ұқсас жағдайлар болды.
Ол жайында алдыңғы бөлімдерде айтылғандықтан, қысқа қайырсақ, Ы.Алтынсарин,
А.Құнанбаевтардан басталған ағартушы-демократтық әдебиет өкілдерінің
шығармаларындағы балаларға қатысты мәселелер, негізінен, өнер-білімге,
ғылым-мәдениетке үндеу бағытында келіп, тағылымдық-тәрбиелік мазмұнда
көрінгені белгілі. Алайда бұл жағдай балалар поэзиясының түп бастауында
тұрған Ыбырай, Абай шығармаларында көркемдік мәселелері кемшін түсіп жатты
деуге негіз бола алмайды. Өйткені сол дәуірдегі біртұтас ұлт әдебиеті
құрамында жекелеген көріністер сипатында танылған балалар поэзиясының
алғашқы үлгілерінің өзінде көркемдік және педагогикалық мақсаттар қойындаса
көрінді. Ұлттық балалар поэзиясының қайнар бастауында тұрған шығармалардың
көркемдік ерекшеліктеріне зер салу барысында бұл мәселе жайына да тоқталған
болатынбыз.
Бұл тұста назар аударуды қажетсінетін мәселе – қазақ жазба балалар
поэзиясының М.Жұмабаев, С.Сейфуллин, І.Жансүгіров, Б.Майлиндердің балаларға
арналған шығармалары арқылы бірден көркем әдебиет саласы ретінде
танылғандығы. Профессионалдық балалар поэзиясының ізашар алыптары ұлт
әдебиетінде жаңа құбылыс ретінде танылған бұл саланың көркемдік және
тәрбиелеушілік мақсаттарды тел ұштастырған өзіндік ерекшеліктерін
белгілеуде де, төл жанрларын айқындауда да маңызды роль атқарды. Нақтылай
айтқанда, халық әдебиетінде дәстүрі қалыптасқан көркемдік үлгілерді жазба
балалар поэзиясының талаптарына, уақыт өзгерісіне лайықтай жаңғыртты, жаңа
мазмұн үстеді.
Сонымен бірге өз тараптарынан жаңашыл ізденістер жасай отырып, балалар
поэзиясының төл жанрларын айқындады, ол жанрлардың көркемдік бағыт-бағдарын
белгіледі. Балалар поэзиясын шығармашылық өнер ретінде танып, балаларға
арналған туындының көркемдік маңызына, шынайылығына, әсерлі болуына және
тәрбиелік мәніне айрықша ден қойды. Сондықтанда олардың шығармалары балалар
поэзиясының белгілі бір кезеңдегі ізашары болып қана қалмай, қазіргі уақыт
үдесінен де табылып отыр.
Олардың балаларға арналған шығармаларының өміршең болуының тағы бір
сыры аталған ақындардың шығармашылық тұлға ретіндегі ұстанымдарының
дұрыстығында, яғни өмірлік шындыққа сүйенуінде жатыр. Бұл ретте: “Суреткер
әдетте кәдімгі табиғатта бар заттар баламасы бойынша жаңа дүниелер жасауға
тырысады. Байырғы жаратылыс ажары қосалқы көп белгілерінен арылып, тазарып,
адам жанының рухани ізгі туындысы ретінде көрінетін өнер сұлулығының
өміршеңдік сипаты да осы нақтылық, ұқсастық өнегесінде жатыр” [11, 103],-
деген пікірдегі ой дұрыстығына ден қойсақ, ұлттық балалар поэзиясының
ізашар тобының суреткерлік өнегесінің мәні шығармаларында өмірлік шындықты
арқау етуінде жатқандығы байқалады. Демек, жазба балалар поэзиясының
бастауында тұрған М.Жұмабаев, С.Сейфуллин, І.Жансүгіров, Б.Майлиндердің ең
маңызды қызметі ұлттық балалар әдебиетінің реалистік дәстүрде өрістеуіне
нұсқа көрсетуі болды.
Аталған ақындардың шығармашылық тағылымдарының бірі халық ауыз
әдебиетіндегі дәстүрлі жанрлардың кейбірін балаларға арналған поэзияда
жаңғыртып, сол арқылы кейінгі буынға әдеби дәстүрді игерудің өнегелі жолын
көрсетуі болса, келесі бірі үлкендер әдебиетіндегі жанрларды балалар
поэзиясы талаптарына лайықтай пайдаланудың үлгілерін ұсынуы болғаны анық.
Олардың бұл бағыттағы ізденістері, көркемдік-шығармашылық жаңашылдықтары,
шығармаларының тақырыптық-мазмұндық ерекшеліктері, сюжет өрістетудегі және
пішіндік-композициялық жаңалықтары, тілдік-бейнелік қолданыстарына тән
даралық сипаттар хақында алдыңғы бөлімде айтылғандықтан, бұл тұста тек
негізгі жәйттерді ескеру абзал.
Мәселен, халықтық көркемдік дәстүрді жаңғырту бағытындағы М.Жұмабаев
пен С.Сейфуллин ізденістері бесік жыры, тақпақ жанрларында, І.Жансүгіровте
тақпақ, Б.Майлинде бесік жыры немесе әлди өлең, тұсау кесу өлеңі
жанрларынан танылады. Ал балалар поэзиясында қалыптастырған жанрлық
жаңалықтары суретті кітапшалар, әртүрлі тақырыптағы өлеңдер, мысал мәндес
өлеңдер, әдеби ертегілер болып табылады.
Ұлттық балалар поэзиясының табиғатында болуға тиісті көркемдік және
педагогикалық негізгі сипаттардың айқындалуында да осы буынның үлесі зор
болды. Осы орайда жалпы балалар әдебиетіне қойылатын талаптар жайында
айтылған кейінгі кезеңдегі пікірлердің біріне назар аударсақ, онда:
“Біріншіден, балаларға арналған шығармалардың идеялық тақырыбы мен сюжеттік
арқауы жеңілдеу келсе, оның есесіне сол сюжеттің өрнегі саналатын фабуласы
шытырман да жалтарғыш, кесте түрі келісті де қызықты, өрнек бояуы ойнақы да
өзгерімпаз болуға тиісті. Басқаша айтқанда, үнемі бір күрт құбылысты, үнемі
бір шұғыл қимылды, декорациялық көріністерін де тез ауысуын тілейтін,
кәдімгі бала оқырмандардың өз талаптарына сай алуан әрекетті болуы шарт.
Екіншіден, балалар әдебиеті балғын оқырмандардың өз масштабтарына, дүние
тану түсініктеріне лайық болуға, олардың көңілді, балғын өмірлерімен
үндесіп жатуға, балалық әлеміне жаңа адамдар, жаңа құбылыстар ендіруге
тиісті. ...балалар кітаптарының кейіпкерлері барынша батыл әрекет иелері,
мақсатты күрес отын тұтандыра білетін өткір де тік, көңілді де жарқын,
тіпті сотқарлықтан да қаражаяу емес, жігерлі адамдар болуы керек.
Кейіпкерлер арасында қайшылықтар мен қақтығыстар болып тұруы да шарт.
Әрине, ұнамды кейіпкер сүйкімді де батыл әрекеттері арқылы оқырман
мейірімін өзіне аударуға тиісті” [12, 369-370],- деп көрсетілетін
талаптардың қай-қайсы да балалар поэзиясындағы ізашар буынның
шығармаларында өз дәрежесінде көрініс тапқанын аңғарамыз. Мысал үшін
М.Жұмабаевтың “Сал, сал білек, сал білек” аталатын халықтық тақпақ
үлгісінде жазылған шығармасына зер салалық:
...Сал, сал білек, сал білек,
Сабағыңа бар, білек.
Қыдыра берме қалтиып,
Етегіңмен қар күреп.
Сал, сал білек, сал білек,
Сұлу талдай тал білек,
Оқып-оқып, бір асқан
Әлім болып қал, білек.
Мағжанның бұл шығармасының жанры – тақпақ.
Ал шығарманың жанр талабына қаншалықты жауап бере алғандығын әрі ақын
жаңалығын бағамдау үшін, әуелгі кезекте, “тақпақ” жанры жайында айтылған
пікірлерді назарға алған жөн. А.Байтұрсынов анықтамасы: “Салт-санасына
сәйкес пікірлерді келтесінен келтіріп, өлең түрінде ұйқастырып айту –
тақпақ болады. Тақпақ қысқара-қысқара маңызданып барып мақалға айналып
кететін де жері бар. Мақалдарды құрастырып қосып айтқанда, мақалдар
тақпаққа айналып кететін де жері бар” [12, 248],- деп келсе, балалар
фольлорын зерттеуші К.Ісләмжанұлы: “...балалар реперуарындағы тақпақтардың
көпшілігі, негізінен, үлкендер шығармашылығынан ауысқан. Мұның себебі бұл
жанрдың табиғи ерекшеліктеріне тікелей байланысты. Яғни, оның көлемінің
шағындығы, үндестігі күшті толымды ұйқасқа құрылатындығы, дыбыстық, сөздік
қайталаулардың молдығы, айшықты оралымдарға байлығы – осылардың барлығының
өлеңді жаттап алып, мәнерлеп айтуға (тақпақтап айтуға) жеңілдік жасайтыны –
балаларды өзіне баурай тартады,- дей келіп,- ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz