II ТАРАУ ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІ ЖӘНЕ ОНЫ ДАМЫТУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2. 1 Ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігі және оны арттыру жолдары
Елді әлемдік шаруашылық қатынастарына қосудың негізгі факторы экономиканың бәсекеге қабілеттілігін дамыту және арттыру болып табылады. Бәсекеге қабілетті ортаны қалыптастыру, өтпелі экономикалы елдердің либералды реформаларының негізгі мақсаттарының бірі. Сонымен бірге, түпкі мақсат, экономиканың тиімділігін арттыру екендігі айқын.
Алайда, көптеген экономикалардың тәжірибелері көрсеткендей, айтарлықтай және тұрақты экономикалық өсім бәсекесіз мүмкін емес. Сондықтан, бәсекелі ортаның даму деңгейі жасалып отырған өзгерістердің индикаторы бола отырып, олардың нәтижесіне әсер етеді. Бәсекеге қабілеттіліктің жалпы қатаң стандарттары жоқ. Алайда, экономиканың жалпы бәсекеге қабілеттілігіне әсер ететін көптеген экономикалық және әлеуметтік факторлар бар. Олар өте көп, соларға экономикалық көрсеткіштер, үкімет жұмысының тиімділігі, инфрақұрылым және т. б. жатады (1 кесте) .
Бәсекеге қабілеттіліктің негізгі факторлары
1-кесте
Экономикалық көрсеткіштер
Үкімет тиімділігі
Бизнес тиімділігі
Инфрақұрылым
Экономикалық көрсеткіштер:
Елдің өркендеуі оның бұрынғы же-тістіктерінің бей-несі
Үкімет тиімділігі:
Мемлекеттің биз-неске араласуы ми-нималды болуы керек
Бизнес тиімділігі:
Өндірістің тиімділі-гі бәсекелі ортаға бейімделумен қатар кәсіпорынның бәсе-кеге қабілеттілігінің шешуші факторы болып табылады
Инфрақұрылым:
Дамыған инфра-құрылым экономи-калық субъектілер-дің тиімді іс-әреке-тіне септігін тигізе-ді
Экономикалық көрсеткіштер:
Рыноктың күштер-мен басқарылатын бәсеке, елдің экономикалық же-тістіктерін жақсар-тады
Үкімет тиімділігі:
Үкімет бақылана-тын макроэкономи-калық және әлеу-меттік жағдайларды қамтамасыз етуі керек, сол арқылы экономикалық су-бъекттер үшін сыртқы тәуекелдік-ті азайтады
Бизнес тиімділігі:
Өндірістік іс-әре-кетті тиімді қаржыландыру қо-сылған құн өндіруге көмектеседі
Инфрақұрылым:
Дамыған инфрақұ-рылым ақпараттық технологияның да-муын және қорша-ған ортаны тиімді қорғауды ынталан-дырады
1-кестенің соңы
Ішкі рынокта бәсе-ке неғұрлым көп болса, соғұрлым отандық компания-лар шетелде бәсе-кеге қабылданатын болады
Үкімет өз экономи-касын әрдайым өзгеріп отыратын халықаралық орта шарттарына ыңғайлауы керек
Елдің қаржы сала-сын әлемнің қаржы жүйесіне интегра-циялау оның халық-аралық бәсекеге қабілеттілігін арттырады
Бәсекелік басым-дылыққа қолда бар технологияларды тиімді және иннова-цияны қолдану арқылы жетуге болады
Ішкі рынокта бәсе-ке неғұрлым көп болса, соғұрлым отандық компания-лар шетелде бәсе-кеге қабылданатын болады:
Халықаралық сау-дада елдің жетістігі оның экономикасы-ның бәсекеге қабі-леттілігін көрсетеді (егер сауда кедергі-лері болмаса)
Үкімет өз экономи-касын әрдайым өзгеріп отыратын халықаралық орта шарттарына ыңғайлауы керек:
Үкімет сапалы және халыққа тиімді бі-лім ресурстарымен қамтамасыз етуі қажет. Сонымен бірге, білімге не-гізделген экономика құру
Елдің қаржы сала-сын әлемнің қаржы жүйесіне интегра-циялау оның халық-аралық бәсекеге қабілеттілігін арттырады:
Өмір сүрудің жоғарғы деңгейін қамтамасыз ету үшін әлемдік шаруашылық байланыстарына интеграциялануды қажет етеді
Бәсекелік басым-дылыққа қолда бар технологияларды тиімді және иннова-цияны қолдану арқылы жетуге болады:
Жаңа білім тудыра-тын ғылыми зерт-теулер мен иннова-циялық іс-әрекетке инвестиция жасау, дамудың жоғары деңгейіне жетудің басты факторы бо-лып табылады
Ішкі рынокта бәсе-ке неғұрлым көп болса, соғұрлым отандық компания-лар шетелде бәсе-кеге қабылданатын болады:
Халықаралық эко-номикаға ашықтық, елдің экономикалық жетістіктерін одан әрі дамытады
Үкімет өз экономи-касын әрдайым өзгеріп отыратын халықаралық орта шарттарына ыңғайлауы керек:
Елдің қаржы сала-сын әлемнің қаржы жүйесіне интегра-циялау оның халық-аралық бәсекеге қабілеттілігін арттырады:
Кәсіпкерлік эконо-микалық белсенді-лікті арттырудың шешуші факторы болып табылады
Бәсекелік басым-дылыққа қолда бар технологияларды тиімді және иннова-цияны қолдану арқылы жетуге болады:
Зерттеулер мен (R&D) дамытуларға ұзақ мерзімдік ин-вестициялар, кәсіп-орындардың бәсе-кеге қабілеттілік-терін арттырады
Ішкі рынокта бәсе-ке неғұрлым көп болса, соғұрлым отандық компания-лар шетелде бәсе-кеге қабылданатын болады:
Халықаралық ин-вестициялар эконо-микалық ресурстар-ды бүкіл дүние жүзі бойынша тиімдірек бөледі
Үкімет өз экономи-касын әрдайым өзгеріп отыратын халықаралық орта шарттарына ыңғайлауы керек:
Елдің қаржы сала-сын әлемнің қаржы жүйесіне интегра-циялау оның халық-аралық бәсекеге қабілеттілігін арттырады:
Жоғары кәсіби жұ-мыс күші елдің бә-секеге қабілеттілігін арттырады
Бәсекелік басым-дылыққа қолда бар технологияларды тиімді және иннова-цияны қолдану арқылы жетуге болады:
Өмір сүру деңгейі-нің жоғарылығы ел-дің инвестициялық тартымдылығына себеп болады
Ішкі рынокта бәсе-ке неғұрлым көп болса, соғұрлым отандық компания-лар шетелде бәсе-кеге қабылданатын болады:
Экспорт өсіміне же-телейтін бәсекеге қабілеттілік, көбіне отандық экономи-каның өсуімен си-патталады
Үкімет өз экономи-касын әрдайым өзгеріп отыратын халықаралық орта шарттарына ыңғайлауы керек:
Елдің қаржы сала-сын әлемнің қаржы жүйесіне интегра-циялау оның халық-аралық бәсекеге қабілеттілігін арттырады:
Еңбек өнімділігінің жоғары болуы - қосылған құн өндіруге септігін тигізеді
Бәсекелік басым-дылыққа қолда бар технологияларды тиімді және иннова-цияны қолдану арқылы жетуге болады:
Ішкі рынокта бәсе-ке неғұрлым көп болса, соғұрлым отандық компания-лар шетелде бәсе-кеге қабылданатын болады:
Үкімет өз экономи-касын әрдайым өзгеріп отыратын халықаралық орта шарттарына ыңғайлауы керек:
Елдің қаржы сала-сын әлемнің қаржы жүйесіне интегра-циялау оның халық-аралық бәсекеге қабілеттілігін арттырады:
Жұмыс күшінің кәсіби деңгейі елдің бәсекеге қабілетті-лігіне әсер етеді
Бәсекелік басым-дылыққа қолда бар технологияларды тиімді және иннова-цияны қолдану арқылы жетуге болады:
Көрсетілген факторлар тобы ұлттық экономикалардың бәсекеге қабілеттіліктеріне әсер етеді, бірақ мұндай әсер ету механизмі толық түсіндірілмеген.
Жаһандық бәсекелестік жағдайындағы жалпы мемлекет рөлі туралы жаңа түсінік керек, мейлі ол әлемдік, мейлі ол ішкі нарықта болсын. Бұл түсінік, бәсекелік қабілеттілікке қалай жетеді және оны қалай ұстап тұру мақсатында, үкімет үшін де, фирма үшін де және ел азаматтары үшін де құнды болады.
Бірақ ең алдымен келесілер мүмкін болатын жағдайлар жасау:
сыртқы экономикалық іс-әрекеттерді толық либерализациялау;
салықтық ауыртпалықты төмендету, электроэнергия және жүк тасымалдау тарифтерін азайту;
ұлттық валютаның төмен пайыздық қойылымын және тиімді айырбас бағамын қолдау;
жоғары технология саласын және қосылған құн есебінен өңдеуші өнеркәсіпті дамыту.
Бәсекеге қабілеттілік түсінігіне, жалпы Қазақстан экономиясына тән сыртқы және ішкі факторларының жиынтығына сүйене отырып келуге болады.
Сыртқы факторларға мыналарды жатқызуға болады:
ұлттық өндірістің бәсекеге қабілеттілігі, белгілі өндірістерді интернацияландыруды тереңдету процесінсіз мүмкін болмайды;
сауданы либерализациялау, яғни, сыртқы және ішкі нарықтардағы бәсеке деңгейінің артуы;
БСҰ мүше болу, нәтижесі мемлекет үшін қазіргі кезеңде белгісіз;
аймақтану процесінің кеңеюі, ТМД, ЕвроАзЭҚ және ОАО ауқымында интеграциялық байланыстарды қалпына келтіру;
ұлттық экономика параметрлерін және сыртқы сауданы анықтайтын елеулі көрсеткіш, Ресеймен сауда-экономикалық қатынастар деңгейі.
Ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігінің жалпы деңгейі төмен болып отыр, дамыған елдермен айырмашылық сыртқы және ішкі факторлар әсерінен ұлғаюда.
Бәсекеге қабілеттіліктің әлемдік кестесінде елдер және солардың ішінде Қазақстан қалай орналасқан екен?
Мәселен, 2005-2006 жылдағы экономикалық өсудің «Давостық» Бәсекеге қабілеттілік индексін алайық.
117 елдің ішінен алғашқылар қатарына Финляндия, АҚШ, Швеция, Тайвань, Норвегия, Исландия, Сингапур, Австралия, Канада, Швейцария, Жапония, Ұлыбритания, Германия және Израиль шығыпты.
Қазақстан 61-ші орын алыпты.
Біз ТМД-ның барлық мемлекеттерінен алда екенбіз.
Қазақстан экономикасы ашықтықтың жоғары деңгейіне жетті, ол, біріншіден, халықаралық еңбек бөлінісіне қатысу деңгейімен, екіншіден, сыртқы экономикалық іс-әрекетін либерализациялаумен анықталады. Алайда, халықаралық интеграцияға қосылу көбіне әлемдік нарыққа шикізат материалдарын шығару арқылы іске асуда. Сонымен бірге, өндірістік кооперацияға енудің әлсіздігі, қызметтер мен сауда жасау деңгейінің төмендігі, еларалық қаржы ресурстарымен, жұмыс күшімен, ғылым және техника жетістіктерімен, ақпараттық технологиялармен алмасу нашар болып отыр. Өтпелі экономика жағдайында қысқа мерзімде, әлемдік тәжірибені және халықаралық экономикалық-қаржылық мекемелердің нұсқауларына жеткілікті дәрежеде көңіл бөлінбеді. Нәтижесінде, сыртқы экономикалық іс-әрекеттерді либерализациялау деңгейі, құрылымдық қайта құруды, ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін жоғарылатуда және экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етуді көздейтін, елдегі нарықтық қайта құрулар деңгейімен сәйкес келмейді. (2-кесте)
2005 жылдың қаңтар-желтоқсанындағы ТМД елдері бойынша негізгі әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштер
2-кесте
ТМД Статкомитетінің деректері бойынша
өткен жылдың тиісті кезеңіне %-бен; тұрақты бағаларда
:
Қазақстан:
Қазақстан
Қырғызстан:
Қырғызстан
Тәжікстан:
Тәжікстан
Ресей:
Ресей
:
Жалпы ішкі өнім
Қазақстан:
109, 2
Қырғызстан:
99, 4
Тәжікстан:
106, 7
Ресей:
106, 4
:
Өнеркәсіп өнімінің жалпы көлемі
Қазақстан:
104, 6
Қырғызстан:
87, 9
Тәжікстан:
108, 5
Ресей:
104, 0
:
Өнеркәсіп өнімін өндірушілер бағасының индексі
Қазақстан:
123, 7
Қырғызстан:
102, 8
Тәжікстан:
99, 0
Ресей:
118, 2
:
Негізгі капиталға инвестициялар
Қазақстан:
122, 1
Қырғызстан:
97, 0
Тәжікстан:
108, 0
Ресей:
110, 5
*
:
Жалпы пайдаланудағы темір жол көлігіне жүк тиеу
2)
Қазақстан:
105, 0
2)
Қырғызстан:
89, 7
Тәжікстан:
91, 6
Ресей:
104, 3
:
Өткізудің барлық арналары арқылы бөлшек сауда тауар айналымы
Қазақстан:
112, 4
3)
Қырғызстан:
113, 4
Тәжікстан:
109, 6
Ресей:
112, 0
3)
:
соның ішінде сататын ұйымдар
Қазақстан:
135, 2
Қырғызстан:
122, 1
Тәжікстан:
107, 5
Ресей:
113, 5
:
Тұтыну бағаларының индексі
Қазақстан:
107, 6
Қырғызстан:
104, 3
Тәжікстан:
107, 8
Ресей:
112, 7
:
Халықтың ақшалай табысы (нақты бағаларда)
Қазақстан:
120, 5
4)
Қырғызстан:
Тәжікстан:
121, 1
5)
Ресей:
122, 6
*
:
Халықтың тауарлар сатып алуға және қызметке ақы төлеуге жұмсалған ақшалай шығыстары (нақты бағаларда)
Қазақстан:
Қырғызстан:
Тәжікстан:
119, 8
5)
Ресей:
124, 7
*
:
Қолдағы нақты ақшалай табыс
Қазақстан:
112, 0
6)
Қырғызстан:
Тәжікстан:
109, 3
5)
Ресей:
108, 8
*
:
Экономикада жұмыс істейтіндердің орташа айлық атаулы жалақысы
Қазақстан:
120, 5
Қырғызстан:
116, 7
5)
Тәжікстан:
149, 0
5)
Ресей:
123, 6
*
:
Жұмыссыздардың жалпы саны (кезең соңына)
Қазақстан:
98, 2
*
Қырғызстан:
Тәжікстан:
Ресей:
93, 0
*
:
соның ішінде тіркелгендері
Қазақстан:
79, 9
Қырғызстан:
116, 9
Тәжікстан:
110, 0
5)
Ресей:
95, 3
:
Экспорт (нақты бағаларда) - барлығы
Қазақстан:
138, 6
Қырғызстан:
93, 6
5)
Тәжікстан:
99, 3
Ресей:
134, 6
7)
:
соның ішінде:
Қазақстан:
Қырғызстан:
Тәжікстан:
Ресей:
:
ТМД елдеріне
Қазақстан:
99, 3
Қырғызстан:
110, 5
Тәжікстан:
111, 7
Ресей:
113, 7
:
ТМД-дан тыс елдерге
Қазақстан:
148, 6
Қырғызстан:
83, 3
Тәжікстан:
96, 7
Ресей:
138, 6
:
Импорт (нақты бағаларда) - барлығы
Қазақстан:
135, 8
Қырғызстан:
115, 9
5)
Тәжікстан:
111, 6
Ресей:
128, 9
7)
:
соның ішінде:
Қазақстан:
Қырғызстан:
Тәжікстан:
Ресей:
:
ТМД елдерінен
Қазақстан:
133, 0
Қырғызстан:
114, 9
Тәжікстан:
111, 7
Ресей:
110, 5
:
ТМД-дан тыс елдерден
Қазақстан:
138, 3
Қырғызстан:
117, 4
Тәжікстан:
111, 6
Ресей:
133, 7
Жалғасы
өткен жылдың тиісті кезеңіне %-бен; тұрақты бағаларда
:
Беларусь:
Беларусь
Украина:
Украина
Молдова:
Молдова
Әзірбайжан:
Әзірбайжан
Армения:
Армения
Грузия:
Грузия
:
Жалпы ішкі өнім
Беларусь:
109, 2
Украина:
102, 4
Молдова:
Әзірбайжан:
126, 4
Армения:
113, 9
Грузия:
:
Өнеркәсіп өнімінің жалпы көлемі
Беларусь:
110, 4
Украина:
103, 1
Молдова:
106, 3
Әзірбайжан:
133, 5
Армения:
107, 5
Грузия:
116, 4
:
Өнеркәсіп өнімін өндірушілер бағасының индексі
Беларусь:
112, 1
Украина:
116, 7
Молдова:
105, 3
Әзірбайжан:
118, 6
Армения:
107, 4
Грузия:
107, 5
:
Негізгі капиталға инвестициялар
Беларусь:
123, 2
Украина:
Молдова:
101
Әзірбайжан:
112, 7
Армения:
134, 2
Грузия:
:
Жалпы пайдаланудағы темір жол көлігіне жүк тиеу
2)
Беларусь:
104, 6
Украина:
97, 8
Молдова:
89, 5
Әзірбайжан:
133, 6
Армения:
100, 0
Грузия:
109, 6
:
Өткізудің барлық арналары арқылы бөлшек сауда тауар айналымы
Беларусь:
119, 4
Украина:
121, 8
Молдова:
104, 7
2)
Әзірбайжан:
113, 2
Армения:
109, 3
2)
Грузия:
112, 5
:
соның ішінде сататын ұйымдар
Беларусь:
119, 4
Украина:
123, 0
Молдова:
113, 0
Әзірбайжан:
103, 6
Армения:
112, 1
Грузия:
120, 7
:
Тұтыну бағаларының индексі
Беларусь:
110, 3
Украина:
113, 5
Молдова:
111, 9
Әзірбайжан:
109, 6
Армения:
100, 6
Грузия:
108, 2
:
Халықтың ақшалай табысы (нақты бағаларда)
Беларусь:
128, 4
3)
Украина:
138, 1
4)
Молдова:
Әзірбайжан:
127, 0
Армения:
114, 9
Грузия:
:
Халықтың тауарлар сатып алуға және қызметке ақы төлеуге жұмсалған ақшалай шығыстары (нақты бағаларда)
Беларусь:
127, 5
3)
Украина:
133, 1
4)
Молдова:
Әзірбайжан:
121, 7
Армения:
111, 7
Грузия:
:
Қолдағы нақты ақшалай табыс
Беларусь:
115, 8
3)
Украина:
119, 8
4)
Молдова:
Әзірбайжан:
115, 9
Армения:
113, 7
Грузия:
:
Экономикада жұмыс істейтіндердің орташа айлық атаулы жалақысы
Беларусь:
134, 5
3)
Украина:
135, 9
3)
Молдова:
119, 6
3)
Әзірбайжан:
121, 9
Армения:
119, 5
*
Грузия:
:
Жұмыссыздардың жалпы саны (кезең соңына)
соның ішінде тіркелгендері
Беларусь:
81, 8
Украина:
89, 8
Молдова:
103, 3
Әзірбайжан:
100, 7
Армения:
81, 9
Грузия:
63, 6
:
Экспорт (нақты бағаларда) - барлығы
Беларусь:
116, 3
3)
Украина:
105, 6
3)
Молдова:
111, 6
3)
Әзірбайжан:
137, 4
3)
Армения:
131, 5
Грузия:
134, 1
:
соның ішінде:
Беларусь:
Украина:
Молдова:
Әзірбайжан:
Армения:
Грузия:
:
ТМД елдеріне
Беларусь:
98, 0
Украина:
126, 1
Молдова:
110, 2
Әзірбайжан:
151, 4
Армения:
143, 7
Грузия:
124, 8
:
ТМД-дан тыс елдерге
Беларусь:
136, 7
Украина:
98, 4
Молдова:
113, 0
Әзірбайжан:
134, 2
Армения:
128, 9
Грузия:
143, 6
:
Импорт (нақты бағаларда) - барлығы
Беларусь:
104, 4
3)
Украина:
124, 6
3)
Молдова:
130, 1
3)
Әзірбайжан:
120, 5
3)
Армения:
130, 9
Грузия:
135, 0
:
cоның ішінде:
Беларусь:
Украина:
Молдова:
Әзірбайжан:
Армения:
Грузия:
:
ТМД елдерінен
Беларусь:
97, 3
Украина:
112, 1
Молдова:
119, 0
Әзірбайжан:
121, 3
Армения:
132, 0
Грузия:
151, 7
:
ТМД-дан тыс елдерден
Беларусь:
122, 7
Украина:
138, 7
Молдова:
138, 6
Әзірбайжан:
120, 2
Армения:
130, 4
Грузия:
125, 7
ЖІӨ және экспорт-импорт көрсеткіштерінің ара-қатынасының динамикасы, әлемдік шаруашылық қатынастарына интеграцияланудың өскенін көрсетеді, сонымен бірге сыртқы экономикалық комплекс ұлттық экономикада маңызды орынға ие (3, 4-кестелері) .
Халықаралық экономикалық-қаржылық мекемелер экономикалық реформаларды жүзеге асыруда елеулі әсер етеді. Қазақстан БСҰ кіруге қадамдар жасауда, ол дегеніміз елдің әлемдік экономикаға интеграциялануын жоғарылатады.
Қазақстан Республикасының 2005 жылғы 1 қаңтардағы әкімшілік-территориялық бөлінісі
