Қазақстан экономикасының бәсекеге қабілеттілігі
II ТАРАУ ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІ ЖӘНЕ ОНЫ ДАМЫТУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1 Ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігі және оны арттыру жолдары
2.2 Қазақстанның экономикасында бәсекеге қабілетті ортаны қалыптастырудағы мемлекеттің рөлі.
2.3 Қазақстан Республикасындағы бәсекелі рыноктық қатынастарды дамыту және кәсіпкерлікті қолдау
Қорытынды
2.1 Ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігі және оны арттыру жолдары
2.2 Қазақстанның экономикасында бәсекеге қабілетті ортаны қалыптастырудағы мемлекеттің рөлі.
2.3 Қазақстан Республикасындағы бәсекелі рыноктық қатынастарды дамыту және кәсіпкерлікті қолдау
Қорытынды
Елді әлемдік шаруашылық қатынастарына қосудың негізгі факторы экономиканың бәсекеге қабілеттілігін дамыту және арттыру болып табылады. Бәсекеге қабілетті ортаны қалыптастыру, өтпелі экономикалы елдердің либералды реформаларының негізгі мақсаттарының бірі. Сонымен бірге, түпкі мақсат, экономиканың тиімділігін арттыру екендігі айқын.
Көрсетілген факторлар тобы ұлттық экономикалардың бәсекеге қабілеттіліктеріне әсер етеді, бірақ мұндай әсер ету механизмі толық түсіндірілмеген.
Жаһандық бәсекелестік жағдайындағы жалпы мемлекет рөлі туралы жаңа түсінік керек, мейлі ол әлемдік, мейлі ол ішкі нарықта болсын. Бұл түсінік, бәсекелік қабілеттілікке қалай жетеді және оны қалай ұстап тұру мақсатында, үкімет үшін де, фирма үшін де және ел азаматтары үшін де құнды болады.
Бірақ ең алдымен келесілер мүмкін болатын жағдайлар жасау:
1 сыртқы экономикалық іс-әрекеттерді толық либерализациялау;
2 салықтық ауыртпалықты төмендету, электроэнергия және жүк тасымалдау тарифтерін азайту;
3 ұлттық валютаның төмен пайыздық қойылымын және тиімді айырбас бағамын қолдау;
4 жоғары технология саласын және қосылған құн есебінен өңдеуші өнеркәсіпті дамыту.
Бәсекеге қабілеттілік түсінігіне, жалпы Қазақстан экономиясына тән сыртқы және ішкі факторларының жиынтығына сүйене отырып келуге болады.
Көрсетілген факторлар тобы ұлттық экономикалардың бәсекеге қабілеттіліктеріне әсер етеді, бірақ мұндай әсер ету механизмі толық түсіндірілмеген.
Жаһандық бәсекелестік жағдайындағы жалпы мемлекет рөлі туралы жаңа түсінік керек, мейлі ол әлемдік, мейлі ол ішкі нарықта болсын. Бұл түсінік, бәсекелік қабілеттілікке қалай жетеді және оны қалай ұстап тұру мақсатында, үкімет үшін де, фирма үшін де және ел азаматтары үшін де құнды болады.
Бірақ ең алдымен келесілер мүмкін болатын жағдайлар жасау:
1 сыртқы экономикалық іс-әрекеттерді толық либерализациялау;
2 салықтық ауыртпалықты төмендету, электроэнергия және жүк тасымалдау тарифтерін азайту;
3 ұлттық валютаның төмен пайыздық қойылымын және тиімді айырбас бағамын қолдау;
4 жоғары технология саласын және қосылған құн есебінен өңдеуші өнеркәсіпті дамыту.
Бәсекеге қабілеттілік түсінігіне, жалпы Қазақстан экономиясына тән сыртқы және ішкі факторларының жиынтығына сүйене отырып келуге болады.
1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы: «Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті экономика үшін,бәсекеге қабілетті халық үшін». Астана. 2004 жыл 19-наурыз
2. А.Смит. Исследования о природе и причинах богатства народов. – М: Соцэкгиз, 1962.-с.201
3. Оразәлі Сәбден. ХХІ ғасырға қандай экономикамен кіреміз. – Алматы: Қазақстан, 1997.-192б.
4. Баймұратов О. Национальная экономическая система. – Алматы: Ғылым, 2000.-с.64
5. Ахметгалиев Б. 10 лет: Казахстан и интеграция. – Алматы: Атамұра, 2001.-с.192
6. Аубәкіров Я.А. Экономикалық теория.(авторлармен бірлесе). – Алматы: 1999.-78б.
7. Инновациялар мен оқу-білімді жетілдіру арқылы білім экономикасына. Егемен Қазақстан. 2006.-26-мамыр
8. К.Маркс, Ф.Энгельс Соч. Т.46 Ч.2 стр.221
9. Фишер С., Дорнбуш Р., Шмалензи Р. Экономика. Пер. С англ. М:, Дело ЛТД.
10. С.Әкімбеков, А.С.Баймұхаметова, У.А.Жайдаров. Экономикалық теория. Оқу құралы. Жалпы редакция С. Әкімбековтікі. – Астана: 2002.-464б.
11. Дурович А.П. Конкурентоспособность товаров в системе маркетинга. – Минск: БГЭУ, 1993.-с.58
12. Джумагелдиева Т.А. Конкуренция: теория и механизмы развития. – Алматы, 2003.-с.130
13. Майкл Портер. Конкуренция. – М: Издательски дом «Вильямс», 2000.-с.495
14. Майкл Портер. Международная конкуренция. – М: Международные отношения, 1993.-с.896
15. А.Яковлев, К.Гончар. Стимулирование экономического развития и инноваций: Опыт Латинской Америки, Ближнего Востока и Юго-Восточной Азии для переходных экономик. Аль Пари. 2005.-№3
16. О.Курманов, Д.Намазбаев. Развитие мировой экономики и внешнеэкономическая деятельность Казахстана. Саясат. 2005.-№6
17. М.Афанасьев, Л.Мясникова. Мировая конкуренция и кластеризация экономики. Вопросы экономики. 2005.-№4
18. А.Б.Көшербаев. О конкурентоспособности экономики Казахстана. Аль Пари. 2003.-№3-4
19. Ғ.Р.Даулиева. Білім беру саласының экономикасы. Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2004.-52б.
20. А.М.Даулетова. Бәсекеге қабілеттілікті арттырудың инновациялық факторлары. Аль Пари. 2005.-№4
21. Жақсыбай Самрат. Бәсекеге қабілетті болу стратегиялық мақсат. Егемен Қазақстан. 2006.-17-ақпан
22. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы: «Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы». Астана. 2006жыл 1-наурыз
23. Есайдар У.С. Кәсіпорындардың инновациялық қызметін мемлекет тарпынан реттеу қажеттілігі. ҚазҰУ хабаршысы, экономика сериясы. 2004.-№6
24. Қазақстан Республикасының индустриалды-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған стратегиясы. – Алматы: 2003.-52б.
25. Сатубалдин С. Азиатский кризис и экономика Казахстана \\ материалы международной конференции, посвященной 10 летию незовисимости Республики Казахстан. – Алматы: 2001.-часть1.-с.33
26. Марцинкевич В.И. США: человечески фактор и эффективности в экономике. – М: Наука, 1991.-с.17
27. Кабдиев Д.К. Рост государственного регулирования в условиях перехода к рынку // материалы международной конференций, повященной 10 летию незовисимости Республики Казахстан. – Алматы: 2001.-часть1.-с.49
28. Елемесов Р.Е. Переходная экономика: проблемы методологии и теории. – Алматы: Қазақ университеті, 1998.-с.166
29. Мамыров Н.К., Ихданов Ж. Государственное регулирование экономики в условиях Казахстана. – Алматы: Экономика, 1998.-с.21
30. Шеденов У.К., Ильясов Д.К. Теория маркетинга и менджмента в сфере услуг (уч. пособие). – Алматы: Қазақ университеті, 2002.-с.6-7
31. Статистический ежегодник Казахстана. Под редакцией К.С.Абдиева – Алматы: Агенство Республики Казахстан по статистике, 2005.-502с.- на руском и англиском языках
2. А.Смит. Исследования о природе и причинах богатства народов. – М: Соцэкгиз, 1962.-с.201
3. Оразәлі Сәбден. ХХІ ғасырға қандай экономикамен кіреміз. – Алматы: Қазақстан, 1997.-192б.
4. Баймұратов О. Национальная экономическая система. – Алматы: Ғылым, 2000.-с.64
5. Ахметгалиев Б. 10 лет: Казахстан и интеграция. – Алматы: Атамұра, 2001.-с.192
6. Аубәкіров Я.А. Экономикалық теория.(авторлармен бірлесе). – Алматы: 1999.-78б.
7. Инновациялар мен оқу-білімді жетілдіру арқылы білім экономикасына. Егемен Қазақстан. 2006.-26-мамыр
8. К.Маркс, Ф.Энгельс Соч. Т.46 Ч.2 стр.221
9. Фишер С., Дорнбуш Р., Шмалензи Р. Экономика. Пер. С англ. М:, Дело ЛТД.
10. С.Әкімбеков, А.С.Баймұхаметова, У.А.Жайдаров. Экономикалық теория. Оқу құралы. Жалпы редакция С. Әкімбековтікі. – Астана: 2002.-464б.
11. Дурович А.П. Конкурентоспособность товаров в системе маркетинга. – Минск: БГЭУ, 1993.-с.58
12. Джумагелдиева Т.А. Конкуренция: теория и механизмы развития. – Алматы, 2003.-с.130
13. Майкл Портер. Конкуренция. – М: Издательски дом «Вильямс», 2000.-с.495
14. Майкл Портер. Международная конкуренция. – М: Международные отношения, 1993.-с.896
15. А.Яковлев, К.Гончар. Стимулирование экономического развития и инноваций: Опыт Латинской Америки, Ближнего Востока и Юго-Восточной Азии для переходных экономик. Аль Пари. 2005.-№3
16. О.Курманов, Д.Намазбаев. Развитие мировой экономики и внешнеэкономическая деятельность Казахстана. Саясат. 2005.-№6
17. М.Афанасьев, Л.Мясникова. Мировая конкуренция и кластеризация экономики. Вопросы экономики. 2005.-№4
18. А.Б.Көшербаев. О конкурентоспособности экономики Казахстана. Аль Пари. 2003.-№3-4
19. Ғ.Р.Даулиева. Білім беру саласының экономикасы. Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2004.-52б.
20. А.М.Даулетова. Бәсекеге қабілеттілікті арттырудың инновациялық факторлары. Аль Пари. 2005.-№4
21. Жақсыбай Самрат. Бәсекеге қабілетті болу стратегиялық мақсат. Егемен Қазақстан. 2006.-17-ақпан
22. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы: «Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы». Астана. 2006жыл 1-наурыз
23. Есайдар У.С. Кәсіпорындардың инновациялық қызметін мемлекет тарпынан реттеу қажеттілігі. ҚазҰУ хабаршысы, экономика сериясы. 2004.-№6
24. Қазақстан Республикасының индустриалды-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған стратегиясы. – Алматы: 2003.-52б.
25. Сатубалдин С. Азиатский кризис и экономика Казахстана \\ материалы международной конференции, посвященной 10 летию незовисимости Республики Казахстан. – Алматы: 2001.-часть1.-с.33
26. Марцинкевич В.И. США: человечески фактор и эффективности в экономике. – М: Наука, 1991.-с.17
27. Кабдиев Д.К. Рост государственного регулирования в условиях перехода к рынку // материалы международной конференций, повященной 10 летию незовисимости Республики Казахстан. – Алматы: 2001.-часть1.-с.49
28. Елемесов Р.Е. Переходная экономика: проблемы методологии и теории. – Алматы: Қазақ университеті, 1998.-с.166
29. Мамыров Н.К., Ихданов Ж. Государственное регулирование экономики в условиях Казахстана. – Алматы: Экономика, 1998.-с.21
30. Шеденов У.К., Ильясов Д.К. Теория маркетинга и менджмента в сфере услуг (уч. пособие). – Алматы: Қазақ университеті, 2002.-с.6-7
31. Статистический ежегодник Казахстана. Под редакцией К.С.Абдиева – Алматы: Агенство Республики Казахстан по статистике, 2005.-502с.- на руском и англиском языках
II ТАРАУ ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІ ЖӘНЕ ОНЫ ДАМЫТУ
МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1 Ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігі және оны арттыру
жолдары
Елді әлемдік шаруашылық қатынастарына қосудың негізгі факторы
экономиканың бәсекеге қабілеттілігін дамыту және арттыру болып табылады.
Бәсекеге қабілетті ортаны қалыптастыру, өтпелі экономикалы елдердің
либералды реформаларының негізгі мақсаттарының бірі. Сонымен бірге, түпкі
мақсат, экономиканың тиімділігін арттыру екендігі айқын.
Алайда, көптеген экономикалардың тәжірибелері көрсеткендей,
айтарлықтай және тұрақты экономикалық өсім бәсекесіз мүмкін емес.
Сондықтан, бәсекелі ортаның даму деңгейі жасалып отырған өзгерістердің
индикаторы бола отырып, олардың нәтижесіне әсер етеді. Бәсекеге
қабілеттіліктің жалпы қатаң стандарттары жоқ. Алайда, экономиканың жалпы
бәсекеге қабілеттілігіне әсер ететін көптеген экономикалық және әлеуметтік
факторлар бар. Олар өте көп, соларға экономикалық көрсеткіштер, үкімет
жұмысының тиімділігі, инфрақұрылым және т.б. жатады (1 кесте).
Бәсекеге қабілеттіліктің негізгі факторлары
1-кесте
Экономикалық Үкімет тиімділігіБизнес тиімділігіИнфрақұрылым
көрсеткіштер
Елдің өркендеуі Мемлекеттің Өндірістің Дамыған
оның бұрынғы биз-неске тиімділі-гі инфра-құрылым
же-тістіктерінің араласуы бәсекелі ортаға экономи-калық
бей-несі ми-нималды болуы бейімделумен субъектілер-дің
керек қатар тиімді
кәсіпорынның іс-әреке-тіне
бәсе-кеге септігін
қабілеттілігінің тигізе-ді
шешуші факторы
болып табылады
Рыноктың Үкімет Өндірістік Дамыған
күштер-мен бақылана-тын іс-әре-кетті инфрақұ-рылым
басқарылатын макроэкономи-калытиімді ақпараттық
бәсеке, елдің қ және қаржыландыру технологияның
экономикалық әлеу-меттік қо-сылған құн да-муын және
же-тістіктерін жағдайларды өндіруге қорша-ған ортаны
жақсар-тады қамтамасыз етуі көмектеседі тиімді қорғауды
керек, сол арқылы ынталан-дырады
экономикалық
су-бъекттер үшін
сыртқы
тәуекелдік-ті
азайтады
1-кестенің соңы
Ішкі рынокта Үкімет өз Елдің қаржы Бәсекелік
бәсе-ке неғұрлым экономи-касын сала-сын әлемнің басым-дылыққа
көп болса, әрдайым өзгеріп қаржы жүйесіне қолда бар
соғұрлым отандық отыратын интегра-циялау технологияларды
компания-лар халықаралық орта оның халық-аралықтиімді және
шетелде бәсе-кегешарттарына бәсекеге иннова-цияны
қабылданатын ыңғайлауы керек қабілеттілігін қолдану арқылы
болады арттырады жетуге болады
Халықаралық Үкімет сапалы Өмір сүрудің Жаңа білім
сау-дада елдің және халыққа жоғарғы деңгейін тудыра-тын ғылыми
жетістігі оның тиімді бі-лім қамтамасыз ету зерт-теулер мен
экономикасы-ның ресурстарымен үшін әлемдік иннова-циялық
бәсекеге қамтамасыз етуі шаруашылық іс-әрекетке
қабі-леттілігін қажет. Сонымен байланыстарына инвестиция жасау,
көрсетеді (егер бірге, білімге интеграциялануды дамудың жоғары
сауда не-гізделген қажет етеді деңгейіне жетудің
кедергі-лері экономика құру басты факторы
болмаса) бо-лып табылады
Халықаралық Кәсіпкерлік Зерттеулер мен
эко-номикаға эконо-микалық (R&D) дамытуларға
ашықтық, елдің белсенді-лікті ұзақ мерзімдік
экономикалық арттырудың шешушіин-вестициялар,
жетістіктерін факторы болып кәсіп-орындардың
одан әрі дамытады табылады бәсе-кеге
қабілеттілік-тері
н арттырады
Халықаралық Жоғары кәсіби Өмір сүру
ин-вестициялар жұ-мыс күші елдіңдеңгейі-нің
эконо-микалық бә-секеге жоғарылығы ел-дің
ресурстар-ды қабілеттілігін инвестициялық
бүкіл дүние жүзі арттырады тартымдылығына
бойынша тиімдірек себеп болады
бөледі
Экспорт өсіміне Еңбек
же-телейтін өнімділігінің
бәсекеге жоғары болуы -
қабілеттілік, қосылған құн
көбіне отандық өндіруге септігін
экономи-каның тигізеді
өсуімен
си-патталады
Жұмыс күшінің
кәсіби деңгейі
елдің бәсекеге
қабілетті-лігіне
әсер етеді
Көрсетілген факторлар тобы ұлттық экономикалардың бәсекеге
қабілеттіліктеріне әсер етеді, бірақ мұндай әсер ету механизмі толық
түсіндірілмеген.
Жаһандық бәсекелестік жағдайындағы жалпы мемлекет рөлі туралы жаңа
түсінік керек, мейлі ол әлемдік, мейлі ол ішкі нарықта болсын. Бұл түсінік,
бәсекелік қабілеттілікке қалай жетеді және оны қалай ұстап тұру мақсатында,
үкімет үшін де, фирма үшін де және ел азаматтары үшін де құнды болады.
Бірақ ең алдымен келесілер мүмкін болатын жағдайлар жасау:
1. сыртқы экономикалық іс-әрекеттерді толық либерализациялау;
2. салықтық ауыртпалықты төмендету, электроэнергия және жүк тасымалдау
тарифтерін азайту;
3. ұлттық валютаның төмен пайыздық қойылымын және тиімді айырбас
бағамын қолдау;
4. жоғары технология саласын және қосылған құн есебінен өңдеуші
өнеркәсіпті дамыту.
Бәсекеге қабілеттілік түсінігіне, жалпы Қазақстан экономиясына тән
сыртқы және ішкі факторларының жиынтығына сүйене отырып келуге болады.
Сыртқы факторларға мыналарды жатқызуға болады:
1. ұлттық өндірістің бәсекеге қабілеттілігі, белгілі өндірістерді
интернацияландыруды тереңдету процесінсіз мүмкін болмайды;
2. сауданы либерализациялау, яғни, сыртқы және ішкі нарықтардағы
бәсеке деңгейінің артуы;
3. БСҰ мүше болу, нәтижесі мемлекет үшін қазіргі кезеңде белгісіз;
4. аймақтану процесінің кеңеюі, ТМД, ЕвроАзЭҚ және ОАО ауқымында
интеграциялық байланыстарды қалпына келтіру;
5. ұлттық экономика параметрлерін және сыртқы сауданы анықтайтын
елеулі көрсеткіш, Ресеймен сауда-экономикалық қатынастар деңгейі.
Ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігінің жалпы деңгейі төмен
болып отыр, дамыған елдермен айырмашылық сыртқы және ішкі факторлар
әсерінен ұлғаюда.
Бәсекеге қабілеттіліктің әлемдік кестесінде елдер және солардың ішінде
Қазақстан қалай орналасқан екен?
Мәселен, 2005-2006 жылдағы экономикалық өсудің Давостық Бәсекеге
қабілеттілік индексін алайық.
117 елдің ішінен алғашқылар қатарына Финляндия, АҚШ, Швеция, Тайвань,
Норвегия, Исландия, Сингапур, Австралия, Канада, Швейцария, Жапония,
Ұлыбритания, Германия және Израиль шығыпты. Қазақстан 61-ші орын алыпты.
Біз ТМД-ның барлық мемлекеттерінен алда екенбіз.
Қазақстан экономикасы ашықтықтың жоғары деңгейіне жетті, ол,
біріншіден, халықаралық еңбек бөлінісіне қатысу деңгейімен, екіншіден,
сыртқы экономикалық іс-әрекетін либерализациялаумен анықталады. Алайда,
халықаралық интеграцияға қосылу көбіне әлемдік нарыққа шикізат
материалдарын шығару арқылы іске асуда. Сонымен бірге, өндірістік
кооперацияға енудің әлсіздігі, қызметтер мен сауда жасау деңгейінің
төмендігі, еларалық қаржы ресурстарымен, жұмыс күшімен, ғылым және техника
жетістіктерімен, ақпараттық технологиялармен алмасу нашар болып отыр.
Өтпелі экономика жағдайында қысқа мерзімде, әлемдік тәжірибені және
халықаралық экономикалық-қаржылық мекемелердің нұсқауларына жеткілікті
дәрежеде көңіл бөлінбеді. Нәтижесінде, сыртқы экономикалық іс-әрекеттерді
либерализациялау деңгейі, құрылымдық қайта құруды, ұлттық экономиканың
бәсекеге қабілеттілігін жоғарылатуда және экономикалық қауіпсіздікті
қамтамасыз етуді көздейтін, елдегі нарықтық қайта құрулар деңгейімен сәйкес
келмейді.(2-кесте)
2005 жылдың қаңтар-желтоқсанындағы ТМД елдері бойынша негізгі әлеуметтік-
экономикалық көрсеткіштер
2-кесте
ТМД Статкомитетінің деректері бойынша
өткен жылдың тиісті кезеңіне %-бен; тұрақты бағаларда
Қазақстан Қырғызстан Тәжікстан Ресей
Жалпы ішкі өнім 109,2 99,4 106,7 106,4
Өнеркәсіп өнімінің104,6 87,9 108,5 104,0
жалпы көлемі
Өнеркәсіп өнімін 123,7 102,8 99,0 118,2
өндірушілер
бағасының индексі
Негізгі капиталға 122,1 97,0 108,0 110,5*
инвестициялар
Жалпы 105,02) 89,7 91,6 104,3
пайдаланудағы
темір жол көлігіне
жүк тиеу 2)
Өткізудің барлық 112,43) 113,4 109,6 112,03)
арналары арқылы
бөлшек сауда тауар
айналымы
соның ішінде 135,2 122,1 107,5 113,5
сататын ұйымдар
Тұтыну бағаларының107,6 104,3 107,8 112,7
индексі
Халықтың ақшалай 120,54) 121,15) 122,6*
табысы (нақты
бағаларда)
Халықтың тауарлар 119,85) 124,7*
сатып алуға және
қызметке ақы
төлеуге жұмсалған
ақшалай шығыстары
(нақты бағаларда)
Қолдағы нақты 112,06) 109,35) 108,8*
ақшалай табыс
Экономикада жұмыс 120,5 116,75) 149,05) 123,6*
істейтіндердің
орташа айлық
атаулы жалақысы
Жұмыссыздардың 98,2* 93,0*
жалпы саны (кезең
соңына)
соның ішінде 79,9 116,9 110,05) 95,3
тіркелгендері
Экспорт (нақты 138,6 93,65) 99,3 134,67)
бағаларда) -
барлығы
соның ішінде:
ТМД елдеріне 99,3 110,5 111,7 113,7
ТМД-дан тыс 148,6 83,3 96,7 138,6
елдерге
Импорт (нақты 135,8 115,95) 111,6 128,97)
бағаларда) -
барлығы
соның ішінде:
ТМД елдерінен 133,0 114,9 111,7 110,5
ТМД-дан тыс 138,3 117,4 111,6 133,7
елдерден
Жалғасы
өткен жылдың тиісті кезеңіне %-бен; тұрақты бағаларда
БеларусУкраинаМолдоваӘзірбайжа АрменияГрузия
ь н
Жалпы ішкі өнім 109,2 102,4 126,4 113,9
Өнеркәсіп өнімінің110,4 103,1 106,3 133,5 107,5 116,4
жалпы көлемі
Өнеркәсіп өнімін 112,1 116,7 105,3 118,6 107,4 107,5
өндірушілер
бағасының индексі
Негізгі капиталға 123,2 101 112,7 134,2
инвестициялар
Жалпы 104,6 97,8 89,5 133,6 100,0 109,6
пайдаланудағы
темір жол көлігіне
жүк тиеу 2)
Өткізудің барлық 119,4 121,8 104,72)113,2 109,32)112,5
арналары арқылы
бөлшек сауда тауар
айналымы
соның ішінде 119,4 123,0 113,0 103,6 112,1 120,7
сататын ұйымдар
Тұтыну бағаларының110,3 113,5 111,9 109,6 100,6 108,2
индексі
Халықтың ақшалай 128,43)138,14) 127,0 114,9
табысы (нақты
бағаларда)
Халықтың тауарлар 127,53)133,14) 121,7 111,7
сатып алуға және
қызметке ақы
төлеуге жұмсалған
ақшалай шығыстары
(нақты бағаларда)
Қолдағы нақты 115,83)119,84) 115,9 113,7
ақшалай табыс
Экономикада жұмыс 134,53)135,93)119,63)121,9 119,5*
істейтіндердің
орташа айлық
атаулы жалақысы
Жұмыссыздардың 81,8 89,8 103,3 100,7 81,9 63,6
жалпы саны (кезең
соңына)
соның ішінде
тіркелгендері
Экспорт (нақты 116,33)105,63)111,63)137,43) 131,5 134,1
бағаларда) -
барлығы
соның ішінде:
ТМД елдеріне 98,0 126,1 110,2 151,4 143,7 124,8
ТМД-дан тыс 136,7 98,4 113,0 134,2 128,9 143,6
елдерге
Импорт (нақты 104,43)124,63)130,13)120,53) 130,9 135,0
бағаларда) -
барлығы
cоның ішінде:
ТМД елдерінен 97,3 112,1 119,0 121,3 132,0 151,7
ТМД-дан тыс 122,7 138,7 138,6 120,2 130,4 125,7
елдерден
ЖІӨ және экспорт-импорт көрсеткіштерінің ара-қатынасының динамикасы,
әлемдік шаруашылық қатынастарына интеграцияланудың өскенін көрсетеді,
сонымен бірге сыртқы экономикалық комплекс ұлттық экономикада маңызды
орынға ие (3,4-кестелері).
Халықаралық экономикалық-қаржылық мекемелер экономикалық реформаларды
жүзеге асыруда елеулі әсер етеді. Қазақстан БСҰ кіруге қадамдар жасауда, ол
дегеніміз елдің әлемдік экономикаға интеграциялануын жоғарылатады.
Қазақстан Республикасының 2005 жылғы 1 қаңтардағы әкімшілік-территориялық
бөлінісі
3-кесте
Облыстар Те АудандҚалалар Округтер Елді
рриторар мекендер
ия,
мың
кв.км.
БарлығыОның ішінде Поселктік
республикалық
және облыстық
2005 2006
жылғы жылғы
қаңтар- қаңтар
желтоқса
н
А Б 1 2 3 4 5
Экономикалық көрсеткіштер
Жалпы ішкі өнім млрд. 7453,0 109,4
теңге
Өнеркәсіп өнімінің млрд. 5124,1 439,5 104,6 100,5 88,7
(тауарлардың, теңге
қызметтердің) көлемі
Ауыл шаруашылығы млрд. 763,2 24,2 107,3 104,1 55,2
жалпы өнімінің көлемітеңге
Көліктің барлық млн. 1927,9 136,7 104,8 104,4 80,7
түрлерімен жүк тонна
тасымалдау
Байланыс млрд. 216,3 21,3 127,7 133,0 97,7
қызметтерінің көлемі теңге
(өсу қарқыны
салыстырмалы
бағаларда), жедел
деректер бойынша
Өткізудің барлық млрд. 1312,9 108,6 112,4 112,8 84,0
арналары бойынша теңге
бөлшек сауда тауар
айналымы
Сыртқы сауда айналымымлн. АҚШ45201,54185,1 137,5 125,4 98,4
1)4) доллары
соның ішінде:
экспорт 27849,02651,6 138,6 125,9 107,0
импорт 17352,51533,5 135,8 124,5 86,3
Негізгі капиталға млрд. 2205,2 135,7 122,1 120,1 39,6
жұмсалған теңге
инвестициялар
Тұтыну бағаларының 107,6 107,7 100,9
индексі
Өнеркәсіп өнімін 123,7 126,4 103,3
өндірушілер
бағаларының индексі
Жұмыссыздар саны мың адам 643,5 96,6 98,9
(бағалау)
Орта есеппен жан теңге 185313 19589 120,5* 126,2* 116,5
басына шаққандағы
ақшалай табыс
(бағалау)1)
Нақты ақшалай табыс %-бен 112,0* 117,4* 115,5
(бағалау)1)
Бір қызметкердің
орташа айлық
жалақысы1):
атаулы теңге 34066 44956 120,5 126,1 123,2
нақты %-бен 112,0 117,3 122,1
Қаржы көрсеткіштері2)
М3 ақша жиыны 3) млрд. 2065,3 125,2 102,6
теңге
Айналымдағы қолма-қолмлрд. 411,8 108,6 104,1
ақша3) теңге
Банк жүйесіндегі млрд. 1653,5 130,1 102,3
депозиттер3) теңге
соның ішінде халық млрд.тең 587,3 133,1 106,7
депозиттері ге
Екінші деңгейдегі млрд. 2592,1 174,7 111,4
банктердің эко- теңге
номика салалары мен
халықты кредиттеуі3)
соның ішінде ұзақ млрд.тең 1722,9 176,6 107,8
мерзімді кредиттік ге
салымдар
Кәсіпорындар мен %-бен 27,4 - -
ұйымдардың
пайдалылығы1)
Кәсіпорындар мен млрд. 2436,4 134,3 97,0
ұйымдардың дебиторлықтеңге
берешегі
Кәсіпорындар мен млрд. 4955,1 126,7 101,7
ұйымдардың теңге
міндеттемелер бойынша
берешегі
1)2-баған - 2005ж. желтоқсан; 4-баған - 2005ж. желтоқсан 2004ж.
желтоқсанға - %-бен; 5-баған - 2005ж. желтоқсан 2005ж. қарашаға %-
бен.
2)2-баған - кезең басына; 4–баған - 1.01.06 1.01.05-ке; 5-баған -
1.01.06 1.12.05-ке.
3)ҚР Ұлттық Банкінің деректері бойынша.
4)Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі Кедендік бақылау
комитетінің деректері, ұйымдаспаған сауданы есепке алмаған.
* 2004 жылғы қаңтар-желтоқсандағы және желтоқсандағы нақтыланған
деректерге %-бен.
Қазақстан Республикасының сыртқы саудасын бақылау нәтижесі
басымдылыққа ие келесі өнімдер тобын бөліп көрсетеді:
1) металлуогия өнеркәсібінің өнімдері (күміс, шойын бұйымдары
және т.б.);
2) минералды өнімдер (цинк, қорғасын, жер топырағы, марганецтік
кендер мен концентраттар, шикі мұнай, көмір, мұнай газы);
3) химия өнімдері (фосфаттар, радиоактивті химикаттар);
4) ауылшаруашылық өнімдер (сұлы, мал терісі, жем, мақта
талшықтары, бидай ұны).(5,6-кестелері)
Сыртқы сауда
Сыртқы сауда айналымы
5-кесте
2005ж. 2004ж. %-бен. Анықтама:
млн. АҚШ долл. 2004ж. 2003ж.
%-бен.
Сыртқы сауда 45201,5 137,5 154,1
айналымы
экспорт 27849,0 138,6 155,5
ТМД елдері 4066,8 99,3 137,5
ТМД-дан тыс елдер23782,2 148,6 160,9
импорт 17352,5 135,8 152,0
ТМД елдері 8133,9 133,0 155,6
ТМД-дан тыс елдер9218,6 138,3 148,9
Жекелеген елдер бойынша 2005ж. қаңтар-қарашадағы сыртқы сауда айналымы
6-кесте
Мемлекеттер Млн. АҚШ доллары Қорытындыға %-бен
экспорт Импорт экспорт Импорт
Барлығы 27849,0 17352,5 100,0 100,0
соның ішінен:
Ұлыбритания 320,5 423,3 1,2 2,4
Виргин аралдары 551,5 0,5 2,0 0,0
Германия 408,9 1300,7 1,5 7,5
Иран 886,1 14,8 3,2 0,1
Италия 4190,5 678,8 15,0 3,9
Ирландия 221,3 36,8 0,8 0,2
Испания 464,5 75,7 1,7 0,4
Израиль 661,6 62,3 2,4 0,4
Қытай 2423,9 1251,8 8,7 7,2
Кипр 286,3 3,3 1,0 0,0
Канада 528,1 127,3 1,9 0,7
Нидерланды 877,8 140,5 3,2 0,8
Польша 367,6 197,1 1,3 1,1
Португалия 317,0 3,7 1,1 0,0
Корея Республикасы 187,5 256,1 0,7 1,5
Ресей 2927,2 6591,3 10,5 38,0
АҚШ 666,0 1204,5 2,4 6,9
Түркия 157,0 399,9 0,6 2,3
Өзбекістан 242,6 254,5 0,9 1,5
Украина 200,4 844,7 0,7 4,9
Франция 2665,1 291,0 9,6 1,7
Швейцария 5509,5 201,1 19,8 1,2
Жапония 137,3 598,9 0,5 3,5
Әлемдік шаруашылықтың дамуы Қазақстандағы экономикалық процестерге
белгілі дәрежеде әсер етеді. Қазақстанның сыртқы экономикалық іс-әрекетіне
бірнеше жаңа факторлар әсер етеді. Ол факторлардың арасында мыналар бар:
1. тұрақсыздықты сақтап отырған жалпышаруашылық және тауарлы
коньютура, өзінің дамуында тәуекелділікті ала жүреді, бірақ,
даму тенденциясына да ие;
2. алыс шет елдерге қазақстандық экспорттың құрылымында отын
шикізаттық үлесінің үлкен болуы, әлемдік тербелісіне сезімтал
болуын білдіреді;
3. отандық материалдық-техникалық базаның дамуы және ҒЗТКЖ
саласының өзгеруі;
4. кейбір үйреншікті нарықтарда Қазақстанның бәсекелік
ұстанымдарының әлсіреу мүмкіндігі;
5. импорт көлемінің өсуі, ішкі сұраныстың өсуімен белгіленеді,
орташа келісімдік бағалардың төмендеуі және теңгенің
қымбаттауы. [18]
Сонымен бірге ЖІӨ өсуі және өнеркәсіптік өндірістің артуы
экспортталатын шикізаттар мен материалдардың ішкі тұтынуын көбейтеді,
нәтижесінде, ондай өнімдердің экспортталу көлемі кемиді.
Құрылымдық реформалар мен сыртқы ашықтықтың жалғасуы энергия
көздерінің қымбатталуына, табиғи моноплиялардың өнімдері мен қызметтеріне
тарифтерді өзгертуге әкеледі. Ал, бұл өз кезегінде өндірістік шығындардың
өсуіне және көптеген тауарлар бойынша бағалық бәсекенің төмендеуіне алып
келеді. Энергия үнемдеу саясаты жүргізілмесе, өңдеу өнеркәсібінің
өнімдеріне бірінші кезекте әсер етеді.
Теңгенің АҚШ долларына қатысты номиналды және нақты қымбаттауы
экспортқа кері әсерін тигізуі мүмкін. Экспортерлер еуро зонасынан алатын
инвестициялар есебінен шығындарға ұшырауы мүмкін. Еуро құны соңғы жылдары
АҚШ долларына қатысты қымбаттауда.
Импорт саласында ЖІӨ мен өнеркәсіптік өндіріс динамикасына қарағанда
инвестиция және халықтың табыс деңгейінің тез өсуі тауар импортын арттыра
береді. Ішкі тауарларға бағаның өсуі шетел тауарларының бағалық бәсекеге
қабілеттілігін арттырады. Осының нәтижесінде теңге АҚШ долларына қарағанда
қымбаттай түседі.
2.2 Қазақстанның экономикасында бәсекеге қабілетті ортаны
қалыптастырудағы мемлекеттің рөлі.
Өркениетті нарықтық қатынастарына көшу, мемлекеттік реттеуді қажет
етеді. Біріншіден, әкімшілдік-құқықтық реттеу арқылы, яғни экономиканы
жүргізудің құқықтық негіздері, меншіктің түрлері мен шаруашылықты
жүргізудің ережелерін зандастыру, еңбек туралы, зейнетақымен қамтамасыз
ету, экология мен қоршаған ортаны қорғау, монополияға қарсы саясат т.б. заң
актілері. Ол заңдар рулық-топтық өндіріс жүйесіне, экономикалық саясатқа
араласуын, ықпалын жоятын болуы тиіс. Өнім шығарушы отандық па, шетелдік
пе, немесе жеке кәсіпкер ме заң алдында бәрі бірдей долуы керек.
Мемлекет қаржы саясатын, мемлекеттік бюджет пен салық саясатын, түсім
мен шығын саясатын, ақша эмиссиясы саясатын, мемлекеттік қарыз саясатын,
тиімді жолдармен дәйекті түрде реттей отырып жүргізуі тиіс. Сонымен қатар,
мемлекет халықтың әлеуметтік жағдайын жақсартуға тез арада бет бұруы қажет.
Мемлекет: жалпы білім беру, денсаулық сақтау, қорғаныс, құқық қорғау
органдары кадрлары мен мамандары дамыған елдердегідей, ең жоғарғы деңейдегі
еңбекақы мен әлеуметтік жағдайларға ие болуы шарт. Бұл аталған бағыттарды,
яғни әлеуметтік саланы жетілдіру мәселесінің орны ерекше. Өйткені, бұл
бағыттар экономикалық ғылым тарапынан да жеке дара ізденісті қажетсінетін,
шаруашылық өмір заңдарының салдарынан аз қозғалған мәселе. Сонымен қатар,
бұл саланың жоғары деңгейге көтерілуі Қазақстан Республикасының әлемнің
өркениетті елдерінің қатарына қосылуының кепілі болмақ.
Мемлекеттік деңгейдегі ұсақ шамшылдық экономика мен өндірістік дамуға
кедергі жасайды. Ұзақ уақыт бойы кеңес Үкіметінде трансұлттық компаниялар
дәстүрлі қолайлы фактор ретінде, ұлттық экономиканы жүйелеу, әлем
шаруашылығында жекелеген елдерде құрылымдық тепе-теңдікті қалыптастыруға
жағдай жасайды. Мұның барлығы саяси әсерге байланысты туған. Қаржы -
өнеркәсіптік топтар көп ұлттылығының тууы, басқару үлгісі өндірістік-
қаржылық жан-жақты шешімін табады. Бұл үлгі үшін сапалы тауарлар қажет,
әлем стандарттарынан кем болмайтын таурлар шығару әлемдік талаптар
деңгейіне сай болуы керек. Сондықтан негізгі экспорттық тауар құрылысы
энергиямен байланысты және шетелде қажет тауарлармен байланысты.
Сонымен, әрбір мемлекеттің әлемдік нарықтағы бәсекеге қабілеттілігі,
халықаралық еңбек бөлінісіндегі орны және рөлі, ұлттық қауіпсіздігі, т.б.
постиндустриалды қоғам теориясының классигі Дж. Гелбрейттің сөзімен
айтқанда осы мақсаттар үшін тек білікті жұмыс күші емес, білім берудің
қажеттігі ешқандай дау туғызбайды деген қағидасын берік ұстағаны дұрыс
дейміз.[19]
Экономикалық реформалау және нарықтық қатынастарға өту кезеңінде әлсіз
дамыған елдердің де осыған ұқсас негативті құбылыстарды кездестіргені аз да
болса көңілге жұбаныш бола алады. Олай болса басқару аппаратының сапасы
сияқты субъективті-объективті фактор экономикалық өмірге мемлекеттің
араласуына деген негативті көзқарастарының пайда болуына негіз болады. Бұл
әлсіз дамыған елдердегі мемлекеттік реттеу тиімділігінің төмендігімен
түсіндіріледі. Мемлекеттің экономикадағы рөлін анықтайтын әлемдік
экономикада қабылданған көрсеткіштер ЖІӨ-дегі салық пен мемлекеттік
шығыстың үлесі бұл елдерде дамыған елдердегімен салыстырғанда төмен.
Мемлекет басқару аппараты тұлғасында қалыптасқан экономикалық және
саяси жағдайда нарықтық экономикаға тән экономикалық саясат құралдарын
игермеген. Сонымен қатар, олардың әсіресе ұзақ мерзімді салдары бар бұрын
жүргізілген саясатына, бұрынғы шешімдер ықпал етеді. Бұл жерде мемлекеттік
сектордағы жалақы деңгейі, зейнеткерлік және зейнетақымен қамтамасыз ету
жасы, белгілі бір топтарға салық жеңілдіктері мен субсидияларға байланысты
шешімдер туралы сөз болып отыр.(1 схема)
1 схема
Қазақстан Республикасының реттелетін нарықтық экономикаға көшуінің
тұжырымдамасы
Нарықтық қатынастарға көшудің негізгі бағыттары
Жалпы ережелерМеншікті Монополия- Экономика-ны Баға белгілік
мемлекет сыздандыру қаржы саясаты
иелігінен алу және тұрғысынан
монополияға сауықтыру
қарсы шаралар
Нарық жүйелерін ұйымдастыру және оларды реттеу механизмі
Нарықтық Тұтыну Өндіріс Еңбек нарығы Қаржы нарығы
инфрақұры-лымнбұйымдары мен құрал-жабдықта
ың қалыптасуы көрсетілетін -рының нарығы
қызмет нарығы
Сыртқы нарықтық қатынастарды қалыптастыру
Нарыққа көшудің ықтимал әлеуметтік-экономикалық зардаптары және халықты
әлеуметтік жағынан қорғау
Ұйымдық практикалық жұмыс
Халық шаруашылығын Нарықтық экономиканы Практикалық тұрғыдан
басқарудың ұйымдық кадрлармен қамтамасыз қамтамасыз ету
құрылымын қайта құру ету
Бұрынғы КСРО елдеріндегі, соның ішінде Қазақстанда да мемлекеттік
реттеу ресурстарды рационалды пайдалану мәселесін шешпей және тұрақты
нарықтық ортаны қалыптастыра алмағандығымен қоймай, күшті өндірістік
потенциалды да жойды. Стратегиялық маңызы бар салаларды жекешелендіру,
орынсыз келіссөздер құрылымдық қайта құрулар мен экономикалық өсудің
мүмкіндігін азайтып қана қоймай, елдің экономикалық қауіпсіздігіне қауіп
төндірді.
Экономикалық өсудің қоршаған орта жағдайымен өзара тәуелділігін
нысаналы зерттеген профессор Оспановтың еңбегі ерекше қызығушылық тудырады.
Мұндай зерттеу глобализация жағдайында әлемдік өркендеу мен адамзат
қоғамының дамуы концепциясының негізінде жасалған және БҰҰ қабылдаған
тұрақты даму түсінігімен толығымен сәйкес келеді.
БҰҰ бұрынғы бас хатшысы М. Стронгтың пікірінше: тұрақты даму –
болашақ ұрпақтың қажеттілігін қанағаттандыру мақсатында қоршаған ортаны
қорғау және қайта өндірілмейтін өндірістік ресурстарды рационалды қолдану.
Бұл қоршаған ортаның әлемдік, әлеуметтік-экономикалық дамудың басты
құрамдас бөлігі екендігін көрсетеді.
Экономист-ғалым С.С.Оспановтың еңбегінде берілген әртүрлі әлеуметтік-
экономикалық жүйелердегі қоршаған ортаның ластану көлемін бағалау бойынша
математикалық есептеулер әртүрлі типтегі экономикалық саясатта шешім
қабылдау кезінде қоршаған орта жағдайында жүйелі түрде талдау жасауға
мүмкіндік береді. Мұнда қоғамдық өндірістің жалпы көлеміндегі ұлттық
экономика өнімдерінің қатарына ластаушыларды енгізу ұсынылады. Бұл
атмосфералық қалдықтар бөліп шығаратын және қоршаған ортаны ластайтын
технологиялардың өндірістік потенциалының тұрақты өсуі салдарынан болатын
қоршаған ортаға жағымсыз ауыртпалықтың көлемін бағалауға мүмкіндік
туғызады. Ал, бұл өз кезегімен ұлттық экономиканың өнімділік шегін анықтап
және кері жағымсыз әсерді бағалауға мүмкіндік береді.
2030 Стратегиясына сәйкес Қазақстанның даму стратегиясы мемлекеттің
тәуелсіздігін нығайтуға және нарықтық экономиканы жеделдетуге негізделеді.
Шаруашылық байланыстарының ғаламдану және интернационалдандыру процесі,
қоғамдық өндірісті әлеуметтендіріп посткеңестік әлемдегі даму көздері мен
қоғамдық таңдау приоритеттерінің жаңа критерилерін анықтайды. Посткеңестік
әлемде нарықтық қатынастарға өтудің мәселелері мен қайшылықтары соғыстан
кейінгі және өтпелі кезеңнің әртүрлі сатыларында даму стратегиясын
таңдаудың сыртқы және ішкі себептері мен факторларына байланысты пайда
болады.
Шаруашылықтың қазіргі әлемдік жүйесі ресурстардың алғашқы түрлерінің
шектеулігіне байланысты оларды тиімді қолдануға деген қажеттіліктердің
тереңдеуімен сипатталып отыр. Ресурстарды тиімді қолдану ұлттық
экономиканың әртүрлі секторлары мен құрылымдық деңгейлерінде инновациялық
процестермен іске аспақ. Қазақстан Республикасының халықаралық еңбек
бөлінісінің жүйесіне енуі мен жаханды бәсекенің қысымына төтеп бере алу
мүмкіншіліктері инновациялық шараларды дұрыс ұиымдастырып, оны іске асыра
білуіне байланысты. Олай болмаған жағдайда бәсекеге қабілеттіліктің барлық
деңгейлерінде: тауарлық, фирмалық, салалық және мемлекеттік ауқымда олар
қосымша құны жоғары бәсекелік артықшылықтары бар өнім өндіруде көптеген
кедергілерге соқтығады.
Индустриялық-инновациялық даму стратегиясының негізгі мақсаты:
шикізат бағытынан қол үзуге ықпал ететін экономика салаларын
әртараптандыру жолымен елдің тұрақты дамуына қол жеткізу, ұзақ мерзімді
жоспарда сервистік-технологиялық экономикаға өту үшін жағдай жасау - болып
табылады.
Үшінші мыңжылдықтағы ғылым айдарымен өткен халықаралық конференцияда
Елбасы: Жаңа жүзжылдықтағы тұрақты даму стратегиясы отандық ғылым
жетістіктеріне ресурстарды үнемдейтін және экологиялық таза технологиялар
негізінде ғылыми сиымдылығы жоғары және бәсекеге қабілетті өнім өндіруге
байланысты екендігі күмәнсіз, деп атап өтті. Жетілген экономика деп жаңа,
әрі күрделі салаларда бәсекеге түсе алатын экономиканы атайды, ал бұндай
жетістіктерге тек инновациялық қарқынмен ғана жетуге болады.
Инновация ұғымы ағылшынның innovation сөзімен ұғымдас және
жаңалықтар енгізу деген мағынаны білдіреді. Бұл терминге Оксфордтың
түсіндірме сөздігінде төмендегіше ауқымды мағына берілген:
Конструкциялауды, тауар өндірісі немесе оны өткізудің кез-келген жаңаша
әдісі, бұны енгізген инноватор немесе компания қандайда бір артықшылыққа ие
болады. Патенттерді қолдана отырып табысқа қол жеткізген инноватор уақытша
монополист болғанымен, қандайда бір мерзімнен кейін бәсекелестер де табысты
нарыққа кірудің жолын табады. Кейбір компаниялар өнімнің жаңаша түрін
қалыптасқан сұранымға қарай бейімдесе, басқалары жаңа нарықтар құрай алатын
технологиялық жаңалықтар енгізіп отырады.
Егер қандай да бір салада бір өнімді басқа өнім тез алмастырып отырса,
онда фирмалар өзінің техникалық артықшылықтарын сақтап қалып, өз өнімдерін
бәсекелестерге қарағанда шапшаң енгізу үшін ҒЗТКЖ-на көп уақыт пен қаржы
жұмсап отыруы тиіс, яғни инновациялық стратегияларды ұстанып отыру
фирмалардың нарықтағы өміршеңдігін анықтайды. Сонымен қатар саладағы
тәжірибе қисығы қиғаш болса, жаңа өнімді ең алғаш енгізіп, босым нарықтық
үлеске қол жеткізген фирмалар өндіріс шығындарын төмендетуге негізделген
бәсекелік артықшылықтарды да қолдана алады.
Ноу-хау мен технологиялардың ақпараттық тұйықтығы саладағы бәсеке
интенсивтілігіне ықпал ете алатын мықты фактор болып саналады. Ерекше
технологияларға патенттер мен біліктілігі жоғары деңгейдегі персоналдың
болуы салаға жаңадан енгісі келетін және басқа да бәсекелестерге мықты
тосқауыл бола алады. Әр фирма ерекше бәсекелік артықшылықтар беріп отырған
технологиясын қорғап отыратындықтан, бақталастардың мүмкіндіктері
техникалық деңгейі жағынан бәрібір толыққанды бәсекеге түсе алмайды.
Технологиялық инновацияларға өндірістік аяда ең алғаш рет зерттеу
жүргізген ғалым Й. Шумпетер еді. Ол өзінің іскерлік белсенділік циклдері
ілімінде экономикалық дамудың қозғаушысы кәсіпкердің инновациялық
әрекеттері деп көрсетті. Яғни кәсіпкер экономика мен экономикалық өсімнің
бәсекелік тұрғыдағы құрылымдық өзгерісінің қайнар көзі. Жалпы
инновацияларды өнім өндірудің кез-келген кезеңінде енгізуге болады.
Инновациялық өзгерістер технологиялық прогрестерден басқа жабдықтар мен
құралдардың жаңаша түрлерін енгізу мен тұтынушыларға тауарды сатуға дейін
және сатудан кейін қызметтің ерекше, жаңашыл түрін көрсете отырып,
дифференциациаланған бәсекелік артықшылықтарға қол жеткізудің басты шарты.
Қазіргі кезде экономикалық байланыстармен қатар ақпараттар мен
технологиялардың да жахандық сипатқа ие болуы ішкі нарықтағы бәсеке мен
халықаралық бәсекеге де сәйкесінше өзгерістер енгізіп отыр. Мұны төмендегі
тенденциялардан байқауға болады:
1. біртекті өнім ұсынып отырған жабдықтаушылар сыбайлас
мекемелермен өндірістік байланыстарын нығайта отырып,
шығындарын барынша азайтуға ұмтылысы;
2. мекемелердің бәсекеге қабілеттіліктерін көтеру мақсатында тік
интеграция жүргізе отырып, құндылықтар шынжырын жетілдіруі;
3. нарықтағы бәсеке интенсивтілігінің күшеюіне байланысты өз
фирмаларының мүдделерін қорғауға бағытталған стратегиялық
альянстардың және диверсификация негізінде құрылған
конгломераттардың көбеюі.
Республикамыздың нарықтық қатынасты даму жолындағы ұлттық
экономикамыздың стратегиялық маңызы бар өзекті мәселелеріне отандық ғылыми
сиымды өндірістер мен дамушы салаларды дамыту, бәсекеге қабілетті өнім
шығаруға негізделген және мемлекетіміздің ғылыми техникалық, өндірістік
әлеуетін сақтау мен дамыту арқылы ұлттық бәсекеге қабілеттілік пен
экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету.
Постиндустриалды кеңістікте технологиялық прогресстің маңызды
факторларының бірі – мемлекеттің инновациялық саясаты болып отыр. Бұны
экономикасы мықтап дамыған технологиялық дамудың жоғарғы сатысында тұрған
мемлекеттерде нарық субъектілерінің инновациялық белсенділігі мен
экономикалық өсім арасындағы шартты байланыс дәлелдеп отыр. Ұлттық
экономикада ғылыми сиымдылығы жоғары және жоғарғы технологиялық салалардың
болуы, олардың ішкі нарық пен әлемдік деңгейдегі бәсекелік артықшылықтары
бар өнім шығару қабілеттері түбінде ұлттық өндірістің бәсекеге
қабілеттілігі мен ұлттық инновациялық жүйенің басты факторы бола алады.
Көздеген бәсеке ауқымына қарай инновациялық саясат сәйкесінше әртүрлі
деңгейлерде – ұлттық, корпаративті, аймақтық, фирма, тауар төңірегінде
жүргізілуі ықтимал. Аймақтық және ұлттық деңгейде бизнестің бәсекеге
қабілеттілігін кешенді түрде бағалау жүйесінде олардың жүрізіп отырған
инновациялық саясатына ерекше назар аударылады. Әлемдік деңгейде өнеркәсіп
салаларындағы ғылыми зерттеулерге, ғылымға, жаңа технологиялық және
инновациялық өнімге деген инвесторлардың салымының жылдан жылға артуы
бәсекеге қабілеттілікті дамытудағы өндірісті инновациялық тұрғыда дамытудың
рөлі тереңдеп отырғанның белгісі.
Мемлекеттің негізгі инновациялық саясаты келесі шараларды қамтуы тиіс:
1. инновациялық шаралардың экономикалық, құқықтық және
ұйымдастырушылық негіздерін қолдау;
2. өндіріс тиімділігі мен ішкі нарықтағы тауар өндірушілердің
өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігінің технологиялық
жаңалықтарын енгізу негізінде арттыру;
3. кәсіпкерлердің инновациялық белсенділігін көтеру және
инновациялық іс-әрекеттерді жүзеге асыруға бөлінген
мемлекеттік қаржыларды тиімді қолдану;
4. отандық инновациялық өнімді халықаралық нарықта өткізуде
қолдау және Республикадағы өнімнің осы түрі бойынша
экспорттық әлеуетті арттыру.
Жаңа инновациялық саясат іске асқаннан кейін келесі нәтижелерді
күтуге болады:
1. өндірістік жүйедегі ресурстарды қолданудың тиімділігін
арттыра отырып, бәсекелік артықшылықтың ерекше түрімен ұлттық
экономиканы жетілдіруде құрылымдық өзгерістер енгізу;
2. халықтың әл-ауқатын, өмір сүру деңгейін жақсарту.
Қазақстанда ғылымды несиелеу, яғни ғылымның ЖІӨ-гі үлесі 0,3%-дан
аспай отыр, ЮНЕСКО дамушы мемлекеттерге ғылыми зерттеу жұмыстарына
жұмсалатын шығындар ЖІӨ-нің 1%-дан кем болмауын ұсынады. Қазақстанның
стратегиялық мүдделеріне қарай 2010 жылы ғылымды қаржыландыру ЖІӨ-нің 2%,
ал 2015 жылы 2,5-3%-ға жеткізу қажет. Еурапалық одақ өзінің барлық
мүшелеріне ғылымға салынатын қаржы үлесі ЖІӨ-нің 2,5%-дық үлесін нұсқап
отыр.[20]
Егер адам дамудың ішкі механизмдері мен сыртқы құралдары инвестициялық
негіздер мен инновациялық жандандырулармен ерекшеленсе, онда ұзақ мерзімді
және динамикалық экономикалы өсімге қол жеткізуге болады. Сондықтан,
Республикамызда келесі мәселелерді шешу қажеттілігі тұр:
1. отандық тауарлар мен өндірушілердің бәсекеге қабілеттілігін
арттыру;
2. бәсекеге қабілеттіліктің әртүрлі деңгейіндегі мекемелердің
даму механизмдері;
3. технологиялар мен менеджменттегі, яғни ұйымды кәсіби
басқарудағы инновацияның атқаратын рөлдерін дамыту
мәселелері;
4. отандық кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттілігі мен
инновациялық белсенділігін арттырудағы институционалдық
факторларды жетілдіу.
Бәсекеге қабілеттілікті және экспортқа бағытталған өңдеуші салаларды
дамыту мен жетілдіру ұлттық экономикамыздың шикізаттық бағытын алмастырып,
тұрақты даму жолына түсуге кең мүмкіндіктер туғызады. Сонымен қатар,
Республикамыздың Бүкілдүние жүзілік сауда ұйымына (БСҰ) кіруі қарсаңында
өндірісті диверсификациялау мен инновациялық саясатты қарқынды түрде іске
асыру қажеттілігі тұр. Өндіруші салалардың қарқынды түрде дамуы отандық
экономиканың шикізаттық бағыттарымен шартталып отырғандығы мұнай, газ,
түсті және қара металдарға әлемдік нарықтың оңтайлы конъюктурасына
байланысты болып отыр. Қазақстандағы экспорттық секторына ұлттық
экономиканың модернизациясына елеулі ықпалы болмай, керісінше, ұлттық
экономиканың экспорттық секторға қарай бағытының басымдығы ішкі және сыртқы
нарықтардағы өнімдердің бәсекеге қабілеттілігін төмендетіп отыр.
Өнеркәсіптің өңдеуші салаларындағы бәсекеге қабілеттіліктің төменгі
деңгейі БСҰ-на кіруде бірқатар қиындықтар туғызуы ықтимал. Сондықтан
қосымша құны жоғары дайын өнім мен жоғарғы технологиялық өнімдердің әлемдік
нарығына шығуда өңдеуші салаларды да жедел түрде инновациялық бағытқа бұру
қажеттілігі өзекті мәселеге айналып отыр.
Ішкі нарықтағы өндірістік әлеуеттің тиімділігін арттыру мақсатында
өндіріс факторларын қолданудың рационалдығын көтеру, негізгі қорларды
жаңартуға, өндіріске жаңа және жоғарғы технологияларды енгізу, өнім сапасын
әлемдік стандарттарға дейін көтере отырып, БСҰ-на кіру барысында маңызы
артып отырған мәселе - өнімнің ішкі және сыртқы нарықтағы бәсекеге
қабілеттілігін көтеруге бағытталған болуы тиіс.
Мемлекетімізде инновациялық және техникалық прогрестің тежелуі немесе
баяу қарқынмен дамуы әлемдік нарықтың шикізаттық көзі болып қала беруіне
соқтырады. Ал мұндай болашақ технологиясы жетік дамыған мемлекеттерге
тәуелді еткізіп, прогрестің соңғы сатыларында жүруге итермелейді. Отандық
өндірушілер мен тұтынушылардың қандай да бір тауар түрі бойынша сыртқы
нарыққа тәуелділігі түбінде мемлекеттің халықаралық бәсекедегі орнын
төмендетіп, оларды сатып алудан түскен қосымша құн мен валюталық түсімдер
шет елдік бәсекелестердің өндірісі мен технологияларын жаңартуға жұмсалады.
Өндірістің индустриалды-инновациялық тұрғыда жедел дамуын талап етіп
отырған шаруашылықтың қазіргі жағдайында келесі факторларды ескеру қажет:
1. институционалды тұрғыда тиімді қызмет атқаруға қабілетті жеке
меншік секторын қалыптастыру;
2. өндірістік тұрғыда импорттың орнын алмастыру мен инновациялық
саясаттарды алға қоя отырып, ішкі нарықтағы өндірушілердің
өнімдері мен сапасын және бәсекеге қабілеттілігін арттыру;
3. ресурстық тұрғыда инвестициялық жедел амортизация саясаттарын
қалыптастыру мен еңбек ресурстарының тиімділігін көтеру;
4. ұйымдастыру-басқару шаралары бойынша мемлекеттік стратегиялар
мен өндіріс анклавтары арасындағы мүдделерді үйлестіру.
Қорыта келгенде, экономикалық тұрғыда дамыған мемлекеттер қатарына
жоғарғы технологиялы өнімдер нарығында бәсекеге түсе алатын елдерді
жатқызуға болады. Ал тиімді ұлттық инновациялық жүйе бәсекеге қабілетті
ұлттық экономиканы құру мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1 Ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігі және оны арттыру
жолдары
Елді әлемдік шаруашылық қатынастарына қосудың негізгі факторы
экономиканың бәсекеге қабілеттілігін дамыту және арттыру болып табылады.
Бәсекеге қабілетті ортаны қалыптастыру, өтпелі экономикалы елдердің
либералды реформаларының негізгі мақсаттарының бірі. Сонымен бірге, түпкі
мақсат, экономиканың тиімділігін арттыру екендігі айқын.
Алайда, көптеген экономикалардың тәжірибелері көрсеткендей,
айтарлықтай және тұрақты экономикалық өсім бәсекесіз мүмкін емес.
Сондықтан, бәсекелі ортаның даму деңгейі жасалып отырған өзгерістердің
индикаторы бола отырып, олардың нәтижесіне әсер етеді. Бәсекеге
қабілеттіліктің жалпы қатаң стандарттары жоқ. Алайда, экономиканың жалпы
бәсекеге қабілеттілігіне әсер ететін көптеген экономикалық және әлеуметтік
факторлар бар. Олар өте көп, соларға экономикалық көрсеткіштер, үкімет
жұмысының тиімділігі, инфрақұрылым және т.б. жатады (1 кесте).
Бәсекеге қабілеттіліктің негізгі факторлары
1-кесте
Экономикалық Үкімет тиімділігіБизнес тиімділігіИнфрақұрылым
көрсеткіштер
Елдің өркендеуі Мемлекеттің Өндірістің Дамыған
оның бұрынғы биз-неске тиімділі-гі инфра-құрылым
же-тістіктерінің араласуы бәсекелі ортаға экономи-калық
бей-несі ми-нималды болуы бейімделумен субъектілер-дің
керек қатар тиімді
кәсіпорынның іс-әреке-тіне
бәсе-кеге септігін
қабілеттілігінің тигізе-ді
шешуші факторы
болып табылады
Рыноктың Үкімет Өндірістік Дамыған
күштер-мен бақылана-тын іс-әре-кетті инфрақұ-рылым
басқарылатын макроэкономи-калытиімді ақпараттық
бәсеке, елдің қ және қаржыландыру технологияның
экономикалық әлеу-меттік қо-сылған құн да-муын және
же-тістіктерін жағдайларды өндіруге қорша-ған ортаны
жақсар-тады қамтамасыз етуі көмектеседі тиімді қорғауды
керек, сол арқылы ынталан-дырады
экономикалық
су-бъекттер үшін
сыртқы
тәуекелдік-ті
азайтады
1-кестенің соңы
Ішкі рынокта Үкімет өз Елдің қаржы Бәсекелік
бәсе-ке неғұрлым экономи-касын сала-сын әлемнің басым-дылыққа
көп болса, әрдайым өзгеріп қаржы жүйесіне қолда бар
соғұрлым отандық отыратын интегра-циялау технологияларды
компания-лар халықаралық орта оның халық-аралықтиімді және
шетелде бәсе-кегешарттарына бәсекеге иннова-цияны
қабылданатын ыңғайлауы керек қабілеттілігін қолдану арқылы
болады арттырады жетуге болады
Халықаралық Үкімет сапалы Өмір сүрудің Жаңа білім
сау-дада елдің және халыққа жоғарғы деңгейін тудыра-тын ғылыми
жетістігі оның тиімді бі-лім қамтамасыз ету зерт-теулер мен
экономикасы-ның ресурстарымен үшін әлемдік иннова-циялық
бәсекеге қамтамасыз етуі шаруашылық іс-әрекетке
қабі-леттілігін қажет. Сонымен байланыстарына инвестиция жасау,
көрсетеді (егер бірге, білімге интеграциялануды дамудың жоғары
сауда не-гізделген қажет етеді деңгейіне жетудің
кедергі-лері экономика құру басты факторы
болмаса) бо-лып табылады
Халықаралық Кәсіпкерлік Зерттеулер мен
эко-номикаға эконо-микалық (R&D) дамытуларға
ашықтық, елдің белсенді-лікті ұзақ мерзімдік
экономикалық арттырудың шешушіин-вестициялар,
жетістіктерін факторы болып кәсіп-орындардың
одан әрі дамытады табылады бәсе-кеге
қабілеттілік-тері
н арттырады
Халықаралық Жоғары кәсіби Өмір сүру
ин-вестициялар жұ-мыс күші елдіңдеңгейі-нің
эконо-микалық бә-секеге жоғарылығы ел-дің
ресурстар-ды қабілеттілігін инвестициялық
бүкіл дүние жүзі арттырады тартымдылығына
бойынша тиімдірек себеп болады
бөледі
Экспорт өсіміне Еңбек
же-телейтін өнімділігінің
бәсекеге жоғары болуы -
қабілеттілік, қосылған құн
көбіне отандық өндіруге септігін
экономи-каның тигізеді
өсуімен
си-патталады
Жұмыс күшінің
кәсіби деңгейі
елдің бәсекеге
қабілетті-лігіне
әсер етеді
Көрсетілген факторлар тобы ұлттық экономикалардың бәсекеге
қабілеттіліктеріне әсер етеді, бірақ мұндай әсер ету механизмі толық
түсіндірілмеген.
Жаһандық бәсекелестік жағдайындағы жалпы мемлекет рөлі туралы жаңа
түсінік керек, мейлі ол әлемдік, мейлі ол ішкі нарықта болсын. Бұл түсінік,
бәсекелік қабілеттілікке қалай жетеді және оны қалай ұстап тұру мақсатында,
үкімет үшін де, фирма үшін де және ел азаматтары үшін де құнды болады.
Бірақ ең алдымен келесілер мүмкін болатын жағдайлар жасау:
1. сыртқы экономикалық іс-әрекеттерді толық либерализациялау;
2. салықтық ауыртпалықты төмендету, электроэнергия және жүк тасымалдау
тарифтерін азайту;
3. ұлттық валютаның төмен пайыздық қойылымын және тиімді айырбас
бағамын қолдау;
4. жоғары технология саласын және қосылған құн есебінен өңдеуші
өнеркәсіпті дамыту.
Бәсекеге қабілеттілік түсінігіне, жалпы Қазақстан экономиясына тән
сыртқы және ішкі факторларының жиынтығына сүйене отырып келуге болады.
Сыртқы факторларға мыналарды жатқызуға болады:
1. ұлттық өндірістің бәсекеге қабілеттілігі, белгілі өндірістерді
интернацияландыруды тереңдету процесінсіз мүмкін болмайды;
2. сауданы либерализациялау, яғни, сыртқы және ішкі нарықтардағы
бәсеке деңгейінің артуы;
3. БСҰ мүше болу, нәтижесі мемлекет үшін қазіргі кезеңде белгісіз;
4. аймақтану процесінің кеңеюі, ТМД, ЕвроАзЭҚ және ОАО ауқымында
интеграциялық байланыстарды қалпына келтіру;
5. ұлттық экономика параметрлерін және сыртқы сауданы анықтайтын
елеулі көрсеткіш, Ресеймен сауда-экономикалық қатынастар деңгейі.
Ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігінің жалпы деңгейі төмен
болып отыр, дамыған елдермен айырмашылық сыртқы және ішкі факторлар
әсерінен ұлғаюда.
Бәсекеге қабілеттіліктің әлемдік кестесінде елдер және солардың ішінде
Қазақстан қалай орналасқан екен?
Мәселен, 2005-2006 жылдағы экономикалық өсудің Давостық Бәсекеге
қабілеттілік индексін алайық.
117 елдің ішінен алғашқылар қатарына Финляндия, АҚШ, Швеция, Тайвань,
Норвегия, Исландия, Сингапур, Австралия, Канада, Швейцария, Жапония,
Ұлыбритания, Германия және Израиль шығыпты. Қазақстан 61-ші орын алыпты.
Біз ТМД-ның барлық мемлекеттерінен алда екенбіз.
Қазақстан экономикасы ашықтықтың жоғары деңгейіне жетті, ол,
біріншіден, халықаралық еңбек бөлінісіне қатысу деңгейімен, екіншіден,
сыртқы экономикалық іс-әрекетін либерализациялаумен анықталады. Алайда,
халықаралық интеграцияға қосылу көбіне әлемдік нарыққа шикізат
материалдарын шығару арқылы іске асуда. Сонымен бірге, өндірістік
кооперацияға енудің әлсіздігі, қызметтер мен сауда жасау деңгейінің
төмендігі, еларалық қаржы ресурстарымен, жұмыс күшімен, ғылым және техника
жетістіктерімен, ақпараттық технологиялармен алмасу нашар болып отыр.
Өтпелі экономика жағдайында қысқа мерзімде, әлемдік тәжірибені және
халықаралық экономикалық-қаржылық мекемелердің нұсқауларына жеткілікті
дәрежеде көңіл бөлінбеді. Нәтижесінде, сыртқы экономикалық іс-әрекеттерді
либерализациялау деңгейі, құрылымдық қайта құруды, ұлттық экономиканың
бәсекеге қабілеттілігін жоғарылатуда және экономикалық қауіпсіздікті
қамтамасыз етуді көздейтін, елдегі нарықтық қайта құрулар деңгейімен сәйкес
келмейді.(2-кесте)
2005 жылдың қаңтар-желтоқсанындағы ТМД елдері бойынша негізгі әлеуметтік-
экономикалық көрсеткіштер
2-кесте
ТМД Статкомитетінің деректері бойынша
өткен жылдың тиісті кезеңіне %-бен; тұрақты бағаларда
Қазақстан Қырғызстан Тәжікстан Ресей
Жалпы ішкі өнім 109,2 99,4 106,7 106,4
Өнеркәсіп өнімінің104,6 87,9 108,5 104,0
жалпы көлемі
Өнеркәсіп өнімін 123,7 102,8 99,0 118,2
өндірушілер
бағасының индексі
Негізгі капиталға 122,1 97,0 108,0 110,5*
инвестициялар
Жалпы 105,02) 89,7 91,6 104,3
пайдаланудағы
темір жол көлігіне
жүк тиеу 2)
Өткізудің барлық 112,43) 113,4 109,6 112,03)
арналары арқылы
бөлшек сауда тауар
айналымы
соның ішінде 135,2 122,1 107,5 113,5
сататын ұйымдар
Тұтыну бағаларының107,6 104,3 107,8 112,7
индексі
Халықтың ақшалай 120,54) 121,15) 122,6*
табысы (нақты
бағаларда)
Халықтың тауарлар 119,85) 124,7*
сатып алуға және
қызметке ақы
төлеуге жұмсалған
ақшалай шығыстары
(нақты бағаларда)
Қолдағы нақты 112,06) 109,35) 108,8*
ақшалай табыс
Экономикада жұмыс 120,5 116,75) 149,05) 123,6*
істейтіндердің
орташа айлық
атаулы жалақысы
Жұмыссыздардың 98,2* 93,0*
жалпы саны (кезең
соңына)
соның ішінде 79,9 116,9 110,05) 95,3
тіркелгендері
Экспорт (нақты 138,6 93,65) 99,3 134,67)
бағаларда) -
барлығы
соның ішінде:
ТМД елдеріне 99,3 110,5 111,7 113,7
ТМД-дан тыс 148,6 83,3 96,7 138,6
елдерге
Импорт (нақты 135,8 115,95) 111,6 128,97)
бағаларда) -
барлығы
соның ішінде:
ТМД елдерінен 133,0 114,9 111,7 110,5
ТМД-дан тыс 138,3 117,4 111,6 133,7
елдерден
Жалғасы
өткен жылдың тиісті кезеңіне %-бен; тұрақты бағаларда
БеларусУкраинаМолдоваӘзірбайжа АрменияГрузия
ь н
Жалпы ішкі өнім 109,2 102,4 126,4 113,9
Өнеркәсіп өнімінің110,4 103,1 106,3 133,5 107,5 116,4
жалпы көлемі
Өнеркәсіп өнімін 112,1 116,7 105,3 118,6 107,4 107,5
өндірушілер
бағасының индексі
Негізгі капиталға 123,2 101 112,7 134,2
инвестициялар
Жалпы 104,6 97,8 89,5 133,6 100,0 109,6
пайдаланудағы
темір жол көлігіне
жүк тиеу 2)
Өткізудің барлық 119,4 121,8 104,72)113,2 109,32)112,5
арналары арқылы
бөлшек сауда тауар
айналымы
соның ішінде 119,4 123,0 113,0 103,6 112,1 120,7
сататын ұйымдар
Тұтыну бағаларының110,3 113,5 111,9 109,6 100,6 108,2
индексі
Халықтың ақшалай 128,43)138,14) 127,0 114,9
табысы (нақты
бағаларда)
Халықтың тауарлар 127,53)133,14) 121,7 111,7
сатып алуға және
қызметке ақы
төлеуге жұмсалған
ақшалай шығыстары
(нақты бағаларда)
Қолдағы нақты 115,83)119,84) 115,9 113,7
ақшалай табыс
Экономикада жұмыс 134,53)135,93)119,63)121,9 119,5*
істейтіндердің
орташа айлық
атаулы жалақысы
Жұмыссыздардың 81,8 89,8 103,3 100,7 81,9 63,6
жалпы саны (кезең
соңына)
соның ішінде
тіркелгендері
Экспорт (нақты 116,33)105,63)111,63)137,43) 131,5 134,1
бағаларда) -
барлығы
соның ішінде:
ТМД елдеріне 98,0 126,1 110,2 151,4 143,7 124,8
ТМД-дан тыс 136,7 98,4 113,0 134,2 128,9 143,6
елдерге
Импорт (нақты 104,43)124,63)130,13)120,53) 130,9 135,0
бағаларда) -
барлығы
cоның ішінде:
ТМД елдерінен 97,3 112,1 119,0 121,3 132,0 151,7
ТМД-дан тыс 122,7 138,7 138,6 120,2 130,4 125,7
елдерден
ЖІӨ және экспорт-импорт көрсеткіштерінің ара-қатынасының динамикасы,
әлемдік шаруашылық қатынастарына интеграцияланудың өскенін көрсетеді,
сонымен бірге сыртқы экономикалық комплекс ұлттық экономикада маңызды
орынға ие (3,4-кестелері).
Халықаралық экономикалық-қаржылық мекемелер экономикалық реформаларды
жүзеге асыруда елеулі әсер етеді. Қазақстан БСҰ кіруге қадамдар жасауда, ол
дегеніміз елдің әлемдік экономикаға интеграциялануын жоғарылатады.
Қазақстан Республикасының 2005 жылғы 1 қаңтардағы әкімшілік-территориялық
бөлінісі
3-кесте
Облыстар Те АудандҚалалар Округтер Елді
рриторар мекендер
ия,
мың
кв.км.
БарлығыОның ішінде Поселктік
республикалық
және облыстық
2005 2006
жылғы жылғы
қаңтар- қаңтар
желтоқса
н
А Б 1 2 3 4 5
Экономикалық көрсеткіштер
Жалпы ішкі өнім млрд. 7453,0 109,4
теңге
Өнеркәсіп өнімінің млрд. 5124,1 439,5 104,6 100,5 88,7
(тауарлардың, теңге
қызметтердің) көлемі
Ауыл шаруашылығы млрд. 763,2 24,2 107,3 104,1 55,2
жалпы өнімінің көлемітеңге
Көліктің барлық млн. 1927,9 136,7 104,8 104,4 80,7
түрлерімен жүк тонна
тасымалдау
Байланыс млрд. 216,3 21,3 127,7 133,0 97,7
қызметтерінің көлемі теңге
(өсу қарқыны
салыстырмалы
бағаларда), жедел
деректер бойынша
Өткізудің барлық млрд. 1312,9 108,6 112,4 112,8 84,0
арналары бойынша теңге
бөлшек сауда тауар
айналымы
Сыртқы сауда айналымымлн. АҚШ45201,54185,1 137,5 125,4 98,4
1)4) доллары
соның ішінде:
экспорт 27849,02651,6 138,6 125,9 107,0
импорт 17352,51533,5 135,8 124,5 86,3
Негізгі капиталға млрд. 2205,2 135,7 122,1 120,1 39,6
жұмсалған теңге
инвестициялар
Тұтыну бағаларының 107,6 107,7 100,9
индексі
Өнеркәсіп өнімін 123,7 126,4 103,3
өндірушілер
бағаларының индексі
Жұмыссыздар саны мың адам 643,5 96,6 98,9
(бағалау)
Орта есеппен жан теңге 185313 19589 120,5* 126,2* 116,5
басына шаққандағы
ақшалай табыс
(бағалау)1)
Нақты ақшалай табыс %-бен 112,0* 117,4* 115,5
(бағалау)1)
Бір қызметкердің
орташа айлық
жалақысы1):
атаулы теңге 34066 44956 120,5 126,1 123,2
нақты %-бен 112,0 117,3 122,1
Қаржы көрсеткіштері2)
М3 ақша жиыны 3) млрд. 2065,3 125,2 102,6
теңге
Айналымдағы қолма-қолмлрд. 411,8 108,6 104,1
ақша3) теңге
Банк жүйесіндегі млрд. 1653,5 130,1 102,3
депозиттер3) теңге
соның ішінде халық млрд.тең 587,3 133,1 106,7
депозиттері ге
Екінші деңгейдегі млрд. 2592,1 174,7 111,4
банктердің эко- теңге
номика салалары мен
халықты кредиттеуі3)
соның ішінде ұзақ млрд.тең 1722,9 176,6 107,8
мерзімді кредиттік ге
салымдар
Кәсіпорындар мен %-бен 27,4 - -
ұйымдардың
пайдалылығы1)
Кәсіпорындар мен млрд. 2436,4 134,3 97,0
ұйымдардың дебиторлықтеңге
берешегі
Кәсіпорындар мен млрд. 4955,1 126,7 101,7
ұйымдардың теңге
міндеттемелер бойынша
берешегі
1)2-баған - 2005ж. желтоқсан; 4-баған - 2005ж. желтоқсан 2004ж.
желтоқсанға - %-бен; 5-баған - 2005ж. желтоқсан 2005ж. қарашаға %-
бен.
2)2-баған - кезең басына; 4–баған - 1.01.06 1.01.05-ке; 5-баған -
1.01.06 1.12.05-ке.
3)ҚР Ұлттық Банкінің деректері бойынша.
4)Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі Кедендік бақылау
комитетінің деректері, ұйымдаспаған сауданы есепке алмаған.
* 2004 жылғы қаңтар-желтоқсандағы және желтоқсандағы нақтыланған
деректерге %-бен.
Қазақстан Республикасының сыртқы саудасын бақылау нәтижесі
басымдылыққа ие келесі өнімдер тобын бөліп көрсетеді:
1) металлуогия өнеркәсібінің өнімдері (күміс, шойын бұйымдары
және т.б.);
2) минералды өнімдер (цинк, қорғасын, жер топырағы, марганецтік
кендер мен концентраттар, шикі мұнай, көмір, мұнай газы);
3) химия өнімдері (фосфаттар, радиоактивті химикаттар);
4) ауылшаруашылық өнімдер (сұлы, мал терісі, жем, мақта
талшықтары, бидай ұны).(5,6-кестелері)
Сыртқы сауда
Сыртқы сауда айналымы
5-кесте
2005ж. 2004ж. %-бен. Анықтама:
млн. АҚШ долл. 2004ж. 2003ж.
%-бен.
Сыртқы сауда 45201,5 137,5 154,1
айналымы
экспорт 27849,0 138,6 155,5
ТМД елдері 4066,8 99,3 137,5
ТМД-дан тыс елдер23782,2 148,6 160,9
импорт 17352,5 135,8 152,0
ТМД елдері 8133,9 133,0 155,6
ТМД-дан тыс елдер9218,6 138,3 148,9
Жекелеген елдер бойынша 2005ж. қаңтар-қарашадағы сыртқы сауда айналымы
6-кесте
Мемлекеттер Млн. АҚШ доллары Қорытындыға %-бен
экспорт Импорт экспорт Импорт
Барлығы 27849,0 17352,5 100,0 100,0
соның ішінен:
Ұлыбритания 320,5 423,3 1,2 2,4
Виргин аралдары 551,5 0,5 2,0 0,0
Германия 408,9 1300,7 1,5 7,5
Иран 886,1 14,8 3,2 0,1
Италия 4190,5 678,8 15,0 3,9
Ирландия 221,3 36,8 0,8 0,2
Испания 464,5 75,7 1,7 0,4
Израиль 661,6 62,3 2,4 0,4
Қытай 2423,9 1251,8 8,7 7,2
Кипр 286,3 3,3 1,0 0,0
Канада 528,1 127,3 1,9 0,7
Нидерланды 877,8 140,5 3,2 0,8
Польша 367,6 197,1 1,3 1,1
Португалия 317,0 3,7 1,1 0,0
Корея Республикасы 187,5 256,1 0,7 1,5
Ресей 2927,2 6591,3 10,5 38,0
АҚШ 666,0 1204,5 2,4 6,9
Түркия 157,0 399,9 0,6 2,3
Өзбекістан 242,6 254,5 0,9 1,5
Украина 200,4 844,7 0,7 4,9
Франция 2665,1 291,0 9,6 1,7
Швейцария 5509,5 201,1 19,8 1,2
Жапония 137,3 598,9 0,5 3,5
Әлемдік шаруашылықтың дамуы Қазақстандағы экономикалық процестерге
белгілі дәрежеде әсер етеді. Қазақстанның сыртқы экономикалық іс-әрекетіне
бірнеше жаңа факторлар әсер етеді. Ол факторлардың арасында мыналар бар:
1. тұрақсыздықты сақтап отырған жалпышаруашылық және тауарлы
коньютура, өзінің дамуында тәуекелділікті ала жүреді, бірақ,
даму тенденциясына да ие;
2. алыс шет елдерге қазақстандық экспорттың құрылымында отын
шикізаттық үлесінің үлкен болуы, әлемдік тербелісіне сезімтал
болуын білдіреді;
3. отандық материалдық-техникалық базаның дамуы және ҒЗТКЖ
саласының өзгеруі;
4. кейбір үйреншікті нарықтарда Қазақстанның бәсекелік
ұстанымдарының әлсіреу мүмкіндігі;
5. импорт көлемінің өсуі, ішкі сұраныстың өсуімен белгіленеді,
орташа келісімдік бағалардың төмендеуі және теңгенің
қымбаттауы. [18]
Сонымен бірге ЖІӨ өсуі және өнеркәсіптік өндірістің артуы
экспортталатын шикізаттар мен материалдардың ішкі тұтынуын көбейтеді,
нәтижесінде, ондай өнімдердің экспортталу көлемі кемиді.
Құрылымдық реформалар мен сыртқы ашықтықтың жалғасуы энергия
көздерінің қымбатталуына, табиғи моноплиялардың өнімдері мен қызметтеріне
тарифтерді өзгертуге әкеледі. Ал, бұл өз кезегінде өндірістік шығындардың
өсуіне және көптеген тауарлар бойынша бағалық бәсекенің төмендеуіне алып
келеді. Энергия үнемдеу саясаты жүргізілмесе, өңдеу өнеркәсібінің
өнімдеріне бірінші кезекте әсер етеді.
Теңгенің АҚШ долларына қатысты номиналды және нақты қымбаттауы
экспортқа кері әсерін тигізуі мүмкін. Экспортерлер еуро зонасынан алатын
инвестициялар есебінен шығындарға ұшырауы мүмкін. Еуро құны соңғы жылдары
АҚШ долларына қатысты қымбаттауда.
Импорт саласында ЖІӨ мен өнеркәсіптік өндіріс динамикасына қарағанда
инвестиция және халықтың табыс деңгейінің тез өсуі тауар импортын арттыра
береді. Ішкі тауарларға бағаның өсуі шетел тауарларының бағалық бәсекеге
қабілеттілігін арттырады. Осының нәтижесінде теңге АҚШ долларына қарағанда
қымбаттай түседі.
2.2 Қазақстанның экономикасында бәсекеге қабілетті ортаны
қалыптастырудағы мемлекеттің рөлі.
Өркениетті нарықтық қатынастарына көшу, мемлекеттік реттеуді қажет
етеді. Біріншіден, әкімшілдік-құқықтық реттеу арқылы, яғни экономиканы
жүргізудің құқықтық негіздері, меншіктің түрлері мен шаруашылықты
жүргізудің ережелерін зандастыру, еңбек туралы, зейнетақымен қамтамасыз
ету, экология мен қоршаған ортаны қорғау, монополияға қарсы саясат т.б. заң
актілері. Ол заңдар рулық-топтық өндіріс жүйесіне, экономикалық саясатқа
араласуын, ықпалын жоятын болуы тиіс. Өнім шығарушы отандық па, шетелдік
пе, немесе жеке кәсіпкер ме заң алдында бәрі бірдей долуы керек.
Мемлекет қаржы саясатын, мемлекеттік бюджет пен салық саясатын, түсім
мен шығын саясатын, ақша эмиссиясы саясатын, мемлекеттік қарыз саясатын,
тиімді жолдармен дәйекті түрде реттей отырып жүргізуі тиіс. Сонымен қатар,
мемлекет халықтың әлеуметтік жағдайын жақсартуға тез арада бет бұруы қажет.
Мемлекет: жалпы білім беру, денсаулық сақтау, қорғаныс, құқық қорғау
органдары кадрлары мен мамандары дамыған елдердегідей, ең жоғарғы деңейдегі
еңбекақы мен әлеуметтік жағдайларға ие болуы шарт. Бұл аталған бағыттарды,
яғни әлеуметтік саланы жетілдіру мәселесінің орны ерекше. Өйткені, бұл
бағыттар экономикалық ғылым тарапынан да жеке дара ізденісті қажетсінетін,
шаруашылық өмір заңдарының салдарынан аз қозғалған мәселе. Сонымен қатар,
бұл саланың жоғары деңгейге көтерілуі Қазақстан Республикасының әлемнің
өркениетті елдерінің қатарына қосылуының кепілі болмақ.
Мемлекеттік деңгейдегі ұсақ шамшылдық экономика мен өндірістік дамуға
кедергі жасайды. Ұзақ уақыт бойы кеңес Үкіметінде трансұлттық компаниялар
дәстүрлі қолайлы фактор ретінде, ұлттық экономиканы жүйелеу, әлем
шаруашылығында жекелеген елдерде құрылымдық тепе-теңдікті қалыптастыруға
жағдай жасайды. Мұның барлығы саяси әсерге байланысты туған. Қаржы -
өнеркәсіптік топтар көп ұлттылығының тууы, басқару үлгісі өндірістік-
қаржылық жан-жақты шешімін табады. Бұл үлгі үшін сапалы тауарлар қажет,
әлем стандарттарынан кем болмайтын таурлар шығару әлемдік талаптар
деңгейіне сай болуы керек. Сондықтан негізгі экспорттық тауар құрылысы
энергиямен байланысты және шетелде қажет тауарлармен байланысты.
Сонымен, әрбір мемлекеттің әлемдік нарықтағы бәсекеге қабілеттілігі,
халықаралық еңбек бөлінісіндегі орны және рөлі, ұлттық қауіпсіздігі, т.б.
постиндустриалды қоғам теориясының классигі Дж. Гелбрейттің сөзімен
айтқанда осы мақсаттар үшін тек білікті жұмыс күші емес, білім берудің
қажеттігі ешқандай дау туғызбайды деген қағидасын берік ұстағаны дұрыс
дейміз.[19]
Экономикалық реформалау және нарықтық қатынастарға өту кезеңінде әлсіз
дамыған елдердің де осыған ұқсас негативті құбылыстарды кездестіргені аз да
болса көңілге жұбаныш бола алады. Олай болса басқару аппаратының сапасы
сияқты субъективті-объективті фактор экономикалық өмірге мемлекеттің
араласуына деген негативті көзқарастарының пайда болуына негіз болады. Бұл
әлсіз дамыған елдердегі мемлекеттік реттеу тиімділігінің төмендігімен
түсіндіріледі. Мемлекеттің экономикадағы рөлін анықтайтын әлемдік
экономикада қабылданған көрсеткіштер ЖІӨ-дегі салық пен мемлекеттік
шығыстың үлесі бұл елдерде дамыған елдердегімен салыстырғанда төмен.
Мемлекет басқару аппараты тұлғасында қалыптасқан экономикалық және
саяси жағдайда нарықтық экономикаға тән экономикалық саясат құралдарын
игермеген. Сонымен қатар, олардың әсіресе ұзақ мерзімді салдары бар бұрын
жүргізілген саясатына, бұрынғы шешімдер ықпал етеді. Бұл жерде мемлекеттік
сектордағы жалақы деңгейі, зейнеткерлік және зейнетақымен қамтамасыз ету
жасы, белгілі бір топтарға салық жеңілдіктері мен субсидияларға байланысты
шешімдер туралы сөз болып отыр.(1 схема)
1 схема
Қазақстан Республикасының реттелетін нарықтық экономикаға көшуінің
тұжырымдамасы
Нарықтық қатынастарға көшудің негізгі бағыттары
Жалпы ережелерМеншікті Монополия- Экономика-ны Баға белгілік
мемлекет сыздандыру қаржы саясаты
иелігінен алу және тұрғысынан
монополияға сауықтыру
қарсы шаралар
Нарық жүйелерін ұйымдастыру және оларды реттеу механизмі
Нарықтық Тұтыну Өндіріс Еңбек нарығы Қаржы нарығы
инфрақұры-лымнбұйымдары мен құрал-жабдықта
ың қалыптасуы көрсетілетін -рының нарығы
қызмет нарығы
Сыртқы нарықтық қатынастарды қалыптастыру
Нарыққа көшудің ықтимал әлеуметтік-экономикалық зардаптары және халықты
әлеуметтік жағынан қорғау
Ұйымдық практикалық жұмыс
Халық шаруашылығын Нарықтық экономиканы Практикалық тұрғыдан
басқарудың ұйымдық кадрлармен қамтамасыз қамтамасыз ету
құрылымын қайта құру ету
Бұрынғы КСРО елдеріндегі, соның ішінде Қазақстанда да мемлекеттік
реттеу ресурстарды рационалды пайдалану мәселесін шешпей және тұрақты
нарықтық ортаны қалыптастыра алмағандығымен қоймай, күшті өндірістік
потенциалды да жойды. Стратегиялық маңызы бар салаларды жекешелендіру,
орынсыз келіссөздер құрылымдық қайта құрулар мен экономикалық өсудің
мүмкіндігін азайтып қана қоймай, елдің экономикалық қауіпсіздігіне қауіп
төндірді.
Экономикалық өсудің қоршаған орта жағдайымен өзара тәуелділігін
нысаналы зерттеген профессор Оспановтың еңбегі ерекше қызығушылық тудырады.
Мұндай зерттеу глобализация жағдайында әлемдік өркендеу мен адамзат
қоғамының дамуы концепциясының негізінде жасалған және БҰҰ қабылдаған
тұрақты даму түсінігімен толығымен сәйкес келеді.
БҰҰ бұрынғы бас хатшысы М. Стронгтың пікірінше: тұрақты даму –
болашақ ұрпақтың қажеттілігін қанағаттандыру мақсатында қоршаған ортаны
қорғау және қайта өндірілмейтін өндірістік ресурстарды рационалды қолдану.
Бұл қоршаған ортаның әлемдік, әлеуметтік-экономикалық дамудың басты
құрамдас бөлігі екендігін көрсетеді.
Экономист-ғалым С.С.Оспановтың еңбегінде берілген әртүрлі әлеуметтік-
экономикалық жүйелердегі қоршаған ортаның ластану көлемін бағалау бойынша
математикалық есептеулер әртүрлі типтегі экономикалық саясатта шешім
қабылдау кезінде қоршаған орта жағдайында жүйелі түрде талдау жасауға
мүмкіндік береді. Мұнда қоғамдық өндірістің жалпы көлеміндегі ұлттық
экономика өнімдерінің қатарына ластаушыларды енгізу ұсынылады. Бұл
атмосфералық қалдықтар бөліп шығаратын және қоршаған ортаны ластайтын
технологиялардың өндірістік потенциалының тұрақты өсуі салдарынан болатын
қоршаған ортаға жағымсыз ауыртпалықтың көлемін бағалауға мүмкіндік
туғызады. Ал, бұл өз кезегімен ұлттық экономиканың өнімділік шегін анықтап
және кері жағымсыз әсерді бағалауға мүмкіндік береді.
2030 Стратегиясына сәйкес Қазақстанның даму стратегиясы мемлекеттің
тәуелсіздігін нығайтуға және нарықтық экономиканы жеделдетуге негізделеді.
Шаруашылық байланыстарының ғаламдану және интернационалдандыру процесі,
қоғамдық өндірісті әлеуметтендіріп посткеңестік әлемдегі даму көздері мен
қоғамдық таңдау приоритеттерінің жаңа критерилерін анықтайды. Посткеңестік
әлемде нарықтық қатынастарға өтудің мәселелері мен қайшылықтары соғыстан
кейінгі және өтпелі кезеңнің әртүрлі сатыларында даму стратегиясын
таңдаудың сыртқы және ішкі себептері мен факторларына байланысты пайда
болады.
Шаруашылықтың қазіргі әлемдік жүйесі ресурстардың алғашқы түрлерінің
шектеулігіне байланысты оларды тиімді қолдануға деген қажеттіліктердің
тереңдеуімен сипатталып отыр. Ресурстарды тиімді қолдану ұлттық
экономиканың әртүрлі секторлары мен құрылымдық деңгейлерінде инновациялық
процестермен іске аспақ. Қазақстан Республикасының халықаралық еңбек
бөлінісінің жүйесіне енуі мен жаханды бәсекенің қысымына төтеп бере алу
мүмкіншіліктері инновациялық шараларды дұрыс ұиымдастырып, оны іске асыра
білуіне байланысты. Олай болмаған жағдайда бәсекеге қабілеттіліктің барлық
деңгейлерінде: тауарлық, фирмалық, салалық және мемлекеттік ауқымда олар
қосымша құны жоғары бәсекелік артықшылықтары бар өнім өндіруде көптеген
кедергілерге соқтығады.
Индустриялық-инновациялық даму стратегиясының негізгі мақсаты:
шикізат бағытынан қол үзуге ықпал ететін экономика салаларын
әртараптандыру жолымен елдің тұрақты дамуына қол жеткізу, ұзақ мерзімді
жоспарда сервистік-технологиялық экономикаға өту үшін жағдай жасау - болып
табылады.
Үшінші мыңжылдықтағы ғылым айдарымен өткен халықаралық конференцияда
Елбасы: Жаңа жүзжылдықтағы тұрақты даму стратегиясы отандық ғылым
жетістіктеріне ресурстарды үнемдейтін және экологиялық таза технологиялар
негізінде ғылыми сиымдылығы жоғары және бәсекеге қабілетті өнім өндіруге
байланысты екендігі күмәнсіз, деп атап өтті. Жетілген экономика деп жаңа,
әрі күрделі салаларда бәсекеге түсе алатын экономиканы атайды, ал бұндай
жетістіктерге тек инновациялық қарқынмен ғана жетуге болады.
Инновация ұғымы ағылшынның innovation сөзімен ұғымдас және
жаңалықтар енгізу деген мағынаны білдіреді. Бұл терминге Оксфордтың
түсіндірме сөздігінде төмендегіше ауқымды мағына берілген:
Конструкциялауды, тауар өндірісі немесе оны өткізудің кез-келген жаңаша
әдісі, бұны енгізген инноватор немесе компания қандайда бір артықшылыққа ие
болады. Патенттерді қолдана отырып табысқа қол жеткізген инноватор уақытша
монополист болғанымен, қандайда бір мерзімнен кейін бәсекелестер де табысты
нарыққа кірудің жолын табады. Кейбір компаниялар өнімнің жаңаша түрін
қалыптасқан сұранымға қарай бейімдесе, басқалары жаңа нарықтар құрай алатын
технологиялық жаңалықтар енгізіп отырады.
Егер қандай да бір салада бір өнімді басқа өнім тез алмастырып отырса,
онда фирмалар өзінің техникалық артықшылықтарын сақтап қалып, өз өнімдерін
бәсекелестерге қарағанда шапшаң енгізу үшін ҒЗТКЖ-на көп уақыт пен қаржы
жұмсап отыруы тиіс, яғни инновациялық стратегияларды ұстанып отыру
фирмалардың нарықтағы өміршеңдігін анықтайды. Сонымен қатар саладағы
тәжірибе қисығы қиғаш болса, жаңа өнімді ең алғаш енгізіп, босым нарықтық
үлеске қол жеткізген фирмалар өндіріс шығындарын төмендетуге негізделген
бәсекелік артықшылықтарды да қолдана алады.
Ноу-хау мен технологиялардың ақпараттық тұйықтығы саладағы бәсеке
интенсивтілігіне ықпал ете алатын мықты фактор болып саналады. Ерекше
технологияларға патенттер мен біліктілігі жоғары деңгейдегі персоналдың
болуы салаға жаңадан енгісі келетін және басқа да бәсекелестерге мықты
тосқауыл бола алады. Әр фирма ерекше бәсекелік артықшылықтар беріп отырған
технологиясын қорғап отыратындықтан, бақталастардың мүмкіндіктері
техникалық деңгейі жағынан бәрібір толыққанды бәсекеге түсе алмайды.
Технологиялық инновацияларға өндірістік аяда ең алғаш рет зерттеу
жүргізген ғалым Й. Шумпетер еді. Ол өзінің іскерлік белсенділік циклдері
ілімінде экономикалық дамудың қозғаушысы кәсіпкердің инновациялық
әрекеттері деп көрсетті. Яғни кәсіпкер экономика мен экономикалық өсімнің
бәсекелік тұрғыдағы құрылымдық өзгерісінің қайнар көзі. Жалпы
инновацияларды өнім өндірудің кез-келген кезеңінде енгізуге болады.
Инновациялық өзгерістер технологиялық прогрестерден басқа жабдықтар мен
құралдардың жаңаша түрлерін енгізу мен тұтынушыларға тауарды сатуға дейін
және сатудан кейін қызметтің ерекше, жаңашыл түрін көрсете отырып,
дифференциациаланған бәсекелік артықшылықтарға қол жеткізудің басты шарты.
Қазіргі кезде экономикалық байланыстармен қатар ақпараттар мен
технологиялардың да жахандық сипатқа ие болуы ішкі нарықтағы бәсеке мен
халықаралық бәсекеге де сәйкесінше өзгерістер енгізіп отыр. Мұны төмендегі
тенденциялардан байқауға болады:
1. біртекті өнім ұсынып отырған жабдықтаушылар сыбайлас
мекемелермен өндірістік байланыстарын нығайта отырып,
шығындарын барынша азайтуға ұмтылысы;
2. мекемелердің бәсекеге қабілеттіліктерін көтеру мақсатында тік
интеграция жүргізе отырып, құндылықтар шынжырын жетілдіруі;
3. нарықтағы бәсеке интенсивтілігінің күшеюіне байланысты өз
фирмаларының мүдделерін қорғауға бағытталған стратегиялық
альянстардың және диверсификация негізінде құрылған
конгломераттардың көбеюі.
Республикамыздың нарықтық қатынасты даму жолындағы ұлттық
экономикамыздың стратегиялық маңызы бар өзекті мәселелеріне отандық ғылыми
сиымды өндірістер мен дамушы салаларды дамыту, бәсекеге қабілетті өнім
шығаруға негізделген және мемлекетіміздің ғылыми техникалық, өндірістік
әлеуетін сақтау мен дамыту арқылы ұлттық бәсекеге қабілеттілік пен
экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету.
Постиндустриалды кеңістікте технологиялық прогресстің маңызды
факторларының бірі – мемлекеттің инновациялық саясаты болып отыр. Бұны
экономикасы мықтап дамыған технологиялық дамудың жоғарғы сатысында тұрған
мемлекеттерде нарық субъектілерінің инновациялық белсенділігі мен
экономикалық өсім арасындағы шартты байланыс дәлелдеп отыр. Ұлттық
экономикада ғылыми сиымдылығы жоғары және жоғарғы технологиялық салалардың
болуы, олардың ішкі нарық пен әлемдік деңгейдегі бәсекелік артықшылықтары
бар өнім шығару қабілеттері түбінде ұлттық өндірістің бәсекеге
қабілеттілігі мен ұлттық инновациялық жүйенің басты факторы бола алады.
Көздеген бәсеке ауқымына қарай инновациялық саясат сәйкесінше әртүрлі
деңгейлерде – ұлттық, корпаративті, аймақтық, фирма, тауар төңірегінде
жүргізілуі ықтимал. Аймақтық және ұлттық деңгейде бизнестің бәсекеге
қабілеттілігін кешенді түрде бағалау жүйесінде олардың жүрізіп отырған
инновациялық саясатына ерекше назар аударылады. Әлемдік деңгейде өнеркәсіп
салаларындағы ғылыми зерттеулерге, ғылымға, жаңа технологиялық және
инновациялық өнімге деген инвесторлардың салымының жылдан жылға артуы
бәсекеге қабілеттілікті дамытудағы өндірісті инновациялық тұрғыда дамытудың
рөлі тереңдеп отырғанның белгісі.
Мемлекеттің негізгі инновациялық саясаты келесі шараларды қамтуы тиіс:
1. инновациялық шаралардың экономикалық, құқықтық және
ұйымдастырушылық негіздерін қолдау;
2. өндіріс тиімділігі мен ішкі нарықтағы тауар өндірушілердің
өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігінің технологиялық
жаңалықтарын енгізу негізінде арттыру;
3. кәсіпкерлердің инновациялық белсенділігін көтеру және
инновациялық іс-әрекеттерді жүзеге асыруға бөлінген
мемлекеттік қаржыларды тиімді қолдану;
4. отандық инновациялық өнімді халықаралық нарықта өткізуде
қолдау және Республикадағы өнімнің осы түрі бойынша
экспорттық әлеуетті арттыру.
Жаңа инновациялық саясат іске асқаннан кейін келесі нәтижелерді
күтуге болады:
1. өндірістік жүйедегі ресурстарды қолданудың тиімділігін
арттыра отырып, бәсекелік артықшылықтың ерекше түрімен ұлттық
экономиканы жетілдіруде құрылымдық өзгерістер енгізу;
2. халықтың әл-ауқатын, өмір сүру деңгейін жақсарту.
Қазақстанда ғылымды несиелеу, яғни ғылымның ЖІӨ-гі үлесі 0,3%-дан
аспай отыр, ЮНЕСКО дамушы мемлекеттерге ғылыми зерттеу жұмыстарына
жұмсалатын шығындар ЖІӨ-нің 1%-дан кем болмауын ұсынады. Қазақстанның
стратегиялық мүдделеріне қарай 2010 жылы ғылымды қаржыландыру ЖІӨ-нің 2%,
ал 2015 жылы 2,5-3%-ға жеткізу қажет. Еурапалық одақ өзінің барлық
мүшелеріне ғылымға салынатын қаржы үлесі ЖІӨ-нің 2,5%-дық үлесін нұсқап
отыр.[20]
Егер адам дамудың ішкі механизмдері мен сыртқы құралдары инвестициялық
негіздер мен инновациялық жандандырулармен ерекшеленсе, онда ұзақ мерзімді
және динамикалық экономикалы өсімге қол жеткізуге болады. Сондықтан,
Республикамызда келесі мәселелерді шешу қажеттілігі тұр:
1. отандық тауарлар мен өндірушілердің бәсекеге қабілеттілігін
арттыру;
2. бәсекеге қабілеттіліктің әртүрлі деңгейіндегі мекемелердің
даму механизмдері;
3. технологиялар мен менеджменттегі, яғни ұйымды кәсіби
басқарудағы инновацияның атқаратын рөлдерін дамыту
мәселелері;
4. отандық кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттілігі мен
инновациялық белсенділігін арттырудағы институционалдық
факторларды жетілдіу.
Бәсекеге қабілеттілікті және экспортқа бағытталған өңдеуші салаларды
дамыту мен жетілдіру ұлттық экономикамыздың шикізаттық бағытын алмастырып,
тұрақты даму жолына түсуге кең мүмкіндіктер туғызады. Сонымен қатар,
Республикамыздың Бүкілдүние жүзілік сауда ұйымына (БСҰ) кіруі қарсаңында
өндірісті диверсификациялау мен инновациялық саясатты қарқынды түрде іске
асыру қажеттілігі тұр. Өндіруші салалардың қарқынды түрде дамуы отандық
экономиканың шикізаттық бағыттарымен шартталып отырғандығы мұнай, газ,
түсті және қара металдарға әлемдік нарықтың оңтайлы конъюктурасына
байланысты болып отыр. Қазақстандағы экспорттық секторына ұлттық
экономиканың модернизациясына елеулі ықпалы болмай, керісінше, ұлттық
экономиканың экспорттық секторға қарай бағытының басымдығы ішкі және сыртқы
нарықтардағы өнімдердің бәсекеге қабілеттілігін төмендетіп отыр.
Өнеркәсіптің өңдеуші салаларындағы бәсекеге қабілеттіліктің төменгі
деңгейі БСҰ-на кіруде бірқатар қиындықтар туғызуы ықтимал. Сондықтан
қосымша құны жоғары дайын өнім мен жоғарғы технологиялық өнімдердің әлемдік
нарығына шығуда өңдеуші салаларды да жедел түрде инновациялық бағытқа бұру
қажеттілігі өзекті мәселеге айналып отыр.
Ішкі нарықтағы өндірістік әлеуеттің тиімділігін арттыру мақсатында
өндіріс факторларын қолданудың рационалдығын көтеру, негізгі қорларды
жаңартуға, өндіріске жаңа және жоғарғы технологияларды енгізу, өнім сапасын
әлемдік стандарттарға дейін көтере отырып, БСҰ-на кіру барысында маңызы
артып отырған мәселе - өнімнің ішкі және сыртқы нарықтағы бәсекеге
қабілеттілігін көтеруге бағытталған болуы тиіс.
Мемлекетімізде инновациялық және техникалық прогрестің тежелуі немесе
баяу қарқынмен дамуы әлемдік нарықтың шикізаттық көзі болып қала беруіне
соқтырады. Ал мұндай болашақ технологиясы жетік дамыған мемлекеттерге
тәуелді еткізіп, прогрестің соңғы сатыларында жүруге итермелейді. Отандық
өндірушілер мен тұтынушылардың қандай да бір тауар түрі бойынша сыртқы
нарыққа тәуелділігі түбінде мемлекеттің халықаралық бәсекедегі орнын
төмендетіп, оларды сатып алудан түскен қосымша құн мен валюталық түсімдер
шет елдік бәсекелестердің өндірісі мен технологияларын жаңартуға жұмсалады.
Өндірістің индустриалды-инновациялық тұрғыда жедел дамуын талап етіп
отырған шаруашылықтың қазіргі жағдайында келесі факторларды ескеру қажет:
1. институционалды тұрғыда тиімді қызмет атқаруға қабілетті жеке
меншік секторын қалыптастыру;
2. өндірістік тұрғыда импорттың орнын алмастыру мен инновациялық
саясаттарды алға қоя отырып, ішкі нарықтағы өндірушілердің
өнімдері мен сапасын және бәсекеге қабілеттілігін арттыру;
3. ресурстық тұрғыда инвестициялық жедел амортизация саясаттарын
қалыптастыру мен еңбек ресурстарының тиімділігін көтеру;
4. ұйымдастыру-басқару шаралары бойынша мемлекеттік стратегиялар
мен өндіріс анклавтары арасындағы мүдделерді үйлестіру.
Қорыта келгенде, экономикалық тұрғыда дамыған мемлекеттер қатарына
жоғарғы технологиялы өнімдер нарығында бәсекеге түсе алатын елдерді
жатқызуға болады. Ал тиімді ұлттық инновациялық жүйе бәсекеге қабілетті
ұлттық экономиканы құру мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz