«Қан жүйесі туралы түсінік. Қанның негізгі қызметтері және физиологиялық қасиеттері. Қанның формалық элементтері»
1. Ағзаның ішкі ортасы. Гомеостаз туралы түсінік.
2. Қан жүйесі туралы түсінік.
3. Қанның қызметтері.
4. Айналымдағы қанның көлемі. Метаболизм үшін қан салмағының оптимальды көлемін қамтамыз ететін қызметтік жүйе.
5. Қанның құрамы.
6. Қанның физикалық.химиялық қасиеттері.
7. Қанның реакциясы (рН), буферлік жүйе туралы түсінік.
8. Қанның гемолизі. Гемолиз түрлері.
2. Қан жүйесі туралы түсінік.
3. Қанның қызметтері.
4. Айналымдағы қанның көлемі. Метаболизм үшін қан салмағының оптимальды көлемін қамтамыз ететін қызметтік жүйе.
5. Қанның құрамы.
6. Қанның физикалық.химиялық қасиеттері.
7. Қанның реакциясы (рН), буферлік жүйе туралы түсінік.
8. Қанның гемолизі. Гемолиз түрлері.
Қан, лимфа және клеткааралық (интерстициялық) сұйықтық организмнің ішкі ортасын құрайды... Клетка тіршілігі үшін осы ішкі ортаның оның ішінде қан құрамының физикалық, химиялық, биологиялық қасиеттері түрақты болуы шарт, тек осы тұрақты-лықтың арқасында организм сырттағы құбылмалы' да күрделі өзгерістерге төтеп бере алады. Адамның солтүстік полюс суырын-да да, оңтүстіктің шыжыға-н ыстығъщда да өмір сүре беретіні осы тұрақтылыққа байланысты. Ішкі түрактылықтың өмір үшін аса қажет шарт екеніне тұңғыш көңіл бөлген француз физиологі Клод Бернар еді. Организмнін, ішкі сұйықтық ортасының салыс-тырмалы тұрақтылығы тіршілікті сақтауда өте кажет, деп мәлім-деді ол 1878 жылы. 1929 ж. америка физиологі В. Кэннон ішкі ортаның, организмнің басты-басты биологиялық көрсеткіштерінің (константалардың) тұрақтылық дәрежесін белгілеу үшін гоме-остаз деген жаңа термин үсынды. Гомеостаз деп қан көлемі мен кұрамының және физикалық, химиялық, биологиялық қаси-еттерінің түрақтылыры, ЯРНИ барлық биологиялық константалар-лы (артериялык қан қысымы, дене температурасы т. т.) айтады.
Клеткалардың тіршілігіне байланысты және олардың айна-ладағы табири қүбылыстарымен ойдағыдай қарым-катынас жа-гауы әрдайым гомеостаздын сақталуына қауіп төндіретін жағдай •болып саналады. Бірақ бүйрек, тер бездері, өкпе сияқты көптеген .ағзалардын кызметі арқасында, сондай-ақ денедегі арнайы ме.ха-низмдердіц катысуымен гомеостаз әдетте бұзылмайды. Осыған орай ішкі орта үшін абсолюттік түрақтылықтан гөрі салыстыр-малы және динамикалық гомеостаз тән.
Қан — жан-жануарлардың тіршілік етуіне аса қажет сүйық-тық. Жарақаттану салдарынан қанның 2о—30% сыртқа ағьш кетсе, тіршілікке кауіп төнеді, ал 50% ағып кетсе өледі. Қан та-мырда жылжымай тоқтап қалса не қан ағысы тым баяуласа адам өлуі мүмкін. Мысалы, денедегі кейбір клеткалар, әсіресе ми кыртысының нейрондары уақытында келетін кан мөлшері азайса, 5—6 минуттан кейін бұзыла бастайды. ^Қанның негізгі функциялары:
1) Тіршілікке қажет заттарды клеткаларға, тканьдерге жет-кізеді, ал зат алмасу өнімдерін сыртқа уақытында шыгарып оты-рады (тасымалдау қызметі).
2) Оттегін өкпеден тканьдерге, клеткалардағы көмір қышқыл газды өкпеге жеткізеді (тыныс алу қызметі).
3) Ішек-қарыннан қоректік заттарды, витаминдерді, су мен тұздарды (минералдарды) тканьдерге жеткізеді (трофикалыщ яғни қоректендіру қызметі).
4) Зат алмасу барысында пайда болған өнімдерді, мәселен, адам денесіндегі уытты заттар, азот қалдықтарын тканьдсрден бүйрекке, өкпеге, тер бездеріне, ішекке апарады. Сөйтіп оларды шығарып тастайды (экскреторлық қызмет).
5) Қан клеткалары (лейкоциттер), плазмадары антиденелер денеге енген микробтарды, вирустарды, табираты жат, улы' зат-тарды бейтараптап, зиянсыздайды (қорғаныс қызметі).
6) Адам денесіндегі көптеген функцияларды, процестерді рет-теуге қатысады (гуморальдық реттеу). Қандары биологиялык, әсері күшті заттар — гормондар, медиаторлар, метаболиттер арзалар мен клеткаларға өтіп тікелей немесе қан тамырларынын. ішкі бетінде орналасқан хеморецепторларды тітіркендіру арқы-лы әсер етеді (рефлекстік реттеу).
7) Қан клеткалары (формалы элементтер) ткань клеткалары-мен креаторлық байланыста болады. Креаторлық байланыс жа-ңарған клеткалардыц және тканьдердің табиғи құрылысы мен кейпінің сақталуын қамтамасыз етеді. Жаңа клеткалар құрылы-сы жарынан ескі клеткаларға ұксас болу үшін клеткааралық ин-формациялардың маңызы өте зор. Қлеткаларға кажет мағлұмат-тарды макромолекулалар тасиды. Мағлұматтар бір клеткадап екінші клеткара клеткааралық каналдар аркылы және пиноци-тоз жолымен жеткізіледі. Мұндай макромолекулаларды басқа клеткаларга қан клеткалары да жеткізіп отырады.
Клеткалардың тіршілігіне байланысты және олардың айна-ладағы табири қүбылыстарымен ойдағыдай қарым-катынас жа-гауы әрдайым гомеостаздын сақталуына қауіп төндіретін жағдай •болып саналады. Бірақ бүйрек, тер бездері, өкпе сияқты көптеген .ағзалардын кызметі арқасында, сондай-ақ денедегі арнайы ме.ха-низмдердіц катысуымен гомеостаз әдетте бұзылмайды. Осыған орай ішкі орта үшін абсолюттік түрақтылықтан гөрі салыстыр-малы және динамикалық гомеостаз тән.
Қан — жан-жануарлардың тіршілік етуіне аса қажет сүйық-тық. Жарақаттану салдарынан қанның 2о—30% сыртқа ағьш кетсе, тіршілікке кауіп төнеді, ал 50% ағып кетсе өледі. Қан та-мырда жылжымай тоқтап қалса не қан ағысы тым баяуласа адам өлуі мүмкін. Мысалы, денедегі кейбір клеткалар, әсіресе ми кыртысының нейрондары уақытында келетін кан мөлшері азайса, 5—6 минуттан кейін бұзыла бастайды. ^Қанның негізгі функциялары:
1) Тіршілікке қажет заттарды клеткаларға, тканьдерге жет-кізеді, ал зат алмасу өнімдерін сыртқа уақытында шыгарып оты-рады (тасымалдау қызметі).
2) Оттегін өкпеден тканьдерге, клеткалардағы көмір қышқыл газды өкпеге жеткізеді (тыныс алу қызметі).
3) Ішек-қарыннан қоректік заттарды, витаминдерді, су мен тұздарды (минералдарды) тканьдерге жеткізеді (трофикалыщ яғни қоректендіру қызметі).
4) Зат алмасу барысында пайда болған өнімдерді, мәселен, адам денесіндегі уытты заттар, азот қалдықтарын тканьдсрден бүйрекке, өкпеге, тер бездеріне, ішекке апарады. Сөйтіп оларды шығарып тастайды (экскреторлық қызмет).
5) Қан клеткалары (лейкоциттер), плазмадары антиденелер денеге енген микробтарды, вирустарды, табираты жат, улы' зат-тарды бейтараптап, зиянсыздайды (қорғаныс қызметі).
6) Адам денесіндегі көптеген функцияларды, процестерді рет-теуге қатысады (гуморальдық реттеу). Қандары биологиялык, әсері күшті заттар — гормондар, медиаторлар, метаболиттер арзалар мен клеткаларға өтіп тікелей немесе қан тамырларынын. ішкі бетінде орналасқан хеморецепторларды тітіркендіру арқы-лы әсер етеді (рефлекстік реттеу).
7) Қан клеткалары (формалы элементтер) ткань клеткалары-мен креаторлық байланыста болады. Креаторлық байланыс жа-ңарған клеткалардыц және тканьдердің табиғи құрылысы мен кейпінің сақталуын қамтамасыз етеді. Жаңа клеткалар құрылы-сы жарынан ескі клеткаларға ұксас болу үшін клеткааралық ин-формациялардың маңызы өте зор. Қлеткаларға кажет мағлұмат-тарды макромолекулалар тасиды. Мағлұматтар бір клеткадап екінші клеткара клеткааралық каналдар аркылы және пиноци-тоз жолымен жеткізіледі. Мұндай макромолекулаларды басқа клеткаларга қан клеткалары да жеткізіп отырады.
1. Адам физиологиясы / оқулық – Сатпаева Х.К., Нілдібаева Ж.Б., Өтепбергенов А.А. – Алматы: «Білім», 2005 ж.
2. Төлеуханов С.Т. Қалыпты физиология (биологиялық жүйелердің мезгілдік құралымдар бөлімі): Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2006 ж. – 140 бет.
3. Дюйсембин Ғ.Д., Алиакбарова З.М. Жасқа сай физиология және мектеп гигиенасы: Оқулық - Алматы: «Білім», 2003 ж. – 400 бет
4. Нұрмұхамбетұлы Е. Орысша-қазақша медициналық (физиологиялық) сөздік / ҚазММУ – Алматы: «Эверо», 2007 ж. – 904 бет.
5. Керимбеков Е.Б. Физиология атауларының орысша-қазақша түсіндірме сөздігі. – Алматы: Қазақстан, 1992. – 280 бет
6. Қалыпты физиологияның лабораториялық жұмыстары / студент тер үшін. – Шымкент: Б.И., 1993. – 254 бет.
2. Төлеуханов С.Т. Қалыпты физиология (биологиялық жүйелердің мезгілдік құралымдар бөлімі): Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2006 ж. – 140 бет.
3. Дюйсембин Ғ.Д., Алиакбарова З.М. Жасқа сай физиология және мектеп гигиенасы: Оқулық - Алматы: «Білім», 2003 ж. – 400 бет
4. Нұрмұхамбетұлы Е. Орысша-қазақша медициналық (физиологиялық) сөздік / ҚазММУ – Алматы: «Эверо», 2007 ж. – 904 бет.
5. Керимбеков Е.Б. Физиология атауларының орысша-қазақша түсіндірме сөздігі. – Алматы: Қазақстан, 1992. – 280 бет
6. Қалыпты физиологияның лабораториялық жұмыстары / студент тер үшін. – Шымкент: Б.И., 1993. – 254 бет.
Ф КГМА 43-0402
ИП №6 УМС при КазГМА
от 14 июня 2007 г.
ҚАРАҒАНДЫ МЕМЛЕКЕТТІК МЕДИЦИНА АКАДЕМИЯСЫ
Физиология кафедрасы
Д Ә Р І С
Тақырыбы: Қан жүйесі туралы түсінік. Қанның негізгі қызметтері және физиологиялық қасиеттері. Қанның формалық элементтері
Мамандық: 051301 Жалпы медицина
Пән: Физиология-2
3 курс
Уақыты (ұзақтығы) 1 сағат
Қарағанды 2009 ж.
Кафедра мәжілісінде талқыланып және бекітілген
№ 12 хаттама 23.04. 2009 ж.
Кафедра меңгерушісі,
профессор Ф.А. Миндубаева
Дәрістің тақырыбы: Қан жүйесі туралы түсінік. Қанның негізгі қызметтері және физиологиялық қасиеттері. Қанның формалық элементтері.
Дәрістің мақсаты: Ағзаның ішкі ортасы туралы түсінік беру, қан жүйесі, қанның қызметтері, қанның қасиеттерімен танысу; қанның гемолизі туралы түсінік беру.
Дәрістің жоспары:
Ағзаның ішкі ортасы. Гомеостаз туралы түсінік.
Қан жүйесі туралы түсінік.
Қанның қызметтері.
Айналымдағы қанның көлемі. Метаболизм үшін қан салмағының оптимальды көлемін қамтамыз ететін қызметтік жүйе.
Қанның құрамы.
Қанның физикалық-химиялық қасиеттері.
Қанның реакциясы (рН), буферлік жүйе туралы түсінік.
Қанның гемолизі. Гемолиз түрлері.
Қан жүйесі
Қан, лимфа және клеткааралық (интерстициялық) сұйықтық организмнің ішкі ортасын құрайды... Клетка тіршілігі үшін осы ішкі ортаның оның ішінде қан құрамының физикалық, химиялық, биологиялық қасиеттері түрақты болуы шарт, тек осы тұрақты-лықтың арқасында организм сырттағы құбылмалы' да күрделі өзгерістерге төтеп бере алады. Адамның солтүстік полюс суырын-да да, оңтүстіктің шыжыға-н ыстығъщда да өмір сүре беретіні осы тұрақтылыққа байланысты. Ішкі түрактылықтың өмір үшін аса қажет шарт екеніне тұңғыш көңіл бөлген француз физиологі Клод Бернар еді. Организмнін, ішкі сұйықтық ортасының салыс-тырмалы тұрақтылығы тіршілікті сақтауда өте кажет, деп мәлім-деді ол 1878 жылы. 1929 ж. америка физиологі В. Кэннон ішкі ортаның, организмнің басты-басты биологиялық көрсеткіштерінің (константалардың) тұрақтылық дәрежесін белгілеу үшін гоме-остаз деген жаңа термин үсынды. Гомеостаз деп қан көлемі мен кұрамының және физикалық, химиялық, биологиялық қаси-еттерінің түрақтылыры, ЯРНИ барлық биологиялық константалар-лы (артериялык қан қысымы, дене температурасы т. т.) айтады.
Клеткалардың тіршілігіне байланысты және олардың айна-ладағы табири қүбылыстарымен ойдағыдай қарым-катынас жа-гауы әрдайым гомеостаздын сақталуына қауіп төндіретін жағдай •болып саналады. Бірақ бүйрек, тер бездері, өкпе сияқты көптеген .ағзалардын кызметі арқасында, сондай-ақ денедегі арнайы ме.ха-низмдердіц катысуымен гомеостаз әдетте бұзылмайды. Осыған орай ішкі орта үшін абсолюттік түрақтылықтан гөрі салыстыр-малы және динамикалық гомеостаз тән.
Қан — жан-жануарлардың тіршілік етуіне аса қажет сүйық-тық. Жарақаттану салдарынан қанның 2о—30% сыртқа ағьш кетсе, тіршілікке кауіп төнеді, ал 50% ағып кетсе өледі. Қан та-мырда жылжымай тоқтап қалса не қан ағысы тым баяуласа адам өлуі мүмкін. Мысалы, денедегі кейбір клеткалар, әсіресе ми кыртысының нейрондары уақытында келетін кан мөлшері азайса, 5—6 минуттан кейін бұзыла бастайды. ^Қанның негізгі функциялары:
1) Тіршілікке қажет заттарды клеткаларға, тканьдерге жет-кізеді, ал зат алмасу өнімдерін сыртқа уақытында шыгарып оты-рады (тасымалдау қызметі).
2) Оттегін өкпеден тканьдерге, клеткалардағы көмір қышқыл газды өкпеге жеткізеді (тыныс алу қызметі).
3) Ішек-қарыннан қоректік заттарды, витаминдерді, су мен тұздарды (минералдарды) тканьдерге жеткізеді (трофикалыщ яғни қоректендіру қызметі).
4) Зат алмасу барысында пайда болған өнімдерді, мәселен, адам денесіндегі уытты заттар, азот қалдықтарын тканьдсрден бүйрекке, өкпеге, тер бездеріне, ішекке апарады. Сөйтіп оларды шығарып тастайды (экскреторлық қызмет).
5) Қан клеткалары (лейкоциттер), плазмадары антиденелер денеге енген микробтарды, вирустарды, табираты жат, улы' зат-тарды бейтараптап, зиянсыздайды (қорғаныс қызметі).
6) Адам денесіндегі көптеген функцияларды, процестерді рет-теуге қатысады (гуморальдық реттеу). Қандары биологиялык, әсері күшті заттар — гормондар, медиаторлар, метаболиттер арзалар мен клеткаларға өтіп тікелей немесе қан тамырларынын. ішкі бетінде орналасқан хеморецепторларды тітіркендіру арқы-лы әсер етеді (рефлекстік реттеу).
7) Қан клеткалары (формалы элементтер) ткань клеткалары-мен креаторлық байланыста болады. Креаторлық байланыс жа-ңарған клеткалардыц және тканьдердің табиғи құрылысы мен кейпінің сақталуын қамтамасыз етеді. Жаңа клеткалар құрылы-сы жарынан ескі клеткаларға ұксас болу үшін клеткааралық ин-формациялардың маңызы өте зор. Қлеткаларға кажет мағлұмат-тарды макромолекулалар тасиды. Мағлұматтар бір клеткадап екінші клеткара клеткааралық каналдар аркылы және пиноци-тоз жолымен жеткізіледі. Мұндай макромолекулаларды басқа клеткаларга қан клеткалары да жеткізіп отырады.
8) Қан бүкіл денеге тән гомеостазды сақтай отырып клетка-лар мен тканьаралық сүйықтықтың коллоидтық, осмалық түрақ-тылығыц сақтайды. Осмалық тұрақтылық бұзылса клеткалар ісіп не бүрісіп калады. РН тұрақтылығын сақтауда буферлік роль атқарады.
9) Қан көп энергия Іпығарып кызып кеткен ағзаларды суыта-ды7~ал суыран агзаларды жылытады. Сөйтіп, дсне қызуьін бірка-лыпта сақтауға катысады.
Қанның физикалық және химиялық қасиеттері
Сұйық зат ретінде қагіка физнкалық және химиялық қасиет-•тер тән. Қан қызыл түсті, оның кұрамы өте күрделі. Қанның түсі, рекі эритроцит ішіндегі гемоглобиннін, әртүрлі газдармен, баска да химиялык _даттармен оеакшіяра түсіп, тиісті қосындылар құ-руына байланысты. Мәселен, артерия қанынын. ашық қызыл түсі канда оксигемоглобиннің (гемоглобинмен оттегі қосындысы ННвСҺ), всна қанының күңгірт түсі карбогемоглобиннің (гемо-глобин мен көмір қышқылды газдың косындысы — ННвССЬ) кө-бірек болуына байланысты. Адамға иіс тигенде гемоглобин иісті газбен қосылып карбоксигемоглобин (ННвСО) түзіледі де, қан-ныц түсі кызыл күрең (танкурай түсті) тартады. Күкіртсутек (На8) әсерінен сульфгемоглобин түзілсе қан қарайып кетеді. Ге-:моглобиннің оттегі мен түрақты қосындысы метгемоглобин қо-сыпдысынан қан қоңыр түске боялады. Қанның иісі оның құра-мындары тез буланатын май қышқылдарына байланысты, дәмі тұзды, м. с. 1,050—1,060, плазманьщ м. с.-нан (1.025—1.035) жо-ғары, бірақ эритроциттікінен (1.090) төмен.
Есейген балаларра қарағанда жаңй туған нәресте қанының м. с. едәуір басым (1.060—1.080). М. с. негізінен қанда эрнтро-щиттердің аз-көптігіне байланысты. Ол тұрақты көрсеткіштер-дің бірі, бірақ кейбір физиологиялық және патологиялық жағ-дайларға байланысты өзгеруі мүмкін. Мәселен, адам бірнеше апта тауда болса, қанында эритроциттер саны көбейіп м. с. ар-тады. Жаздың өте ыстық күндерінде адам қатты терлейді де, оның қаны қойылып салмағы артады. Қара жүмыс істеп, қатты терлесе ;(әсіресе ыстық цехта) қанының м. с. 1,070—1.077-ге жетуі мүмкін. Қанның қойылуы көбінесе ішек індеттері кезінде байқалады. Нау-қас адам жиі-жиі кұсса не оның іші өтсе қаңда су мөлшері азая-ды. Адам қансыраса, оның қан тамьгрлары тканьаралық сүйық-тыққа толып кетеді де қан сұйылады, яғни оның м. с. азаяды.
Қанныц келесі физикалық қасиеті оның тутқырлығы. Ол қан түйіршіктері мен плазмадары, әсіресе ірі молекулалы заттардың деңгейіне байланысты. Қан түтқырлыры қанның койылуына не сұйылуына карай әрдайым өзгеріп отырады. Демек, қанның бұл қасиеті кан түйііршіктерінің, плазма белоктарының әсіресе гло-булиндердін мөлшеріне байлапысты. Қанның тұтқырлығы әдетте судың түтқырлырынан 4—5 ссе артық. Плазманың түтқырлыры 1,7—2,2.
Жаңа туран нәресте денесінен су көп мөлшерде сыртқа ІІІыга-ды, осыран орай оныц каны қойылып, эритроциттер саны көбей-еді де, кан тұтқырлыры 10,0—14,8-ге жетеді, бірақ 5—6 күннен кейіи 8,6—8,8-ге лейін төмендеп, бір ай өткен соң есейген балані-кімен теңеледі (4,6—5).
Қаннын. өте маңызды қасиеттерінің бірі — осмостык, қысымы. Қою және сұйық ерітіндіні катар қойып, олардың арасына мем-брана салса, еріткіш (су) сұйық ерітіндіден қою ерітіндіге өте бастайды. Жартылай өткізгіш мембрана арқылы ерітіндіні өткізесы мен осмостық шектердіц химиялық ты, еріген заттардың
тін күш осмостық қысым деп аталады. Ол жаргақтың скі жагын-ДЗРЫ (бетіндегі) ерітінділерде еріген электролиттер мен молекулалар санына, олардың арасындары айырмашы-лыкқа байланысты. Ерітіндінің осмостық концентрация-
қысымының аз-көптігі еріген бөл-тегіне емес, жалпы санына байланыс-иондар саны неғүрлым көп болса, оның осмостық қысымы сорұрлым жоғары болады. Қанның ос-мостық қысымының 60%-і ас тұзы (МаСІ) иондарына байланыс-ты. Плазма құрамында белок көп (7,2—8,5%). Бірақ оның моле-кулалары ірі болатындықтан саны бейорганикалық зат ионда-рының санынан аз, сондықтан қанның жалпы осмостық қысымы-нын. 1200 бөлігі гана белок қысымына байланысты. Қанның ос-мостық қысымы оцың қату температурасы арқылы анықталады. Әдетте канның қату температурасы А (депрессия көрсеткіпі) 0.56°—0,58°С. Бұл шамада қанның осмостық қысымы 7,5—7,6 атмосферара тең, ал СИ жүйесі бойынша 302—310 м.осмл. Қан клеткалары мен плазманың осмостық кысымдары бірдей (тең). Қанның белок молекулалары тудыратын осмостық қысымы кол-лоидтық-осмостық қысым деп аталадьі. Ол 0,02—0,03 атмосфера-ға не сынап бағанасы бойынша 25—30 мм-гс тең. СИ жүйесі бойынша 2,0—2,1 м.осмл. Онкотикалық қысым аз, бірақ оның қан-ткань арасындары су алмасу щроцестерін реттеуде зор мәиі бар. Белоктардың гидрофилдік (су ұстап тұру) қасиеті өте жоғары. Бұл қысым белгілі бір децгейге жетісімен плазма сүй-ЫҚТЫРЫНЫЦ сыртқа шығуы тоқтайды да тканьдегі судың қан та-мырына өтуі үдейді, сондықтаң тамырдары қанның көлемі плаз-малық белок мөлшеріне байланысты. Сумен бірге ондағы еріген заттар мембраналар арқылы қанра, лимфара немссе кері қарай тканьге өтеді, яғни тіршілікке өте қажет сіңіру, сыртқа шырару процестері қандары белок деңгейіне де байлапысты.
'Осмостық қысымы қанның осмос қысымына тең тұз ерітіндісі изотониялык, ерітінді деп аталады Мысалы жылы қандылар үшін 0,85—0,9% N^€1 ерітіндісі, салқын қандылар үшін 0,65%. Бұл срітінділер физиологиялық ерітінді деп аталадыҚанра қа-раранда тұзы аз болса — гипотониялық ерітінді дейді. Мүндай ерітіндіде су клеткаларга қарай өтетін болғандыктан олар ісіп кетеді.П"ұз мөлшері қандағы түз мөлшерінен жорары болса ги-пертониялық ерітінді дейді^ Мұндай ерітіндіде клетка күрамын-дары су сыртқа шырады да клетка бүрісіп қалады. Сонымен ос-мостық, онкотикалық кысымдар, тіршілік процестердін. барысы-на тікелей әсер етеді. Клеткалар өлмей қалыпты қызмет атқару үшін осмостық қысым тұрақты болуға тиіс.
Адам (мал, жануар) канының осмостық қысымы — бірден-бір тұрақты көрсеткіш. Оньщ түрақтылығын күрделі механизмдер қамтамасыз етеді. Солардың бірі қан және ткань иондарымен судың ара-қатынасы. Суды сіңіріп немесе қанга өткізуде эритро-циттер маңызы өте зор. Эритроциттер микроосмометр ролін ат-қарады. Олар судың артығын өзіне сіңіріп бүйрек, тер бездері,өкпе сияқты ағзаларға жеткізеді, яғни эритроциттерді контсйііер және тасымалдаушы ретінде тануға болады.
Осмос гомеостазын камтамасыз ететін арнайы әрекеттік жүйе бар, оның бөлімдері осмостық қысымныц өзгеруіне өте сезімтал келеді. Осмостық қысымды қан мен лимфа тамырларының және орталық жүйке жүйесі — гипоталамус рецепторлары қабылдай-ды да рефлексті түрде иондардың артығы көбінесе бүйрек арқы-лы сыртқа шығарылады, ал иондар қанда аз болса, олардың бүй-ректе қайта сіңуі күшейеді.
19 ғасьіірдың аяғында Гамбургер канның осмостық тұрақты-лыгын сақтауда, зат алмасуы барысында түзілген өнімдер мен суды, артық тұздарды уақытында сыртқа шығарып отыруда бүй-рек т. б. ағзалардың айрықша мәні бар екенін дәлелдеді. Ол жылқының венасына 7 л күкірт қышқылды натрийдің 5%-тік ерітіндісіп құйып тәжірибе жасады. Мұның нәтижесінде осмос қысымы көтерілмейтінін, тіпті өзгерместен бұрынғы қалпында қалатынын, бірақ ерітінді құйған соң 8—10 минут өтісімен атал-ған тұз срітіндісі бүйрек арқылы яғни несеппен бірге сыртқа шығатынын байқады.
' Қанның реакциясы. Қан реакциясы сутегі (Н+) мен гид-роксил (ОН ) иондарының ара қатынасына байланысты. Реак-ІІІІя көрсеткіші (рН) өте тұрақты гомеостаз көрсеткіштерінің бірі. Мұның үлкен мәні бар: реакция көрсеткіші тұрақты болса ғапа зат алмасу меп негізгі тіршілік процестер дұрыс бағытта өтеді.Қанның реакциясы — сәл сілтілі, вена мен артерия қа-нында бірдей емес. Вена қанында көмір қышқылы көбірек, сон-дықтан оның реакциясы (рН) 7,35—7,36; артерия қанында 7,4—7,42 яғни сілтілеу келеді. Клетка ішінде зат алмасу өнімде-рінің көбеюіне байланысты рН төменірек (7,0—7,2), кыш-қылдыц рН мөлшері әдетте 7,0—7,8 аралығында, бұдан әрі өзгер-се, ол тіршілік үшін өте қауіпті (қолайсыз процестер туып, адам өліп кетуі мүмкін). РН ұзақ уақыт 0,1—0,2 мөлшере өзгерсе де адам өледі. Тіршілік процестері барысында сутегі концентрация-сы көбейіп кетеді, әсіресе ауыр жұмыс істеген кезде көмір қыш-қыл газы, сүт қышқылы т. б. көптеген зат алмасу өнімдері үздік-сіз қанга өтеді де сутегі концентрациясын өзгертеді. Бірақ адам мен жануар денесінде сілті-қышқыл тепе-тендігін камтамасыз ететін, рН мөлшерін бірқалыпты сақтайтын арнайы және күрделі әрекеттік жүйе бар. Мұның қызметі осмостың қысым тұрақтылыгын сақтайтын әрекеттік жүйе тәрізді, қандагы артық кышқыл не сілтілі заттар рефлексті түрде сыртқа шығарылады.
Қан реакциясып өзгертпей бірқалыпты сақтауда эритроцит-тер мен плазманын, үлкеи мәні барҚан плазмасында карбонат, фосфат және белок, ал эритроциттерде гемоглобин буферлік қыз-метті орындайдыс Гемоглобин ен, күшті буферлік жүйе ретінде үздіксіз жұмыс істейді, қанның барлық буферлік қызметінің 75%-ін сол атқарады. Бұл буферлік жүйе гемоглобин мен калий тұзынан тұрады: ННв. КНв ННвОа КНвО.
Гемоглобин оттегі мен көмір қышқылды газды тасымалдап қан реакциясын (рН) реттеуге қатысады Қалыпты гемоглобин мен оксигемоглобиннің (ННвСҺ) реакциясы — қышқыл. Қалыпты ге-моглобиннің ҚЫШҚЫЛДЫРЫ оксигемоглобин қышқылдырынан 80 есе төмен. Қышқылдар тобының гемоглобиннен бөлініп шыруы (диссоциация) оның. оттегіне қаныруына байланысты.
Гемоглобинніқ буферлік қасиеті мынада: гемоглобин қышқыл зат, бірақ көмір қышқылына караранда ол әлсіз, сондықтан ол көмір кышқылына Қ+ иоиын беріп, өзі Н+ ионын қосып алады да, әлсіз диссоциацияланатын қышқылға айналады: КНв + Н^СОз^-ННв + КНСОз. Сөйтіп, тканьде гемоглобин буфері сілтілік қызметін атқарады, көмір қышқыл газ бен сутегін өзіне қосып алады да кышқыл заттардын, қанда жиналуыиа кедергі жасайды, қанды қьшіқылданудан сақтайды. Өкпедегі көмір қышқыл газ сыртқа шыққан соң қанның сілтілігі артуы мүмкін, мұндай жардайда гемоглобин қышқыл ретінде қаннық сілтіленуі-не кедергі жасайды.
Қанныц карбонаттык, буфер жүйесі гемоглобиннін, буферлік жүйесінен кейін екінші орында. Ол барлық буферлік қызметтің 10% -ін атқарады. Карбонат жүйесі көмір қышқылынан, натрий және калий бикарбонаттарынан тұрады. Натрий бикарбонаты көбінесе плазмада, ал калий бикарбонаты эритроциттерде бола-ды. Бұл жүйенің буферлік мәні, мынада: қанда қышқыл өнімдер-дің көбеюіне байланысты сутегі иондары бикарбонаттын, анионы-мен қосылып сәл диссоциацияланатын көмір қышқылына айна-лады да қанды қышқылданудан сақтайды:
ЫаНСОз + НС1-І-ЬСОз + ЫаС1. Мұнымен қатар артық көмір қышқылы ыдырап, су мен көмір қышқыл газра айналады да, өкпе катты желдснген кезде (гиііервентиляция) сыртқа шырарылады. Қанда сілтілік иондар (ОН~) көбейсе, олар көмір кышқылымен әрекеттеседі де натрий бикарбонаты (ЫаНСОз) мен су пайда болады:
Пайда болган артық өнімдер несеппен бірге сыртқа шырарыла;
'Фосфаттық буфер жүйесі фосфор қышқылының бір негіздік ЫаН2РО4 және екі негіздік (Ма2НРО4) түздарынан тұрады Олардың буфсрлік қызметі қаннын, жалпы буферлік қызметінің 1%-ін рана алады. Қанра күшті қышқыл құйылса онымен негізді фосфат (Ыа2НРО4) әрекеттеседі де бейтарап тұз бен бір негізді фосфатқа айналады:
Қанға күшті сілті құйылса, керісінше, ол фосфор қышқылының бір негізді тұзымен әрекеттесіп, фосфор қышқылының екі негізді тұзы мен сура анналады:
Жңналған фосфаттар бүйрек арқылы сыртқа шыгарылады.
'Белоктық буфер жүйесі — плазмадағы күшті буферлік жүй-лердіқ бірі. Белоктың буферлік қасиеті оныд молекуласындағы қышқыл мен сілті топтарына яғни амфотерлік реакция беретіні-не байланысты, Белок қышқыл жерде сілті ретінде қышқыл зат-пен, сілтілі жерде қышқыл ретінде сілтілі затпеи әрекеттеседі.
Жоғарыда аталған буферлік жүйелердің қызметі қанның бу-ферлік мүмкіншілігінің өте жоғары екенін көрсетеді. Жай срітін-ділермен салыстырғанда өте күшті қышқылдар мен сілтілер қан-пың белсенді реакциясын өзгерте алмайды. Мәселен, плазманың рН-ін сілтілік жагына қарай ығыстыру үшін қанға қосылатын натрий сілтісін (ЫаОН) судан 40 — 70 есе артық қосу керек. Ал кан реакциясын қышқыл ету үшін плазмаға құятын тұз қышқы-лының (НСІ) мөлшері суға қосылатын мөлшерінен 300 — 350 есе жогары болу керек.
Қанның буферлік касиеті ондағы әлсіз қышқъіл, сілтілі тұз-дарының мөлшеріне де байланысты. Олардың мөлшері қанның сілтілік қоры (резерві) деп аталады. Қанның сілтілік қоры, көмір қышқыл газдың қысымы с. б. 40 мм-ге тең (альвеолалық қу-ыстағы қысымдай) болса, 100 мл қандағы тұздармен байланыс-кан көмір қышқылының мөлшерімен (мл) өлшенеді. Адам қаны-пың сілтілік қоры әдетте ССҺ өлшемімен 50 — 65%-кс тең. Қанда-гы буферлік жүйелер әлсіз болса, зат алмасуы барысында түзіл-геп қышқыл-сілті өнімдеріц сыртқа шығарып отыратын әрекеттік жуйснің қызметіне қарамастан қаннын. белсенді реакциясы аздап ыгысуы мүмкінҚанның белсенді реакциясының қыіпқыл жаққа карай ауысуы ацидоз, ал сілтіге қарай ауысуы алкалоз деп ата-лады.
Қан айналысының үлкен және кіші шеңберлер капилляфла-рында қанның сілтілі қоры мең рН-і әрқашан аздап ығысуы мүм-кін. Басқаша айтқанда қан айналысының үлкен шекбер капил-лярына тканьдерден көмір қышқыл газы келеді, осыған байла-ІІысты вена қаны артерия қанына қарағанда 0,01 — 0,05 мөлше-рінде қышқылданады, сондай-ақ өкпе капиллярларынан көмір кыпікыл газдыц альвеолалық ауаға шығуына байланысты рН, керісінше қарсы жаққа ығысады.
Қанның құрамы
Қан сарғылттау келген сұйық зат — плазмадан жәнс онық ішіиде жүзіп жүргсн қан клеткаларынан, яғни формалы элемент-терден тұрады. Қан клеткалары қызыл түтршіктер (эритроцит-тср) мсн ақ түйіршіктер (лейкоциттер), қан пластинкалары
тромбоциттер. Плазма қац құрамының 52—58%-іне, қан клетка-лары—42—48%-не тең
Қан клеткаларынық жалпы гематокриттік көрсеткіші 42—48%, ал қанның әр литрінде 0,42—0,48 литр. Соқғысы гематокриттік көрсеткіш деп аталады.
Плазманың құрамы. Оның 90—92%-і судан, қалганы (8—10%) құрғақ заттардан тұрады, Соңғыларының 8—9%-і органикалық заттар, оның ішінде белок 6—8%; 0,9% — 1% бей-органикалық (минерал) заттар. Бұлардық көбі ас тұзы (90%). Органикалық заттардың көбі белоктар: альбумин, глобулин (а, р, ү) фибриноген. Альбуминдер мен фибриноген бауырда, глобу-линдер бауырда және сүйек кемігінде, көкбауырда, лимфалық түйіндерде түзіледі. Бұлармен қатар плазмада глюкоза, липид-тер, сүт қышқылы, пировиноград қышқылы және молекуласында азоты бар заттар (амин қышқылдары, мочевина, зәр қьшщылы, креатин, креатинин) түрлі ферменттер, гормондар, витамипдер, пигменттер, еріген күйінде оттегі, көмір қышқылды газ, азот бо-лады.
Эритроцит — (грекше егуігоз — қызыл, суіиз — клетка) қанның қызыл түйіршіктері. Олардың саны еркек пен әйелде бірдей емес. Е,т адам қаныньщ әр литрінде 4,0—5,0-1012 эритроцит бо-лады, Әйел қанында бұл көрсеткіш аздау: 3,7—4,5-1012. Эритро-цит санының қалыптан тыс басым болуы (5,0-1012) эритроцитоз, аз болуы (3,7—3,9-1012 одан да төмен) эритроцитопения деп ата-лады^Эритроцитоз бен эритроцитопения сау адамда да наукас адам да кездеседі, сондықтан олар физиологиялық және патоло-гиялық болып екі топқа бөлінеді Сондай-ак абсолютті эритро-цитоз бен эритроцитопения ұғымдары да бар. Эритроцит саны-нын, абсолюттік өзгеруі оның сүйек кемігінде түзілуіне және каи-ға өту шапшаңдығына байланысты. Салыстырмалы эритроци-тоз бен эритроцитопения қан клеткалары мен плазманың аралык қатынасьша байланысты, бұл қан қойылғанда не сұйылғанда болатын өзгерістер.
Абсолюттік эритроцитоз — тканьде оттегі азайғанда (ги-поксия) болады. Гипоксия салдарынан бүйректен көп мөлшерде эритропоэтиндер бөлініп шығады. Олар эритроциттердін, сүйек кемігінде түзілуін және қанға өтуін тездетеді. Сау адамда ги-поксия ауаның барометрлік қысымы төмендеген жағдайда, яғни биік тауға шыққан кезде не кабинасы ашық самолетпен 3,5—5 мың м биіктікке көтерілген сәтте кездеседі. Сырқаттанған кезде болатын абсолюттік эритроцитоз — өкпе мен жүректің созылмалы ауруларға ұшырауыныц салдары не қан аурулары кезінде де болуы мүмкін.
Салыстырмалы эритроцитоз қанның сұйық бөлігі — плазманың азаюынан болады. Адам қара жүмыс істеп қатты терлегенде, не ыстық уақытта термен бірге кұрамындағы суы сыртқа шығады да кан қойылады. Осыған орай эритіроцит саны (қанның әр мкл-де) көбейеді. Адам қара жұмыс істеген кезде де канда су азаяды және көкбауырдың жиырылуы күшейеді. Қөкбауыр эрит-роциттер депосы болгандықтан жиырылған сәтте қанға көп мөл-шерде эритроциттер шығады.
Сырқаттанған кезде пайда болатын салыстырмалы эритроци-тоз да қанның қойылуына байланысты. Мәселен, қатты іш өткен-де оиымен бірге сыртқа көп мөлшерде су шығады, кейде су дене куыстарына (мәселен ,плевра жапырақтарының арасына) жи-налады. Осының салдарынан плазма көлемі азаяды да қан кой-ылады.
Сау адамда әдетте абсолюттік эритроцитопения болмайды. Ол қаны азайған (анемия) науқас адамга тән. Анемия кезінде сүйек кемігінде эритроциттер түзілуі төмендейді не шала жетіл-ген эритроциттер қанға шыға бастайды. Салыстырліалы эритро-цитопения канныц сүйылуына байланысты. Бірден шектен тыс көп шай (8—10 кеседен артық) не осынша қымыз ішсе біраз уақыттай кан сұйылуы мүмкін. Бірақ қанда су тұрақтылығын (гомеостаз) сақтайтын механизмдер денедегі артық суды тез сыртка шығарады. Адам қансырағанда 1—2 тәулік өтісімен кан сұйыла бастайды, эфитроциттер сүйек кемігінде тек 4—5 тәулік-тен кейін түзіліп, қанға шыға бастайды. Оған дейін қан тамырла-рына тканьаралық сұйықтықтар өтеді де мұндағы канныц көле-мін арттырады, сөйтіп 1—2 күндей қан сүйылған куйінде қала-лы. Бірден көп мөлшерде изотониялық ерітінді құйса да қан біразға дейін сұйылады.
Эритроциттін қүрылысы мен химиялык, қүрамы. Эритроцит — ядросы жоқ екі жағы ойыс келген дөцгелек клетка. Ол ядросы-ның сүйек кемігінде өтетін эритропоэз кезінде айырылады. Мұ-ныц бпологиялық мәні мынада: клетка ядросының орнын оттег.п тасымалдайтын гемоглобин жайлайды, ядросыз эритроцит өз де-несіндегі заттарды тотықтыру үшін оттегі жұмсамайды. Осыған байланысты оның оттегін тасымалдау қызметі күшейеді.
Көлденеңінен қарағанда эритроцит гантелге үқсайды: оның диаметрі 7,2—8,0 мкм, қақ ортасындағы ойыс жерінін, жуандығы 1,5 мкм, ал клетка жиегініқ жуандығы 2,5 мкм. Пішіні гантел тә-різді болғандықтан эритроциттің капилляр кабырғасымен түйісе-тін беткейі (аумағы) үлкен. Қлетканың диаметрі мен пішіні сырқаттанған кезде өзгеруі мүмкін. Диаметрі 8,1 мкм-ден асса, эритроцит макроцит деп, ал 7,2 мкм-ден кем болса микроцит де:І аталады.
Эритроцит бетінің ауданы 128 мкм2. Бір адам қанындағы бар-лық эритроциттерді жазық жағымен жатқызып қатар орналас-тырса, олардың ауданы 3000 м2 болар еді. Осындай аумағы үлкен эритроциттер жазығынан оттегі тканьге жақсы өтеді. Эритроцит тыныс алу қызметіи орындауға қажет биологиялық құрылым.
Эритроцит протоплазмасында тор тәрізді стромасы бар, сырт жагынан белок пен липоидтан тұратын мембранамен қапталған. Эритроцит мембранасы иондарды іріктеп өткізеді. Мембрананың Ыа+, Қ + , Са2+ катиондарына өтімділігі өте нашар, ал С1 және НСОз" (көмір қышқыл аниондары), сутегі және гидроксил (ОН) иондары тез өтеді. Сондықтан эритроцит пен қан плазмасының минералдық құрамы бірдей емес. Эритроцитте натрий иондарына қараганда калий иондары басым, ал плазмада ксрісінше, натрий иондары көбірек.
Эритроцит құрамында 37% құрғақ заттар бар, ал сүйекте (ең тығыз ткань) кұрғақ зат 42%. Демек, денедегі сүйектен кейінгі ең тығыз клетка — эритроцит. Сонда да эритроцит икемді, созылғыш, үлкен болғанымен, ол жіңішке капилляр арқылы өте алады.
Гемоглобин.' Эритроциттегі құрғақ заттардың көбі (90%) гемоглобиннен, ал қалғаны (10%) басқа органикалық және бейорганикалық заттардан тұрады. Әрбір эритроцитте 300 млн-дай гемоглобин молекуласы болады., Гемоглобин , химиялық қүрылымы жағынан — хромопротеид, м. с. 68000. Гемоглобин 1 молекула глобин-нен және 4 гем молекуласынан түрады.Г е м о г л о б и н: глобин 96% және гем 4%.
Әрбір гем молекуласында екі валентті темір атомы бар. Ге-моглобиннің біф молекуласы оттегінің 4 молекуласымен әрекет-теседі. Гемоглобиннің бірнеше түрі бар. Ересек адамньщ қанын-да А гемоглобині, ал эмбрионда ұрық (феталді) НвҒ-сі көп. Эмбрион гемоглобині оттегімен лезде реакцияға түседі, ол екеуі-нің тартқыштық дәрежесі күшті.
Адам денесінде 5 литр қан, ал мұнша қанда 700—800 гр ге-моглобин бар. Эритроцит саны әйелге қарағанда ер адамда көбі-рек ,осыған орай ер адам қанында гемоглобин көбірек болады. Ер адамның 1 л қанында 130,0—160,0 г, әйелде 120,0—140,0 г Нв бар.
1 л қанда ең көп дегенде 166,7 гл Нв болады, бірақ оның мөлшері өзгеруі мүмкін, ол эритроцит санына сәйкес келе бермей-ді, кейде эритроцит саны азайғанмен Нв мөлшері қалыпты дең-гейде калады, ал екінші бір жағдайда эритроцит саны қалыпты болғанмен Нв мөлшері азайып кетеді. Сондықтан да дәрігерлік жұмыста әрбір эритроциттегі гемоглобин мөлшері анықталады, қанның түс көрсеткіші (ҚТК) есептеп шығарылады.
К.ТК-канп.агы Нв мөлшері хЗ эритропнт саны (бастапқы үш сан)
Әрбір эритроцитте Нв мөлшері әдеттегі деңгейде болса, ҚТК 1-ге тең болады. 0,86—1,05 аралығындағы ауытқулар нормаға жата-ды. ҚТҚ 1,05-тен жоғары 0,86-ден төмен болса анемия болғаны. Анемия — қаннық азаюы, ауру. Анемия кезінде қан көлемі өзгер-мейді, бірақ оның ішіндегі эритроциттер саны мен гемоглобин мөл-шері өзгеріп отырады. Эритроцитте гемоглобин мөлшері көбейіп кетсе, гиперхромия деп, ал азайса гипрохромия деп аталады. Гиперхромия кезінде эритроцит саны азайып, жеке эритроцит
ұлғайып (макроцит) гемоглобинге толады, ҚТК= -тщ-=1,4;
гппохромияда — эритроциттер саны қалыпты мөлшерде
„^,,. 100x3 „ _ азаиып кетсе ҚТҚ= 4(Щ- =0,7.
Гемоглобиннің газдармен эрекеттесуі
Гемоглобин (Нв) көптеген газдармен тез әрекеттесіп, жаңа қосылыстар түзеді.
1. Гемоглобиннің оттегімен әрекеттесуінен пайда болған қо-сынды оксигемоглобин деп аталады (ол НвО2 белгіленеді). Гемо-глобиннін. қышқылдық қасиетін көрсету үшін бұл белгінің алды-на кейде сутегі жазылады (ННвО2). Оксигемоглобин түрақсыз қосылыс, тез ыдырап оттегін бөліп шығарады.
Босап шыққан оттегі капиллярлар қабырғасынан өтіп тканьге, ал тканьнен әрбір клеткаға ауысады да тотығу процесіне қаты-сады. Оксигемоглобинде оттегі екі валентті темір атомымен қо-сылады. Құрамында оксигемоглобині көп қанның түсі ашык қы-зыл келеді. Оксигемоглобин спектрограммасында, оның сарғыш-жасыл жағындағы Д, Е сызықтары арасында қос қара жолақ бо-лады. Оттегінен айырылған гемоглобинді дезоксигемоглобин (ННв) не қалпына келген гемоглобин, дейді. Оның спектрограм-масында Д және Е сызықтары арасында жалпақ бір қара жолақ болады.
2. Қарбогемоглобин (НвС02). Көмір қышқыл газбен қосы-лыс — тұрақсыз, тез диссоциацпяланады: ННв + СО^^-ННвСО^. Көмір қышкыл газ гемоглобиннің амин тобымен қосылады. Кар-богемоглобин мен дезоксигемоглобин қанды күрең қызыл түске бояйды. Бүл вена қанының түсі.
3. Карбоксигемоглобин (НвСО) — гемоглобиннің иісті газбен (СО) қосылысы. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ИП №6 УМС при КазГМА
от 14 июня 2007 г.
ҚАРАҒАНДЫ МЕМЛЕКЕТТІК МЕДИЦИНА АКАДЕМИЯСЫ
Физиология кафедрасы
Д Ә Р І С
Тақырыбы: Қан жүйесі туралы түсінік. Қанның негізгі қызметтері және физиологиялық қасиеттері. Қанның формалық элементтері
Мамандық: 051301 Жалпы медицина
Пән: Физиология-2
3 курс
Уақыты (ұзақтығы) 1 сағат
Қарағанды 2009 ж.
Кафедра мәжілісінде талқыланып және бекітілген
№ 12 хаттама 23.04. 2009 ж.
Кафедра меңгерушісі,
профессор Ф.А. Миндубаева
Дәрістің тақырыбы: Қан жүйесі туралы түсінік. Қанның негізгі қызметтері және физиологиялық қасиеттері. Қанның формалық элементтері.
Дәрістің мақсаты: Ағзаның ішкі ортасы туралы түсінік беру, қан жүйесі, қанның қызметтері, қанның қасиеттерімен танысу; қанның гемолизі туралы түсінік беру.
Дәрістің жоспары:
Ағзаның ішкі ортасы. Гомеостаз туралы түсінік.
Қан жүйесі туралы түсінік.
Қанның қызметтері.
Айналымдағы қанның көлемі. Метаболизм үшін қан салмағының оптимальды көлемін қамтамыз ететін қызметтік жүйе.
Қанның құрамы.
Қанның физикалық-химиялық қасиеттері.
Қанның реакциясы (рН), буферлік жүйе туралы түсінік.
Қанның гемолизі. Гемолиз түрлері.
Қан жүйесі
Қан, лимфа және клеткааралық (интерстициялық) сұйықтық организмнің ішкі ортасын құрайды... Клетка тіршілігі үшін осы ішкі ортаның оның ішінде қан құрамының физикалық, химиялық, биологиялық қасиеттері түрақты болуы шарт, тек осы тұрақты-лықтың арқасында организм сырттағы құбылмалы' да күрделі өзгерістерге төтеп бере алады. Адамның солтүстік полюс суырын-да да, оңтүстіктің шыжыға-н ыстығъщда да өмір сүре беретіні осы тұрақтылыққа байланысты. Ішкі түрактылықтың өмір үшін аса қажет шарт екеніне тұңғыш көңіл бөлген француз физиологі Клод Бернар еді. Организмнін, ішкі сұйықтық ортасының салыс-тырмалы тұрақтылығы тіршілікті сақтауда өте кажет, деп мәлім-деді ол 1878 жылы. 1929 ж. америка физиологі В. Кэннон ішкі ортаның, организмнің басты-басты биологиялық көрсеткіштерінің (константалардың) тұрақтылық дәрежесін белгілеу үшін гоме-остаз деген жаңа термин үсынды. Гомеостаз деп қан көлемі мен кұрамының және физикалық, химиялық, биологиялық қаси-еттерінің түрақтылыры, ЯРНИ барлық биологиялық константалар-лы (артериялык қан қысымы, дене температурасы т. т.) айтады.
Клеткалардың тіршілігіне байланысты және олардың айна-ладағы табири қүбылыстарымен ойдағыдай қарым-катынас жа-гауы әрдайым гомеостаздын сақталуына қауіп төндіретін жағдай •болып саналады. Бірақ бүйрек, тер бездері, өкпе сияқты көптеген .ағзалардын кызметі арқасында, сондай-ақ денедегі арнайы ме.ха-низмдердіц катысуымен гомеостаз әдетте бұзылмайды. Осыған орай ішкі орта үшін абсолюттік түрақтылықтан гөрі салыстыр-малы және динамикалық гомеостаз тән.
Қан — жан-жануарлардың тіршілік етуіне аса қажет сүйық-тық. Жарақаттану салдарынан қанның 2о—30% сыртқа ағьш кетсе, тіршілікке кауіп төнеді, ал 50% ағып кетсе өледі. Қан та-мырда жылжымай тоқтап қалса не қан ағысы тым баяуласа адам өлуі мүмкін. Мысалы, денедегі кейбір клеткалар, әсіресе ми кыртысының нейрондары уақытында келетін кан мөлшері азайса, 5—6 минуттан кейін бұзыла бастайды. ^Қанның негізгі функциялары:
1) Тіршілікке қажет заттарды клеткаларға, тканьдерге жет-кізеді, ал зат алмасу өнімдерін сыртқа уақытында шыгарып оты-рады (тасымалдау қызметі).
2) Оттегін өкпеден тканьдерге, клеткалардағы көмір қышқыл газды өкпеге жеткізеді (тыныс алу қызметі).
3) Ішек-қарыннан қоректік заттарды, витаминдерді, су мен тұздарды (минералдарды) тканьдерге жеткізеді (трофикалыщ яғни қоректендіру қызметі).
4) Зат алмасу барысында пайда болған өнімдерді, мәселен, адам денесіндегі уытты заттар, азот қалдықтарын тканьдсрден бүйрекке, өкпеге, тер бездеріне, ішекке апарады. Сөйтіп оларды шығарып тастайды (экскреторлық қызмет).
5) Қан клеткалары (лейкоциттер), плазмадары антиденелер денеге енген микробтарды, вирустарды, табираты жат, улы' зат-тарды бейтараптап, зиянсыздайды (қорғаныс қызметі).
6) Адам денесіндегі көптеген функцияларды, процестерді рет-теуге қатысады (гуморальдық реттеу). Қандары биологиялык, әсері күшті заттар — гормондар, медиаторлар, метаболиттер арзалар мен клеткаларға өтіп тікелей немесе қан тамырларынын. ішкі бетінде орналасқан хеморецепторларды тітіркендіру арқы-лы әсер етеді (рефлекстік реттеу).
7) Қан клеткалары (формалы элементтер) ткань клеткалары-мен креаторлық байланыста болады. Креаторлық байланыс жа-ңарған клеткалардыц және тканьдердің табиғи құрылысы мен кейпінің сақталуын қамтамасыз етеді. Жаңа клеткалар құрылы-сы жарынан ескі клеткаларға ұксас болу үшін клеткааралық ин-формациялардың маңызы өте зор. Қлеткаларға кажет мағлұмат-тарды макромолекулалар тасиды. Мағлұматтар бір клеткадап екінші клеткара клеткааралық каналдар аркылы және пиноци-тоз жолымен жеткізіледі. Мұндай макромолекулаларды басқа клеткаларга қан клеткалары да жеткізіп отырады.
8) Қан бүкіл денеге тән гомеостазды сақтай отырып клетка-лар мен тканьаралық сүйықтықтың коллоидтық, осмалық түрақ-тылығыц сақтайды. Осмалық тұрақтылық бұзылса клеткалар ісіп не бүрісіп калады. РН тұрақтылығын сақтауда буферлік роль атқарады.
9) Қан көп энергия Іпығарып кызып кеткен ағзаларды суыта-ды7~ал суыран агзаларды жылытады. Сөйтіп, дсне қызуьін бірка-лыпта сақтауға катысады.
Қанның физикалық және химиялық қасиеттері
Сұйық зат ретінде қагіка физнкалық және химиялық қасиет-•тер тән. Қан қызыл түсті, оның кұрамы өте күрделі. Қанның түсі, рекі эритроцит ішіндегі гемоглобиннін, әртүрлі газдармен, баска да химиялык _даттармен оеакшіяра түсіп, тиісті қосындылар құ-руына байланысты. Мәселен, артерия қанынын. ашық қызыл түсі канда оксигемоглобиннің (гемоглобинмен оттегі қосындысы ННвСҺ), всна қанының күңгірт түсі карбогемоглобиннің (гемо-глобин мен көмір қышқылды газдың косындысы — ННвССЬ) кө-бірек болуына байланысты. Адамға иіс тигенде гемоглобин иісті газбен қосылып карбоксигемоглобин (ННвСО) түзіледі де, қан-ныц түсі кызыл күрең (танкурай түсті) тартады. Күкіртсутек (На8) әсерінен сульфгемоглобин түзілсе қан қарайып кетеді. Ге-:моглобиннің оттегі мен түрақты қосындысы метгемоглобин қо-сыпдысынан қан қоңыр түске боялады. Қанның иісі оның құра-мындары тез буланатын май қышқылдарына байланысты, дәмі тұзды, м. с. 1,050—1,060, плазманьщ м. с.-нан (1.025—1.035) жо-ғары, бірақ эритроциттікінен (1.090) төмен.
Есейген балаларра қарағанда жаңй туған нәресте қанының м. с. едәуір басым (1.060—1.080). М. с. негізінен қанда эрнтро-щиттердің аз-көптігіне байланысты. Ол тұрақты көрсеткіштер-дің бірі, бірақ кейбір физиологиялық және патологиялық жағ-дайларға байланысты өзгеруі мүмкін. Мәселен, адам бірнеше апта тауда болса, қанында эритроциттер саны көбейіп м. с. ар-тады. Жаздың өте ыстық күндерінде адам қатты терлейді де, оның қаны қойылып салмағы артады. Қара жүмыс істеп, қатты терлесе ;(әсіресе ыстық цехта) қанының м. с. 1,070—1.077-ге жетуі мүмкін. Қанның қойылуы көбінесе ішек індеттері кезінде байқалады. Нау-қас адам жиі-жиі кұсса не оның іші өтсе қаңда су мөлшері азая-ды. Адам қансыраса, оның қан тамьгрлары тканьаралық сүйық-тыққа толып кетеді де қан сұйылады, яғни оның м. с. азаяды.
Қанныц келесі физикалық қасиеті оның тутқырлығы. Ол қан түйіршіктері мен плазмадары, әсіресе ірі молекулалы заттардың деңгейіне байланысты. Қан түтқырлыры қанның койылуына не сұйылуына карай әрдайым өзгеріп отырады. Демек, қанның бұл қасиеті кан түйііршіктерінің, плазма белоктарының әсіресе гло-булиндердін мөлшеріне байлапысты. Қанның тұтқырлығы әдетте судың түтқырлырынан 4—5 ссе артық. Плазманың түтқырлыры 1,7—2,2.
Жаңа туран нәресте денесінен су көп мөлшерде сыртқа ІІІыга-ды, осыран орай оныц каны қойылып, эритроциттер саны көбей-еді де, кан тұтқырлыры 10,0—14,8-ге жетеді, бірақ 5—6 күннен кейіи 8,6—8,8-ге лейін төмендеп, бір ай өткен соң есейген балані-кімен теңеледі (4,6—5).
Қаннын. өте маңызды қасиеттерінің бірі — осмостык, қысымы. Қою және сұйық ерітіндіні катар қойып, олардың арасына мем-брана салса, еріткіш (су) сұйық ерітіндіден қою ерітіндіге өте бастайды. Жартылай өткізгіш мембрана арқылы ерітіндіні өткізесы мен осмостық шектердіц химиялық ты, еріген заттардың
тін күш осмостық қысым деп аталады. Ол жаргақтың скі жагын-ДЗРЫ (бетіндегі) ерітінділерде еріген электролиттер мен молекулалар санына, олардың арасындары айырмашы-лыкқа байланысты. Ерітіндінің осмостық концентрация-
қысымының аз-көптігі еріген бөл-тегіне емес, жалпы санына байланыс-иондар саны неғүрлым көп болса, оның осмостық қысымы сорұрлым жоғары болады. Қанның ос-мостық қысымының 60%-і ас тұзы (МаСІ) иондарына байланыс-ты. Плазма құрамында белок көп (7,2—8,5%). Бірақ оның моле-кулалары ірі болатындықтан саны бейорганикалық зат ионда-рының санынан аз, сондықтан қанның жалпы осмостық қысымы-нын. 1200 бөлігі гана белок қысымына байланысты. Қанның ос-мостық қысымы оцың қату температурасы арқылы анықталады. Әдетте канның қату температурасы А (депрессия көрсеткіпі) 0.56°—0,58°С. Бұл шамада қанның осмостық қысымы 7,5—7,6 атмосферара тең, ал СИ жүйесі бойынша 302—310 м.осмл. Қан клеткалары мен плазманың осмостық кысымдары бірдей (тең). Қанның белок молекулалары тудыратын осмостық қысымы кол-лоидтық-осмостық қысым деп аталадьі. Ол 0,02—0,03 атмосфера-ға не сынап бағанасы бойынша 25—30 мм-гс тең. СИ жүйесі бойынша 2,0—2,1 м.осмл. Онкотикалық қысым аз, бірақ оның қан-ткань арасындары су алмасу щроцестерін реттеуде зор мәиі бар. Белоктардың гидрофилдік (су ұстап тұру) қасиеті өте жоғары. Бұл қысым белгілі бір децгейге жетісімен плазма сүй-ЫҚТЫРЫНЫЦ сыртқа шығуы тоқтайды да тканьдегі судың қан та-мырына өтуі үдейді, сондықтаң тамырдары қанның көлемі плаз-малық белок мөлшеріне байланысты. Сумен бірге ондағы еріген заттар мембраналар арқылы қанра, лимфара немссе кері қарай тканьге өтеді, яғни тіршілікке өте қажет сіңіру, сыртқа шырару процестері қандары белок деңгейіне де байлапысты.
'Осмостық қысымы қанның осмос қысымына тең тұз ерітіндісі изотониялык, ерітінді деп аталады Мысалы жылы қандылар үшін 0,85—0,9% N^€1 ерітіндісі, салқын қандылар үшін 0,65%. Бұл срітінділер физиологиялық ерітінді деп аталадыҚанра қа-раранда тұзы аз болса — гипотониялық ерітінді дейді. Мүндай ерітіндіде су клеткаларга қарай өтетін болғандыктан олар ісіп кетеді.П"ұз мөлшері қандағы түз мөлшерінен жорары болса ги-пертониялық ерітінді дейді^ Мұндай ерітіндіде клетка күрамын-дары су сыртқа шырады да клетка бүрісіп қалады. Сонымен ос-мостық, онкотикалық кысымдар, тіршілік процестердін. барысы-на тікелей әсер етеді. Клеткалар өлмей қалыпты қызмет атқару үшін осмостық қысым тұрақты болуға тиіс.
Адам (мал, жануар) канының осмостық қысымы — бірден-бір тұрақты көрсеткіш. Оньщ түрақтылығын күрделі механизмдер қамтамасыз етеді. Солардың бірі қан және ткань иондарымен судың ара-қатынасы. Суды сіңіріп немесе қанга өткізуде эритро-циттер маңызы өте зор. Эритроциттер микроосмометр ролін ат-қарады. Олар судың артығын өзіне сіңіріп бүйрек, тер бездері,өкпе сияқты ағзаларға жеткізеді, яғни эритроциттерді контсйііер және тасымалдаушы ретінде тануға болады.
Осмос гомеостазын камтамасыз ететін арнайы әрекеттік жүйе бар, оның бөлімдері осмостық қысымныц өзгеруіне өте сезімтал келеді. Осмостық қысымды қан мен лимфа тамырларының және орталық жүйке жүйесі — гипоталамус рецепторлары қабылдай-ды да рефлексті түрде иондардың артығы көбінесе бүйрек арқы-лы сыртқа шығарылады, ал иондар қанда аз болса, олардың бүй-ректе қайта сіңуі күшейеді.
19 ғасьіірдың аяғында Гамбургер канның осмостық тұрақты-лыгын сақтауда, зат алмасуы барысында түзілген өнімдер мен суды, артық тұздарды уақытында сыртқа шығарып отыруда бүй-рек т. б. ағзалардың айрықша мәні бар екенін дәлелдеді. Ол жылқының венасына 7 л күкірт қышқылды натрийдің 5%-тік ерітіндісіп құйып тәжірибе жасады. Мұның нәтижесінде осмос қысымы көтерілмейтінін, тіпті өзгерместен бұрынғы қалпында қалатынын, бірақ ерітінді құйған соң 8—10 минут өтісімен атал-ған тұз срітіндісі бүйрек арқылы яғни несеппен бірге сыртқа шығатынын байқады.
' Қанның реакциясы. Қан реакциясы сутегі (Н+) мен гид-роксил (ОН ) иондарының ара қатынасына байланысты. Реак-ІІІІя көрсеткіші (рН) өте тұрақты гомеостаз көрсеткіштерінің бірі. Мұның үлкен мәні бар: реакция көрсеткіші тұрақты болса ғапа зат алмасу меп негізгі тіршілік процестер дұрыс бағытта өтеді.Қанның реакциясы — сәл сілтілі, вена мен артерия қа-нында бірдей емес. Вена қанында көмір қышқылы көбірек, сон-дықтан оның реакциясы (рН) 7,35—7,36; артерия қанында 7,4—7,42 яғни сілтілеу келеді. Клетка ішінде зат алмасу өнімде-рінің көбеюіне байланысты рН төменірек (7,0—7,2), кыш-қылдыц рН мөлшері әдетте 7,0—7,8 аралығында, бұдан әрі өзгер-се, ол тіршілік үшін өте қауіпті (қолайсыз процестер туып, адам өліп кетуі мүмкін). РН ұзақ уақыт 0,1—0,2 мөлшере өзгерсе де адам өледі. Тіршілік процестері барысында сутегі концентрация-сы көбейіп кетеді, әсіресе ауыр жұмыс істеген кезде көмір қыш-қыл газы, сүт қышқылы т. б. көптеген зат алмасу өнімдері үздік-сіз қанга өтеді де сутегі концентрациясын өзгертеді. Бірақ адам мен жануар денесінде сілті-қышқыл тепе-тендігін камтамасыз ететін, рН мөлшерін бірқалыпты сақтайтын арнайы және күрделі әрекеттік жүйе бар. Мұның қызметі осмостың қысым тұрақтылыгын сақтайтын әрекеттік жүйе тәрізді, қандагы артық кышқыл не сілтілі заттар рефлексті түрде сыртқа шығарылады.
Қан реакциясып өзгертпей бірқалыпты сақтауда эритроцит-тер мен плазманын, үлкеи мәні барҚан плазмасында карбонат, фосфат және белок, ал эритроциттерде гемоглобин буферлік қыз-метті орындайдыс Гемоглобин ен, күшті буферлік жүйе ретінде үздіксіз жұмыс істейді, қанның барлық буферлік қызметінің 75%-ін сол атқарады. Бұл буферлік жүйе гемоглобин мен калий тұзынан тұрады: ННв. КНв ННвОа КНвО.
Гемоглобин оттегі мен көмір қышқылды газды тасымалдап қан реакциясын (рН) реттеуге қатысады Қалыпты гемоглобин мен оксигемоглобиннің (ННвСҺ) реакциясы — қышқыл. Қалыпты ге-моглобиннің ҚЫШҚЫЛДЫРЫ оксигемоглобин қышқылдырынан 80 есе төмен. Қышқылдар тобының гемоглобиннен бөлініп шыруы (диссоциация) оның. оттегіне қаныруына байланысты.
Гемоглобинніқ буферлік қасиеті мынада: гемоглобин қышқыл зат, бірақ көмір қышқылына караранда ол әлсіз, сондықтан ол көмір кышқылына Қ+ иоиын беріп, өзі Н+ ионын қосып алады да, әлсіз диссоциацияланатын қышқылға айналады: КНв + Н^СОз^-ННв + КНСОз. Сөйтіп, тканьде гемоглобин буфері сілтілік қызметін атқарады, көмір қышқыл газ бен сутегін өзіне қосып алады да кышқыл заттардын, қанда жиналуыиа кедергі жасайды, қанды қьшіқылданудан сақтайды. Өкпедегі көмір қышқыл газ сыртқа шыққан соң қанның сілтілігі артуы мүмкін, мұндай жардайда гемоглобин қышқыл ретінде қаннық сілтіленуі-не кедергі жасайды.
Қанныц карбонаттык, буфер жүйесі гемоглобиннін, буферлік жүйесінен кейін екінші орында. Ол барлық буферлік қызметтің 10% -ін атқарады. Карбонат жүйесі көмір қышқылынан, натрий және калий бикарбонаттарынан тұрады. Натрий бикарбонаты көбінесе плазмада, ал калий бикарбонаты эритроциттерде бола-ды. Бұл жүйенің буферлік мәні, мынада: қанда қышқыл өнімдер-дің көбеюіне байланысты сутегі иондары бикарбонаттын, анионы-мен қосылып сәл диссоциацияланатын көмір қышқылына айна-лады да қанды қышқылданудан сақтайды:
ЫаНСОз + НС1-І-ЬСОз + ЫаС1. Мұнымен қатар артық көмір қышқылы ыдырап, су мен көмір қышқыл газра айналады да, өкпе катты желдснген кезде (гиііервентиляция) сыртқа шырарылады. Қанда сілтілік иондар (ОН~) көбейсе, олар көмір кышқылымен әрекеттеседі де натрий бикарбонаты (ЫаНСОз) мен су пайда болады:
Пайда болган артық өнімдер несеппен бірге сыртқа шырарыла;
'Фосфаттық буфер жүйесі фосфор қышқылының бір негіздік ЫаН2РО4 және екі негіздік (Ма2НРО4) түздарынан тұрады Олардың буфсрлік қызметі қаннын, жалпы буферлік қызметінің 1%-ін рана алады. Қанра күшті қышқыл құйылса онымен негізді фосфат (Ыа2НРО4) әрекеттеседі де бейтарап тұз бен бір негізді фосфатқа айналады:
Қанға күшті сілті құйылса, керісінше, ол фосфор қышқылының бір негізді тұзымен әрекеттесіп, фосфор қышқылының екі негізді тұзы мен сура анналады:
Жңналған фосфаттар бүйрек арқылы сыртқа шыгарылады.
'Белоктық буфер жүйесі — плазмадағы күшті буферлік жүй-лердіқ бірі. Белоктың буферлік қасиеті оныд молекуласындағы қышқыл мен сілті топтарына яғни амфотерлік реакция беретіні-не байланысты, Белок қышқыл жерде сілті ретінде қышқыл зат-пен, сілтілі жерде қышқыл ретінде сілтілі затпеи әрекеттеседі.
Жоғарыда аталған буферлік жүйелердің қызметі қанның бу-ферлік мүмкіншілігінің өте жоғары екенін көрсетеді. Жай срітін-ділермен салыстырғанда өте күшті қышқылдар мен сілтілер қан-пың белсенді реакциясын өзгерте алмайды. Мәселен, плазманың рН-ін сілтілік жагына қарай ығыстыру үшін қанға қосылатын натрий сілтісін (ЫаОН) судан 40 — 70 есе артық қосу керек. Ал кан реакциясын қышқыл ету үшін плазмаға құятын тұз қышқы-лының (НСІ) мөлшері суға қосылатын мөлшерінен 300 — 350 есе жогары болу керек.
Қанның буферлік касиеті ондағы әлсіз қышқъіл, сілтілі тұз-дарының мөлшеріне де байланысты. Олардың мөлшері қанның сілтілік қоры (резерві) деп аталады. Қанның сілтілік қоры, көмір қышқыл газдың қысымы с. б. 40 мм-ге тең (альвеолалық қу-ыстағы қысымдай) болса, 100 мл қандағы тұздармен байланыс-кан көмір қышқылының мөлшерімен (мл) өлшенеді. Адам қаны-пың сілтілік қоры әдетте ССҺ өлшемімен 50 — 65%-кс тең. Қанда-гы буферлік жүйелер әлсіз болса, зат алмасуы барысында түзіл-геп қышқыл-сілті өнімдеріц сыртқа шығарып отыратын әрекеттік жуйснің қызметіне қарамастан қаннын. белсенді реакциясы аздап ыгысуы мүмкінҚанның белсенді реакциясының қыіпқыл жаққа карай ауысуы ацидоз, ал сілтіге қарай ауысуы алкалоз деп ата-лады.
Қан айналысының үлкен және кіші шеңберлер капилляфла-рында қанның сілтілі қоры мең рН-і әрқашан аздап ығысуы мүм-кін. Басқаша айтқанда қан айналысының үлкен шекбер капил-лярына тканьдерден көмір қышқыл газы келеді, осыған байла-ІІысты вена қаны артерия қанына қарағанда 0,01 — 0,05 мөлше-рінде қышқылданады, сондай-ақ өкпе капиллярларынан көмір кыпікыл газдыц альвеолалық ауаға шығуына байланысты рН, керісінше қарсы жаққа ығысады.
Қанның құрамы
Қан сарғылттау келген сұйық зат — плазмадан жәнс онық ішіиде жүзіп жүргсн қан клеткаларынан, яғни формалы элемент-терден тұрады. Қан клеткалары қызыл түтршіктер (эритроцит-тср) мсн ақ түйіршіктер (лейкоциттер), қан пластинкалары
тромбоциттер. Плазма қац құрамының 52—58%-іне, қан клетка-лары—42—48%-не тең
Қан клеткаларынық жалпы гематокриттік көрсеткіші 42—48%, ал қанның әр литрінде 0,42—0,48 литр. Соқғысы гематокриттік көрсеткіш деп аталады.
Плазманың құрамы. Оның 90—92%-і судан, қалганы (8—10%) құрғақ заттардан тұрады, Соңғыларының 8—9%-і органикалық заттар, оның ішінде белок 6—8%; 0,9% — 1% бей-органикалық (минерал) заттар. Бұлардық көбі ас тұзы (90%). Органикалық заттардың көбі белоктар: альбумин, глобулин (а, р, ү) фибриноген. Альбуминдер мен фибриноген бауырда, глобу-линдер бауырда және сүйек кемігінде, көкбауырда, лимфалық түйіндерде түзіледі. Бұлармен қатар плазмада глюкоза, липид-тер, сүт қышқылы, пировиноград қышқылы және молекуласында азоты бар заттар (амин қышқылдары, мочевина, зәр қьшщылы, креатин, креатинин) түрлі ферменттер, гормондар, витамипдер, пигменттер, еріген күйінде оттегі, көмір қышқылды газ, азот бо-лады.
Эритроцит — (грекше егуігоз — қызыл, суіиз — клетка) қанның қызыл түйіршіктері. Олардың саны еркек пен әйелде бірдей емес. Е,т адам қаныньщ әр литрінде 4,0—5,0-1012 эритроцит бо-лады, Әйел қанында бұл көрсеткіш аздау: 3,7—4,5-1012. Эритро-цит санының қалыптан тыс басым болуы (5,0-1012) эритроцитоз, аз болуы (3,7—3,9-1012 одан да төмен) эритроцитопения деп ата-лады^Эритроцитоз бен эритроцитопения сау адамда да наукас адам да кездеседі, сондықтан олар физиологиялық және патоло-гиялық болып екі топқа бөлінеді Сондай-ак абсолютті эритро-цитоз бен эритроцитопения ұғымдары да бар. Эритроцит саны-нын, абсолюттік өзгеруі оның сүйек кемігінде түзілуіне және каи-ға өту шапшаңдығына байланысты. Салыстырмалы эритроци-тоз бен эритроцитопения қан клеткалары мен плазманың аралык қатынасьша байланысты, бұл қан қойылғанда не сұйылғанда болатын өзгерістер.
Абсолюттік эритроцитоз — тканьде оттегі азайғанда (ги-поксия) болады. Гипоксия салдарынан бүйректен көп мөлшерде эритропоэтиндер бөлініп шығады. Олар эритроциттердін, сүйек кемігінде түзілуін және қанға өтуін тездетеді. Сау адамда ги-поксия ауаның барометрлік қысымы төмендеген жағдайда, яғни биік тауға шыққан кезде не кабинасы ашық самолетпен 3,5—5 мың м биіктікке көтерілген сәтте кездеседі. Сырқаттанған кезде болатын абсолюттік эритроцитоз — өкпе мен жүректің созылмалы ауруларға ұшырауыныц салдары не қан аурулары кезінде де болуы мүмкін.
Салыстырмалы эритроцитоз қанның сұйық бөлігі — плазманың азаюынан болады. Адам қара жүмыс істеп қатты терлегенде, не ыстық уақытта термен бірге кұрамындағы суы сыртқа шығады да кан қойылады. Осыған орай эритіроцит саны (қанның әр мкл-де) көбейеді. Адам қара жұмыс істеген кезде де канда су азаяды және көкбауырдың жиырылуы күшейеді. Қөкбауыр эрит-роциттер депосы болгандықтан жиырылған сәтте қанға көп мөл-шерде эритроциттер шығады.
Сырқаттанған кезде пайда болатын салыстырмалы эритроци-тоз да қанның қойылуына байланысты. Мәселен, қатты іш өткен-де оиымен бірге сыртқа көп мөлшерде су шығады, кейде су дене куыстарына (мәселен ,плевра жапырақтарының арасына) жи-налады. Осының салдарынан плазма көлемі азаяды да қан кой-ылады.
Сау адамда әдетте абсолюттік эритроцитопения болмайды. Ол қаны азайған (анемия) науқас адамга тән. Анемия кезінде сүйек кемігінде эритроциттер түзілуі төмендейді не шала жетіл-ген эритроциттер қанға шыға бастайды. Салыстырліалы эритро-цитопения канныц сүйылуына байланысты. Бірден шектен тыс көп шай (8—10 кеседен артық) не осынша қымыз ішсе біраз уақыттай кан сұйылуы мүмкін. Бірақ қанда су тұрақтылығын (гомеостаз) сақтайтын механизмдер денедегі артық суды тез сыртка шығарады. Адам қансырағанда 1—2 тәулік өтісімен кан сұйыла бастайды, эфитроциттер сүйек кемігінде тек 4—5 тәулік-тен кейін түзіліп, қанға шыға бастайды. Оған дейін қан тамырла-рына тканьаралық сұйықтықтар өтеді де мұндағы канныц көле-мін арттырады, сөйтіп 1—2 күндей қан сүйылған куйінде қала-лы. Бірден көп мөлшерде изотониялық ерітінді құйса да қан біразға дейін сұйылады.
Эритроциттін қүрылысы мен химиялык, қүрамы. Эритроцит — ядросы жоқ екі жағы ойыс келген дөцгелек клетка. Ол ядросы-ның сүйек кемігінде өтетін эритропоэз кезінде айырылады. Мұ-ныц бпологиялық мәні мынада: клетка ядросының орнын оттег.п тасымалдайтын гемоглобин жайлайды, ядросыз эритроцит өз де-несіндегі заттарды тотықтыру үшін оттегі жұмсамайды. Осыған байланысты оның оттегін тасымалдау қызметі күшейеді.
Көлденеңінен қарағанда эритроцит гантелге үқсайды: оның диаметрі 7,2—8,0 мкм, қақ ортасындағы ойыс жерінін, жуандығы 1,5 мкм, ал клетка жиегініқ жуандығы 2,5 мкм. Пішіні гантел тә-різді болғандықтан эритроциттің капилляр кабырғасымен түйісе-тін беткейі (аумағы) үлкен. Қлетканың диаметрі мен пішіні сырқаттанған кезде өзгеруі мүмкін. Диаметрі 8,1 мкм-ден асса, эритроцит макроцит деп, ал 7,2 мкм-ден кем болса микроцит де:І аталады.
Эритроцит бетінің ауданы 128 мкм2. Бір адам қанындағы бар-лық эритроциттерді жазық жағымен жатқызып қатар орналас-тырса, олардың ауданы 3000 м2 болар еді. Осындай аумағы үлкен эритроциттер жазығынан оттегі тканьге жақсы өтеді. Эритроцит тыныс алу қызметіи орындауға қажет биологиялық құрылым.
Эритроцит протоплазмасында тор тәрізді стромасы бар, сырт жагынан белок пен липоидтан тұратын мембранамен қапталған. Эритроцит мембранасы иондарды іріктеп өткізеді. Мембрананың Ыа+, Қ + , Са2+ катиондарына өтімділігі өте нашар, ал С1 және НСОз" (көмір қышқыл аниондары), сутегі және гидроксил (ОН) иондары тез өтеді. Сондықтан эритроцит пен қан плазмасының минералдық құрамы бірдей емес. Эритроцитте натрий иондарына қараганда калий иондары басым, ал плазмада ксрісінше, натрий иондары көбірек.
Эритроцит құрамында 37% құрғақ заттар бар, ал сүйекте (ең тығыз ткань) кұрғақ зат 42%. Демек, денедегі сүйектен кейінгі ең тығыз клетка — эритроцит. Сонда да эритроцит икемді, созылғыш, үлкен болғанымен, ол жіңішке капилляр арқылы өте алады.
Гемоглобин.' Эритроциттегі құрғақ заттардың көбі (90%) гемоглобиннен, ал қалғаны (10%) басқа органикалық және бейорганикалық заттардан тұрады. Әрбір эритроцитте 300 млн-дай гемоглобин молекуласы болады., Гемоглобин , химиялық қүрылымы жағынан — хромопротеид, м. с. 68000. Гемоглобин 1 молекула глобин-нен және 4 гем молекуласынан түрады.Г е м о г л о б и н: глобин 96% және гем 4%.
Әрбір гем молекуласында екі валентті темір атомы бар. Ге-моглобиннің біф молекуласы оттегінің 4 молекуласымен әрекет-теседі. Гемоглобиннің бірнеше түрі бар. Ересек адамньщ қанын-да А гемоглобині, ал эмбрионда ұрық (феталді) НвҒ-сі көп. Эмбрион гемоглобині оттегімен лезде реакцияға түседі, ол екеуі-нің тартқыштық дәрежесі күшті.
Адам денесінде 5 литр қан, ал мұнша қанда 700—800 гр ге-моглобин бар. Эритроцит саны әйелге қарағанда ер адамда көбі-рек ,осыған орай ер адам қанында гемоглобин көбірек болады. Ер адамның 1 л қанында 130,0—160,0 г, әйелде 120,0—140,0 г Нв бар.
1 л қанда ең көп дегенде 166,7 гл Нв болады, бірақ оның мөлшері өзгеруі мүмкін, ол эритроцит санына сәйкес келе бермей-ді, кейде эритроцит саны азайғанмен Нв мөлшері қалыпты дең-гейде калады, ал екінші бір жағдайда эритроцит саны қалыпты болғанмен Нв мөлшері азайып кетеді. Сондықтан да дәрігерлік жұмыста әрбір эритроциттегі гемоглобин мөлшері анықталады, қанның түс көрсеткіші (ҚТК) есептеп шығарылады.
К.ТК-канп.агы Нв мөлшері хЗ эритропнт саны (бастапқы үш сан)
Әрбір эритроцитте Нв мөлшері әдеттегі деңгейде болса, ҚТК 1-ге тең болады. 0,86—1,05 аралығындағы ауытқулар нормаға жата-ды. ҚТҚ 1,05-тен жоғары 0,86-ден төмен болса анемия болғаны. Анемия — қаннық азаюы, ауру. Анемия кезінде қан көлемі өзгер-мейді, бірақ оның ішіндегі эритроциттер саны мен гемоглобин мөл-шері өзгеріп отырады. Эритроцитте гемоглобин мөлшері көбейіп кетсе, гиперхромия деп, ал азайса гипрохромия деп аталады. Гиперхромия кезінде эритроцит саны азайып, жеке эритроцит
ұлғайып (макроцит) гемоглобинге толады, ҚТК= -тщ-=1,4;
гппохромияда — эритроциттер саны қалыпты мөлшерде
„^,,. 100x3 „ _ азаиып кетсе ҚТҚ= 4(Щ- =0,7.
Гемоглобиннің газдармен эрекеттесуі
Гемоглобин (Нв) көптеген газдармен тез әрекеттесіп, жаңа қосылыстар түзеді.
1. Гемоглобиннің оттегімен әрекеттесуінен пайда болған қо-сынды оксигемоглобин деп аталады (ол НвО2 белгіленеді). Гемо-глобиннін. қышқылдық қасиетін көрсету үшін бұл белгінің алды-на кейде сутегі жазылады (ННвО2). Оксигемоглобин түрақсыз қосылыс, тез ыдырап оттегін бөліп шығарады.
Босап шыққан оттегі капиллярлар қабырғасынан өтіп тканьге, ал тканьнен әрбір клеткаға ауысады да тотығу процесіне қаты-сады. Оксигемоглобинде оттегі екі валентті темір атомымен қо-сылады. Құрамында оксигемоглобині көп қанның түсі ашык қы-зыл келеді. Оксигемоглобин спектрограммасында, оның сарғыш-жасыл жағындағы Д, Е сызықтары арасында қос қара жолақ бо-лады. Оттегінен айырылған гемоглобинді дезоксигемоглобин (ННв) не қалпына келген гемоглобин, дейді. Оның спектрограм-масында Д және Е сызықтары арасында жалпақ бір қара жолақ болады.
2. Қарбогемоглобин (НвС02). Көмір қышқыл газбен қосы-лыс — тұрақсыз, тез диссоциацпяланады: ННв + СО^^-ННвСО^. Көмір қышкыл газ гемоглобиннің амин тобымен қосылады. Кар-богемоглобин мен дезоксигемоглобин қанды күрең қызыл түске бояйды. Бүл вена қанының түсі.
3. Карбоксигемоглобин (НвСО) — гемоглобиннің иісті газбен (СО) қосылысы. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz