Түркі пәлсапасы

Жоспар
Кіріспе

1 Қожа Ахмет Яссауи. (1094.1167 ж.ж)
2 «Диуани Хикмет»
3 Қожа Ахмет Яссауи "ХИКМЕТТЕР"
4 Қожа Ахмет Яссауи кесенесі, XIV ғасыр
5 Қожа Ахмет Йасауи ескерткіші
6 Маңғыстау жерасты мешіттері . сопылық мектеп іздері

Қожа Ахмет Яссауи (? — 1166 ж.) — түркі халықтарының, соның ішінде қазақ халқының, байырғы мәдениетінің тарихында айрықша орыны бар ұлы ақын, пәлсапашы.
Өз аты Ахмет, есімінің алдындағы «қожа» мұсылман дінін таратып, уағыздаушылық қызметіне орай берілген атау, ал соңындағы «Яссауи» ақынның қай жерден шыққандығын көрсетеді. Бірақ нақтылық үшін айтсақ, Яссы қаласы оның туған жері емес, жастайынан жетім қалып, ағайын туыстарының қолына келіп, бала кезнен өскен жері. Ақынның туған жері қазіргі Оңтүстік Қазақстан облысының Сайрам ауданы. Әкесі Ибрахим мұсылманша сауаты бар, сөз қадірін білетін білікті адам болған. Шешесінің аты — Қарашаш.
Ахмет Бұқар қаласында Юсуф Хамаданидан діни білім алғаннан кейін, Түркістанға келіп, сол кезде Орталық Азияда кең тараған сопылық, діни-тақуалық идеялардың ірі насихатшысына айналады.
«Диуани Хикмет»
Оның бүгінгі ұрпаққа жеткен көлемді шығармасы — «Диуани Хикмат» (Хикмат жинақ). Бұл шығарма алғаш рет 1878 ж. жеке кітап болып басылып шығады. Содан кейін ол Ыстамбұл, Қазан, Ташкент қалаларында бірнеше қайыра басылады. Соның бірі 1901 ж. Қазанда Тыныштықұлының қазақтарға арнап шығарған нұсқасы болатын.
Төрт тармақты өлеңмен жазылған бұл шығармасында ақын өзінің бала күнінен пайғамбар жасына келгенге дейін өмір жолын баяндайды, тіршілікте тартқан азабын, көрген қайғысын айтады, бұхара халыққа үстемдік жүргізуші хандардың, бектердің, қазылардың жіберген кемшіліктерін, жасаған қиянаттарын сынайды, бұл фәнидің жалғандығын білдіреді.
«Диуани Хикматтан» түркі халықтарына, соның ішінде қазақ халқына, ертедегі мәдениетіне, әдебиетіне, тарихына, этнографиясына, экономикасына қатысты бағалы деректер табуға болады.

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 34 бет
Таңдаулыға:

Қожа Ахмет Яссауи.
(1094-1167 ж.ж)

Түркі пәлсапасы
Орта ғасырлар

Қожа Ахмет Яссауи
Аты: Қожа Ахмет Яссауи
Тууы: ?
Өлімі: 1166
Ағымысалты: Сопылық
Басты мүдделері: Имандылық пәлсапа, Әлеуметтік пәлсапа,
Құлықтылық
Елеулі идеялары: діни-тақуалық
Ықпалы: Орталық Азия халықтарына
Ықпалданғандар: Ислам пәлсапашылары

Қожа Ахмет Яссауи (? — 1166 ж.) — түркі халықтарының, соның ішінде
қазақ халқының, байырғы мәдениетінің тарихында айрықша орыны бар ұлы ақын,
пәлсапашы.

Өз аты Ахмет, есімінің алдындағы қожа мұсылман дінін таратып,
уағыздаушылық қызметіне орай берілген атау, ал соңындағы Яссауи ақынның
қай жерден шыққандығын көрсетеді. Бірақ нақтылық үшін айтсақ, Яссы қаласы
оның туған жері емес, жастайынан жетім қалып, ағайын туыстарының қолына
келіп, бала кезнен өскен жері. Ақынның туған жері қазіргі Оңтүстік
Қазақстан облысының Сайрам ауданы. Әкесі Ибрахим мұсылманша сауаты бар, сөз
қадірін білетін білікті адам болған. Шешесінің аты — Қарашаш.

Ахмет Бұқар қаласында Юсуф Хамаданидан діни білім алғаннан кейін,
Түркістанға келіп, сол кезде Орталық Азияда кең тараған сопылық, діни-
тақуалық идеялардың ірі насихатшысына айналады.

Диуани Хикмет

Оның бүгінгі ұрпаққа жеткен көлемді шығармасы — Диуани Хикмат (Хикмат
жинақ). Бұл шығарма алғаш рет 1878 ж. жеке кітап болып басылып шығады.
Содан кейін ол Ыстамбұл, Қазан, Ташкент қалаларында бірнеше қайыра
басылады. Соның бірі 1901 ж. Қазанда Тыныштықұлының қазақтарға арнап
шығарған нұсқасы болатын.

Төрт тармақты өлеңмен жазылған бұл шығармасында ақын өзінің бала
күнінен пайғамбар жасына келгенге дейін өмір жолын баяндайды, тіршілікте
тартқан азабын, көрген қайғысын айтады, бұхара халыққа үстемдік жүргізуші
хандардың, бектердің, қазылардың жіберген кемшіліктерін, жасаған
қиянаттарын сынайды, бұл фәнидің жалғандығын білдіреді.

Диуани Хикматтан түркі халықтарына, соның ішінде қазақ халқына,
ертедегі мәдениетіне, әдебиетіне, тарихына, этнографиясына, экономикасына
қатысты бағалы деректер табуға болады.

Еліміздің сан ғасырлық өзіндік орны бар кезеңге орта ғасырлық түркілік
мәдениетті жатқызамыз. Ал халқымыздың даналығын білдіретін ірі тарихи
тұлғаларды зерделеу қазіргі ұрпақтың, гуманитарлық ғылымдардың қасиеті
парыздарының қатарына жатқызамыз. Осы тұрғыдан алғанда ғасырлар
қатпарларында жасырынған рухани мұралар көптеп саналады.Ортағасырлық
педагогикалық ой-пікірдің даму тарихында аты әлемге әйгілі ортағасыр
данышпандары – Қожа Ахмет Яссауи, Ахмет Жүгінеки қазақ жерін әлемге мәшһүр
етті.
Қазақстан мен Орта Азиядағы сопылық поэзиясының көрнекті өкілі,
дуалы ауыз данышпан, кемеңгер ақын ағартушы АхметЯссауи 1093 жылы немесе
1094 жылы көне Исфидзат (Сайрам) қаласында дүниеге келген. Оның ата-анасы
Ибраһим Ата мен Қарашаш Ана осында тұрып, осы жерде қайтыс болған.
Араб, парсы авторларының жазбаларына қарағанда Ахметтің әкесі өз
заманының сауатты, көзі ашық адамы болған. Тіптен балауса, бүлдіршін
Ахметке араб, парсы тілдерін Таяу Шығыстағы Исфахан, Бағдат қалаларынан
ұстаздар жалдап үйретеді. Он алты жасында-ақ болашақ ақын, шығыс поэзиясын,
әдебиетін, философиясын жетік меңгереді. Он жеті жасынан бастап, өзі де
өлең жаза бастайды. Өз жырларын шығыс авторларынан бірінші болып, сол
кездегі шойырлар секілді араб, парсы тілдерінде емес, өзінің ана тілі –
түркі тілінде жазған. Иссауи шығармаларының құндылығы осында.
Алғаш рет білімді жергілікті ғұлама Арыстанбап бабадан алады, кейін
Бұхара қаласында дәріс алуға барып, парсының белгілі ғалымы Жүсіп
Хамаданиден білімін тереңдетеді. Соңынан туған жеріне қайта оралып, сопылық
білімін жалғастырады. Сопы ретінде Яссы (қазіргі Түркістан) қаласына келіп,
Яссауишілік атты діни ағымның негізін салады.
Ахмет – ел ішінде әділдігімен аты шыққан адам. Шешендігі мен ақылгөй
даналығы оны жерлестері арасында сый-құрметке бөлейді. Ахмет айтып еді
деген қанатты, ғибратты, діни өсиет-насихатқа толы сөздер елден-елге
тарайды.
Қазақ жерінің ортағасырлық мәдениетінің дамуында Яссауи жазған Диуани
Хикмет (Даналық кітабы). Қожа Ахмет Яссауи ислам дінінің қазақ арасында
кең тарауына үлкен үлес қосқан, шығармасын елге түсінікті етіп, түркі
тілінде жазған. Ол жергілікті халықтардың ескі дінін жоққа шығармаған,
қайта оны ислам дінімен ұштастырған.
Яссауидің Даналық кітабы кезінде Орта Азиядан бастап, Еділ жағалауына
дейінгі көшпенді түркі тайпаларының арасында кеңірек тараған.
Қожа Ахмет өзінің атақты Даналық кітабы аталатын циклді өлеңдерін жазған.
Ақын өз өлеңдерінде:
Құл Қожа Ахмет, әрбір сөзің дертке дәрмен,
Тәліптерге (шәкірттерге) баян етсем қалмас арман.
Төрт мың төрт жүз хикмет айт хақ пәрменімен,
Пәрмен болса, өлгенше жырласам мен , - деп даналық сөздердің 4 мың 400 жол
екендігін ескерткен.
Қожа Ахмет жырлары әділдік, шапағаттық, мейірімділік, тақуалық, шыншылдық,
ойлылық, тазалық секілді игі істерге арналады:
Сөзімді айтам зейін қояр барша жанға,
Жан жылуын, жүрек отын аңсағанға.
Демеу болсын ғарып, пақыр, шаршағанға,
Кекірейген кердендерден қаштым міне.
Диуани Хихмет атты діни-сопылық қағидалармен қатар оқу, білім алу,
адалдық, имандылық, ізгі қасиетті болу, ақыл-парасатқа жету, жақсылық,
жамандық, төзімді болу, достық пен махабатты қастерлеу, әділетті болу, адал
жолмен жүру сияқты адамгершілік құндылықтарды насихаттады.
Қожа Ахметтің даналық сөздерінің көбі ұстазы Арыстанбаб жиі еске алынады,
ақын ұлы ойшылдың айтқандарына құлақ қойып, ой жібере қарауды ұсынады.
Менменділік, көрсе қызар кеудемсоқ, дүниеқоңыз болмауға, тәубаға келуге
ақыл-кеңес береді, яғни бабамыздың кихметтері толған ғибрат, мәнді-мағыналы
пікір, адамгершілік мұраттарына толы.
Қожа Ахмет базбір хикметтерінде надандарға сөзіңді қор етпе,
мейірімсіздерден қайырым күтпе, кісі ақысын жеме, арамдықпен мал жима,
өтірік айтпа, дүние байлыққа қызықпа, оның бәрі өткінші, мәңгілік ештеңе
жоқ деген адамгершілік құндылықтарды жоғары ұстай отырып, жағымсыз
қасиеттерден адамдарды сақтандырады.
Шам айналып көбелектей түстім күйге,
Жалын атып, от боп жанып күйдім мен де.
Бұрынғыдан күрт өзгеріп бөгде болдым,
Алла түспес ауызымнан, пенде болдым.
Міне, осылай Аллаға деген сүйіспеншілігі арқылы адалдық пен ақиқат
жолын таңдаған ақын ақыры сопылық жолға түсіп, өзі айтқандай әділ сөйлеп,
адал жүрер жолда болып, тазалық тұрағына енген. Ақын баба өз хикметтерінде,
өзінен бұрын өткен даналар сөзіне зейін қойып, олардан үйренгендігін
жасырмағ ан.
Ол дүние жинамаған. Құдайдың құлымын. Мұхамедтің үмбетімін деп
санаған, басқаларды соған шақырған. 1993 жыл ЮНЕСКО шешімімен Қожа Ахмет
жылы болып жарияланды. Ержиес университетінде (Түркия) Қожа Ахметке
арналған халықаралық симпозиум өткізілді. Меккеге бара алмаған адамдар
Түркістандағы кессінесіне келіп, дұға оқытса да, жеткілікті деген сөз де
бар. Қазір Түркістан қаласында Қожа Ахмет Яссауи атындағы қазақ-түрік
халықаралық университеті жұмыс істейді.

Қожа Ахмет Яссауи

"ХИКМЕТТЕР"
Оның бүгінгі ұрпаққа жеткен көлемді шығармасы – Диуани Хикмат (Хикмат
жинақ). Бұл шығарма алғаш рет 1878 жылы жеке кітап болып басылып шығады.
Содан кейін ол Стамбул , Қазан, Ташкент қалаларында бірнеше қайыра
басылады. Соның бірі 1901 жылы Қазанда Тыныштықұлының қазақтарға арнап
шыығарған нұсқасы болатын. Төрт тармақты өлеңмен жазылған бұл шығармасында
ақын өзінің бала күнінен пайғамбар жасына келгенге дейін өмір жолын
баяндайды, тіршілікте тартқан азабын, көрген қайғысын айтады, бұхара
халыққа үстемдік жүргізуші хандардың, бектердің, қазылардың жіберген
кмшіліктерін, жасаған қиянаттарын сынайды, бұл фәнидің жалғандығын
білдіреді.
Диуани Хикматтан қазақ халқының ертедегі мәдениетіне, әдебиетіне,
тарихына, этнографиясына, экономикасына қатысты бағалы деректер табуға
болады. Түркістан қаласында жерленген Қожа Ахмет Ясауи әзіреті сұлтан
аталып, басына XIV ғасырдың аяғында атақты Ақсақ Темір күмбез орнаттырады.
Түркі халықтарының орта ғасыр кезіндегі Ислам мәдениетінің ықпалының
күшеюі және біржола араб жазуына көшуі, өмірге көптеген ойшылдарды алып
келді. Сонымен қатар бұл кез шығыс әлемінде сопылық ағымнын әсері күшейіп,
бірте-бірте канатын кең жая түскен кез еді. Бұл кезең Орта Азия
мұсылмандары үшін де аса жауапты уақыт болатын. Осы шақта елдің бірлігін,
халыктың татулығын, адамгершілік пен имандылықты, Алла тағала адалдықты
көксеген, соны ту етіп, өз шығармаларына арқау еткен. Ақын-шайырлар тобы
тарих сахнасына шықты. Олардың ішінде ерекше талантымен көзге түскендер
хорезмдік Ахмет Үтінеки, Ахмег Ясауи, Сүлеймен Бақырғани (Отырар өлкесінен)
тағы да басқа көптеген сопылық өкілдер болды. Бұлардың арасында асқан
шеберлігімен, елге сыйлылығымен, кайырымдылық пен мейірімділікті өміріне
арқау етіп, бүкіл түркі жұртын татулыкка, тазалыққа үндеген, қасиетті
әулиесі атанған Қожа Ахмет Хазіреті Сұлтан Ясауи еді. Ахмет Ясауи жөнінде
ел арасында көптеген аңыз әңгімелер тараған. Егерде, 0 тарихи деректерге
жүгінсек, ақын ежелгі қала Исфиджабта (Сайрам) Ибраһим бин Махмуд деген
диханның әулетінде дүниеге келген.
Әйтсе де, Ахметтің әкесі діндар, құдай жолын ұстаған атақты шайкылардың
бірі болған секілді. Бұлай дейтін себебіміз, ақынның 149-хикметінде оның
шыққан тегі туралы төмендегі сыр шертеді:
... Ысқақ баба жұрыны, шейх Ибраһим Құлыны,
Машайықтар ұлығы — шейхым Ахмет Ясауи.
... Иасы оның арасы, жатыр гауһар парасы,
Машайыктар сарасы — шейхым Ахмед Ясауи.
Демек, Ахметтің тегін Бибіфатимадан тарататын халық аңызы шындык, олай
болса, Әзірет сұлтанның он бірінші атасы Ысқақ баб әулие болмақ.
Түрік ғалымы, доктор М. Көпрулу өзінің "Турк әдебиятыңда илк
Мутасаввифлар" атты кітабыңда Ахметтің әкесі Сайрамдағы Хазрет Әлидің
әулеті Ибраһим атты шейх екенін айтады. Осы пікірге орыс зерттеушісі М. Е.
Массон да ден қойғанмен, ол Қожа Ахметті түрік нәсілінен еді дейді.
Сопылық "мистикалық" ағымның түркі тілдес тармағының негізін қалаушы
Қожа Ахмет Ясауидың өмірбаяны жан-жақты. толық бізге белгілі емес. Өмірінің
кейбір деректері ғана жетіп отыр. Ол әлі ғылыми зерттеулерді, ізденістерді
қажет етеді. Ұлы бабамыздың туған күні мен жылы белгісіз.Бірақ Әбсаттар
Дербісалы қажының жазған деректеріне сүйенсек Қожа Ахмет Ясауи 1093 немесе
1094 жылы туған делінеді. Өлген жылы— 1166. Ер жеткен соң Түркістан (ол
кезде Ясы деп аталған) шаһарына келіп тұрады.
Белгілі ғалым В. Бартольдтің айтуыңда Түркістан VI ғасырдан XV гасырга
дёйін Ясы деген атпен белгілі. Ал, шығыстанушы ғалым Ә. Дербісәлі, қаланың
әуелде Шауғар деп аталғанын, кейінірек Ясы болып кеткенін айтады.
Ахмет Ясауидің ержете келе Түркістанға келуі дінге байланысты болса
керек. Ақын өз өлеңдерінде Түркістанға келгені жайында былайша баяңдайды:
... Он жетімде Түркістанда тұрдым, міне
Он сегізде Шілтеменеи шарап іштім,
Рузы қылды, Жәннат кезіп қорлар кұштым,
Хақ Мұстафа жүздерін көрдім, міне...
Ата-анасынан ерте айырылған ол атақты түркі шейхы Арыстан баб және
Жүсіп Хамадани деген шейхтардан тәлім-тәрбие, білім, бата алады. Білімін
Бұхарадан жалғастырады. Өзінің ұстазы кайтыс болған соң көп ұзамай туған
қаласына оқымысты адам, сопы ретінде қайтып оралады.
XII ғасырдағы көне түркі тіліңде жазылған "Диуани Хикмет" кітабының
авторы — Ахмет Ясауи. "Диуани Хикмет" ("Даналық кітабы") оғыз-кыпшақ
тілінде өмірге келген, өте қарапайым, көпшілікке түсінікті тілмен жазылған
төл әдеби туынды. Ақынның кең өлкені көшіп - қонып жүрген түркі
тайпаларының бәріне де түсінікті ауыз екі сөйлеу тілінде әдемі жеткізе
алғандығына күмән келтірмейміз.
"Хикметтің" түп нұсқасы сақталмаған. Бізге жеткені XV—XVI ғасырлардағы
көшірмелері ғана. Көшірмелері өте көп. Олар негізінен Стамбулда, Қоқанда,
Ташкентте, Мәскеуде, Алматыда сақтаулы.
Көптеген түркі халықтары "Хикметті" аудармасыз-ақ қиналмай оқый алады.
Дін исламнан хабары бар жанға "Хикмет" тілі өте жеңіл. Оны беріліп оқып,
тереңірек үңілген адам, Ахмет жырларының қыпшақ тілдеріне өте жақын екенін
байқар еді. Шығарманың тілдік лексиконы әсіресе, лексикогеографиялық
ерекшеліктері, этносипаттары "Хикмет" тілінің қыпшақ диалектісіне
жақындығын айтуымызға белгілі дәрежеде мүмкіндік береді. Кітаптан Орта
Азиялық қалалардың мәуелі бақтарындағы алуан жемістер мен райхан гүлдерінен
гөрі даладағы қызғалдақ пен қымыздық исі аңқиды. Отырықшы тайпалардың
кәсіби тілінен гөрі, көшпенді жұрттың тұрмысына тән сөздер молырақ
ұшырасады.
Мәселен, "Құлын", "Гүл", "Қызыл", "Қаршыға", "Сұңқар", "Лашын", "аға,
іні", "мал-мүлік", "шейід", "бөрік", "сақал-шаш", "ата-баба", тағы да басқа
көптеген сөздер тек мағыналық жағынан да емес, сонымен қатар отардың
айтылуы мен жазылуы да қазіргі қазақ тілінде де осы күйде айтылып,
жазылатынын ескерсек, шындыққа бір табан жақындай түсеміз.
Әрине, бұл жерде "сенікі", "менікі" деген үғым болмауы тиіс. Жалпы
адамзаттық биік мәдениет тұрғысынан қарауымыз керек. Себебі Ахмет Ясауи
шығармалары тек қазақ еліне ғана емес, бүкіл түркі тілдес халықтарға ортақ
рухани мұра екені бәрімізге мәлім. Тарихтан бізге белгілі, ислам дініндегі
сопылық ағым VII—VIII ғасырлардан басталады.
"Диуани Хикметте" негізінен төрт нәрсеге аса көңіл бөлінеді. Олар:
шариғат, тарихат, хақихат, мағрифат. "Шариғат" ислам дінінің заңдары мен
әдет ғұрыптарының жинағы "тарихат" сопылықтың идеясы, сопылық мүддесіне
жеткізген жол, "хақихат" құдаймен бірігу оған жақындау, "мағрифат"— дін
жолын танып, оқып білу. Ахмет Ясауидің пікірінше "Шариғатсыз", "Тарихатсыз"
"Мағрифатсыз" "хақиқат" болуы мүмкін емес. Ақын мүны өз өлеңінде былай деп
өрнектейді:
... Ути ғүмырым шарғатқа неталмадым,
Шариғатсыз тарихатқа уталмадым,
Хақиқатсыз мағрифатка баталмадым,
Катиг иуллар пырсыз ничук утар достлар
-----------------------------
... Өтті өмірім шариғатқа жете алмадым,
Шариғатсыз тариқатка өте алмадым,
Хақихатсыз мағрифатка бата алмадым,
Қиын жолдар пірсіз қайтіп өтем достар...
Міне, түсініп отырсыздар, мұнда Ясауи сопылық ілімдерінің өте күрделі
екенін, діни мистикалық сарындағы бұл төрт қағиданың арғы жағында үлкен
философиялық арналардан бұлақ көздері бітеліп жатқанын мезгейді.
Ясауи өз хикметтерінде сопылық дін ілімі туралы өте көп әрі шын беріле
айтады, ол бұл шын мәніндегі білім деп айтады, ал сопылықтың барлық ұсақ-
түйегін білмейтін адамды ол "надан" "түк білмейтін","жалған сүюші", "жалған
сопы деп есептеді.
"Менің асыл хикметімді жаны ауырмасқа айтпағым, Баға жетпес іпжуімді
құнын білмеске сатпағын", — деп,   бар   жан-дүниесімен   сопылыққа
берілген   Ясауи, "егер мен басымнан айырылсам да, бұл жолдан маған
жалт беру жоқ",-— дейді.
Ахмет Ясауи аркылы сопылық түркі тілдес халықтардың рухани танымында
шешуші орын алды. Сопылық философиялық жүйе ретінде адамдардың дүние-
танымының қалыптасуына үлкен ықпал жасады. Бұған дәлел Ясауиден кейінгі
көптеген қазақ ақын, жырауларының шығармаларынан да сопылыктың тікелей
әсерін байқаймыз.
"Қазакстан мен Орта Азия халықтары арасында сопылықтың кеңінен және
табыспен таралуына мына жағдай да әсер етті. Ол өз ілімін жеңіл және
түсінікті тілмен, әсем бояулы өлең, жырларымен баяндайды, сопылық идеяларды
жергілікті салт жырларымен үйлестіре дәріптейді.Ахмет Ясауидің Орта Азия
мен Қазақстанның түркі тілдес халықтары арасында зор беделге ие болуы
Ясауидің ислам заңдарын Шығыс сопылық ілімдік лангейзммен және бақсылық
жыры элементтерімен икемді үйлестіре алуынан еді
Ясауи былай дейді: "Кімде-кім құдайды есіне алса, ол онымен табысқанын
көре алады". Сондықтан да Ясауи үшін құдайды тану өзін-өзі танумен бірдей.
Сопылықтағы доктрина құдайды мистикалық сүю болып табылады. Ясауи ілімінде
бұл доктрина оның "таным" теориясының бөлінбес бөлігі бола тұрып, ерекше
орын алады.
Ясауиден бұрын түркі нәсілдері Тәңірге табынатын болса, енді олар
Аллаға сыйынатын болды. Ясауи сопылығы арқылы бүтін шығыс философиясымен,
әлемдік діни философиямен хабардар боламыз.
Сопылықтың ықпалын, Ясауиден кейін өмір сүрген көптеген ақын, ойшыл
ғұламалардың еңбектерінен кездестіреміз.
Ахмет Ясауи өмірінің ақырғы он жылын жер астында жасалған мінәжатханада
өткізеді. Сопы "алпыс үшке келдім, енді былайғы өмірім күпірлік,
пайғамбардан аспақ күнә" деп өзіне бір тоқтам жасайды. Халуетте тіршілік
еткен ақын өмірдегі жиған-терген, естіген, көрген, оқыған білгендерін
сарапқа салып, қияли күй кешеді. Осы фактінің өзі, нақ сол сопылық
Мұхамедті жаратылыстан тыс адам ретінде көрсетіп, оны құдай қатарына қосты
және ол Мұхаммед заманына оралуды уағыздады.
Қожа Ахмет Ясауидің қанша жыл жасап, ғүмыр кешкені белгісіз. Бір
деректе 73 жас, бірде 85 жасты айтады. Халық аңыздарын негізге ала отырып,
Жүсіпбек Аймауытұлы, Ахмет Ясауиді 125 жыл өмір сүрді дейді. Оны растайтын
"Хикметте" мынандай өлең жолдары бар.
Иер устида улмас бурун тирик улдим,
Алтмиш учта суинат деди иштіб билдім.
Иер астида жаним била куллик қилдим,
Иттиб, уқиб, иерга кирді Кул Қожа Ахмад.
Ираилардин фаиз уа фатух алалмадим.
Иуз Игрима бишка кирдим билалмадим.
Хақ тағала тағатларын, Қылалмадым,
Иштиб, уақиб перға қирди Қeл Қожа Ахмад.
Осы жолдарды негізге алсак, Қожа Ахмет Ясауи жаңа санақ бойынша 1041
жылы дүниеге келген болып шығады. Қожа Ахмет Ясауидің өмірі мен одан қалған
асыл мұралары әлі де көп ізденістерді, ғылыми зерттеулерді керек етеді.
Ахмет Ясауи өзінің үзақ өмір жолын түйіндей келіп:

Қожа Ахмет, басынды елге ие біл,
Ақиқатты таза сүйе біл.
Дүниеқорлар кетсін бықсып өзімен
Халық қана дүниеге ие 6ұл, —
-деп, Ахмет Ясауи тек насихатшысы емес, XII ғасырда өмір сүрген
философ, ұлы ғұлама мейірімді кішіпейіл ойшыл акын ретінде түркі жұртына
танымал болды.
Ахмет Ясауи халқымыздың рухани жебеушісі, кейінгі ұрпақ тәуіп етер
қасиетті әулие. Оның мазараты мәдениетіміздің мерейі, ұлтымыздың
мақтанышы.
Сондай-ақ Түркістан қаласынан ашылған университетке Қожа Ахмет Ясауи
аты берілуі ұлы бабамызға деген үлкен құрметтің белгісі болса керек. Бұл
кейінгі ұрпақ парызы.
Музейде этнография және археология залында "Қожа Ахмет Яссауи
"Хикметтер"" атты тарихи – танымдық кездесу өтті.
Кездесуді музей директоры Е.Ж.Құрманбеков ашып берді. Кездесуде
Қ.Жұбанов атындағы университеттің профессоры, филология ғылымның кандидаты
Б.Т.Бораш - Қожа Ахмет Иассауи қазақ жеріндегі көне Сайрам шаҺарында
дүниеге келгенін, бала жасынан-ақ араб, парсы тілдерін жетік меңгеріп, өз
заманында Иран, Араб елдері арқылы дүмпуі жетіп, бүкіл Орта Азияны
дәуірлете дамытып тұрған Шығыс өркениетін, оның білімі мен ғылымын терең
игергенін, Қожа Ахметтің алғашқы ұстазы әрі тәрбиешісі атақты шайқы
Арыстанбаб болғанын, ол дүние салғаннан кейін Бұхараға келіп, атақты шайқы
Қожа Юсуф Хамаданидан софылық ілім жайлы дәріс алғанын және дін негізін
қалаушы екенін атап өтті. Орталық мешіттің найб-имамы А.Онайбаев қажы Ахмет
Иассауи уағыздарында адамдарды ізгілікті болуға, ақылгөй, ұстаздың сөзін
аяқ етпеуге шақырады.

Қ.Жұбанов атындағы университеттің филология магистрі М.Балтымова
қазіргі Иассауи хикметтері бүгінгі – ХХІ ғасырдағы қазақ жастарына рухани,
имани бойтұмар, мазмұнының бүгінде актуалді екеніне тоқталып өтті.

Қалалық қазақ тілі қоғамы төрағасының орынбасары Әбдіраш Есмахан
қасиетті жер Түркістан қаласында Қожа Ахмет Иассауи мавзолейіне оқушылармен
барған сапары, алған әсері туралы айтып берді. Дарынды балалар мектебінің
мұғалімі А.Абдулдаева Ахмет Иассауи туралы қысқаша деректерге тоқталды.
Мұсылман әйелдер лигасының Ақтөбе облыстық филиалының төрайымы Құттыбаева
Қализа қажы Хикметтер – адамгершілік тәрбиені терең орнықтыратынын,
тәрбиелік мәні зор екенін айтты.

Сонымен қатар Ғылыми кітап қорынан "Қожа Ахмет Яссауи Хикметтер" атты
кітап көрмесі ұйымдастырылды.

Ахмет Яссауи бабамыздың 2007жылы "Өнер" баспасынан "Диуани хикметі"
қазақшаға аударылып оқырманға ұсынылды. 1993 жылы "Мұраттас" баспасынан
жеке кітап болып жарыққа шықты. Ақтөбелік ақын Е.Дүйсенбаев 2000 жылы Қожа
Ахмет Яссауи "Хикметтерін" қазақшаға аударып, кітап етіп шығарды.

Шара барысында Қ.Жұбанов университетінің ІІ курс студенттері Қожа Ахмет
Иассауидің "15-ші Хикмет, білім алу","87-ші Хикмет, дін туралы" хикметтерін
оқып берді. Домбырашы А.Кенегесов "Ақсақ құлан", Махамбеттің "Жұмыр қылыш"
күйлерін орындады. Дарынды балалар мектебінің оқушылары: жас ақын Ақылбек
Мінәжатдинов өзінің "Қожа Ахмет Иассауиға арнау" өлеңін, "Өсиет" термесін
және М.Қадіржанов "Мекке" әнін шырқады. Теледидардан Қожа Ахмет Яссауи
мавзолейі туралы видеофильм көрсетілді.

Ақсақ Темір әмірімен тұрғызылған Қожа Ахмет Яссауи мавзолейі Қазақстан
бойынша І дәрежелі архитектуралық ескерткіш және ЮНЕСКО –ның қорғауына
алынды.

Қожа Ахмет Яссауи кесенесі, XIV ғасыр

Оңтүстік-Қазақстан облысы: Қожа Ахмет Яссауи кесенесі, XIV ғасыр
Түркістан қаласындағы Ахмет Яссауи ғимараты – орта ғасырлық сәулет
өнерінің көрнекті ескерткіші. Ол XII ғасырда өмір сүрген бүкіл Шығысқа аты
әйгілі көне түркі ақыны, софизмді уағыздаушы Ахмет Яссауидің (Яссы-дан
шыққан деген мағынада) бейітінің басына орнатылған.
Оңтүстік Қазақстанда Сайрам деген жерде туған Ахмет Яссауи сол кездегі
ғылым мен ағартудың орталығы ретінде белгілі болған Отырар қаласында білім
алады да, кейіннен Бұхардағы Юсуп Хамадани басқарған сопылар қауымына
кіріп, дәруіштік мектептен өтеді.
1140 жылы Юсуп Хамадани, кеіннен оның екі мүриті дүние салған соң
қауымды Ахмет Яссауи басқарады. Бірақ көп ұзамай-ақ мәртебелі қызметін
тастап, өзінің туған өлкесіне біржола қайтып оралады. Софизм иддеяларын
уағыздап, өзі де оны берік ұстана отырып, жоқшылықта өмір сүреді. Сондықтан
да, оны жергілікті халық Әзірет Сұлтан деп атап кетеді.
Ахмет Яссауидің уағыздаушы және ақын ретінде атағы кең жайылып, оның
Диуани Хикмат (Даналық жайындағы кітап) атты діни өлеңдер жинағы көне
түркі тілінде жазылғандықтан, жергілікті халыққа түсініктілігі арқасында
талай мәрте қайта көшіріліп, бірнеше рет басылған...
Бұл сияқты уағыздық өлеңдерінің философиялық және діни-мисттикалық
мазмұны, ондағы жақсылыққа, әділеттілікке шақырған үнмен ұласады, халықтың
қайырымдылық сезімін ояту, оны басқа діндегілермен жауласудан сақтандырумен
қатар дін иелерінің ашкөздігін, зұлымдығын әшкерелеумен жалғасып жатады.
Ахмет Яссауидің өлеңдері құнды әдеби ескерткіш, кейіннен қазақ
халқыныі құрамына енген қыпшақ, оғыз, қарлық сияқты көне түркі тайпалары
зерттеудің көзі болып табылады.
Халық аңыздарында Түркістандағы әулиенің аруағын атақты қолбасшы,
бүкіл Шығысты тітіренткен Ақсақ Темірдің айрықша сыйлап өткені айтылады.
Оның әмірімен Ахмет Яссауи қайтыс болғаннан екі жүз жыл кейін қирап бітуге
таянған кішкене ғана мазардың орнына, дүние жүзілік сәулет өнерінің белгілі
ескерткіші орнатылды.
Темірдің өмірін Зафарнама, Жеңіс кітабы авторы Шараф-ад Дин Әли
Мазди растайды. Ескерткіштің салынуын оның Ахмет Яссауидің қабырына зиядат
етіп қайтқан 1397 жылдың аяғындағы оқиғалармен байланыстарыды. Жеңістер
кітабында Темір, сол жылы Яссыда болған кезінде, мұнда өзіне қарайтын
елдердің тегінде Ахмет Яссауидің атына лайық зәулім ғимарат салу жайлы
жарлық берген еді делінеді. Ол ислам дінінің даңқын асыруда, оның кең
таралуына, аса үлкен өлкен басқаруды жеңілдетуге тиіс болған.
ХІV ғасырдың аяғында бұл күмбез біткен соң Әмір Темір көреген Әзірет
Сұлтанның қорын ұйымдастырып, өзі арнайы қол қойып бекіткен. Дегенмен,
Қазандықтың ішкі есіктерінің біріндегі халькаға жазылған 1394-1395 жылдар
Темірдің өзі белгілеп берген. Бұл – ғимараттың басқа бөліктерінің кіндігі.
Темір уйдің ішкі сәні мен салтанаты қалай болуы керегтігін де айтқан.
Қолхаты (грамота) жазылған. Қолхатта Әмір Темір көрегендікпен жаңа
біткен ғимарат туралы ешқашан да, қандай болған жағдайда да сатуға,
жекеменшік секілді ұрпақтан-ұрпаққа уақытша немесе түбегейлі біреуге беруге
болмайтынын қатты ескерткен.
Ғимараттың кіре беріс есігінің ішкі маңдайшасында қазірге дейін жақсы
сақталған жазудан мынадай сөздерді оқуға болады: Бұл әулие мекен алла
тағаланың рахымы жауған падиша Әмір-Темір Көрегеннің жарлығы
бойынша орнатылды... Алла тағала оның әмірінің ғасырлар жасауына нәсіп
етсін!
Қожа Ахмет Иассауи кесенесі талай ғасырдан бері мұсылманшылықтың алтын
бесігі болып келеді. Оны бүкіл қазақ жұрты, түркі әлемі ерекше қасиет
тұтады.Қожа Ахмет Иассауи кесенесі – түркі әлемінің рухани орталығы.
Қорық – мұражай алып жатырған жердің жалпы көлемі 90 га. Қорық –
мұражай Қожа Ахмет Иассауи кесенесімен бірге Үлкен қылует (жер асты мешіті,
XII ғ.), Сегіз қырлы кесене (XIV-XVI ғғ.), Ұлықбектің қызы, Әбілхайыр
ханның зайыбы Рабиға Сұлтан Бегім кесенесі (XV ғ.), Шығыс моншасы (XVI-XVII
ғ.), Есімхан кесенесі, Жұма мешіті т.б. археологиялық, тарихи, сәулет және
бейнелеу өнерінің үздік ескерткіштерін қамтиды.
Қорық – мұражай құрамына кіретін 20 жуық археологиялық, тарихи және
сәулет ескерткіштерін қайта қалпына келтіру және оларды ашық аспан
астындағы музейге айналдыру Казреставрация Республикалық мемлекеттік
кәсіпорны атқаруда.
Ахмет Яссауи ескерткіші – Орта Азия мен Қазақстандағы біздің занамызыға
дейін сақталған ең зәулім күмбезді, қыштан соғылған ғимарат. Оның
көлдененеңі – 46,5 м, ұзындығы – 62,5 м. Сыртқы көрінісі симметриялы жинақы
келген бұл құрылысқа үлкенді-кішілі 35 залдар мен бөлмелер сыйып тұр.
Олардың барлығы бір-бірімен қос қабатты 8 дәлізбен және әр түрлі өтпелі
баспалдақтармен жалғасып жатады.
Ахмет Яссауи ғимаратының құрылымындағы тағы бір ерекшелік: Қазандықты
қоршаған блоктар-залдар мен бөлмелер күмбезді мызғытпай ұстап тұратын тіреу
(контрфорс) іспетті. Қабырғаның қалындығын белгілегенде де үйдің берік
тұруы көзделген. Ғимараттың павильондарда бөлінуі олардың әрқайсысынің
салмағы өзіне түсіру ниетінен туған. Үйдің қаңқасы түрліше қиюластырылған
доға немесе күмбез тәрізді элементтерден құрылады, бұл әдіс кейін Орта Азия
мен Қазақстан архитектурасында одан әрі дамытылды.
Бөлмелердің ішкі төбесі мен кіші күмбездеріненбастап, үйдің барлық
бөлігі төрт бұрышты, сапалы күйдірілген 25х25х5 см және 26х26х6 см, қыштан
қалаңған. Бұларды бір-бірімен байланыстыру үшін (ғаныш) ерітіндісі
пайдаланылған. Аса мұқиятпен жасалған құрылым, ғимараттың жалпы схеманынң
дәлдігі, құрылыс материалдары мен жұмыстарының сапалалығы үйдің ғасырлар
бойы тапжылмай мығым тұруын қамтамасыз еткен. Темір дәуірінің сәулет
өнеріне сай ескерткіш геометриялық өсімдік іспеттес ою-өрнектермен және
жазу-суреттермен безендірілген. Тепе-теңдіктің кемелденген сәтімен ерекше
көз тартатын сол жақ қанат сол кездегі сәулетші-құрысшылар талғамының
жоғары дәрежеде болғандығын танытқандай.
Сол жақ қабырғанының үйлесім тапқан тұстары сұлу иіндер мен сүбеленіп,
бояуы
қанық өсімдік өрнектерімен безендіріліп алты қырлы майоликалы
тақшалармен тысталған.
Бүйір жазықтары (батыс және шығыс) түррлі түсті күйдірілген әшекейлі
қыштармен көмкерілген. Көгілдір тақталармен өрілген геометриялық
өрнектер (гирих) өте айқын, бояу ренінің үйлесімен айнла қоршаған нәзік
сызықтар шашыратпай тұтас композицияға үндестіріп тұр.
Ғимараттың оң жақ порталы бөлігінің басқа қабырғаларының биіктігі 13
метр келетін жоғары жағында екі 2,5 м келетін эпиграфикалық басқұр
берілген. Ол құран сурелерінен тұратын сөздер геометриялық өрнектермен
үйлесім тапқан.
Қабырғалардың төменгі жағы бес-бұрышты қыш тақшаймен қаланып, жұлдыз
іспеттес өрнектермен көмкерілген.
Ескерткішті тұрғызған шеберлер өздері қарастырған архитектуралық және
құрылымдық шешімдері күмбездің ішін сталактиттермен қабырға әшекеәлерімен
үйлестіре білген.
Ғимарат негізгі орталық зал болып табылатын қазандықтың айналасына
топтасқан әр түрлі мақсатта бірнеше жайлардан тұрады. Бұл – Ахмет Яссауи
бейіті немесе қабырғахана, асхана қызметшілер бөлмелері. Қазандық –
комплекстегі ең сәулет зал. Бұл диаметрі 18,2 метрге жуық шар конус формалы
асқақ күмбезден жабылған. Яғни жобалық шешімдерге сай келеді. Қазандық
қабырғаларының дәл төбесінен ұштары төмен төнген қатпар-қатпар сталактиттер
биіктігі 39 метрлік ақ күмбезге барынша сұлу, мейлінше асқақтық көрік беріп
тұр. Залдың нақ ортасында аңыз бойынша Түркістаннан 25 шақырым жердегі
Қарнақ қыстағында жеті металдың қосындысынан құйылған алып тай қазан
тұрған.
Ғимаратқа кірер бас қақпаға қарама-қарсы төргі бетте (Қазандықпен
зиратханадан сон) қабірхана - Ахмет Яссауидің бейіті орналасқан. Бұл төрт
бұрышты (7,5х7,5 м), қабырғаларында таяздау қуыстары бар кең бөлме.
Орталығында ақ-жасыл тастармен (3,25х1,2х2,2) тысталған биік сағана тұр.
Кезінде бұл жерге ешкім жіберілмеген. Қабірханаға кірер босағада ғана құран
оқылатын болған.
Мешіт ғимараттағы құрылысы, нақыш безендерімен аса тартымды.
Жоспардағы кейпі төрт бұрыштылау (6,4х9,4 м), жарық түсетін көздері мол
күмбезден тұрады. Мешіттің ішкі интерьері де арнайы ізденістен туған. Кең
иықтығ сүйір ұшты иіндермен тұтасқан, қырлы сталактиттермен жабылған, алты
ұшты өрнектермен геометриялық дәлдікке өрілген.
Мешіттің михрабы (Мекеге бағышталған мешіт иіні) құбылаға қараған иіні
негізінен көгілдір ренде оюланған. Мұнда тік-төрт бұрыштар мен үшкір
иіндердің көгілдір өңіндегі жазулар сан алуан реңді өсімдік өрнектермен
сабақтасып жатыр. Алтын түсті бояуларын шуда жіптей иірімі көзге шалынады.
Міне, осындай өрнек қоюлығы мен ізденісінің сол архитектурамен жымдаса
сүбеленуі тағы да Темір дәуірін заманына саяды. Үлкен және Кіші Ақсарай деп
аталуына сай екі залдан тұрады. Кітапхана, құдықхана және өзге бөлмелері
екі қабатты иіндер болып салынған да, өзара баспалдақтармен жалғасып жатыр.
XVI-XVIII ғасырларда, Түркістан қаласы Ұлы жүз, Орта жүз хандарының
орталығына айналған шақта, осы Ақсарай хана сарайы ретінде пайдаланылған.
Кітапхана, Кіші Ақсарай секілді қазандықтың екінші иығынан яғни батыс
бөлігінен орын алған. Ал, құдықхана мен асхана кіре беріс қақпаның екі
қанатында.
Ахмет Яссауи мавзолей-мешіті мейлінше тамаша қол өнер шығармаларының
үлкен бір қоймасы іспеттес. Мәселен, қазандар, құйма майшамдар,
шырағдандар, үлкен ту, алтын-күміс жалатылған, ағаш оюмен әрленген үлкенді-
кішілі есіктерді айта аламыз.
Тай қазан – бірлік пен қонақжайлық символы. Онық диаметрі – 2,4
метрде, салмағы – екі тонна. Қазанның көлемі кең болуы көне түркі
тайпаларының діни сеніміне байланысты – қазан ернеуі түреген тұрған кісінің
иегімен тұстас болуға тиіс деген ұғымнан туған.
Тай қазанның үстінгі жиегіндегі үш қатарлы белбеулі безендер сан алуан
өсімдік іспеттес ою-өрнекпен нақышталған да көне араб жазуларымен толысқан.
Бірінші қатардағы жазулар Ахмет Яссауи ескерткіші үшін су құйылатын қазан
ретінде Темірдің сыйға тартқанын айтса, ортаңғы қатарда Мерейің үстем
болсын! және 1399 жылы Тебриздік шебер Абду-л Әзиз ибн Шарафуддиннің
соққаны жайлы жазылған. Ал, төменгі белбеуде Алла-ақбар деген қорытынды
бар. Қазақ құлақтары Лотос қауызы іспеттес шығыңқы дөңес боп біткен. 1934
жылдан бері бұл тай қазан Ленинградтағы (қазіргі Санкт-Петербург, Ресей)
мемлекеттік Эрмитажда сақталанған. Былтырғы жылдары қазақ үкіметі бқл тай
қазанды мемлекетімізге оралдырды.
Тағы да Темірдің сыйы шырағданның сүбелі тұлғасы, өсімдік тектес нәзік
өрнектердің сәнді жарасымы, алтын-күміс жалатылған жазулар бұйымға
қайталанбас тұтастық сыйлаған. Мұндағы жазулар 1397 жылы Изуддин ибн
Таджуддин шебердің жасағандығын баяндайды. Мейлінше жоғары сауаттылықтан
нәзік көркемдік талғамнан туған ғимараттың барлық есігі, әсіресе қазандық
пен қабірхана қақпаларына, ең таңдаулы ағаштар іріктелген де ол сүйекпен
нақышиалған. Есіктер мен кебір сәулет бөлшектерінде дәстүрлі қазақ ою-
өрнектерінің сарыны сезіледі.
Ахмет Яссауи ғимараты Темір дәуірінің айтулы төрт ескерткішінен, олар
– Шахрисябздегі Ақсарай, Доруссиядат (Темір әулетінің ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.