Қазақстанның табиғат жағдайы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І.ТАРАУ Қазақстанның табиғат жағдайы ... ... ... ... ... ... ..4.21
1.1. Қазақстандағы жер бедерінің ерекшеліктері ... ... ..4.6
1.2. Климаттық белдеулерге сипаттама ... ... ... ... ... ..7.10
1.3. Қазақстанның жер қоры ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11.13
1.4. Қазақстандағы су қоры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14.21
ІІ.ТАРАУ Қазақстандағы шөледену процесі ... ... ... ... ... ..22.33
2.1. Шөлдену процесінің негізгі себептері ... ... ... ... ...22.27
2.2. Қазақстандағы шөлді аймақтар ... ... ... ... ... ... ...28.29
2.3. Шөлдену процесімен күресу жолдары ... ... ... ... ...30.33
ІІІ.ТАРАУ Қазақстанда қалыптасқан экологиялық ахуалдар..34.55
3.1. Топырақ экологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34.42
3.2. Өсімдіктер мен жануарлар экологиясы ... ... ... ... 43.49
3.3. Қазақстандағы ормандардың экологиясы ... ... ... 50.52
3.4. Қазақстандағы қалыптасқан экологиялық мәселелерді шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53.55
ІҮ Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56.61
Ү Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... .62.64
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І.ТАРАУ Қазақстанның табиғат жағдайы ... ... ... ... ... ... ..4.21
1.1. Қазақстандағы жер бедерінің ерекшеліктері ... ... ..4.6
1.2. Климаттық белдеулерге сипаттама ... ... ... ... ... ..7.10
1.3. Қазақстанның жер қоры ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11.13
1.4. Қазақстандағы су қоры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14.21
ІІ.ТАРАУ Қазақстандағы шөледену процесі ... ... ... ... ... ..22.33
2.1. Шөлдену процесінің негізгі себептері ... ... ... ... ...22.27
2.2. Қазақстандағы шөлді аймақтар ... ... ... ... ... ... ...28.29
2.3. Шөлдену процесімен күресу жолдары ... ... ... ... ...30.33
ІІІ.ТАРАУ Қазақстанда қалыптасқан экологиялық ахуалдар..34.55
3.1. Топырақ экологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34.42
3.2. Өсімдіктер мен жануарлар экологиясы ... ... ... ... 43.49
3.3. Қазақстандағы ормандардың экологиясы ... ... ... 50.52
3.4. Қазақстандағы қалыптасқан экологиялық мәселелерді шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53.55
ІҮ Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56.61
Ү Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... .62.64
КІРІСПЕ
Қазақстан аумағы батысында Каспий теңізі мен Еділ сағасынан, Шығысында Алтай жоталарына дейін, ал солтүстігінде орал таулары мен Батыс Сібір жазықтығынан, оңтүстігінде Орта Азия шөлдері мен Тянь-Шань қарлы шыңдарына дейінгі ұланғайыр кеңістікті алып жатыр. Қазақстан алуан түрлі бай табиғатымен ерекшеленеді. Мұнда қатаң Сібір мен қапырық Орта Азия, таулы ормандар мен шөлдер, Кең жазира жазықтар мен Тянь-Шань қарлы шыңдарына дейінгі ұланғайыр кеңістікті алып жатыр. Қазақстанның жер бедерінің құрылымы әркелкі. Республика ауданының 1/3 бөлігі биіктігі 27 метрдей (Каспий маңы ойпатты) 100-200 метрге дейінгі жазықтар мен ойпаттар алып жатыр. Жалпы Қазақстанның жері Солтүстік және Батыс жақтанШығыс пен Оңтүстік-Шығысқа қарай биіктей береді. Республиканың негізгі бөлігін құмды шөлдер алып жатыр. Қазақстан қоңыржай белдеудің оңтүстігінде орналасқан. Оның Еуразиялық ішкі аймақтарында орналасуы мұхиттардан, әсіресе Атлант мұхитынан алыс болуы, климаттық щұғыл континентальді болуына әсер етеді. Бұл ауа температурасының кенет өзгеруіне, ауаның өте құрғақ, жауын-шашын мөлшерінің өте аз түсуімен сипатталады. Республиканың солтүстігінде күннің түсу ұзақтығы орта шамамен алғанда жылына 200 сағат құрайды, оңтүстікте – 300 сағат. Ашық күндер саны жылына Солтүстікте 120, оңтүстікте 260 күн, бұлтты күндер саны солтүстікте 60, Оңтүстікте 10 күн. Осыдан орай жиынтық күн радиациясы Сотүстіктен оңтүстікке қарай өледі: қыста 50-ден 200 МДЖ/м²-ге дейін, жазда 650-ден 800 МДЖ/м²-ге дейін. Қазақстан климатының қалыптасуына ауа ағындарының қозғалысы үлкен әсер етеді. Атлант мұхитынан келген ауа өзімен жауын-шашын алып келіп, қыста ауа температурасын жоғарылатып, жазда төмендетеді. Арктикадан ылғалы аз, әрі өте суық ауа ағындары келеді. Қазақстанда ауа температурасының амплитуда көрсеткіші жоғары. Қазақстан жеріне түсетін жауын-шашынның мөлшері онша көп емес. Қазақстанның Солтүстігінде 300-400 мм жауын-шашын түссе, оңтүстіктің кейбір аудандарында оның мөлшері 100 мм-ден аспайды.
Қазақстан жері қыс маусымында Сібір антициклонының тармағы мен азорлық ядросының ықпалына жиі ұшырап отырады. Осыған байланысты республиканың солтүстігінде Оңтүстік Батыс және батыс, ал жазда Солтүстік-батыс бағыттан соғатын жел биыл келеді. Қазақстандағы шөлейттену процесіне осы аталған антициклондардың ықпалы өте әсер етеді. Қазақстандағы атмосфераның процестер Солтүстік жарты шардың Атлантика – Еуразия секторының 3 түрлі аумақты айналымы ықпалымен қалыптасады. Егерде циклондар мен антициклондардың алмасу жолдары елдік бағытпен өтсе, онда ол елдік бағыттағы айналым делінеді. Елдік бағыттағы айналым кезінде Қазақстанның көпшілік бөлігінде жауын-шашынның мөлшері кеміп ауа температурасы жоғарылайды. Еуропадағы айналым кезінде республикаға суық ауа массаларының енуі жиілейді. Сібірлік айналымда – оңтүстіктен тарайтын жылы ауа массалары ұлғайып, ауа температурасы жоғарылайды, жауын-шашын кемиді.
Республикадағы шөлейттену процесіне жер бедерінің әр тектілігі де әсер етуде. Шөлейт (шөлейтті дала) климаттың белдем, немесе қуаң дала Қазақстанның Орта бөлігіндегі жазық өңірді алып жатыр. Жылдық жауын-шашын мөлшері оңтүстікке қарай 279 метрден 153 метрге дейін кемиді, оның 43-27 % жылдың суық маусымында түседі. Тұрақты қар жамылғысы 120 күндей сақталады. Қар жамылғысының қалыңдығы батыстан-шығысқа қарай 20 см-ден 60 см-ге артады.Ауаның орташа температурасы 25 °С –тан жоғары күндер саны 30-45, 35 °С –тан жоғарғысы – 10-20 күн. Вегетациялық өсіп-өну кезеңінің ұзақтығы 170-200 тәулік. Қыста қатал, ауа-райы құбылмалы келеді, жазғы ыстық, рациацияның жиынтық мөлшері тым жоғары. Аңызақ лебі кейбір жылдары айына 27-29 күнге созылады. Шөл клиамттық белдемі Қазақстанның жазық өңірінің көп бөлігін қамтиды. Ол 3 типке ажыратылады: сазды шөл, құмды шөл және тасты шөл. Орташа жылдық температурасы 3-13°С. Жылдық жауын-шашын мөлшері 81-84 мм. Қазақстан жазықтарының оңтүстік бөлігінің барлығын шөл даласы (құмдауытты, саздаулы, тастақты және сортаңды шөлдер) алып жатыр. Құмдауытты шөлдерде жусанның бірнеше түрі, сол сияқты қияқ, бидайық, елелек, изен сияқты өсімдіктердің бірнеше түрі және аласа бұталар (жұзім, теріскей, қылша. таспа) өседі. Шөл даласында жатқан жоңғар алатауы мен Тянь-Шань тауларының тау беткейлік жазықтары шөлге ұқсас Шөлейи далада дала мен шөл жануарлары кездеседі. Шөл даласының жануарлар дүниесі өзгеше.
Қазақстан аумағы батысында Каспий теңізі мен Еділ сағасынан, Шығысында Алтай жоталарына дейін, ал солтүстігінде орал таулары мен Батыс Сібір жазықтығынан, оңтүстігінде Орта Азия шөлдері мен Тянь-Шань қарлы шыңдарына дейінгі ұланғайыр кеңістікті алып жатыр. Қазақстан алуан түрлі бай табиғатымен ерекшеленеді. Мұнда қатаң Сібір мен қапырық Орта Азия, таулы ормандар мен шөлдер, Кең жазира жазықтар мен Тянь-Шань қарлы шыңдарына дейінгі ұланғайыр кеңістікті алып жатыр. Қазақстанның жер бедерінің құрылымы әркелкі. Республика ауданының 1/3 бөлігі биіктігі 27 метрдей (Каспий маңы ойпатты) 100-200 метрге дейінгі жазықтар мен ойпаттар алып жатыр. Жалпы Қазақстанның жері Солтүстік және Батыс жақтанШығыс пен Оңтүстік-Шығысқа қарай биіктей береді. Республиканың негізгі бөлігін құмды шөлдер алып жатыр. Қазақстан қоңыржай белдеудің оңтүстігінде орналасқан. Оның Еуразиялық ішкі аймақтарында орналасуы мұхиттардан, әсіресе Атлант мұхитынан алыс болуы, климаттық щұғыл континентальді болуына әсер етеді. Бұл ауа температурасының кенет өзгеруіне, ауаның өте құрғақ, жауын-шашын мөлшерінің өте аз түсуімен сипатталады. Республиканың солтүстігінде күннің түсу ұзақтығы орта шамамен алғанда жылына 200 сағат құрайды, оңтүстікте – 300 сағат. Ашық күндер саны жылына Солтүстікте 120, оңтүстікте 260 күн, бұлтты күндер саны солтүстікте 60, Оңтүстікте 10 күн. Осыдан орай жиынтық күн радиациясы Сотүстіктен оңтүстікке қарай өледі: қыста 50-ден 200 МДЖ/м²-ге дейін, жазда 650-ден 800 МДЖ/м²-ге дейін. Қазақстан климатының қалыптасуына ауа ағындарының қозғалысы үлкен әсер етеді. Атлант мұхитынан келген ауа өзімен жауын-шашын алып келіп, қыста ауа температурасын жоғарылатып, жазда төмендетеді. Арктикадан ылғалы аз, әрі өте суық ауа ағындары келеді. Қазақстанда ауа температурасының амплитуда көрсеткіші жоғары. Қазақстан жеріне түсетін жауын-шашынның мөлшері онша көп емес. Қазақстанның Солтүстігінде 300-400 мм жауын-шашын түссе, оңтүстіктің кейбір аудандарында оның мөлшері 100 мм-ден аспайды.
Қазақстан жері қыс маусымында Сібір антициклонының тармағы мен азорлық ядросының ықпалына жиі ұшырап отырады. Осыған байланысты республиканың солтүстігінде Оңтүстік Батыс және батыс, ал жазда Солтүстік-батыс бағыттан соғатын жел биыл келеді. Қазақстандағы шөлейттену процесіне осы аталған антициклондардың ықпалы өте әсер етеді. Қазақстандағы атмосфераның процестер Солтүстік жарты шардың Атлантика – Еуразия секторының 3 түрлі аумақты айналымы ықпалымен қалыптасады. Егерде циклондар мен антициклондардың алмасу жолдары елдік бағытпен өтсе, онда ол елдік бағыттағы айналым делінеді. Елдік бағыттағы айналым кезінде Қазақстанның көпшілік бөлігінде жауын-шашынның мөлшері кеміп ауа температурасы жоғарылайды. Еуропадағы айналым кезінде республикаға суық ауа массаларының енуі жиілейді. Сібірлік айналымда – оңтүстіктен тарайтын жылы ауа массалары ұлғайып, ауа температурасы жоғарылайды, жауын-шашын кемиді.
Республикадағы шөлейттену процесіне жер бедерінің әр тектілігі де әсер етуде. Шөлейт (шөлейтті дала) климаттың белдем, немесе қуаң дала Қазақстанның Орта бөлігіндегі жазық өңірді алып жатыр. Жылдық жауын-шашын мөлшері оңтүстікке қарай 279 метрден 153 метрге дейін кемиді, оның 43-27 % жылдың суық маусымында түседі. Тұрақты қар жамылғысы 120 күндей сақталады. Қар жамылғысының қалыңдығы батыстан-шығысқа қарай 20 см-ден 60 см-ге артады.Ауаның орташа температурасы 25 °С –тан жоғары күндер саны 30-45, 35 °С –тан жоғарғысы – 10-20 күн. Вегетациялық өсіп-өну кезеңінің ұзақтығы 170-200 тәулік. Қыста қатал, ауа-райы құбылмалы келеді, жазғы ыстық, рациацияның жиынтық мөлшері тым жоғары. Аңызақ лебі кейбір жылдары айына 27-29 күнге созылады. Шөл клиамттық белдемі Қазақстанның жазық өңірінің көп бөлігін қамтиды. Ол 3 типке ажыратылады: сазды шөл, құмды шөл және тасты шөл. Орташа жылдық температурасы 3-13°С. Жылдық жауын-шашын мөлшері 81-84 мм. Қазақстан жазықтарының оңтүстік бөлігінің барлығын шөл даласы (құмдауытты, саздаулы, тастақты және сортаңды шөлдер) алып жатыр. Құмдауытты шөлдерде жусанның бірнеше түрі, сол сияқты қияқ, бидайық, елелек, изен сияқты өсімдіктердің бірнеше түрі және аласа бұталар (жұзім, теріскей, қылша. таспа) өседі. Шөл даласында жатқан жоңғар алатауы мен Тянь-Шань тауларының тау беткейлік жазықтары шөлге ұқсас Шөлейи далада дала мен шөл жануарлары кездеседі. Шөл даласының жануарлар дүниесі өзгеше.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Чигаркин А.В., Таланов Е.А., Достай Ж.Д., Павличенко Л.М.
«Зонирования территории Казахстана по интенсивности проявлений опустынивания на основе статистических эколого-экономических данных». «Хабаршы» геогр. Сериясы №1 Алматы
«Әль-Фараби атындағы Қаз ҰУ-і»
2. Под. Ред. А.А. Смаилова «Қазақстан 1991-2001 годы».
Информационно-аналитический сборник: Алматы. Агентство РК по
статистике.
3. Бейсенова Ә. «Экология және табиғатты тиімді пайдалану»
Атамекен. 2006ж. 12 ақпан
4. Бүгінгі Қазақстанның экологиялық проблемалары. Экокурьер. 2006 ж. 1 наурыз
1. Ақбалова А.Ж., Сайнова Г.Ә. «Экология оқу құралы» - Алматы «Бастау» 2003 ж.
2. Остановить пустыню «Борьба с опустыниваниям в РК». Экокурьер 2005 г. 10 июня.
3. Е. Жамалбеков, Р. Білдебаева «Топырақ және топырақ географиясы мен экологиясы». Оқу құралы Алматы: 2004 ж.
4. Бейсенова Ә.С., Самақова А.Б., Есполов Т.И., Шілдебаев Ж.Б. «Экология және табиғатты тиімді пайдалану», оқулық – Алматы: 2004 ж.
5. Биғанов А., Жамалбеков Е., Білдебаева Р. «Қазақстанның топырағы және оның экологиясы». Алматы 1995 ж.
6. Бейсенова Ә.С., Ж.Б.Шілдебаев, Г.З. Сауытбекова. «Экология», оқулық – Алматы: 2001 ж.
7. Асқарова Ұ.Б. «Экология және қоршаған ортаны қорғау» оқу құралы. Алматы 2004 ж.
8. Төлегенұлы Ш. «Қазақстандағы жер асты сулары». Заман Қазақстан. 3 қазан 1991 ж.
9. В.М.Чупахин. «Физическая география Казахстана» Алматы мектеп. 1968 г.
10. Г.М. Жаналиева, Г.И. Будникова, Е.И. Веселев «Физическая география Республики Казахстан»
11. Бейсенова Ә.С. «Исследования природы Казахстана» Алма-Ата 1979 г.
12. Под. Ред. В.А.Ковды, Б.Г. Розанова М. Выс шк. 1988 г. «Почвоведения»
13. А.А. Роде, В.И.Смирнов учеб. М. Выс шк. 1982 г. «Почвоведения»
14. В.В. Добровольский. М. Просвещение. 1976 г. «География почв с основами почвоведение»
15. Ж. Достайұлы «Жалпы гидрология» 1996 ж. Алматы
16. Ж. Достайұлы «Табиғат суларын ластанудан және сарқылудан сақтау». Алматы 1993 ж.
17. Омаров С. «Қазақстанның өзендері мен көлдері» Алматы 1975 ж.
18. «Экология и экономика» Алматы, қаржы, қаражат, 1997 ж.
19. Бейсенова Ә.С. «Экология», Алматы 2001 ж.
20. П.А. Кузнецов «Экология и будущее» изд. МГУ. 1988 г.
21. Глазовская М.А. «Общая почвоведения и география почв», учебник. М. Высшая школа. 1989 г.
22. Бродский, А.Константинович «Жалпы экологияның қысқаша курсы», Алматы ғылым 1998 ж.
23. Т.Қалыбеков «Экология және ашық кен», Алматы Қазақстан. 1988 ж.
24. Ж. Шілдебаев «Қызықты экология», Алматы. Ы.Алтынсарин
2000 ж.
25. Ковшаров А.Ф. «Заповедники Казахстана» Алматы 1989 г.
26. Мырзабеков Ж.М. «Особо охраняемые природные территории Казахстана: экология, биоразнообразие и перспективы развития их сети» Алматы 1980 г.
27. Чигаркин А.В. «Памятники природы Казахстана» Алматы 1980 г.
28. Чигаркин А.В. «Геоэкология и охрана природы Казахстана» Алматы 2003 г.
1. Чигаркин А.В., Таланов Е.А., Достай Ж.Д., Павличенко Л.М.
«Зонирования территории Казахстана по интенсивности проявлений опустынивания на основе статистических эколого-экономических данных». «Хабаршы» геогр. Сериясы №1 Алматы
«Әль-Фараби атындағы Қаз ҰУ-і»
2. Под. Ред. А.А. Смаилова «Қазақстан 1991-2001 годы».
Информационно-аналитический сборник: Алматы. Агентство РК по
статистике.
3. Бейсенова Ә. «Экология және табиғатты тиімді пайдалану»
Атамекен. 2006ж. 12 ақпан
4. Бүгінгі Қазақстанның экологиялық проблемалары. Экокурьер. 2006 ж. 1 наурыз
1. Ақбалова А.Ж., Сайнова Г.Ә. «Экология оқу құралы» - Алматы «Бастау» 2003 ж.
2. Остановить пустыню «Борьба с опустыниваниям в РК». Экокурьер 2005 г. 10 июня.
3. Е. Жамалбеков, Р. Білдебаева «Топырақ және топырақ географиясы мен экологиясы». Оқу құралы Алматы: 2004 ж.
4. Бейсенова Ә.С., Самақова А.Б., Есполов Т.И., Шілдебаев Ж.Б. «Экология және табиғатты тиімді пайдалану», оқулық – Алматы: 2004 ж.
5. Биғанов А., Жамалбеков Е., Білдебаева Р. «Қазақстанның топырағы және оның экологиясы». Алматы 1995 ж.
6. Бейсенова Ә.С., Ж.Б.Шілдебаев, Г.З. Сауытбекова. «Экология», оқулық – Алматы: 2001 ж.
7. Асқарова Ұ.Б. «Экология және қоршаған ортаны қорғау» оқу құралы. Алматы 2004 ж.
8. Төлегенұлы Ш. «Қазақстандағы жер асты сулары». Заман Қазақстан. 3 қазан 1991 ж.
9. В.М.Чупахин. «Физическая география Казахстана» Алматы мектеп. 1968 г.
10. Г.М. Жаналиева, Г.И. Будникова, Е.И. Веселев «Физическая география Республики Казахстан»
11. Бейсенова Ә.С. «Исследования природы Казахстана» Алма-Ата 1979 г.
12. Под. Ред. В.А.Ковды, Б.Г. Розанова М. Выс шк. 1988 г. «Почвоведения»
13. А.А. Роде, В.И.Смирнов учеб. М. Выс шк. 1982 г. «Почвоведения»
14. В.В. Добровольский. М. Просвещение. 1976 г. «География почв с основами почвоведение»
15. Ж. Достайұлы «Жалпы гидрология» 1996 ж. Алматы
16. Ж. Достайұлы «Табиғат суларын ластанудан және сарқылудан сақтау». Алматы 1993 ж.
17. Омаров С. «Қазақстанның өзендері мен көлдері» Алматы 1975 ж.
18. «Экология и экономика» Алматы, қаржы, қаражат, 1997 ж.
19. Бейсенова Ә.С. «Экология», Алматы 2001 ж.
20. П.А. Кузнецов «Экология и будущее» изд. МГУ. 1988 г.
21. Глазовская М.А. «Общая почвоведения и география почв», учебник. М. Высшая школа. 1989 г.
22. Бродский, А.Константинович «Жалпы экологияның қысқаша курсы», Алматы ғылым 1998 ж.
23. Т.Қалыбеков «Экология және ашық кен», Алматы Қазақстан. 1988 ж.
24. Ж. Шілдебаев «Қызықты экология», Алматы. Ы.Алтынсарин
2000 ж.
25. Ковшаров А.Ф. «Заповедники Казахстана» Алматы 1989 г.
26. Мырзабеков Ж.М. «Особо охраняемые природные территории Казахстана: экология, биоразнообразие и перспективы развития их сети» Алматы 1980 г.
27. Чигаркин А.В. «Памятники природы Казахстана» Алматы 1980 г.
28. Чигаркин А.В. «Геоэкология и охрана природы Казахстана» Алматы 2003 г.
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 58 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 58 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... .3
І-ТАРАУ Қазақстанның табиғат жағдайы ... ... ... ... ... ... ..4-21
1. Қазақстандағы жер бедерінің ерекшеліктері ... ... ..4-6
2. Климаттық белдеулерге сипаттама ... ... ... ... ... ..7-10
3. Қазақстанның жер қоры ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11-13
4. Қазақстандағы су қоры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14-21
ІІ-ТАРАУ Қазақстандағы шөледену процесі ... ... ... ... ... ..22-33
1. Шөлдену процесінің негізгі себептері ... ... ... ... ...22-27
2. Қазақстандағы шөлді аймақтар ... ... ... ... ... ... ...28-29
2.3. Шөлдену процесімен күресу жолдары ... ... ... ... ...30-33
ІІІ-ТАРАУ Қазақстанда қалыптасқан экологиялық ахуалдар..34-55
1. Топырақ экологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34-42
2. Өсімдіктер мен жануарлар экологиясы ... ... ... ... 43-49
3. Қазақстандағы ормандардың экологиясы ... ... ... 50-52
4. Қазақстандағы қалыптасқан экологиялық мәселелерді шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53-55
ІҮ Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56-61
Ү Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... .62-64
КІРІСПЕ
Қазақстан аумағы батысында Каспий теңізі мен Еділ сағасынан, Шығысында
Алтай жоталарына дейін, ал солтүстігінде орал таулары мен Батыс Сібір
жазықтығынан, оңтүстігінде Орта Азия шөлдері мен Тянь-Шань қарлы шыңдарына
дейінгі ұланғайыр кеңістікті алып жатыр. Қазақстан алуан түрлі бай
табиғатымен ерекшеленеді. Мұнда қатаң Сібір мен қапырық Орта Азия, таулы
ормандар мен шөлдер, Кең жазира жазықтар мен Тянь-Шань қарлы шыңдарына
дейінгі ұланғайыр кеңістікті алып жатыр. Қазақстанның жер бедерінің
құрылымы әркелкі. Республика ауданының 13 бөлігі биіктігі 27 метрдей
(Каспий маңы ойпатты) 100-200 метрге дейінгі жазықтар мен ойпаттар алып
жатыр. Жалпы Қазақстанның жері Солтүстік және Батыс жақтанШығыс пен
Оңтүстік-Шығысқа қарай биіктей береді. Республиканың негізгі бөлігін құмды
шөлдер алып жатыр. Қазақстан қоңыржай белдеудің оңтүстігінде орналасқан.
Оның Еуразиялық ішкі аймақтарында орналасуы мұхиттардан, әсіресе Атлант
мұхитынан алыс болуы, климаттық щұғыл континентальді болуына әсер етеді.
Бұл ауа температурасының кенет өзгеруіне, ауаның өте құрғақ, жауын-шашын
мөлшерінің өте аз түсуімен сипатталады. Республиканың солтүстігінде күннің
түсу ұзақтығы орта шамамен алғанда жылына 200 сағат құрайды, оңтүстікте –
300 сағат. Ашық күндер саны жылына Солтүстікте 120, оңтүстікте 260 күн,
бұлтты күндер саны солтүстікте 60, Оңтүстікте 10 күн. Осыдан орай жиынтық
күн радиациясы Сотүстіктен оңтүстікке қарай өледі: қыста 50-ден 200 МДЖм²-
ге дейін, жазда 650-ден 800 МДЖм²-ге дейін. Қазақстан климатының
қалыптасуына ауа ағындарының қозғалысы үлкен әсер етеді. Атлант мұхитынан
келген ауа өзімен жауын-шашын алып келіп, қыста ауа температурасын
жоғарылатып, жазда төмендетеді. Арктикадан ылғалы аз, әрі өте суық ауа
ағындары келеді. Қазақстанда ауа температурасының амплитуда көрсеткіші
жоғары. Қазақстан жеріне түсетін жауын-шашынның мөлшері онша көп емес.
Қазақстанның Солтүстігінде 300-400 мм жауын-шашын түссе, оңтүстіктің кейбір
аудандарында оның мөлшері 100 мм-ден аспайды.
Қазақстан жері қыс маусымында Сібір антициклонының тармағы мен
азорлық ядросының ықпалына жиі ұшырап отырады. Осыған байланысты
республиканың солтүстігінде Оңтүстік Батыс және батыс, ал жазда Солтүстік-
батыс бағыттан соғатын жел биыл келеді. Қазақстандағы шөлейттену процесіне
осы аталған антициклондардың ықпалы өте әсер етеді. Қазақстандағы
атмосфераның процестер Солтүстік жарты шардың Атлантика – Еуразия
секторының 3 түрлі аумақты айналымы ықпалымен қалыптасады. Егерде циклондар
мен антициклондардың алмасу жолдары елдік бағытпен өтсе, онда ол елдік
бағыттағы айналым делінеді. Елдік бағыттағы айналым кезінде Қазақстанның
көпшілік бөлігінде жауын-шашынның мөлшері кеміп ауа температурасы
жоғарылайды. Еуропадағы айналым кезінде республикаға суық ауа массаларының
енуі жиілейді. Сібірлік айналымда – оңтүстіктен тарайтын жылы ауа массалары
ұлғайып, ауа температурасы жоғарылайды, жауын-шашын кемиді.
Республикадағы шөлейттену процесіне жер бедерінің әр тектілігі де әсер
етуде. Шөлейт (шөлейтті дала) климаттың белдем, немесе қуаң дала
Қазақстанның Орта бөлігіндегі жазық өңірді алып жатыр. Жылдық жауын-шашын
мөлшері оңтүстікке қарай 279 метрден 153 метрге дейін кемиді, оның 43-27 %
жылдың суық маусымында түседі. Тұрақты қар жамылғысы 120 күндей сақталады.
Қар жамылғысының қалыңдығы батыстан-шығысқа қарай 20 см-ден 60 см-ге
артады.Ауаның орташа температурасы 25 °С –тан жоғары күндер саны 30-45, 35
°С –тан жоғарғысы – 10-20 күн. Вегетациялық өсіп-өну кезеңінің ұзақтығы 170-
200 тәулік. Қыста қатал, ауа-райы құбылмалы келеді, жазғы ыстық,
рациацияның жиынтық мөлшері тым жоғары. Аңызақ лебі кейбір жылдары айына 27-
29 күнге созылады. Шөл клиамттық белдемі Қазақстанның жазық өңірінің көп
бөлігін қамтиды. Ол 3 типке ажыратылады: сазды шөл, құмды шөл және тасты
шөл. Орташа жылдық температурасы 3-13°С. Жылдық жауын-шашын мөлшері 81-84
мм. Қазақстан жазықтарының оңтүстік бөлігінің барлығын шөл даласы
(құмдауытты, саздаулы, тастақты және сортаңды шөлдер) алып жатыр.
Құмдауытты шөлдерде жусанның бірнеше түрі, сол сияқты қияқ, бидайық,
елелек, изен сияқты өсімдіктердің бірнеше түрі және аласа бұталар (жұзім,
теріскей, қылша. таспа) өседі. Шөл даласында жатқан жоңғар алатауы мен Тянь-
Шань тауларының тау беткейлік жазықтары шөлге ұқсас Шөлейи далада дала мен
шөл жануарлары кездеседі. Шөл даласының жануарлар дүниесі өзгеше.
1. Қазақстандағы жер бедерінің ерекшеліктері.
Қазақстанның жер бедерінің басты ерекшеліктерін физикалық картадан
көруге болады. Картадан Республика жерінде жер бедерінің барлық сатылары
айқын байқалады. Территориямызда ұлан-байтақ ойпатты жазықтар, шөлді
аймақтар, үстірттер мен аласа таулар алып жатыр. Сондай-ақ территориямыздың
біраз бөлігін төбелерін қар мен мұз басқан шыңды таулар алып жатыр.
Қазақстан жер бедерінің басты ерекшеліктерін төмендегідей сипаттауға
болады:
1. Жер бедерінде жазықтар мен аласа таулар басым және олар Қазақстанның
батысында, солтүстіктерінде және орталығында орналасқан.
2. Биік таулы аймақтар шағын территорияны қамтып, республиканың шағын және
оңтүстік-шығыс бөлігін алып жатыр.
3. Жер беті оңтүстіктен солтүстікке және шығыстан батысқа қарай көлбеу
басып келеді.
4. Биік таулар мен аласа таулар тауаралық аңғарлар және жазықтармен алмасып
отырады.
Жер бедерінің мұндай ерекшеліктері климат пен табиғатландшафтарының
қалыптасуына үлкен әсерін тигізді. Қазақстанның қазіргі жер бедері оның
геологиялық құрылысымен және даму тарихымен тікелей байланысты. Палеозойға
дейінгі уақытта, яғни архей және протерозой эраларында, республика
территориясын тұтастай дерлік теңіз суы басты. Батыс Қазақстанның баяу
иілуі палеозой эрасының басында да жалғасты. Палеозойдың алғашқы жартысында
Капедон тау түзілісі болған. Күшті тектоникалық қозғалыстар әрекеттерінен
геосинклиналь орнына Сарыарқаның Солтүстік-батысы мен Тянь-Шаньның
солтүстігіндегі тау қатпарлары түзілген. Палеозойдың аяғында Герцин тау
түзілісіне байланысты Алтай, Тарбағатай, Жоңғар Алатауында, Тянь-Шаньнің
батыс жоталарында, Сарыарқаның шығыс бөлігінде және Мұғалжарда көтерілу
процесі аяқталған. Мезозой эрасында теңіз тек Батыс Қазақстанда болып
жатқан. Мезозой эрасында тектоникалық қозғалыстар шамалы болған. Полеозойда
құрылған тау жүйелері күшті бұзылуларға ұшырап, мезозойдың аяқ шенінде
Қазақстан жері біршама тегіс аймаққа айналды.Қазақстанның территориясында
жер бедері әлі даму үстінде. Антропоген кезеңінде Қазақстанның биік таулы
аймақтары бірнеше ретмұз болуларға ұшырады. Ол мұздар өте қалың және биік
таулардың қазіргі жер бедерінің қалыптасуында әсері зор болды. Антропоген
кезеңінің ортасында климаттың ылғалды болуынан өзендер суы молайып,
эрозиялық әрекеті күшейіп, жер беті тілімдене бастады. Қазақстан жер
бедерін қалыптастырудағы сыртқы күштер ішіндегі бастысы – ағын су әрекеті.
Су тасқыны аңғарларды бұзып, бұзылғаннан пайда болған жыныстарды төмен
қарай ағызып, ойпаң жерлерге жинайды.Қазіргі кезде биік таулы аймақтарда
жер бедерін түзуші факторлардың бірі – мұздақтар. Жер бедерін түзуде жел
әрекеті де едәуір әсер етеді. Қазақстанның жазық-аласа бөлігінің көлемді
жерін Батыс Сібір мен Тұран жазықтары және Каспий маңы ойпаты алып жатыр.
Батыс Сібір жазығының жер бедері біркелкі: онда биік төбелер мен қыраттар
кездеспейді. Батыс Сібір жазығы Ертіс маңы және Есіл-Тобыл жазықтары болып
бөлінеді. Онда өзен шөгінділері басым. Республиканың оңтүстігі мен оңтүстік-
батысындағы кеңбайтақ жерді Тұран жазығы алып жатыр. Қазақстанға оның тек
солтүстік бөлігі ғана кіреді. Жазық негізінен Орта Азия республикалары
жерінде орналасқан. Тұран жазығы горизонталь орналасқан көл, теңіз және
өзендердің шөгінді жиынтықтарынан (леес тәрізді саз, саздауыт, құм мен
құмайт) түзілген. Тұран жазығын Қазақстан жерінде Сырдария өзені
солтүстікке және оңтүстікке бөледі. Оңтүстігін Қызылқұм, Солтүстігін
қарақұм, Үлкен және Кіші Борсық құмдары алып жатыр. Қызылқұмның жер
бедерінде құм төбелер мен қырқалар басым, олардың аралығында кей жерде
тақырлар көптеп кездеседі. Арал маңындағы Қарақұм, Үлкен және Кіші Борсық
құмдарының жер бедері де құмды және төбелі. Каспий маңы ойпатының жер
бедері біркелкі. Мұнда көбінесе тегіс сазды кең жазықтар мен құм жондары
басым, кей жерлерінде кішігірім жеке қыраттар кездеседі. Көлемі жағынан ең
үлкен Жайық өзенінің батысындағы Нарын Құмы. Құмның беті ойлы-қырлы, мұнда
құм төбелер жайпақ ойыстармен алмасады. Каспий маңы ойпаты ағын суға тапшы.
Қазақстан жерінде оны тек Жайық пен Жем өзендері кесіп өтеді. Оңтүстік және
Оңтүстік- шығысындағы суы аз, кішкене өзендер құмға сіңіп кетеді.
Республика территориясының көп жерін үстірттер мен қыраттар алып жатыр.
Олар: Үстірт, Торғай, Орал алды үстірттері, Жалпы сырт қыратының бір
бөлігі. Бетпақдала және Балқаш маңындағы жазықтар. Жер беті көбінесе тегіс,
бірақ жерлері белесті, ал кей жерлерінде беткейлкері тік құлама болып
келеді. Биік таулы өлкелерге Қазақстанның Шығысы мен Оңтүстік шығысындағы
Алтай, Сауыр Тарбағатай, Жоңғар Алатауы және Тянь-Шань жатады. Биік таулы
аймақтың аласа таулардан айырмасы – жер бедерінің биік және күшті
тілімденгендігі.
2. Климаттық белдеулерге сипаттама
Қазақстан аумағын 4 климаттық белдеу (орманды дала, дала, шөлейт және
шөл) қамтиды. Орманды дала климатық белдеуі республиканың ылғалы ең мол
бөлігі. Орташа жылдық жауын-шашын мөлшері 242-315 мм-ге дейін оның 80%-ы
жылдың жылы мезгілінде жауады. Қазақстанда орманды дала зонасы Батыс Сібір
жазығы мен Жалпы Сырт қыратының азғана бөлігі (2,5 %-ға жуық) алып жатыр.
Орманды дала зонасының климаты басқа зоналарға қарағанда, біршама қолайлы.
Жазы қоңыржай ыстық, шілденің орта температурасы +18+20°, қысы едәуір суық,
ауаның температурасы –51-53 °-қа дейін төмендейді. Қаңтардың орташа
температурасы –17-19 ° С. Ертістің, Еділдің, Тобылдың және басқа бірқатар
ірі өзендердің суы халықтың тұрмыс қажеті үшін ғана емес, өнеркәсіп мақсаты
үшін де пайдаланылады. 53 °С-тан жоғары орташа тәуліктік ауа
температурасының жылдық жиынтық мөлшері 2100 °С. Вегатациялық өсіп-өну
кезеңінің ұзақтығы 160-170 тәулік. Ормандарда орманның сұр топырағы, ал
түрлі шөп өсетін далаларда қара топырақ болады. Ең қысқа жыл маусымы –
көктемгі ұзақтығы. 1,5 ай, жазы 3 айға созылады. Қуаңшылықтың орташа жылдық
мөлшері 37 күн, кейбір жылдары 110-113 күнге дейін созылады. Орманды дала
зонасы – Қазақстанның ең жақсы игерілген табиғат зоналарының бірі.
Далалық климаттық белдем республиканың солтүстігіндегі біраз аймақты
қамтиды. Дала зонасы Қазақстанның жер көлемінің 26 %-дан астамын алып
жатыр. Дала зонасының оңтүстігінен бастап, батыстан шығысқа қарай 2200 км-
ге созылған кең алқапты қамти, шамамен 54°-50° С.е аралығында орналасқан.
Дала зонасына Батыс Сібір жазығының Оңтүстік шеті, Торғай үстіртінің
солтүстігі, Мұғалжар тауы бүтіндей дерлік, Жалпы Сырттың сілемдері, Каспий
маңы ойпатының Солтүстік шеті, Орал етегі (Жем) үстірті, Сраыарқаның
оңтүстігі және Орталық аудандары жатады. Жылдық жауын-шашын мөлшері 200-300
мм, оның 70-80 %-ы жаз айларына тән. Тұрақты қар жамылғысы 140-160 күнге
созылады, қардың орташа қалыңдығы 30 см-дей. Дүлей желді күндер көп және
эрозиялық процестер күшті дамыған. 10°С-тан жоғары ауаның орташа тәуліктік,
температурасының жылдық жиынтық мөлшері 2100-2300°С. Вегетациялық өсіп-өну
кезеңінің ұзақтығы 170-180 тәулік. Қуаңшылықтың орташа жылдық мөлшері 69
күн. Орманды дала климаттық белдеміне қарағанда қысы және көктемі қысқа,
жазы ұзағырақ, күзі 1 айға жуық. Даланың климаты континентті.
Дала зонасы өзендерінің суы аз болады. Зонаны Ертіс, Еділ, Тобыл,
Жайық, Нұра және бірнеше шағын өзендер кесіп өтеді. Егін шаруашылығы мен
өнеркәсібі дамыған аудандарда судың жеткіліксіздігі, яғни тапшылығы
байқалады. Дала зонасы шөптесін өсімдіктерге бай. Шөлейт климаттық белдем,
немесе қуаң дала Қазақстанның орта бөлігіндегі жазық өңірді алып жатыр.
Қазақстанның шөлейт жерлері дала мен шөл зоналары аралығында орналасып,
Жайық жағасынан Алтай тауларына дейін 2900 км-ге созылған. Республика
территориясының 14 %-ын алып жатыр. Зонаның Оңтүстік шекарасы 48°с.е.
бойымен өтеді. Климаты құрғақ континетті. Жылдық жауын-шашын мөлшері
оңтүстікке қарай 279 мм-ден 153 мм-ге дейін кемиді. Оның 43-27 %-ы жылдың
суық маусымында түседі. Ауаның орташа тәуліктік температурасы 25° С-тан
жоғары күндер саны 30-45, 35° С-тан жоғарғысы 10-20 күн. Вегетациялық өсіп
өну кезеңінің ұзақтығы 170-200 тәулік. Аңызақ лебі кейбір жылдары айына 27-
29 күнге созылады. Шөлейт зонасында жазда өзендердің көбінің суы тартылып,
кеуіп кетеді.Тұрақты ағатын ең ірі өзендері – Ойыл, Жем, Торғай, Сарысу,
Аягөз. Шөлейттің негізгі топырағы – ашық қызғылт топырақ. Топырақтың беткі
қабатында шірінді 2-3% ғана. Саз топырақты жазық және ойпаң учаскелерде
сортаңдар едәуір орын алады. Шөл дала зонасында даланың, әрі шөлдің
өсімдіктері таралған. Мұнда негізінен ашық қызғылт топырақты жерде ғана
егіншілікпен шұғылданады. Шөл климаттың белдемі Қазақстанның жазық өңірінің
көп бөлігін қамтиды. Ол 3 типке ажыратылады: Сазды шөл, құмды шөл және
тасты шөл. Шөл климаттық белдемі шөлейттен басталып, оңтүстікте биік таулы
өлкенің етегіне дейін созылады. Шөл климаттық белдемі Республика
территориясының 44%-ға жуығын алып жатыр. Климаты тым континентті және аса
құрғақ. Орташа жылдық температурасы 3-13 °. Жылдық жауын-шашын мөлшері 81-
84 мм. Кейде жылына 20-30 күндей қар жауады. Жазы ұзақ ыстық, қысы салқын,
ауасы тым құрғақ келеді. Вегетациялық өсіп-өну кезеңі 180-260 тәулік. Шөл
зонасы солтүстік пен оңтүстік болып екіге бөлінеді. Солтүстік шөлдерге
Үстірт пен Тұран жазығының солтүстік жартысы, Бетпақдала Үстірті, Мойынқұм,
Балқаш маңы құлдары жатады. Ал оңтүстік шөлдерге Үстірт пен Қызылқұм алып
жатқан Тұран жазығының оңтүстік жартысы жатады. Шөлдің солтүстігінде жеңіл
сұр қоңыр топырақ тараған. Шөлдің Оңтүстігінде сұр қоңыр топырақ басым.
Оның құрамында шірінді (1,0-1,2 %-ды) құрайды. Құмды шөлдер бүкіл шөл
зонасының үштен біріне жуығын алып жатыр Олардың ең ірілеріне Қызылқұм,
Арал маңындағы Қарақұм, Мойынқұм, Сарыесік-Атырау және Каспий маңы
ойпатының құмдарын жатқызуға болады. Шөл өсімдіктері табиғат жағдайына
қарай бейімделеді. Соңғы шөлдер құмды шөлдердің арасында немесе соларға
жапсарлас жатады.
Ең ірі сазды шөл – Үстірт Бетпақдала және Сырдария өзенінің оңтүстік
жағалары. Үстірттің ойпаң жерлерін тұзды көлдер, сор, сортаң және тақыр
алып жатыр. Тастақ немесе тасты шөлдер Сарыарқаның оңтүстігінде,
Бетпақдаланың шығысында және Үстіртте кездеседі. Шөл зоналарындағы өзен
аңғарларында ерекше өсімдіктер бар. Әртүрлі өсімдіктерден құралған қалың
бұталар өседі. Оны тоғай деп атайды. Тоғай әсіресе Сырдария, Шу, Іле
өзендерінің аңғарларына тән. Бұнда жыл маусымдары айқын ажыратылады. Қысы
қысқа 90 күндей, жазы ұзақ 160-170 күнге дейін созылады.
1.3.Қазақстанның жер қоры.
Жер табиғаттың тіршілікке берген таусылмас сыйы, халық қазынасы. Ауыл
шарушылық өндірісінің негізгі құралы болғандықтан жер қоғамның экономикалық
өміріне аса зор рөл атқарады. Дұрыс пайдаланған жағдайда жер еш уақытта
тозбайды. Керісінше үнемі жақсарып отырады. Табиғаттың адамзатқа сыйлаған
өндіріс құралдарының ең құндысы болғандықтан жер үнемі жаңарып ұрпақтан-
ұрпаққа неғұрлым жоғары өнім беретін сапалы күйінде ауысып отыруы керек.
Қазақстан Республикасының жер көлемі 2004 жылдың 1 қаңтарындағы
жағдайы бойынша 261, 17 млн. гектарды құрады. Ауыл-шаруашылығына
пайдаланатын жер 215,8 млн. гектар, соның ішінде жыртылған жер көлемі 22,6
млн. гектар, шабындық 4818, 4 мың гектар және жайылымдық жерлер 182,4 мың
гектарды құрайды. Әлемнің көптеген елдерінен салыстырсақ, Қазақстан
Республикасы жер ресурстарына бай. Бірақ Қазақстан территориясының көп
бөлігі құрғақ шөлді белдемде орналасқан (2006 ж. №1. Табиғи және география)
Республикадағы ауыл-шаруашылық өндірісінде пайдаланылатын жерлердің көлемі
туралы мәліметтер
1-кесте
Жалпы жер Жалпы аш-на Соның ішінде
көлемі жарамды
жерлер
Жыртылған Шабындық Жайылымдық
жерлер жерлер жерлер
2003
Жылу эффектісі Азонның жұқаруы
Қышқыл жауындар Фотохимиялық у түтін
Топырақтың құнарсыздануы Қоқыс қалдықтары
Орианның қырқылуы Шөлге айналу
Мұхиттардың ластануы Биосфера құрамының өзгеруі
Климаттың өзгеруі
Адам экологиясы
Биоәртүрліліктің азаюы
Топырақтың ауыр металдармен ластануының қалалар мен аймақтар бойынша
көрсеткіші
Аймақ немесе елді Ластағыш заттар РЗШ Себептері
мекен
Орталық немесе Фтор, бром, темір, 100 өндіріс орындарының
Батыс Қазақстан қорғасын, нитрат, химиялық заттармен
пестицид ластануы
Теміртау қаласы Сынап 8-14 өндіріс орындарының
қалдықтарымен ластануы
Екібастұз Темір, хром, 2 өндіріс орындарының
никель, қорғасын қалдықтарымен ластануы
Тараз Қорғасын, фтор 21 өндіріс орындарының
қалдықтарымен ластануы
Ақтөбе Хром, никель, 100-50 өндіріс орындарының
канадий химиялық заттарымен
ластануы
Шымкент Қорғасын, мырыш, 15 өндіріс орындарының
темір химиялық заттарымен
ластануы
Жезқазған Қорғасын, мырыш. 15 өндіріс орындарының
темір химиялық заттарымен
ластануы
Семей Цезий, кобальт, 50 Ядролық жарылыс нәтижесі
европия, стронций
Қазіргі кезде Қазақстан жерінің 33,6 млн. га жері соғыс
полигондарының кесірінен бүлінгені анықталды. Сол сияқты республика
аймағында барлығы 16 млрд. тонна радиактивті қалдық жиналған. Ол қалдықтар
Ақмола облысының – 800 га, Жамбыл облысының – 190 га, Жезқазған облысының –
25 га, Қызылорда облысының – 3,0 га, Оңтүстік Қазақстан облысының – 2
гектар жерін алып жатыр. Нәтижесінде, бүгінгі таңда Қазақстанда радиациялық
апат аймақтары мен ондағы қазіргі қалыптасқан жағдайларды келтірілген
фактілер арқылы көруге болады.
Қазақстанның құрғақ климаты жағдайында радионуклидтер топырақта баяу
қозғалып, ұзақ сақталып, экожүйелкрді бүлдіреді. Осылайша топырақ негізгі
ластану көзі ретінде радионуклидтерді өсімдіктерге одан жан-жануарларға,
адамға жеткізіп отырдады. Ал, адам баласы өз кезегінде генетикалық,
соматикалық, онкологиялық ауруларға ұшырап, зардап шегеді. Қазірдің өзінде
Қазақстанда 2,6 млн. адам мутагенез ауруымен есепте тұр. Атырау облысында
32 мың адам анемия, сүйек рагі, туберкулез, жүйке ауруларымен ауырып,
зардап шегуде. Жоғарыда келтірілген тарихи және шынайы фактілер
Қазақстанның қасиетті топырағы, ауасы мен су ресурстарының қаншалықты
зардап шегіп келгенін дүние жүзінің адамзат қоғамы соңғы жылдары ғана
біліп отыр. Ендігі жерде Қазақтың ұлан-ғайыр аумағы өзінің жаралы денесін
сауықтыра отырып болашақ ұрпақтарының салауатты өмір сүруін қамтамасыз
етуге бел байлап, өркениетті елдер қатарына қосылатын күн алыс емес екеніне
кәміл сенеміз.
Қазақстан жеріндегі радиациялық апат аймақтары
№ Аймақтың қауіптілігі Дозасы, бэрОблыс, аудан, елді мекендер
1. Төтенше қауіп-қатерлі аймақ100 Шығыс Қазақстан облысы: Абай,
Бесқарағай, Жаңасемей
аудандары.
2. Қауіп-қатерлі аймақ 35-100 Шығыс Қазақстан облысы: Абай,
Бесқарағай, Жаңасемей Абралы
аудандары,
3. Орташа қауіп-қатерлі аймақ 7-100 Шығыс Қазақстан облысы:
Семей, Курчатов қаласы,
Шұбартау, Аягөз ауданы,
Бородуллихин, Новошульба.
Қарағанды облысы: Егіндібұлақ
ауданы.
Павлодар облысы:
Май ауданы.
Шығыс Қазақстан облысы:
Өскемен, Ленинагор, Глубокин,
Таврия, Шемонайха аудандары.
Қазақстанда қалыптасқан экологиялық апаттар, оның тигізетін зардаптары
№ Экологиялық апат Апаттың зардаптары Апаттан қорғану
түрлері жолдары
Ортаның ластануы Адамдардың ауруға ұшырауы Ластанудың
Қаншама миллиондаған себептерін табу
адамдардың қырылуы Адамдарға
Техногенді апат үгіт-насихат жүргізу
керек, ондай
объектілерді қаладан
алыс жерлерде
орналастыру.
Ресурстардың таусылуыЕл экономикасының төмендеуіТиімді пайдалану
керек
Топырақтың эрозиясы Өнімнің жетіспеуі Тыңайтқыштар беру
керек
Озон қабатының Ультракүлгін сәулелерінің Ауаға зиян газдарды
жұқаруы зардаптары жібермеу керек
Алдын-ала дайындық
Табиғат апаттары (жерАдамдар шығынының көптігі, жүргізу және олардың
сілкіну, сел, цунами,экономикалық шығындар болуын алдын-ала
циклон, жұт, хабарлау керек
вулкандар атқылауы,
теңіздер мен мұхиттар
деңгейінің көтерілуі
немесе түсуі)
3.2. Өсімдіктер және жануарлар экологиясы
Жер шарында өсімдіктердің 500 млн. астам түрі бар. Жыл сайын ғылыми-
лабораторияларда олардың бірнеше жаңа түрлерін өсіріп шығарады. Өсімдік –
жер шарының өкпесі деп бекер айтылмаған. Тіршілік атаулыны өсімдіксіз
елестетуге болмайды. Жер шарында өсімдіктер жамылғысы біркелкі тарамаған.
Қазақстанда орман қора 21,8 млн. га жерді алып жатыр. Яғни,
республикамыздың барлық жерінің 3,35 %-ын құрайды. Біздің еліміздегі
ормандар жүйесі негізінен Солтүстік және Шығыс аймақтарда шоғырланған.
Ормандардың бірнеше типтері бар. Олар – сексеуіл, қарағай, шырша, самырсын,
қайың ормандары, тоғайлар мен бұталар.
Орман қоры жер шары бойынша жылдан-жылға азая түсуде. Құрлықтың 62
млн. км² жерін өсімдіктер мен орман алып жатыр. Республикамызда ормандар аз
және олардың жағдайы мәз емес. Оның негізгі себептері – адам факторы, өрт,
ауа райының өзгеруі мен айнала қоршаған ортаның ластануы.
Орманды қорғау біздің міндетіміз. Орманның адам мен жалпы биосфера
үшін маңызы зор.
Орман топырақтағы ылғалды сақтай отырып, су балансын тұрақтандырады.
Ылғалды жер өсімдік жамылғысы мен жан-жануарлардың көбейе түсуіне ықпал
етеді. Орманды алқаптардағы жер асты сулары өзен мен көлдерді
қоректендіреді. Орман аң мен құстың мекені, дәрі-дәрмектік өсімдіктер мен
жеміс-жидектердің панасы әрі қолайлы тіршілік ортасы болып табылады.
Ормандардың егістік алқаптарын қорғауда да рөлі зор. Орманды жерде
топырақ, су және жел эрозиясы болмайды. Ал ормансыз жердің топырағы кеуіп,
шөлге айналады. Ағаштарды қар тоқтату үшін де отырғызады.
Орманның ауаны тазартатын да қасиеті бар. Мысалы 1 га орман бір күнде
220-280 кг көмірқышқыл газын сіңіріп, 180-200 кг оттек бөліп шығарады.
Яғни ауаның құрамын толықтырып отырады.
Орман сонымен бірге денсаулық сақтау ортасы. Сондықтан курорт пен
сауықтыру кешендері, т.б. демалыс орындарының тек қана орманды жерде
салынуы тектен-тек емес.
Қазақстанда орманға қарағанда табиғи жайылымдар басым. Өсімдіктің
біздің жерімізде 57000 түрі өседі. Оның 506 түрі қорғауды қажет етіп отыр.
Жойылып бара жатқан өсімдіктерді сақтап қалу мақсатымен 1981 жылы Қызыл
кітап шығарылды. Оның мақсаты құрып бара жатқан өсімдіктерді есепке алып,
оларды сақтап қалу. Ол үшін көптеген мемлекеттік шаралар жүргізіледі.
Солардың бірі – сиреп бара жатқан өсімдіктер мен жерлерді адам қамқорлығына
алып қорықтар ұйымдастыру.
Қорық ұйымдастыру ісіне біздің республикамызда соңғы жылдары көп көңіл
бөліне бастады. Қазірдің өзінде 9 мемлекеттік қорық, 5 ұлттық парк, 17
ботаникалық, 40 зоологиялық, 2 ботаникалық- геологиялық қорыққорлар
құрылған. Алматы, Шымкент, Қарағанды т.б. ірі қалаларда ботаникалық бақтар
жұмыс істейді. Осының бәрі сиреп бара жатқан өсімдіктерді қалпына келтіру
жұмыстарымен айналысады. Орман мен өсімдіктерді қорғау ересектермен қатар
мектеп оқушыларының да міндеті. Көптеген аймақтарда жастардың белсенділігін
арттыру мақсатымен Жас орманшылар, Жасыл патрульшілер, Жас экологтар,
Жас натуралистер атты үйірмелер ұйымдастырылған. Олар – еліміздің орман
шаруашылығының белді көмекшілері.
Сирек және дәрілік өсімдіктерді де қорғау баршаның ісі. Біздің
жеріміз дәрілік өсімдіктерге өте бай. Олар көбінесе Іле Алатауы, Жоңғар
Алатауы, Алтай таулары мен Қаратау тау жоталарында көп шоғырланған. Әсіресе
алтын тамыр, марал оты, дәрмене, жусан, қылша, шайқурай, жалбыз, бәйшешек,
тартар жапырақ, түймедақ, мыңжапырақ, тау жуасы, сарымсақ, тасжарған,
алтай рауғашы, қызылжидек, сасыр, т.б. өсімдіктерден дәрі-дәрмек жасайтын
формоцевтік зауыт жұмыс істейді.
Қазақстанда дәрілік өсімдіктер мен қатар сирек кездесетін, сәндік үшін
өсірілетін өсімдік түрлері де бар. Олардың саны азайып барады. Мысалы,
Қаратау аймағында өсімдіктердің 1500 түрі өседі. Срндықтан болар Қаратау
өсімдіктердің Меккесі деп аталады. Табиғаттың әсем көріністері табиғи
ортаның ластануынан, жайылымдардың тозу салдарынан сирек кездесетін
өсімдіктердің азаюынан бүлінуде. Қазір кең-байтақ даламыздан
қызғалдақтардың көптеген түрлері, қызыл адыраспан, сөгеті сасыры, іле
бөріқарақаты, іле ұшқаты, жатаған шырша, алтай қасқыр жидегі, кәдімгі
пісте, жіңішке көкнар, меруертгүл, жабайы жүзім, т.б. жойылып барады.
Оларды қорғау біздің міндетіміз.
Республикамыздың шөл-шөлейтті белдемдерінде орналасқан Мойынқұм,
Тауқұм, Сарыесік Атырау, Жалпаққұм, Қызылқұм сияқты ерекше құм жоталары
бар. Олардың бәрі біріншіден, тұнып тұрған өсімдіктерортасы болса,
екіншіден, жайылым қоры болып саналады. Бірақ елімізде полигондар мен жел
эрозиясына ұшыраған жердің көлемі 25 млн. гектарға жетіп отыр. Осыған орай,
біз шұрайлы жайылымдар қорын сақтап қалу үшін осы жерлерді ерекше
қорғалатын аумақтарға жатқызып, қамқорлыққа алуымыз керек.
Сирек өсімдіктердің қатарына ағаштар да жатады. Оларды кесіп отын,
құрылыс материалы үшін пайдалануды азайту керек. Қазірдің өзінде Іле
шыршасы, самырсын, шетен, ырғай, тораңғыл, долана, шырғанақ, емен, т.б.
ағаштары қорғауды қажет етіп отыр. Әсіресе орман ағаштарын кесу етек алуда.
Орманды қорғаудың ең маңызды бағыты – жасанда жолмен орман қорын көбейту.
Жыл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... .3
І-ТАРАУ Қазақстанның табиғат жағдайы ... ... ... ... ... ... ..4-21
1. Қазақстандағы жер бедерінің ерекшеліктері ... ... ..4-6
2. Климаттық белдеулерге сипаттама ... ... ... ... ... ..7-10
3. Қазақстанның жер қоры ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11-13
4. Қазақстандағы су қоры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14-21
ІІ-ТАРАУ Қазақстандағы шөледену процесі ... ... ... ... ... ..22-33
1. Шөлдену процесінің негізгі себептері ... ... ... ... ...22-27
2. Қазақстандағы шөлді аймақтар ... ... ... ... ... ... ...28-29
2.3. Шөлдену процесімен күресу жолдары ... ... ... ... ...30-33
ІІІ-ТАРАУ Қазақстанда қалыптасқан экологиялық ахуалдар..34-55
1. Топырақ экологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34-42
2. Өсімдіктер мен жануарлар экологиясы ... ... ... ... 43-49
3. Қазақстандағы ормандардың экологиясы ... ... ... 50-52
4. Қазақстандағы қалыптасқан экологиялық мәселелерді шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53-55
ІҮ Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56-61
Ү Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... .62-64
КІРІСПЕ
Қазақстан аумағы батысында Каспий теңізі мен Еділ сағасынан, Шығысында
Алтай жоталарына дейін, ал солтүстігінде орал таулары мен Батыс Сібір
жазықтығынан, оңтүстігінде Орта Азия шөлдері мен Тянь-Шань қарлы шыңдарына
дейінгі ұланғайыр кеңістікті алып жатыр. Қазақстан алуан түрлі бай
табиғатымен ерекшеленеді. Мұнда қатаң Сібір мен қапырық Орта Азия, таулы
ормандар мен шөлдер, Кең жазира жазықтар мен Тянь-Шань қарлы шыңдарына
дейінгі ұланғайыр кеңістікті алып жатыр. Қазақстанның жер бедерінің
құрылымы әркелкі. Республика ауданының 13 бөлігі биіктігі 27 метрдей
(Каспий маңы ойпатты) 100-200 метрге дейінгі жазықтар мен ойпаттар алып
жатыр. Жалпы Қазақстанның жері Солтүстік және Батыс жақтанШығыс пен
Оңтүстік-Шығысқа қарай биіктей береді. Республиканың негізгі бөлігін құмды
шөлдер алып жатыр. Қазақстан қоңыржай белдеудің оңтүстігінде орналасқан.
Оның Еуразиялық ішкі аймақтарында орналасуы мұхиттардан, әсіресе Атлант
мұхитынан алыс болуы, климаттық щұғыл континентальді болуына әсер етеді.
Бұл ауа температурасының кенет өзгеруіне, ауаның өте құрғақ, жауын-шашын
мөлшерінің өте аз түсуімен сипатталады. Республиканың солтүстігінде күннің
түсу ұзақтығы орта шамамен алғанда жылына 200 сағат құрайды, оңтүстікте –
300 сағат. Ашық күндер саны жылына Солтүстікте 120, оңтүстікте 260 күн,
бұлтты күндер саны солтүстікте 60, Оңтүстікте 10 күн. Осыдан орай жиынтық
күн радиациясы Сотүстіктен оңтүстікке қарай өледі: қыста 50-ден 200 МДЖм²-
ге дейін, жазда 650-ден 800 МДЖм²-ге дейін. Қазақстан климатының
қалыптасуына ауа ағындарының қозғалысы үлкен әсер етеді. Атлант мұхитынан
келген ауа өзімен жауын-шашын алып келіп, қыста ауа температурасын
жоғарылатып, жазда төмендетеді. Арктикадан ылғалы аз, әрі өте суық ауа
ағындары келеді. Қазақстанда ауа температурасының амплитуда көрсеткіші
жоғары. Қазақстан жеріне түсетін жауын-шашынның мөлшері онша көп емес.
Қазақстанның Солтүстігінде 300-400 мм жауын-шашын түссе, оңтүстіктің кейбір
аудандарында оның мөлшері 100 мм-ден аспайды.
Қазақстан жері қыс маусымында Сібір антициклонының тармағы мен
азорлық ядросының ықпалына жиі ұшырап отырады. Осыған байланысты
республиканың солтүстігінде Оңтүстік Батыс және батыс, ал жазда Солтүстік-
батыс бағыттан соғатын жел биыл келеді. Қазақстандағы шөлейттену процесіне
осы аталған антициклондардың ықпалы өте әсер етеді. Қазақстандағы
атмосфераның процестер Солтүстік жарты шардың Атлантика – Еуразия
секторының 3 түрлі аумақты айналымы ықпалымен қалыптасады. Егерде циклондар
мен антициклондардың алмасу жолдары елдік бағытпен өтсе, онда ол елдік
бағыттағы айналым делінеді. Елдік бағыттағы айналым кезінде Қазақстанның
көпшілік бөлігінде жауын-шашынның мөлшері кеміп ауа температурасы
жоғарылайды. Еуропадағы айналым кезінде республикаға суық ауа массаларының
енуі жиілейді. Сібірлік айналымда – оңтүстіктен тарайтын жылы ауа массалары
ұлғайып, ауа температурасы жоғарылайды, жауын-шашын кемиді.
Республикадағы шөлейттену процесіне жер бедерінің әр тектілігі де әсер
етуде. Шөлейт (шөлейтті дала) климаттың белдем, немесе қуаң дала
Қазақстанның Орта бөлігіндегі жазық өңірді алып жатыр. Жылдық жауын-шашын
мөлшері оңтүстікке қарай 279 метрден 153 метрге дейін кемиді, оның 43-27 %
жылдың суық маусымында түседі. Тұрақты қар жамылғысы 120 күндей сақталады.
Қар жамылғысының қалыңдығы батыстан-шығысқа қарай 20 см-ден 60 см-ге
артады.Ауаның орташа температурасы 25 °С –тан жоғары күндер саны 30-45, 35
°С –тан жоғарғысы – 10-20 күн. Вегетациялық өсіп-өну кезеңінің ұзақтығы 170-
200 тәулік. Қыста қатал, ауа-райы құбылмалы келеді, жазғы ыстық,
рациацияның жиынтық мөлшері тым жоғары. Аңызақ лебі кейбір жылдары айына 27-
29 күнге созылады. Шөл клиамттық белдемі Қазақстанның жазық өңірінің көп
бөлігін қамтиды. Ол 3 типке ажыратылады: сазды шөл, құмды шөл және тасты
шөл. Орташа жылдық температурасы 3-13°С. Жылдық жауын-шашын мөлшері 81-84
мм. Қазақстан жазықтарының оңтүстік бөлігінің барлығын шөл даласы
(құмдауытты, саздаулы, тастақты және сортаңды шөлдер) алып жатыр.
Құмдауытты шөлдерде жусанның бірнеше түрі, сол сияқты қияқ, бидайық,
елелек, изен сияқты өсімдіктердің бірнеше түрі және аласа бұталар (жұзім,
теріскей, қылша. таспа) өседі. Шөл даласында жатқан жоңғар алатауы мен Тянь-
Шань тауларының тау беткейлік жазықтары шөлге ұқсас Шөлейи далада дала мен
шөл жануарлары кездеседі. Шөл даласының жануарлар дүниесі өзгеше.
1. Қазақстандағы жер бедерінің ерекшеліктері.
Қазақстанның жер бедерінің басты ерекшеліктерін физикалық картадан
көруге болады. Картадан Республика жерінде жер бедерінің барлық сатылары
айқын байқалады. Территориямызда ұлан-байтақ ойпатты жазықтар, шөлді
аймақтар, үстірттер мен аласа таулар алып жатыр. Сондай-ақ территориямыздың
біраз бөлігін төбелерін қар мен мұз басқан шыңды таулар алып жатыр.
Қазақстан жер бедерінің басты ерекшеліктерін төмендегідей сипаттауға
болады:
1. Жер бедерінде жазықтар мен аласа таулар басым және олар Қазақстанның
батысында, солтүстіктерінде және орталығында орналасқан.
2. Биік таулы аймақтар шағын территорияны қамтып, республиканың шағын және
оңтүстік-шығыс бөлігін алып жатыр.
3. Жер беті оңтүстіктен солтүстікке және шығыстан батысқа қарай көлбеу
басып келеді.
4. Биік таулар мен аласа таулар тауаралық аңғарлар және жазықтармен алмасып
отырады.
Жер бедерінің мұндай ерекшеліктері климат пен табиғатландшафтарының
қалыптасуына үлкен әсерін тигізді. Қазақстанның қазіргі жер бедері оның
геологиялық құрылысымен және даму тарихымен тікелей байланысты. Палеозойға
дейінгі уақытта, яғни архей және протерозой эраларында, республика
территориясын тұтастай дерлік теңіз суы басты. Батыс Қазақстанның баяу
иілуі палеозой эрасының басында да жалғасты. Палеозойдың алғашқы жартысында
Капедон тау түзілісі болған. Күшті тектоникалық қозғалыстар әрекеттерінен
геосинклиналь орнына Сарыарқаның Солтүстік-батысы мен Тянь-Шаньның
солтүстігіндегі тау қатпарлары түзілген. Палеозойдың аяғында Герцин тау
түзілісіне байланысты Алтай, Тарбағатай, Жоңғар Алатауында, Тянь-Шаньнің
батыс жоталарында, Сарыарқаның шығыс бөлігінде және Мұғалжарда көтерілу
процесі аяқталған. Мезозой эрасында теңіз тек Батыс Қазақстанда болып
жатқан. Мезозой эрасында тектоникалық қозғалыстар шамалы болған. Полеозойда
құрылған тау жүйелері күшті бұзылуларға ұшырап, мезозойдың аяқ шенінде
Қазақстан жері біршама тегіс аймаққа айналды.Қазақстанның территориясында
жер бедері әлі даму үстінде. Антропоген кезеңінде Қазақстанның биік таулы
аймақтары бірнеше ретмұз болуларға ұшырады. Ол мұздар өте қалың және биік
таулардың қазіргі жер бедерінің қалыптасуында әсері зор болды. Антропоген
кезеңінің ортасында климаттың ылғалды болуынан өзендер суы молайып,
эрозиялық әрекеті күшейіп, жер беті тілімдене бастады. Қазақстан жер
бедерін қалыптастырудағы сыртқы күштер ішіндегі бастысы – ағын су әрекеті.
Су тасқыны аңғарларды бұзып, бұзылғаннан пайда болған жыныстарды төмен
қарай ағызып, ойпаң жерлерге жинайды.Қазіргі кезде биік таулы аймақтарда
жер бедерін түзуші факторлардың бірі – мұздақтар. Жер бедерін түзуде жел
әрекеті де едәуір әсер етеді. Қазақстанның жазық-аласа бөлігінің көлемді
жерін Батыс Сібір мен Тұран жазықтары және Каспий маңы ойпаты алып жатыр.
Батыс Сібір жазығының жер бедері біркелкі: онда биік төбелер мен қыраттар
кездеспейді. Батыс Сібір жазығы Ертіс маңы және Есіл-Тобыл жазықтары болып
бөлінеді. Онда өзен шөгінділері басым. Республиканың оңтүстігі мен оңтүстік-
батысындағы кеңбайтақ жерді Тұран жазығы алып жатыр. Қазақстанға оның тек
солтүстік бөлігі ғана кіреді. Жазық негізінен Орта Азия республикалары
жерінде орналасқан. Тұран жазығы горизонталь орналасқан көл, теңіз және
өзендердің шөгінді жиынтықтарынан (леес тәрізді саз, саздауыт, құм мен
құмайт) түзілген. Тұран жазығын Қазақстан жерінде Сырдария өзені
солтүстікке және оңтүстікке бөледі. Оңтүстігін Қызылқұм, Солтүстігін
қарақұм, Үлкен және Кіші Борсық құмдары алып жатыр. Қызылқұмның жер
бедерінде құм төбелер мен қырқалар басым, олардың аралығында кей жерде
тақырлар көптеп кездеседі. Арал маңындағы Қарақұм, Үлкен және Кіші Борсық
құмдарының жер бедері де құмды және төбелі. Каспий маңы ойпатының жер
бедері біркелкі. Мұнда көбінесе тегіс сазды кең жазықтар мен құм жондары
басым, кей жерлерінде кішігірім жеке қыраттар кездеседі. Көлемі жағынан ең
үлкен Жайық өзенінің батысындағы Нарын Құмы. Құмның беті ойлы-қырлы, мұнда
құм төбелер жайпақ ойыстармен алмасады. Каспий маңы ойпаты ағын суға тапшы.
Қазақстан жерінде оны тек Жайық пен Жем өзендері кесіп өтеді. Оңтүстік және
Оңтүстік- шығысындағы суы аз, кішкене өзендер құмға сіңіп кетеді.
Республика территориясының көп жерін үстірттер мен қыраттар алып жатыр.
Олар: Үстірт, Торғай, Орал алды үстірттері, Жалпы сырт қыратының бір
бөлігі. Бетпақдала және Балқаш маңындағы жазықтар. Жер беті көбінесе тегіс,
бірақ жерлері белесті, ал кей жерлерінде беткейлкері тік құлама болып
келеді. Биік таулы өлкелерге Қазақстанның Шығысы мен Оңтүстік шығысындағы
Алтай, Сауыр Тарбағатай, Жоңғар Алатауы және Тянь-Шань жатады. Биік таулы
аймақтың аласа таулардан айырмасы – жер бедерінің биік және күшті
тілімденгендігі.
2. Климаттық белдеулерге сипаттама
Қазақстан аумағын 4 климаттық белдеу (орманды дала, дала, шөлейт және
шөл) қамтиды. Орманды дала климатық белдеуі республиканың ылғалы ең мол
бөлігі. Орташа жылдық жауын-шашын мөлшері 242-315 мм-ге дейін оның 80%-ы
жылдың жылы мезгілінде жауады. Қазақстанда орманды дала зонасы Батыс Сібір
жазығы мен Жалпы Сырт қыратының азғана бөлігі (2,5 %-ға жуық) алып жатыр.
Орманды дала зонасының климаты басқа зоналарға қарағанда, біршама қолайлы.
Жазы қоңыржай ыстық, шілденің орта температурасы +18+20°, қысы едәуір суық,
ауаның температурасы –51-53 °-қа дейін төмендейді. Қаңтардың орташа
температурасы –17-19 ° С. Ертістің, Еділдің, Тобылдың және басқа бірқатар
ірі өзендердің суы халықтың тұрмыс қажеті үшін ғана емес, өнеркәсіп мақсаты
үшін де пайдаланылады. 53 °С-тан жоғары орташа тәуліктік ауа
температурасының жылдық жиынтық мөлшері 2100 °С. Вегатациялық өсіп-өну
кезеңінің ұзақтығы 160-170 тәулік. Ормандарда орманның сұр топырағы, ал
түрлі шөп өсетін далаларда қара топырақ болады. Ең қысқа жыл маусымы –
көктемгі ұзақтығы. 1,5 ай, жазы 3 айға созылады. Қуаңшылықтың орташа жылдық
мөлшері 37 күн, кейбір жылдары 110-113 күнге дейін созылады. Орманды дала
зонасы – Қазақстанның ең жақсы игерілген табиғат зоналарының бірі.
Далалық климаттық белдем республиканың солтүстігіндегі біраз аймақты
қамтиды. Дала зонасы Қазақстанның жер көлемінің 26 %-дан астамын алып
жатыр. Дала зонасының оңтүстігінен бастап, батыстан шығысқа қарай 2200 км-
ге созылған кең алқапты қамти, шамамен 54°-50° С.е аралығында орналасқан.
Дала зонасына Батыс Сібір жазығының Оңтүстік шеті, Торғай үстіртінің
солтүстігі, Мұғалжар тауы бүтіндей дерлік, Жалпы Сырттың сілемдері, Каспий
маңы ойпатының Солтүстік шеті, Орал етегі (Жем) үстірті, Сраыарқаның
оңтүстігі және Орталық аудандары жатады. Жылдық жауын-шашын мөлшері 200-300
мм, оның 70-80 %-ы жаз айларына тән. Тұрақты қар жамылғысы 140-160 күнге
созылады, қардың орташа қалыңдығы 30 см-дей. Дүлей желді күндер көп және
эрозиялық процестер күшті дамыған. 10°С-тан жоғары ауаның орташа тәуліктік,
температурасының жылдық жиынтық мөлшері 2100-2300°С. Вегетациялық өсіп-өну
кезеңінің ұзақтығы 170-180 тәулік. Қуаңшылықтың орташа жылдық мөлшері 69
күн. Орманды дала климаттық белдеміне қарағанда қысы және көктемі қысқа,
жазы ұзағырақ, күзі 1 айға жуық. Даланың климаты континентті.
Дала зонасы өзендерінің суы аз болады. Зонаны Ертіс, Еділ, Тобыл,
Жайық, Нұра және бірнеше шағын өзендер кесіп өтеді. Егін шаруашылығы мен
өнеркәсібі дамыған аудандарда судың жеткіліксіздігі, яғни тапшылығы
байқалады. Дала зонасы шөптесін өсімдіктерге бай. Шөлейт климаттық белдем,
немесе қуаң дала Қазақстанның орта бөлігіндегі жазық өңірді алып жатыр.
Қазақстанның шөлейт жерлері дала мен шөл зоналары аралығында орналасып,
Жайық жағасынан Алтай тауларына дейін 2900 км-ге созылған. Республика
территориясының 14 %-ын алып жатыр. Зонаның Оңтүстік шекарасы 48°с.е.
бойымен өтеді. Климаты құрғақ континетті. Жылдық жауын-шашын мөлшері
оңтүстікке қарай 279 мм-ден 153 мм-ге дейін кемиді. Оның 43-27 %-ы жылдың
суық маусымында түседі. Ауаның орташа тәуліктік температурасы 25° С-тан
жоғары күндер саны 30-45, 35° С-тан жоғарғысы 10-20 күн. Вегетациялық өсіп
өну кезеңінің ұзақтығы 170-200 тәулік. Аңызақ лебі кейбір жылдары айына 27-
29 күнге созылады. Шөлейт зонасында жазда өзендердің көбінің суы тартылып,
кеуіп кетеді.Тұрақты ағатын ең ірі өзендері – Ойыл, Жем, Торғай, Сарысу,
Аягөз. Шөлейттің негізгі топырағы – ашық қызғылт топырақ. Топырақтың беткі
қабатында шірінді 2-3% ғана. Саз топырақты жазық және ойпаң учаскелерде
сортаңдар едәуір орын алады. Шөл дала зонасында даланың, әрі шөлдің
өсімдіктері таралған. Мұнда негізінен ашық қызғылт топырақты жерде ғана
егіншілікпен шұғылданады. Шөл климаттың белдемі Қазақстанның жазық өңірінің
көп бөлігін қамтиды. Ол 3 типке ажыратылады: Сазды шөл, құмды шөл және
тасты шөл. Шөл климаттық белдемі шөлейттен басталып, оңтүстікте биік таулы
өлкенің етегіне дейін созылады. Шөл климаттық белдемі Республика
территориясының 44%-ға жуығын алып жатыр. Климаты тым континентті және аса
құрғақ. Орташа жылдық температурасы 3-13 °. Жылдық жауын-шашын мөлшері 81-
84 мм. Кейде жылына 20-30 күндей қар жауады. Жазы ұзақ ыстық, қысы салқын,
ауасы тым құрғақ келеді. Вегетациялық өсіп-өну кезеңі 180-260 тәулік. Шөл
зонасы солтүстік пен оңтүстік болып екіге бөлінеді. Солтүстік шөлдерге
Үстірт пен Тұран жазығының солтүстік жартысы, Бетпақдала Үстірті, Мойынқұм,
Балқаш маңы құлдары жатады. Ал оңтүстік шөлдерге Үстірт пен Қызылқұм алып
жатқан Тұран жазығының оңтүстік жартысы жатады. Шөлдің солтүстігінде жеңіл
сұр қоңыр топырақ тараған. Шөлдің Оңтүстігінде сұр қоңыр топырақ басым.
Оның құрамында шірінді (1,0-1,2 %-ды) құрайды. Құмды шөлдер бүкіл шөл
зонасының үштен біріне жуығын алып жатыр Олардың ең ірілеріне Қызылқұм,
Арал маңындағы Қарақұм, Мойынқұм, Сарыесік-Атырау және Каспий маңы
ойпатының құмдарын жатқызуға болады. Шөл өсімдіктері табиғат жағдайына
қарай бейімделеді. Соңғы шөлдер құмды шөлдердің арасында немесе соларға
жапсарлас жатады.
Ең ірі сазды шөл – Үстірт Бетпақдала және Сырдария өзенінің оңтүстік
жағалары. Үстірттің ойпаң жерлерін тұзды көлдер, сор, сортаң және тақыр
алып жатыр. Тастақ немесе тасты шөлдер Сарыарқаның оңтүстігінде,
Бетпақдаланың шығысында және Үстіртте кездеседі. Шөл зоналарындағы өзен
аңғарларында ерекше өсімдіктер бар. Әртүрлі өсімдіктерден құралған қалың
бұталар өседі. Оны тоғай деп атайды. Тоғай әсіресе Сырдария, Шу, Іле
өзендерінің аңғарларына тән. Бұнда жыл маусымдары айқын ажыратылады. Қысы
қысқа 90 күндей, жазы ұзақ 160-170 күнге дейін созылады.
1.3.Қазақстанның жер қоры.
Жер табиғаттың тіршілікке берген таусылмас сыйы, халық қазынасы. Ауыл
шарушылық өндірісінің негізгі құралы болғандықтан жер қоғамның экономикалық
өміріне аса зор рөл атқарады. Дұрыс пайдаланған жағдайда жер еш уақытта
тозбайды. Керісінше үнемі жақсарып отырады. Табиғаттың адамзатқа сыйлаған
өндіріс құралдарының ең құндысы болғандықтан жер үнемі жаңарып ұрпақтан-
ұрпаққа неғұрлым жоғары өнім беретін сапалы күйінде ауысып отыруы керек.
Қазақстан Республикасының жер көлемі 2004 жылдың 1 қаңтарындағы
жағдайы бойынша 261, 17 млн. гектарды құрады. Ауыл-шаруашылығына
пайдаланатын жер 215,8 млн. гектар, соның ішінде жыртылған жер көлемі 22,6
млн. гектар, шабындық 4818, 4 мың гектар және жайылымдық жерлер 182,4 мың
гектарды құрайды. Әлемнің көптеген елдерінен салыстырсақ, Қазақстан
Республикасы жер ресурстарына бай. Бірақ Қазақстан территориясының көп
бөлігі құрғақ шөлді белдемде орналасқан (2006 ж. №1. Табиғи және география)
Республикадағы ауыл-шаруашылық өндірісінде пайдаланылатын жерлердің көлемі
туралы мәліметтер
1-кесте
Жалпы жер Жалпы аш-на Соның ішінде
көлемі жарамды
жерлер
Жыртылған Шабындық Жайылымдық
жерлер жерлер жерлер
2003
Жылу эффектісі Азонның жұқаруы
Қышқыл жауындар Фотохимиялық у түтін
Топырақтың құнарсыздануы Қоқыс қалдықтары
Орианның қырқылуы Шөлге айналу
Мұхиттардың ластануы Биосфера құрамының өзгеруі
Климаттың өзгеруі
Адам экологиясы
Биоәртүрліліктің азаюы
Топырақтың ауыр металдармен ластануының қалалар мен аймақтар бойынша
көрсеткіші
Аймақ немесе елді Ластағыш заттар РЗШ Себептері
мекен
Орталық немесе Фтор, бром, темір, 100 өндіріс орындарының
Батыс Қазақстан қорғасын, нитрат, химиялық заттармен
пестицид ластануы
Теміртау қаласы Сынап 8-14 өндіріс орындарының
қалдықтарымен ластануы
Екібастұз Темір, хром, 2 өндіріс орындарының
никель, қорғасын қалдықтарымен ластануы
Тараз Қорғасын, фтор 21 өндіріс орындарының
қалдықтарымен ластануы
Ақтөбе Хром, никель, 100-50 өндіріс орындарының
канадий химиялық заттарымен
ластануы
Шымкент Қорғасын, мырыш, 15 өндіріс орындарының
темір химиялық заттарымен
ластануы
Жезқазған Қорғасын, мырыш. 15 өндіріс орындарының
темір химиялық заттарымен
ластануы
Семей Цезий, кобальт, 50 Ядролық жарылыс нәтижесі
европия, стронций
Қазіргі кезде Қазақстан жерінің 33,6 млн. га жері соғыс
полигондарының кесірінен бүлінгені анықталды. Сол сияқты республика
аймағында барлығы 16 млрд. тонна радиактивті қалдық жиналған. Ол қалдықтар
Ақмола облысының – 800 га, Жамбыл облысының – 190 га, Жезқазған облысының –
25 га, Қызылорда облысының – 3,0 га, Оңтүстік Қазақстан облысының – 2
гектар жерін алып жатыр. Нәтижесінде, бүгінгі таңда Қазақстанда радиациялық
апат аймақтары мен ондағы қазіргі қалыптасқан жағдайларды келтірілген
фактілер арқылы көруге болады.
Қазақстанның құрғақ климаты жағдайында радионуклидтер топырақта баяу
қозғалып, ұзақ сақталып, экожүйелкрді бүлдіреді. Осылайша топырақ негізгі
ластану көзі ретінде радионуклидтерді өсімдіктерге одан жан-жануарларға,
адамға жеткізіп отырдады. Ал, адам баласы өз кезегінде генетикалық,
соматикалық, онкологиялық ауруларға ұшырап, зардап шегеді. Қазірдің өзінде
Қазақстанда 2,6 млн. адам мутагенез ауруымен есепте тұр. Атырау облысында
32 мың адам анемия, сүйек рагі, туберкулез, жүйке ауруларымен ауырып,
зардап шегуде. Жоғарыда келтірілген тарихи және шынайы фактілер
Қазақстанның қасиетті топырағы, ауасы мен су ресурстарының қаншалықты
зардап шегіп келгенін дүние жүзінің адамзат қоғамы соңғы жылдары ғана
біліп отыр. Ендігі жерде Қазақтың ұлан-ғайыр аумағы өзінің жаралы денесін
сауықтыра отырып болашақ ұрпақтарының салауатты өмір сүруін қамтамасыз
етуге бел байлап, өркениетті елдер қатарына қосылатын күн алыс емес екеніне
кәміл сенеміз.
Қазақстан жеріндегі радиациялық апат аймақтары
№ Аймақтың қауіптілігі Дозасы, бэрОблыс, аудан, елді мекендер
1. Төтенше қауіп-қатерлі аймақ100 Шығыс Қазақстан облысы: Абай,
Бесқарағай, Жаңасемей
аудандары.
2. Қауіп-қатерлі аймақ 35-100 Шығыс Қазақстан облысы: Абай,
Бесқарағай, Жаңасемей Абралы
аудандары,
3. Орташа қауіп-қатерлі аймақ 7-100 Шығыс Қазақстан облысы:
Семей, Курчатов қаласы,
Шұбартау, Аягөз ауданы,
Бородуллихин, Новошульба.
Қарағанды облысы: Егіндібұлақ
ауданы.
Павлодар облысы:
Май ауданы.
Шығыс Қазақстан облысы:
Өскемен, Ленинагор, Глубокин,
Таврия, Шемонайха аудандары.
Қазақстанда қалыптасқан экологиялық апаттар, оның тигізетін зардаптары
№ Экологиялық апат Апаттың зардаптары Апаттан қорғану
түрлері жолдары
Ортаның ластануы Адамдардың ауруға ұшырауы Ластанудың
Қаншама миллиондаған себептерін табу
адамдардың қырылуы Адамдарға
Техногенді апат үгіт-насихат жүргізу
керек, ондай
объектілерді қаладан
алыс жерлерде
орналастыру.
Ресурстардың таусылуыЕл экономикасының төмендеуіТиімді пайдалану
керек
Топырақтың эрозиясы Өнімнің жетіспеуі Тыңайтқыштар беру
керек
Озон қабатының Ультракүлгін сәулелерінің Ауаға зиян газдарды
жұқаруы зардаптары жібермеу керек
Алдын-ала дайындық
Табиғат апаттары (жерАдамдар шығынының көптігі, жүргізу және олардың
сілкіну, сел, цунами,экономикалық шығындар болуын алдын-ала
циклон, жұт, хабарлау керек
вулкандар атқылауы,
теңіздер мен мұхиттар
деңгейінің көтерілуі
немесе түсуі)
3.2. Өсімдіктер және жануарлар экологиясы
Жер шарында өсімдіктердің 500 млн. астам түрі бар. Жыл сайын ғылыми-
лабораторияларда олардың бірнеше жаңа түрлерін өсіріп шығарады. Өсімдік –
жер шарының өкпесі деп бекер айтылмаған. Тіршілік атаулыны өсімдіксіз
елестетуге болмайды. Жер шарында өсімдіктер жамылғысы біркелкі тарамаған.
Қазақстанда орман қора 21,8 млн. га жерді алып жатыр. Яғни,
республикамыздың барлық жерінің 3,35 %-ын құрайды. Біздің еліміздегі
ормандар жүйесі негізінен Солтүстік және Шығыс аймақтарда шоғырланған.
Ормандардың бірнеше типтері бар. Олар – сексеуіл, қарағай, шырша, самырсын,
қайың ормандары, тоғайлар мен бұталар.
Орман қоры жер шары бойынша жылдан-жылға азая түсуде. Құрлықтың 62
млн. км² жерін өсімдіктер мен орман алып жатыр. Республикамызда ормандар аз
және олардың жағдайы мәз емес. Оның негізгі себептері – адам факторы, өрт,
ауа райының өзгеруі мен айнала қоршаған ортаның ластануы.
Орманды қорғау біздің міндетіміз. Орманның адам мен жалпы биосфера
үшін маңызы зор.
Орман топырақтағы ылғалды сақтай отырып, су балансын тұрақтандырады.
Ылғалды жер өсімдік жамылғысы мен жан-жануарлардың көбейе түсуіне ықпал
етеді. Орманды алқаптардағы жер асты сулары өзен мен көлдерді
қоректендіреді. Орман аң мен құстың мекені, дәрі-дәрмектік өсімдіктер мен
жеміс-жидектердің панасы әрі қолайлы тіршілік ортасы болып табылады.
Ормандардың егістік алқаптарын қорғауда да рөлі зор. Орманды жерде
топырақ, су және жел эрозиясы болмайды. Ал ормансыз жердің топырағы кеуіп,
шөлге айналады. Ағаштарды қар тоқтату үшін де отырғызады.
Орманның ауаны тазартатын да қасиеті бар. Мысалы 1 га орман бір күнде
220-280 кг көмірқышқыл газын сіңіріп, 180-200 кг оттек бөліп шығарады.
Яғни ауаның құрамын толықтырып отырады.
Орман сонымен бірге денсаулық сақтау ортасы. Сондықтан курорт пен
сауықтыру кешендері, т.б. демалыс орындарының тек қана орманды жерде
салынуы тектен-тек емес.
Қазақстанда орманға қарағанда табиғи жайылымдар басым. Өсімдіктің
біздің жерімізде 57000 түрі өседі. Оның 506 түрі қорғауды қажет етіп отыр.
Жойылып бара жатқан өсімдіктерді сақтап қалу мақсатымен 1981 жылы Қызыл
кітап шығарылды. Оның мақсаты құрып бара жатқан өсімдіктерді есепке алып,
оларды сақтап қалу. Ол үшін көптеген мемлекеттік шаралар жүргізіледі.
Солардың бірі – сиреп бара жатқан өсімдіктер мен жерлерді адам қамқорлығына
алып қорықтар ұйымдастыру.
Қорық ұйымдастыру ісіне біздің республикамызда соңғы жылдары көп көңіл
бөліне бастады. Қазірдің өзінде 9 мемлекеттік қорық, 5 ұлттық парк, 17
ботаникалық, 40 зоологиялық, 2 ботаникалық- геологиялық қорыққорлар
құрылған. Алматы, Шымкент, Қарағанды т.б. ірі қалаларда ботаникалық бақтар
жұмыс істейді. Осының бәрі сиреп бара жатқан өсімдіктерді қалпына келтіру
жұмыстарымен айналысады. Орман мен өсімдіктерді қорғау ересектермен қатар
мектеп оқушыларының да міндеті. Көптеген аймақтарда жастардың белсенділігін
арттыру мақсатымен Жас орманшылар, Жасыл патрульшілер, Жас экологтар,
Жас натуралистер атты үйірмелер ұйымдастырылған. Олар – еліміздің орман
шаруашылығының белді көмекшілері.
Сирек және дәрілік өсімдіктерді де қорғау баршаның ісі. Біздің
жеріміз дәрілік өсімдіктерге өте бай. Олар көбінесе Іле Алатауы, Жоңғар
Алатауы, Алтай таулары мен Қаратау тау жоталарында көп шоғырланған. Әсіресе
алтын тамыр, марал оты, дәрмене, жусан, қылша, шайқурай, жалбыз, бәйшешек,
тартар жапырақ, түймедақ, мыңжапырақ, тау жуасы, сарымсақ, тасжарған,
алтай рауғашы, қызылжидек, сасыр, т.б. өсімдіктерден дәрі-дәрмек жасайтын
формоцевтік зауыт жұмыс істейді.
Қазақстанда дәрілік өсімдіктер мен қатар сирек кездесетін, сәндік үшін
өсірілетін өсімдік түрлері де бар. Олардың саны азайып барады. Мысалы,
Қаратау аймағында өсімдіктердің 1500 түрі өседі. Срндықтан болар Қаратау
өсімдіктердің Меккесі деп аталады. Табиғаттың әсем көріністері табиғи
ортаның ластануынан, жайылымдардың тозу салдарынан сирек кездесетін
өсімдіктердің азаюынан бүлінуде. Қазір кең-байтақ даламыздан
қызғалдақтардың көптеген түрлері, қызыл адыраспан, сөгеті сасыры, іле
бөріқарақаты, іле ұшқаты, жатаған шырша, алтай қасқыр жидегі, кәдімгі
пісте, жіңішке көкнар, меруертгүл, жабайы жүзім, т.б. жойылып барады.
Оларды қорғау біздің міндетіміз.
Республикамыздың шөл-шөлейтті белдемдерінде орналасқан Мойынқұм,
Тауқұм, Сарыесік Атырау, Жалпаққұм, Қызылқұм сияқты ерекше құм жоталары
бар. Олардың бәрі біріншіден, тұнып тұрған өсімдіктерортасы болса,
екіншіден, жайылым қоры болып саналады. Бірақ елімізде полигондар мен жел
эрозиясына ұшыраған жердің көлемі 25 млн. гектарға жетіп отыр. Осыған орай,
біз шұрайлы жайылымдар қорын сақтап қалу үшін осы жерлерді ерекше
қорғалатын аумақтарға жатқызып, қамқорлыққа алуымыз керек.
Сирек өсімдіктердің қатарына ағаштар да жатады. Оларды кесіп отын,
құрылыс материалы үшін пайдалануды азайту керек. Қазірдің өзінде Іле
шыршасы, самырсын, шетен, ырғай, тораңғыл, долана, шырғанақ, емен, т.б.
ағаштары қорғауды қажет етіп отыр. Әсіресе орман ағаштарын кесу етек алуда.
Орманды қорғаудың ең маңызды бағыты – жасанда жолмен орман қорын көбейту.
Жыл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz