Рынок шаруашылықты ұйымдастырудың тиIмдI жүйесI ретIнде
ЖОСПАР
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
I РЫНОК ШАРУАШЫЛЫҚТЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТИIМДI ЖҮЙЕСI РЕТIНДЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Рынок туралы жалпы түсiнiк ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Рыноктың түрлерi және қызметтерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.3 Рыноктың қызмет ету қағидалары және рыноктың артықшылықтары мен кемшіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
II ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА РЫНОКТЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ДАМУ НЕГIЗДЕРI ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
2.1 Қазақстан Республикасында рыноктық қатынастарды қалыптастырудың өзiндiк ерекшелiктерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2.2 Елiмiзде рыноктық қатынастардың тиiмдiлiгiн арттырудың маңызы мен болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
I РЫНОК ШАРУАШЫЛЫҚТЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТИIМДI ЖҮЙЕСI РЕТIНДЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Рынок туралы жалпы түсiнiк ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Рыноктың түрлерi және қызметтерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.3 Рыноктың қызмет ету қағидалары және рыноктың артықшылықтары мен кемшіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
II ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА РЫНОКТЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ДАМУ НЕГIЗДЕРI ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
2.1 Қазақстан Республикасында рыноктық қатынастарды қалыптастырудың өзiндiк ерекшелiктерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2.2 Елiмiзде рыноктық қатынастардың тиiмдiлiгiн арттырудың маңызы мен болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
КIРIСПЕ
Қазақстан Республикасының өз егемендiгiн алып, рыноктық экономикаға өтуiне байланысты экономикамызда күннен-күнге рыноктық қатынастар күрделенiп, олардың қызметтерiнiң сан-салалы бағыттары пайда бола бастады. Елiмiздiң бүгiнгi таңдағы дамуы мен оның болашағының көрiнiсi осыдан 16 жыл бұрын бүкiл шаруашылық және экономикалық құрылымын жоспарлы экономикадан рыноктық қатынастарға өткiзiп және осы аралықтағы рыноктық қатынастардың қалыптасуы және оның дамуын одан әрi жандандыруға байланысты екендiгi белгiлi болып отыр.
Елiмiздiң рыноктық қатынасқа өтуi, ұлттық экономикада жаңа ұғымдар пайда болып, рынок инфрақұрылымдарының әр түрi қалыптасып және олардың қызмет ету механизмi күрделене түстi.
Рыноктық механизмдi жалпы түрде экономиканың мәселелерiн шешу мақсатында өндiрушiлер мен тұтынушылардың рынок арқылы тәуелсiз түрде өзара әрекет ететiн шаруашылықты ұйымдастыру формасы деп анықтауға болады.
Бүгiнде елiмiзде көрiп отырғанымыздай қаржы рыногы, еңбек рыногы, валюталық рынок, бағалы қағаздар рыногы, тауар мен қызметтер рыногы, капиталдар рыногы және т.б. рыноктары қалыатасып, олар өз қызметтерiн әр түрлi формада iске асыруда. Алайда қандай рынок болса да, оның нақты түрiне байланыссыз, рынок экономикасы қызмет етуi, оның негiзгi үш басты элементтерiне сүйене отырып көрiнiс табады: баға, сұраныс пен ұсыныс және бәсекеге байланысты.
Осы элементтердiң жиынтығы рынок жүйесiн құрайды. Жоғарыдағы барлық экономикалық жүйелер басты үш сұрақты қажет етедi. Оларға: Не өндiру керек? Қалай өндiру керек? Кiм үшiн өндiру керек? Рыноктық экономикада бұл сұрақтар рыноктық механизмнiң көмегiмен тиiмдi әрi тұтынушыларды басты орынға қойып, олардың сұранысын максималды қанағаттандыруға және өнiм өндiрудi тиiмдi жүргiзу мақсатында шешiледi.
Сондықтан мен курстық жұмысымның тақырыбын елiмiз дамуы үшiн маңызды болып табылатын “Рынок, оның қызметтерi және қызмет ету қағидалары” деп алдым.
Бұл тақырыптың өзектiлiгi рыноктық қатынастардың қызмет ету ерекшелiктерiн талдап, оның ұлттық экономиканың тиiмдi дамуындағы орнын көрсету болып табылады. Сонымен қатар экономикалық теория негiзiнде рыноктық қатынастардың қызмет ету ерекшелiктерiн талдап, оның ұлттық экономиканың тиiмдi дамуындағы орнын көрсету болып табылады.
Жұмысты орындаудағы негізгі мақсатым рыноктық экономиканың мәнін жан-жақты ашып, рыноктың экономиканың тиімді дамуындағы қызметтерін талдау арқылы, рыноктық экономиканың қызмет ету қағидаларын талдау болып табылады. Сондай-ақ Қазақстан Рсепубликасының өзінің егемендік алған жылдардан бастап экономикалық құрылымын рыноктық қатынастарға бейімдеуін, рыноктың еліміздегі қалыптасуы мен дамуын, рыноктық экономиканың тиімді қызмет етуінің ұлттық экономиканың бәсекеге қабілетті дамуына қосар үлесін анықтау болып табылады.
Аталғанг мақсатқа жету барысындағы мiндеттер:
• Рыноктық экономиканың мәнi мен түрлерi және соған байланысты жалпы шаруашылықтағы қызметтерiн талдау;
• Рыноктық механизмнiң экономикалық мәнiн және оның қызмет етуiндегi басты принциптерiн қарастыру;
• Рыноктың экономикадағы артықшылықтары мен кемшiлiктерiн атап өту және олардың елiмiздегi көрiнiсiн сипаттау;
• Рыноктың негiзгi элементтерiн және олардың бiр-бiрiмен өзара байланыстарын анықтау;
• Қазақстан Рсепубликасында рыноктық қатынастардың қалыптасу ерекшелiктерi мен оның дамуын сипаттау;
Бүгiнгi Республикамызда экономиканы рыноктық қатынаста қайта құру жолында оның негiзi болып табылатын рыноктық қатынастарды және рыноктың қызмет ету механизмiн, рыноктық ортаны дамытып, оны жандандыру және оларды мемлекеттiк және халық болып қолдау мен iске асыру бүгiнгi күн тәртiбiндегi өзектi мәселелердiң бiрi.
Қазақстан Республикасының өз егемендiгiн алып, рыноктық экономикаға өтуiне байланысты экономикамызда күннен-күнге рыноктық қатынастар күрделенiп, олардың қызметтерiнiң сан-салалы бағыттары пайда бола бастады. Елiмiздiң бүгiнгi таңдағы дамуы мен оның болашағының көрiнiсi осыдан 16 жыл бұрын бүкiл шаруашылық және экономикалық құрылымын жоспарлы экономикадан рыноктық қатынастарға өткiзiп және осы аралықтағы рыноктық қатынастардың қалыптасуы және оның дамуын одан әрi жандандыруға байланысты екендiгi белгiлi болып отыр.
Елiмiздiң рыноктық қатынасқа өтуi, ұлттық экономикада жаңа ұғымдар пайда болып, рынок инфрақұрылымдарының әр түрi қалыптасып және олардың қызмет ету механизмi күрделене түстi.
Рыноктық механизмдi жалпы түрде экономиканың мәселелерiн шешу мақсатында өндiрушiлер мен тұтынушылардың рынок арқылы тәуелсiз түрде өзара әрекет ететiн шаруашылықты ұйымдастыру формасы деп анықтауға болады.
Бүгiнде елiмiзде көрiп отырғанымыздай қаржы рыногы, еңбек рыногы, валюталық рынок, бағалы қағаздар рыногы, тауар мен қызметтер рыногы, капиталдар рыногы және т.б. рыноктары қалыатасып, олар өз қызметтерiн әр түрлi формада iске асыруда. Алайда қандай рынок болса да, оның нақты түрiне байланыссыз, рынок экономикасы қызмет етуi, оның негiзгi үш басты элементтерiне сүйене отырып көрiнiс табады: баға, сұраныс пен ұсыныс және бәсекеге байланысты.
Осы элементтердiң жиынтығы рынок жүйесiн құрайды. Жоғарыдағы барлық экономикалық жүйелер басты үш сұрақты қажет етедi. Оларға: Не өндiру керек? Қалай өндiру керек? Кiм үшiн өндiру керек? Рыноктық экономикада бұл сұрақтар рыноктық механизмнiң көмегiмен тиiмдi әрi тұтынушыларды басты орынға қойып, олардың сұранысын максималды қанағаттандыруға және өнiм өндiрудi тиiмдi жүргiзу мақсатында шешiледi.
Сондықтан мен курстық жұмысымның тақырыбын елiмiз дамуы үшiн маңызды болып табылатын “Рынок, оның қызметтерi және қызмет ету қағидалары” деп алдым.
Бұл тақырыптың өзектiлiгi рыноктық қатынастардың қызмет ету ерекшелiктерiн талдап, оның ұлттық экономиканың тиiмдi дамуындағы орнын көрсету болып табылады. Сонымен қатар экономикалық теория негiзiнде рыноктық қатынастардың қызмет ету ерекшелiктерiн талдап, оның ұлттық экономиканың тиiмдi дамуындағы орнын көрсету болып табылады.
Жұмысты орындаудағы негізгі мақсатым рыноктық экономиканың мәнін жан-жақты ашып, рыноктың экономиканың тиімді дамуындағы қызметтерін талдау арқылы, рыноктық экономиканың қызмет ету қағидаларын талдау болып табылады. Сондай-ақ Қазақстан Рсепубликасының өзінің егемендік алған жылдардан бастап экономикалық құрылымын рыноктық қатынастарға бейімдеуін, рыноктың еліміздегі қалыптасуы мен дамуын, рыноктық экономиканың тиімді қызмет етуінің ұлттық экономиканың бәсекеге қабілетті дамуына қосар үлесін анықтау болып табылады.
Аталғанг мақсатқа жету барысындағы мiндеттер:
• Рыноктық экономиканың мәнi мен түрлерi және соған байланысты жалпы шаруашылықтағы қызметтерiн талдау;
• Рыноктық механизмнiң экономикалық мәнiн және оның қызмет етуiндегi басты принциптерiн қарастыру;
• Рыноктың экономикадағы артықшылықтары мен кемшiлiктерiн атап өту және олардың елiмiздегi көрiнiсiн сипаттау;
• Рыноктың негiзгi элементтерiн және олардың бiр-бiрiмен өзара байланыстарын анықтау;
• Қазақстан Рсепубликасында рыноктық қатынастардың қалыптасу ерекшелiктерi мен оның дамуын сипаттау;
Бүгiнгi Республикамызда экономиканы рыноктық қатынаста қайта құру жолында оның негiзi болып табылатын рыноктық қатынастарды және рыноктың қызмет ету механизмiн, рыноктық ортаны дамытып, оны жандандыру және оларды мемлекеттiк және халық болып қолдау мен iске асыру бүгiнгi күн тәртiбiндегi өзектi мәселелердiң бiрi.
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. Әубәкiров Я. Ә. Байжұманов Б.Б. / Экономикалық теория. Оқу құралы. – Алматы. Қазақ университетi.
2. Әубәкiров Я. Ә. Экономикалық теория негiздерi. Оқулық. – Алматы, “Санат”, 1998. – 479бет.
3. С.Әкiмбеков, А.С.Баймұхаметова, У.А. Жанайдаров / Экономикалық теория. Оқу құралы. – Астана: 2002. – 446 бет.
4. Мұхамедиев Б.М. Микроэкономика: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университетi, 2003. – 219 бет.
5. Мамыров Н.Қ., Есенғалиева Қ.С., Тлеужанова М.А. Микроэкономика / Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2000 ж. – 420 бет.
6. Жұмамбаев С.К. Еңбек рыногы экономикасы: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университетi, 2003 – 171 бет.
7. Н. Ә. Назарбаев. “Бәсеке қабiлеттi Қазақстан”, “Бәсекеқабiлеттi экономика” және “Бәсекеқабiлеттi халық” деген Қазақстан халқына Жолдауы. // Егемен Қазақстан, 19 наурыз, 2004 ж.
8. Кожахмедов Д.Б. “Машиностроение как основа формирования конкурентспособной экономики Қазахстана” // Аль-Пари , №1.2004 г.
9. Қуат Бораш “Инновация, оның елiмiз экономикасы үшiн маңызы қандай” // Егемен Қазақстан, 23 ақпан, 2004 ж.
10. Стратегия «Қазақстан Республикасының Индустриялы-инновациялы дамуының 2003-2015 жылдарға арналған ұзақ мерзiмдi стратегиясы» – Алматы, 2003 ж
11. Кенжеғали Сағадиев “Бәсекеге қабiлеттiлiктi өзiмiз жасауымыз керек” // Егемен Қазақстан, 2004 ж.
12. Н. Ә. Назарбаев. «Қазақстан әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» Жолдауы, Астана, 2006 жыл, 1 наурыз.
13. Статистический ежегодник. Алматы. – 2006г.
1. Әубәкiров Я. Ә. Байжұманов Б.Б. / Экономикалық теория. Оқу құралы. – Алматы. Қазақ университетi.
2. Әубәкiров Я. Ә. Экономикалық теория негiздерi. Оқулық. – Алматы, “Санат”, 1998. – 479бет.
3. С.Әкiмбеков, А.С.Баймұхаметова, У.А. Жанайдаров / Экономикалық теория. Оқу құралы. – Астана: 2002. – 446 бет.
4. Мұхамедиев Б.М. Микроэкономика: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университетi, 2003. – 219 бет.
5. Мамыров Н.Қ., Есенғалиева Қ.С., Тлеужанова М.А. Микроэкономика / Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2000 ж. – 420 бет.
6. Жұмамбаев С.К. Еңбек рыногы экономикасы: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университетi, 2003 – 171 бет.
7. Н. Ә. Назарбаев. “Бәсеке қабiлеттi Қазақстан”, “Бәсекеқабiлеттi экономика” және “Бәсекеқабiлеттi халық” деген Қазақстан халқына Жолдауы. // Егемен Қазақстан, 19 наурыз, 2004 ж.
8. Кожахмедов Д.Б. “Машиностроение как основа формирования конкурентспособной экономики Қазахстана” // Аль-Пари , №1.2004 г.
9. Қуат Бораш “Инновация, оның елiмiз экономикасы үшiн маңызы қандай” // Егемен Қазақстан, 23 ақпан, 2004 ж.
10. Стратегия «Қазақстан Республикасының Индустриялы-инновациялы дамуының 2003-2015 жылдарға арналған ұзақ мерзiмдi стратегиясы» – Алматы, 2003 ж
11. Кенжеғали Сағадиев “Бәсекеге қабiлеттiлiктi өзiмiз жасауымыз керек” // Егемен Қазақстан, 2004 ж.
12. Н. Ә. Назарбаев. «Қазақстан әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» Жолдауы, Астана, 2006 жыл, 1 наурыз.
13. Статистический ежегодник. Алматы. – 2006г.
ЖОСПАР
КIРIСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I РЫНОК ШАРУАШЫЛЫҚТЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТИIМДI ЖҮЙЕСI РЕТIНДЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1. Рынок туралы жалпы түсiнiк
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
5
2. Рыноктың түрлерi және қызметтерi
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.3 Рыноктың қызмет ету қағидалары және рыноктың артықшылықтары мен
кемшіліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ..15
II ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА РЫНОКТЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ДАМУ НЕГIЗДЕРI
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...19
2.1 Қазақстан Республикасында рыноктық қатынастарды қалыптастырудың
өзiндiк ерекшелiктерi
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
2.2 Елiмiзде рыноктық қатынастардың тиiмдiлiгiн арттырудың маңызы мен
болашағы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...22
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..27
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
КIРIСПЕ
Қазақстан Республикасының өз егемендiгiн алып, рыноктық экономикаға
өтуiне байланысты экономикамызда күннен-күнге рыноктық қатынастар
күрделенiп, олардың қызметтерiнiң сан-салалы бағыттары пайда бола бастады.
Елiмiздiң бүгiнгi таңдағы дамуы мен оның болашағының көрiнiсi осыдан 16 жыл
бұрын бүкiл шаруашылық және экономикалық құрылымын жоспарлы экономикадан
рыноктық қатынастарға өткiзiп және осы аралықтағы рыноктық қатынастардың
қалыптасуы және оның дамуын одан әрi жандандыруға байланысты екендiгi
белгiлi болып отыр.
Елiмiздiң рыноктық қатынасқа өтуi, ұлттық экономикада жаңа ұғымдар
пайда болып, рынок инфрақұрылымдарының әр түрi қалыптасып және олардың
қызмет ету механизмi күрделене түстi.
Рыноктық механизмдi жалпы түрде экономиканың мәселелерiн шешу
мақсатында өндiрушiлер мен тұтынушылардың рынок арқылы тәуелсiз түрде өзара
әрекет ететiн шаруашылықты ұйымдастыру формасы деп анықтауға болады.
Бүгiнде елiмiзде көрiп отырғанымыздай қаржы рыногы, еңбек рыногы,
валюталық рынок, бағалы қағаздар рыногы, тауар мен қызметтер рыногы,
капиталдар рыногы және т.б. рыноктары қалыатасып, олар өз қызметтерiн әр
түрлi формада iске асыруда. Алайда қандай рынок болса да, оның нақты түрiне
байланыссыз, рынок экономикасы қызмет етуi, оның негiзгi үш басты
элементтерiне сүйене отырып көрiнiс табады: баға, сұраныс пен ұсыныс және
бәсекеге байланысты.
Осы элементтердiң жиынтығы рынок жүйесiн құрайды. Жоғарыдағы барлық
экономикалық жүйелер басты үш сұрақты қажет етедi. Оларға: Не өндiру керек?
Қалай өндiру керек? Кiм үшiн өндiру керек? Рыноктық экономикада бұл
сұрақтар рыноктық механизмнiң көмегiмен тиiмдi әрi тұтынушыларды басты
орынға қойып, олардың сұранысын максималды қанағаттандыруға және өнiм
өндiрудi тиiмдi жүргiзу мақсатында шешiледi.
Сондықтан мен курстық жұмысымның тақырыбын елiмiз дамуы үшiн маңызды
болып табылатын “Рынок, оның қызметтерi және қызмет ету қағидалары” деп
алдым.
Бұл тақырыптың өзектiлiгi рыноктық қатынастардың қызмет ету
ерекшелiктерiн талдап, оның ұлттық экономиканың тиiмдi дамуындағы орнын
көрсету болып табылады. Сонымен қатар экономикалық теория негiзiнде
рыноктық қатынастардың қызмет ету ерекшелiктерiн талдап, оның ұлттық
экономиканың тиiмдi дамуындағы орнын көрсету болып табылады.
Жұмысты орындаудағы негізгі мақсатым рыноктық экономиканың мәнін жан-
жақты ашып, рыноктың экономиканың тиімді дамуындағы қызметтерін талдау
арқылы, рыноктық экономиканың қызмет ету қағидаларын талдау болып табылады.
Сондай-ақ Қазақстан Рсепубликасының өзінің егемендік алған жылдардан бастап
экономикалық құрылымын рыноктық қатынастарға бейімдеуін, рыноктың
еліміздегі қалыптасуы мен дамуын, рыноктық экономиканың тиімді қызмет
етуінің ұлттық экономиканың бәсекеге қабілетті дамуына қосар үлесін анықтау
болып табылады.
Аталғанг мақсатқа жету барысындағы мiндеттер:
• Рыноктық экономиканың мәнi мен түрлерi және соған байланысты жалпы
шаруашылықтағы қызметтерiн талдау;
• Рыноктық механизмнiң экономикалық мәнiн және оның қызмет етуiндегi
басты принциптерiн қарастыру;
• Рыноктың экономикадағы артықшылықтары мен кемшiлiктерiн атап өту және
олардың елiмiздегi көрiнiсiн сипаттау;
• Рыноктың негiзгi элементтерiн және олардың бiр-бiрiмен өзара
байланыстарын анықтау;
• Қазақстан Рсепубликасында рыноктық қатынастардың қалыптасу
ерекшелiктерi мен оның дамуын сипаттау;
Бүгiнгi Республикамызда экономиканы рыноктық қатынаста қайта құру
жолында оның негiзi болып табылатын рыноктық қатынастарды және рыноктың
қызмет ету механизмiн, рыноктық ортаны дамытып, оны жандандыру және оларды
мемлекеттiк және халық болып қолдау мен iске асыру бүгiнгi күн тәртiбiндегi
өзектi мәселелердiң бiрi.
I РЫНОК ШАРУАШЫЛЫҚТЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТИIМДI ЖҮЙЕСI РЕТIНДЕ
1.1 Рынок туралы жалпы түсiнiк
Рынок әлемдiк өркениеттердiң жетiстiктерiнiң бiрi. Рыноктық қатынастар
мәнiн анықтауда рынок түсiнiгiнiң екi жақты маңызы бар екенiнен шығу керек.
Бiрiншiден, рынок өз мағынасында айырбас, айналыс сферасында iске
асырылатын өткiзудi бiлдiредi. Екiншiден, рынок – бұл өндiру, бөлу, айырбас
пен тұтыну процестерiн қамтитын адамдар арасындағы экономикалық қатынастар
жүйесi.
Рыноктық механизмдi жалпы түрде экономиканың мәселелерiн шешу
мақсатында өндiрушiлер мен тұтынушылардың рынок арқылы тәуелсiз түрде өзара
әрекет ететiн шаруашылықты ұйымдастыру формасы деп анықтауға болады.
Рыноктық экономикада экономикалық теория негiзiнен ресурстардың
шектелген жағдайында қажеттiлiктердi қамтамасыз етудi көздеген, адамдар мен
топтардың материалдық игiлiктер мен қызметтердi сұраныс пен ұсыннысқа, баға
мен бәсекеге байланысты шктеулi ресурстарды тиiмдi өндiру, бөлу, айырбастау
және тұтынушылардың талғамын тәуелсiз, еркiн жағдайда максималды деңгейге
жеткiудi көздейтiн болады.
Экономикалық байланыстар өнiмдердiң өндiрушiлерден тұтынушыларға
қозғалысын қамтиды: бiр жақтан, өндiрушiлер, басқа жақтан тұтынушылар
арасында көп түрлi айырбас жүрiп отырады. Осындай айырбас процестерi
қоғамдық еңбек бөлiнiсiмен белгiленедi. Бұл бiр жағынан өндiрушiлердi
ажыратады, еңбек әрекеттерiне сәйкес оларды бiр-бiрiнен оңашаландырады.
Екiншiден, олардың арасында тұрақты функционалдық қатынастар тударады.
Осындағы бiрiншi жағдай әр өндiрушiлердiң шаруашылық жүргiзуде экономикалық
тұрғыдан жекешеленуiне, тәуелсiздiгiне ұласады, сөйтiп рынок қатынастарының
субъектiлерiнiң қалыптасуының экономикалық негiзiн құрайды. Екiншi жағдай
тауарларды сатып алу-сату эквиваленттiк негiзде жүрiп отыратын айырбастар
процестерiнде көрiнiс табады. Осы кезде өндiрушiлер тауар өндiрудi және оны
өткiзудi, шығындарды өтеудi, өндiрiстi кеңейтудi және жетiлдiрудi –
барлығын өз еркiмен дербес шешедi. Тауар – ақша қатынасы жағдайында айырбас
процестерi рыноктық қатынастар формасында болады.
Экономикалық теорияда осыған ең қарапайым түрдегi жауап: рынок
адамдардың сатушы және сатып алушы болып бiрiн-бiр тауап кездесетiн жерi.
Неоклассикалық экономикалық әдебиетте жиi қолданылатын рынокқа анықтаманы
француз экономисi А.Курно мен экономист А.Маршал бередi. Олар рынокты:
“рынок заттар сатылатын және сатып алынатын белгiлi нақты рынок алаңы емес,
ол сатып алушылар менсатушылардың бiр-бiрiмен өте еркiн жағдайда келiсiмге
келетiн, кез-келген жалпы экономикалық аудан; еркiндiк сонда – бiрдей
тауарлардың көп ұзамай тез арада теңелiп отырады”. Бұл анықтамада
айырбастың еркiндiгiмен бағаның белгiленуi рыноктың басты критериi деп
көрсетiлген.
Ағылшын экономисi У.Джевонс рыноктың критериi деп сатушылар мен сатып
алушылардың арасындағы өзара қатынастардың “тығыздығына” назар аударады.
Бұның айтуы бойынша, тығыз iскерлiк қатынасқа түскен және қандай болмасын
сондай тауарлар туралы келiсiм жасасқан кез келген адамдардың тобы ол рынок
болып табылады.
Рыноктың мәнiн анықтағанда, оның екi жақты мағынасы бар екенiнен
бастау керек. Бiрiншiден, рынок (маркет) деген түсiнiк өзiндiк мағынада
өткiзу деген түсiнiктi қалыптастырады, бұл айырбас, айналыс сферасында орын
алады. Екiнщiден, рынок - өндiрiс, бөлу, айырбас және тұтыну процестерiн
қамтитын, адамдар арасындағы экономикалық қатынастар жүйесi. Бұл меншiктiң
әр алуан формаларын, тауар-ақша байланыстарын, қаржы-несие жүйесiн
пайдалануға негiзделген, экономкалық iс-әрекеттердiң күрделi механизмi.
Сондай-ақ, айналыстан бөлек рынок қатынастарына келесiлер жатады:
• Екi субъектiнiң өзара байланыстары рынок негiзiнде болғанда,
кәсiпорындарды және экономикалық басқа құрылымдарды жалға алумен
байланысты қатынастар;
• Еңбек рыногы арқылы жұмыс күшiн жалдап пайдалану процесi;
• Белгiлi бiр пайызға несие берудегi несиелiк қатынастар жиынтығы;
• Шетел фирмалары мен бiрлескен кәсiпорындардың айырбас процестерi;
• Тауар, валюта, қор биржалары мен басқа да рыноктардан тұратын
рыноктық инфрақұрылымдардың iс-әрекет процестерi.
Осы рыноктық қатынастардың бiздiң экономикада тез орын алуына жол ашу
үшiн рыноктық байланыстарды қамтамасыз ететiн жалпы шаруашылық құрылымдар
мен қызметтерге қолайлы орта қалыптастыруымыз керек. Экономикада рыноктық
дамуына келесiдей шарттардың болуымен iске асады:
• Меншiктiң алуан түрлi формаларына (жеке меншiкке кооперативтiк,
акционерлiк, мемлекеттiк меншiкке) жол ашу. Бұл шартқа бiрте-бiрте
қоғамның әлеуметтiк жағдайлары мен құрылымдық сипатын бұзбайтындай
етiп жайлап өту керек;
• Мемлекттiк реттеулердi сақтай отырып, өндiрiстi демократияландыру. Бұл
шартта есте болатын жағдай: рынок экономикасы өзiн-өзi толық тиiмдi
реттей алатын жүйе болып табылмайды. Рыноктық қатынастарда белгiлi
дәрежеде реттеп отыруды қажет етедi.
• Рыноктың үш негiзгi элементiн бiрiктiретiн тауарлар мен қызметтер
рыногын, өндiрiс факторларының рыногын, қаржы рыногын бiрiктiретiн
рыноктық инфрақұрылымды жасау және оның қызметiн жақарту;
Рыноктық факторлардың екiншi тобына құқықтық заңдарды жасаумен
байланысты шаралар жүйесi және шаруашылық жүргiзудiң рыноктық әдiсiне көшу
туралы экономикалық заңдар мен тәртiптердi қабылдау жатады. Бiрiншiден,
меншiк пен шаруашылық жүргiзудiң көптүрлi формалары қалыптасу үшiн және
орынсыз пайдалануға жол бермейтiн, нақты шаралардың болуы қажет. Екiншiден,
экономиканың жетекшi салаларында құрылымдық өзгерiстер жүргiзiп тапшылықты
жою керек. Үшiншiден, шетел капиталының қатысуымен және аралас
кәсiпорындарды құру арқасында экономикалық ашық жүйеге айналдыру болы
птабылады.
Сондай-ақ рыноктық қатынастардың дамуы ең алғашында жекелеген тауарлар
айырбасы негiзiнде жүзеге асып отырды. Мысалы, бiр қап ұнға бiр балта және
тағы сол сияқты айырбас формалары сипатында болды. Ал бүгiнгi таңда
экономиканың күрделенiп, оның салаларының және салаiшiлiк құрылымының әр
түрлi формаларының дамуына байланысты және жаһандану процестерiнiң одан
сайын күрделене түсуi негiзiнде рыноктық қатынастарда күннен-күнге
күрделене түсуде.
Рынок экономикасы қызмет етуi, оның белгiлi элементтерiнiң болуын
талап етедi. Осы элементтердiң жиынтығы рынок жүйесiн құрайды.
Рынок қатынастардың бiрiншi элементi және өте маңызды элементi -
өндiрушiлер мен тұтынушылар. Бұлар қоғамдық еңбек бөлiнiсi процесiнде
қалыптасады – бiреулерi тауарды өндiредi, екiншiлерi оны тұтынады. Бұл
жағдайда өндiрушiлер мен тұтынушылардың бiр-бiрiмен байланысы, әрқайсысының
әрекеттерiнiң нәтижелерiн айырбастау арқылы жүрiп отырады. Рынок
шаруашылығында бұл байланыстар тұрақты болады, мамандануға негiзделедi және
рыноктар қатынастар негiзiнде iске асып отырады. Рынокта өндiрушiлердiң
басты мақсаты өздерiнiң өндiрiс көлемiнде пайдасын максималдап, өндiрiс
шығындарын минималдауға ұмтылады. Ал тұтынушылар өздерiнiң бюджеттiк сызығы
мүмкiншiлiгiне байланысты қажеттiлiктерiн толық өтеуге ынталы болады.
Рынок экономикасының екiншi элементi – баға. Бағаны жеке талдап
танысайық. Бұл жерде тек екi мәселенi ескертемiз. Бiрiшi, баға рынокта
сұраныс пен ұсыныс нәтижесiнде қалыптасады, яғни бұл жетiлген немесе еркiн
бәсекелестiк жағдайда орын алады. Екiншi жеке бiр фирманың немесе бiрнеше
фирманың, мемлекеттiң және сыртқы факторлар әсерiнен баға рыноктан бағадан
өзгеше болып қалыптасады. Бұл жағдай көбiнесе рыноктың жетiлмеген
бәсекелестiк жағдайына сәйкес келедi. Мысалы, рыноктық баға ол осы рынокқа
қатысушы көптеген фирмалардың орта тиiмдi бағалары негiзiнде, сұраныс пен
ұсыныстың арақатынасында қалыптасады. Осы рыноктық бағаның қалыптасуын және
рыноктың тепе-теңдiгiн келесi 1-шi суреттен көре аламыз:
1-шi суреттен көрiп отырғанымыздай, рынокта ұсыныс пен сұраныс орын
алады. Олар өздерiнiң заңдылықтарына байланысты рынокта белгiлi бiр орынға
ие болады. Ал осы сұраныс пен ұсыныстың қиылысу нүктесiнде рыноктық баға
(Р0) және тиiмдi өндiрiс көлемi (Q) қалыптасады. Осылардың барығының
қиылысу нүктесi рыноктық тепе-теңдiк (Е) деп аталады. Бiр шын өмiрде мұндай
тепе-теңдiк қолайлы жағдай орын алуы бола бермейд. Ол белгiлi бiр қысқа
мерзiмде ғана көрiнуi мүмкiн.
Баға (Р)
Ұсыныс (S)
P0 Е
Сұраныс (D)
Q0 Өнiм көлемi (Q)
Сурет-1 – Рыноктың тепе-теңдiгi және рыноктық бағаның қалыптасуы
Көбiнесе рыноктық жағдай осы тепе-теңдiк жан-жағында орын алып
отырады. Мысалы, мемлекет кейбiр тауарларға рынокта жоғары баға белгiледi
деп айталық, онда келесiдей жағдай орын алады:
рынокта баға өсуiне байланысты ұсыынс заңына орай өндiрушiлер өздерiнiң
өндiрiс көлемiн көбейтедi, ал тұтынушылар сұраныс заңына байланысты бағаның
өсуiне негiзделiп сол заттарды сатып алуын азайтады. Нәтижесiнде рынокта
өндiрiстiң өсуi және сұраныстың азаюынан өндiрiс оырндарының шығарған
өнiмдерiне сұраныс болмай, олар дағдарыстық жағдайға душар болады. Осыған
байланысты өндiорiс орындары бағаны қайтадан төмендетуге немесе мемлекет
тұтынушылардың жалақысының өсуiн қамтамасыз етуге ынталы болады. Яғни,
қаншалықты тепе-теңдiк бзылғанымен, ол белгiлi бiр мерзiмнен кейiн өзiнiң
тиiмдi орнына қайтадан оралады. Бiр сөзбен айтқанда рыноктың тиiмдiлiгi де
сол, ол өз өзiн реттеп отырады.
Рынок экономикасының төртiншi, негiзгi элементтерiнiң бiрi – екi
құрылымнан, сұраныстан және ұсыныстан тұрады. Рынокта сұраныс тауарларға
қажеттiлiк болып көрiнедi. Сұранысты қалыптастыратын тұтынушылардың талғамы
болып табылады. Рыноктық қатынастарда сұраныс өндiрудiң ең тиiмдi әдiсiн
қолданудың және ресурстарды тиiмдi пайдаланудың стимулы болып табылады.
Кез келген сұранысты қалыптастырушы тұтынушы ұнатымдылығы мен артық
көруiне сүйену және өзiнiң табысы мен бағаға сүйенуi арқылы тұтыну жоспарын
жасады делiк. Осы жоспарды iске асырса ол тұтынушы өзiнiң қажетiн ең
жоғарғы деңгейде қанағаттандыратын едi. Тұтынушылық мiнез-құлығы мен
сұраныс теориясы осы параметрлердiң белгiленгенiң басшылыққа алып талдау
жасайды.
Сұраныс заңы - тауар бағасы неғұрлым жоғары болса, сұраныс шамасы
соғұрлым төмен болатынын айтады, яғни Q = QD (p) тәуелдiлiгi керi болып
келедi. Бұл сұраныс функциясының кестесiнде керi ылдиы бар деген сөз. Ол
(D) сұраныс қисығы деп аталады. Оны келесi 2-шi суреттен көре аламыз.
Суреттегi сұраныс функциясының керi тәуелдiлiгi, егер баға Р1 ден Р2-
ге дейiн өссе, сұраныс шамасы Q1-ден Q2-ге дейiн төмендейтiн түрiн
бiлдiредi.
Бұған келесi түрде түсiнiктеме беруге болады. Бiрiншiден адамдар
қымбаттаған тауарды басқа тауарға ауыстыра бастайды, екiншiден бағаның
көтерiлуiне байланысты өздерiн кедей сезiнiп олар осы тауарды тұтынуын
қысқарта бастайды.
Тауардың пайдалылығы барма немесе жоқпа, белгiлi бiр адам үшiн егер
пайдалылығы болған жағдайда ол пайдалылықтың деңгейi қандай, демек ол
игiлiк қандай деңгейде қажетiн тұтынушының қажетiн орындайды. Осыны әрбiр
тұтынушы өзiнше субъективтi анықтайды. Осыған сәйкес рынокта рыноктық баға
деңгейiн белгiлейдi.
Баға
Р2
Р1 Сұраныс (D)
Q2 Q1 Өнiм көлемi
Сурет-2 – Сұраныс қисығы ылдиы
Ұсыныс болса өз кезегiнде өндiрушiлермен тығыз байланыста және олар
рыноктық экономика дамыған қатынастарда сұранысқа бағытталып қызмет етедi.
Жалпы сұраныс пен ұсыныс материалдық игiлiктердi өндiрушiлер мен
тұтынушылар арасындағы тұрақты байланыстарды қамтамасыз ететiн, рынок
механизмiнiң өте маңызды элементтерi. Ұсыныс ұсыныс заңы бойынша рынокта
бағалардың өсуiмен ұсыныс көлемi де өсiп отырады, яғни баға өсiмi мен
ұсыныстың өсуi тiкелей байланыста болып табылады.
Рынок механизмiнiң қызмет етуiнде бесiншi элементi – бәсеке. Бәсеке
қоғамға экономикалық еркiндiктi, тиiмдiлiктi, дамудың тұрақтылығын,
экономикалық қауiпсiздiктi ұсынады. Немiс экономикасының белгiлi экономист
ғалымы Людвиг Эрхард бәсекелестiктiң экономика үшiн қажеттiлiгiн келесi
жолдармен көрсетедi: “... рыноктың шаруашылық және оның қызмет ету
механизмi еркiн бәсекелестiктен ажырап қызмет етуi мүмкiн емес...”.
Бәсекенiң экономикалық табиғаты жеке меншiктiк қатынастармен тғыз
байланыста болады.
Бұл пайданың жоғары болуын және осының негiзiнде өндiрiс масштабын
кеңейтудi қамтамасыз етедi. Бәсеке рынок субъектiлерiнiң өзара әрекетiнiң
және пропорцияларды реттеу механизмiнiң формасы болып табылады.
Экономиканың белгiлi өкiлi А.Смит бәсекенi рыноктың “көрiнбейтiн қолы”
деген. Оның мәнi адамдар өз мүдделерiне сәйкес, өздерiнiң қара басының
қамын ойластырып әрекет етедi. Осы әрекеттердiң жалпы жиынтығы қоғамның
пайдасына шешiледi, олар осы бәсекелестiкке бара отыра қоғам экономикасын
жандандырады. Бәсекенiң басты қызметi экономиканың реттеушiлерiнiң –
бағаның, пайданың нормасының, пайыздың және т.б. құралдардың мөлшерiн
анықтау болып табылады.
1.2 Рыноктың түрлерi және қызметтерi
Экономикада рыноктың түрлерi өте күрделi болады және ол экономиканың
барлық сферасында әсерiн тигiзедi. Рыноктың экономикалық құрылымы мынадай
жағдайлармен белгiленедi:
• Меншiк формаларымен (мемлекеттiк, жеке, аралас, ұжымдық);
• Шаруашылық субъектiлерiнiң әр түрлi формаларының экономикадағы үлес
салмағымен белгiленетiн, тауар өндiруiлердiң құрылымымен (мемлекеттiк,
арендалық, кооперативтiк, жеке меншiк кәсiпорындар);
• Тауар айналымы сферасының ерекшелiктерiмен;
• Шаруашылықтың құрылымдық бөлiмдерiнiң мемлекет иелiгiнен алыну және
жекешелендiру дәрежесiмен;
• Осы елде пайдаланылатын сауда түрлерiмен.
Сондай-ақ рынокты құрылымы жөнiнен келесiдей критериилер арқылы бөлуге
болады:
1. Рынок қатынастары объектiлерiнiң атқаратын экономикалық қызметi
бойынша:
• Игiлiктер мен қызметтер рыногы;
• Өндiрiс құралдарының рыногы;
• Ғылыми-техникалық жұмыстар рыногы;
• Құнды қағаздар рыногы;
• Жұмыс күшi рыногы;
• Қаржы рыногы және т.б. рыноктар.
2. Рыноктарды сонымен қатар тауарлық топтар бойынша жiктеуге болады:
• өндiрiстiк қызметке бағытталған тауарлар рыногы;
• халық тұтынатын тауарлар; азық-түлiк тауарлар рыногы;
• шикiзат пен материалдар рыногы.
Сондай-ақ ауылшаруашылық шикiзаттары рыногында азық-түлiкке және ауыл
шаруашылық шиiзаттарына қажеттiлiктердi қамтамасыз ететiн, ауыл шаруашылық
өнiмдер рыногы қалыптасады. Тұтыну тауарларының рыногының қалыптасуы осы
тауарлардың өндiрiлу көлемiнiң елеулi дәрежеде өсуiн тiлейдi, сатып
алушылық сұранысты қанағаттандыру үшiн бәсекелестiктiң кең пайдаланылуын,
фирмалық дүкендердiң көбеюiн қалайды.
3. Бәсекенiң шектеулi дәрежесi бойынша мынадай рыноктар болады:
• Монополиялық рынок;
• Олигополиялық рынок;
• Салааралық рыноктар.
4. Тауарлар мен қызметтер рыногы.
• Тұтыну тауарларының рыноктары – азық-түлiк және азық-түлiк емес
тауарлар рыногы;
• Қызметтер рыногы – тұрмыстық, көлiк, коммуналдық қызметтер рыногы.
• Тұрғын үй немесе өндiрiстiк емес ғимараттардың рыногы.
5. Өндiрiс факторларының рыногы.
• Жылжымайтын мүлiктер рыногы;
• Еңбек құралдарының рыногы;
• Шикiзат пен материалдардың рыногы;
• Қуаттық ресурстрардың рыногы;
• Пайдалы қазбалардың рыноктары.
6. Қаржылар рыногы.
• Капиталдар немесе инвестициялық рынок;
• Несие рыноктары;
• Құнды қағаздар рыноктары;
• Валюта-ақша рыноктары жатады.
• Одан шығуына тосқауылдар көптеген салалар бойынша жоқ, яғни еркiн
рыноктық бәсеке қалыптасқан.
Нарық құрылымының ерекшелiктерiн сипаттайтын ең басты көрсеткiштердiң
бiрi, осы қарастырылып отырған нарықтағы фирмалардың саны боп табылады.
Рыноктың мәнi оның қызметтерi арқылы толыңғырақ анықталады. Рынок
мынадай маңызды қызметтер атқарады:
• Тауар өндiрiсiнiң және қызмет көрсетудiң өзiн-өзi реттеу қызметi. Бұл
мына жағдай арқылы көрiнедi: тауарға немесе қызметке сұраныс өскенде
өндiрушiлер өздерiнiң өндiрiс көлемiн немесе қызмет көрсету аясын
кеңейтiп бағаны жоғарлатады; нәтижесiнде өндiрiс немесе қызмет
көрсету қысқара бастайды;
• Ынталандыру қызметi, баға төмендегенде өндiрушiлер өндiрудi азайтады,
осымен қатар, олар жаңа техника, технологиялар енгiзу, еңбек
ұйымдастыруды жетiлдiру арқылы шығыдарды азайту мүмкiндiгiн
iздестiредi;
• Өндiрiлген өнiм мен еңбек шығындарының қоғамдық маңыздылығын айқындау
қызметi. Бiрақ бұл қызмет тек тапшылық оқ өндiрiс жағдайында жүзеге
аса алады. Сатып алушылардың таңдауы бар болғанда, өндiрiсте
монополия болмағанда, рынокта көптеген өндiрушi болып олар өзара
бәсекелес болғанда;
• Реттеу қызметi, рынок тепе-теңдiгi арқылы экономикадағы, өндiрiстегi
және айырбастағы негiзгi микро және макропропорциялар белгiленiп,
оларды рынок механизмi реттеп отырады;
• Шаруашылық өмiрдi демократияландыру, өзiн-өзi басқару принциптерiн
жүзеге асыру қызметi. Рыноктық құралдар әсерiмен қоғамдық өндiрiс
экономикалық жағынан қолайсыз элементтерден арылып отырады, және
осының арқасында тауар өндiрушiлер әркелкi түрге, буындарға бөлiнедi,
яғни дифференцияланады;
• Рыноктық қатынастар негiзiнде экономиканың тиiмдi дамуын қамтамасыз
ететiн бәсекеге қабiлеттi экономика қалыптасады.
Бәсеке жалпы экономикалық құндылықтар мен жетiстiктердi дамытудың
негiзгi құралы болып табылады. Бәсекелiк рынокта қызмет етушi фирмалар мен
кәсiпорындар қоғамның әр түрлi сұранысына бейiмделiп, тиiмдi
инвестицияларды орынды пайдалану арқылы ғылыми-техникалық прогреске
ұмтылады, өндiрiстiк және қосымша шығындарды азайта отырып, сапалы өнiмдер
шығарудың көлемiн арттыруға ынталы болады.
Осылайша әрбiр кәсiпкердiң бәсекеқабiлетi жоғары болуының нәтижесiнде
әлемдiк экономикалық рынокта ұлттық экономиканың бәсекеқабiлеттiлiгi
артады.
Роноктық экономика қызмет етуiнiң механизмi үш басты қағидаға
негiзделедi:
• маржиналдық (шектi) талдау;
• балама талдау шығындары;
• экономикалық рационалдылық;
Маржиналдық талдау қағидасы негiзiнде рыноктық субъектiлер мiнез-
құлқы құрылады, оған орташа емес, шектi шамалар шешушi әсер етедi. Рыноктың
тауарларға толуы, рыноктық бағалардың өзгеруi нәтижесiнде рыноктық
экономиканың бiр қалыптан екiншiсiне өтуi бiр деңгейде жүредi. Бұл жаңа,
шектi субъектiнiң сұраныс немесе ұсыныс түрiнде рыноктық экономикаға әсер
етпеуiнен болады. Жетiлген рынок жағдайында үлкен немесе сұраныс пен
шаруашылықты жүргiзушi субъектiлердiң шексiз саны болған кезде, осылардың
әрқайсысы шексiз шағын үлес салмағына ие болады. Маржиналды жол рыноктық
кеңiстiктiң үздiксiз қызмет етуiн қамтамасыз еткендей болып, сұраныс пен
ұсыныстың кенеттен ауытқуы пайда болуы мүмкiндiгiн болдырмайды, тауар
өндiрушiлер мен тұтынушылар арасындағы рынок ылғи да ұстап отырады.
Балама талдау шығындардың қағидасы. Балама талдау шығындары
ресурстарды пайдаланбаудың басқа тәсiлдерiнен немесе кәсiпкерлер қызметiне
байланысты туындаған тiкелей шығындар мен алынбаған пайдалардың сомасы
түрiнде болады. Рыноктық экономиканы құру жiберiп алынған мүмкiндiктер
iшiнен аз, бiрақ кепiлдi табыс беретiн ең нашар нұсқа таңдап алуына
негiзделедi. Балама талдау шығындары принципi өндiрушiлердi қолда бар
ресурстарды тиiмдiрек пайдаланудың жолын iздеуге итермелейдi.
Экономикадағы рыноктық қатынастардың шектелуiне байланысты бәсекенiң
келесiдей түрлерi орын алады:
• Жетiлген бәсекелi рыногы;
• Жетiлмеген бәсекелi рыногы;
Мұндағы жетiлген бәсеке рыногында рынокқа қатысушылардың арасында
бәсеке толық қанды қызмет етедi және ол барлық рыноктық қатынастарды,
сұраныс пен ұсынысты, тауарлардың сапасын, олардың бағаларын реттеушi
қызмет атқарады. Яғни, экономиканың бәсекеге қабiлетiн арттыруда жетiлген
бәсекенiң толық қанды орын алуы ел экономикасының тұрақты дамуына үлес
қосып, инновацияларды, ғылыми-техникалық прогрестi, жұмысшылардың еңбекке
ынтасын дамытуға жол ашады.
Бәсекенiң екiншi негiзгi түрi ол жетiлмеген бәсекелi рынок болып
табылады. Егер нарықта жеке өндiрушiнiң монополиялық немесе олигополиялық
билiгi орнықса, онда ондай рынок жетiлмеген бәсекелi рынок болып табылады.
Бұл жағдайа қоғам жалпы белгiлi шығындарға ұшырайды, себебi тұтынушылар
тауарды тұтынудың көлемiн азайта отырып, тауарға жоғары баға төлейдi, олар
барлық рынокқа немесе жекелеген салада немесе белгiлi бiр аймақта өз
үстемдiгiн орнатады. Сондықтан да көптеген елдерде нарықты монополиялауды
шектейтiн монополияға қарсы заңдар қабылданып, iске асырылуда.
Бәсекенiң экономикадағы орнын оның негiзгi қағидалары арқылы да
анықтауға болады.
Бәсекенiң рыноктың элементi ретiндегi негiзгi қағидаларына келесiлер
жатады:
• рынокқа қатысушылар санының шектелмеушiлiгi, рынокқа кiрудiң және одан
шығудың абсалюттi еркiн болуы. Бұл қағида кәсiпкерлiк қызметтiң
еркiндiгiн, олардың өндiрiстiң бiр түрiнен екiншi түрiне өтуiн,
тұтынушылардң еркiн талғамын, әрбiр тұтынушы өзiнiң қажеттiлiгiн ең
жоғары деңгейде қамтамасыз етуiн талап етедi;
• материалды еңбек, қаржылық және басқа да ресурстардың мобильдiлiгi.
Капитадың еркiн айналысы өнеркәсiптiң тиiмдi салаларының дамуына,
қосымша ресурс көздерiн ашуға, олардың комбинациясын неғұрлым
тиiмдiрек қолдануға мүмкiндiк беру;
• сұраныс пен ұсыныс туралы бәсекеге қатысушылардың толық ақпаратта
болуы, сондай-ақ рыноктағы баға өзгерiсiн, пайда деңгейiн дер кезiнде
қадағалап отыруы керек;
• өнiмдердiң бiртектiлiгi, сапасының, қасиеттерiнiң ұқсас болып келуi.
Ерекше маркалардың болмауы, ондай ерекше маркалар өзiнiң
бәсекелестерiн жену үшiн монополиялық рынокта қолданылады;
• рыноктағы жекелеген қатысушылардың әсер теу мүмкiншiлiгiнiң болмауы,
бағаның рынок арқылы берiлген деңгейi қатысушының белгiленген
бағасымен сәйкес келiп отыруы мiндеттi шарт емес.
Сондай-ақ рыноктық қатынастардың дамуы ең алғашында жекелеген тауарлар
айырбасы негiзiнде жүзеге асып отырды. Мысалы, бiр қап ұнға бiр балта және
тағы сол сияқты айырбас формалары сипатында болды. Ал бүгiнгi таңда
экономиканың күрделенiп, оның салаларының және салаiшiлiк құрылымының әр
түрлi формаларының дамуына байланысты және жаһандану процестерiнiң одан
сайын күрделене түсуi негiзiнде рыноктық қатынастарда күннен-күнге
күрделене түсуде. Осы рыноктық қатынастардың микроэкономика деңгейiнде
айналысын келесi модельден көруге болады.
Шығындар
Компания пайдасы
• Фирмалар сатады
• Үй шар. Сатып алады
• Үй шаруашылығ сатады
• Фирмалар сатып алады
Өндiрiстiк факторлар Үй шаруашылығының
кiрiстерi
Мұндағы:
Тауарлар мен қызметтер ағысы;
Ақша
қаражаттарының ағысы;
Сурет-3 – Рынок қатынастарының схемасы
1.3 Рыноктың қызмет ету қағидалары және рыноктың артықшылықтары мен
кемшіліктері
Роноктық экономика қызмет етуiнiң механизмi үш басты принципке
негiзделедi:
• маржиналдық (шектi) талдау;
• балама талдау шығындары;
• экономикалық рационалдылық;
Маржиналдық талдау принципi негiзiнде рыноктық субъектiлер мiнез-
құлқы құрылады, оған орташа емес, шектi шамалар шешушi әсер етедi. Рыноктың
тауарларға толуы, рыноктық бағалардың өзгеруi нәтижесiнде рыноктық
экономиканың бiр қалыптан екiншiсiне өтуi бiр деңгейде жүредi. Бұл жаңа,
шектi субъектiнiң сұраныс немесе ұсыныс түрiнде рыноктық экономикаға әсер
етпеуiнен болады. Жетiлген рынок жағдайында үлкен немесе сұраныс пен
шаруашылықты жүргiзушi субъектiлердiң шексiз саны болған кезде, осылардың
әрқайсысы шексiз шағын үлес салмағына ие болады. Маржиналды жол рыноктық
кеңiстiктiң үздiксiз қызмет етуiн қамтамасыз еткендей болып, сұраныс пен
ұсыныстың кенеттен ауытқуы пайда болуы мүмкiндiгiн болдырмайды, тауар
өндiрушiлер мен тұтынушылар арасындағы рынок ылғи да ұстап отырады.
Балама талдау шығындардың принципi. Балама талдау шығындары
ресурстарды пайдаланбаудың басқа тәсiлдерiнен немесе кәсiпкерлер қызметiне
байланысты туындаған тiкелей шығындар мен алынбаған пайдалардың сомасы
түрiнде болады. Рыноктық экономиканы құру жiберiп алынған мүмкiндiктер
iшiнен аз, бiрақ кепiлдi табыс беретiн ең нашар нұсқа таңдап алуына
негiзделедi. Балама талдау шығындары принципi өндiрушiлердi қолда бар
ресурстарды тиiмдiрек пайдаланудың жолын iздеуге итермелейдi.
Экономикалық рационалдылық принципi пайда мен шығындарды салыстыруға
негiзделедi. Рационалды таңдау кепiлдi табысты пайданың ең төменгi бөлiгi
көлемiнде қамтамасыз ететiнi шектi болып табылатын өзгермелi нұсқалардың
бiрiнде iске асырылады. Рационалдылық критерий табысқа деген құқықпен
анықталады. Капиталды шектеулi пайдалану кезiнде фирмалар пайданы
жоғарылатуға тырысады, ал тұтынушылар өз игiлiгiн барынша жақсартуға, яғни
бюджеттiк шектеулiгiне байланысты қажеттiлiктерiн максималды деңгейде
қанағаттандыруға ұмтылады.
Көрсетiлген принциптер негiзiнде рыноктық экономиканы құру бiр жағынан
сұраныс пен ұсыныс сияқты қарама-қарсы күштердi, екiншi жағынан, нарықтық
бағаларды пайдалануға негiзделетiн рыноктық механизмнiң орталық проблемасы
болып табылатын тепе-теңдiк жағдайға қол жеткiзуге мүмкiндiк бередi.
Рыноктар жүйесі – әртүрлі критерийлер мен белгілермен
сипатталатын барлық рынок түрлерінің жиынтығы.
Рынок әртүрлі деңгейде, қызметтің барлық сфераларында, елдің
әртүрлі аймақтарында қызмет етеді. Сондықтан да рыноктар жүйесі күрделі
және алуан түрлі. Заңдылыққа сәйкес рыноктың келесі түрлерін атап өтуге
болады:
• Жария (официальный);
• Заңсыз (көлеңкелі).
Заңсыз рынок – көлеңкелі экономиканың заңға қайшы, тіркелмеген
қызмет көрсету түрінде түсіндірілетін бөлінбейтін элементі.
Әрбір рыноктың ерекшелігіне қарамастан олардың барлығы өзара
байланысты ғана емес, сонымен қатар өзара шарттасылған.
Әрбір өнім өндіруші өзінің өндірісін кеңейту үшін сәйкес рынок
мүмкіндік беретіндей өндіріс құрал-жабдықтар санына, капиталға және
жұмысшыларға сенім арта алады. Оның әрқайсысында, өз кезегінше, көрші
рыноктарда орын алған ұсыныс пен сұраныс есепке алынады. Қоғамдағы
экономикалық өмір екі деңгейде дамиды:
• микроэкономикалық, ол шаруашылық жүргізуші субъектілердің айырбас
кезіндегі іс-әрекетін сипаттайды;
• макроэкономикалық, бүкіл ұлттық шарушылық (ұлттық экономика)
масштабында өндірістің жүргізілуімен сипатталады (рыноктық жағдайда).
Рынок жүйесі меншіктің әртүрлі формалар, шаруашылық субъектілердің
еркін іс-әрекеті және олардың өз қызметтерінің нәтижелеріне
жауапкершілігі, өнім өндірушілердің еркін баға белгілеуі, бәсекесі,
рыноктық процестерді сәйкес экономикалық тұтқалар арқылы реттеудегі
мемлекеттің оңтайлы араласуы жағдайында тиімді жұмыс істейді.
Бiзге белгiлi әр экономикалық құрылымның өзiнiң артықшылықтары мен
кемшiлiктерi болады. Ал осы орын алатын кемшiлiктердi уақтысымен реттеп
отырса, ол қоғам дамуына үлкен жол ашып отырады. Сондықтан да рыноктық
экономиканың да өзiндiк қызмет етуiнде артықшылықтары мен кемшiлiктерi бар.
Оларды келесiдей топтастыруға болады:
Рыноктық экономикада төмендегiдей қоғам дамуына тигiзер артықшылықтары
болдаы:
1. Экономика ғылымының басты нысаны болып табылатын шектеулi ресурстарды
тиiмдi бөлу мен пайдалануға көмектеседi;
2. Бүгiнгi жаһандану ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КIРIСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I РЫНОК ШАРУАШЫЛЫҚТЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТИIМДI ЖҮЙЕСI РЕТIНДЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1. Рынок туралы жалпы түсiнiк
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
5
2. Рыноктың түрлерi және қызметтерi
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.3 Рыноктың қызмет ету қағидалары және рыноктың артықшылықтары мен
кемшіліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ..15
II ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА РЫНОКТЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ДАМУ НЕГIЗДЕРI
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...19
2.1 Қазақстан Республикасында рыноктық қатынастарды қалыптастырудың
өзiндiк ерекшелiктерi
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
2.2 Елiмiзде рыноктық қатынастардың тиiмдiлiгiн арттырудың маңызы мен
болашағы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...22
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..27
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
КIРIСПЕ
Қазақстан Республикасының өз егемендiгiн алып, рыноктық экономикаға
өтуiне байланысты экономикамызда күннен-күнге рыноктық қатынастар
күрделенiп, олардың қызметтерiнiң сан-салалы бағыттары пайда бола бастады.
Елiмiздiң бүгiнгi таңдағы дамуы мен оның болашағының көрiнiсi осыдан 16 жыл
бұрын бүкiл шаруашылық және экономикалық құрылымын жоспарлы экономикадан
рыноктық қатынастарға өткiзiп және осы аралықтағы рыноктық қатынастардың
қалыптасуы және оның дамуын одан әрi жандандыруға байланысты екендiгi
белгiлi болып отыр.
Елiмiздiң рыноктық қатынасқа өтуi, ұлттық экономикада жаңа ұғымдар
пайда болып, рынок инфрақұрылымдарының әр түрi қалыптасып және олардың
қызмет ету механизмi күрделене түстi.
Рыноктық механизмдi жалпы түрде экономиканың мәселелерiн шешу
мақсатында өндiрушiлер мен тұтынушылардың рынок арқылы тәуелсiз түрде өзара
әрекет ететiн шаруашылықты ұйымдастыру формасы деп анықтауға болады.
Бүгiнде елiмiзде көрiп отырғанымыздай қаржы рыногы, еңбек рыногы,
валюталық рынок, бағалы қағаздар рыногы, тауар мен қызметтер рыногы,
капиталдар рыногы және т.б. рыноктары қалыатасып, олар өз қызметтерiн әр
түрлi формада iске асыруда. Алайда қандай рынок болса да, оның нақты түрiне
байланыссыз, рынок экономикасы қызмет етуi, оның негiзгi үш басты
элементтерiне сүйене отырып көрiнiс табады: баға, сұраныс пен ұсыныс және
бәсекеге байланысты.
Осы элементтердiң жиынтығы рынок жүйесiн құрайды. Жоғарыдағы барлық
экономикалық жүйелер басты үш сұрақты қажет етедi. Оларға: Не өндiру керек?
Қалай өндiру керек? Кiм үшiн өндiру керек? Рыноктық экономикада бұл
сұрақтар рыноктық механизмнiң көмегiмен тиiмдi әрi тұтынушыларды басты
орынға қойып, олардың сұранысын максималды қанағаттандыруға және өнiм
өндiрудi тиiмдi жүргiзу мақсатында шешiледi.
Сондықтан мен курстық жұмысымның тақырыбын елiмiз дамуы үшiн маңызды
болып табылатын “Рынок, оның қызметтерi және қызмет ету қағидалары” деп
алдым.
Бұл тақырыптың өзектiлiгi рыноктық қатынастардың қызмет ету
ерекшелiктерiн талдап, оның ұлттық экономиканың тиiмдi дамуындағы орнын
көрсету болып табылады. Сонымен қатар экономикалық теория негiзiнде
рыноктық қатынастардың қызмет ету ерекшелiктерiн талдап, оның ұлттық
экономиканың тиiмдi дамуындағы орнын көрсету болып табылады.
Жұмысты орындаудағы негізгі мақсатым рыноктық экономиканың мәнін жан-
жақты ашып, рыноктың экономиканың тиімді дамуындағы қызметтерін талдау
арқылы, рыноктық экономиканың қызмет ету қағидаларын талдау болып табылады.
Сондай-ақ Қазақстан Рсепубликасының өзінің егемендік алған жылдардан бастап
экономикалық құрылымын рыноктық қатынастарға бейімдеуін, рыноктың
еліміздегі қалыптасуы мен дамуын, рыноктық экономиканың тиімді қызмет
етуінің ұлттық экономиканың бәсекеге қабілетті дамуына қосар үлесін анықтау
болып табылады.
Аталғанг мақсатқа жету барысындағы мiндеттер:
• Рыноктық экономиканың мәнi мен түрлерi және соған байланысты жалпы
шаруашылықтағы қызметтерiн талдау;
• Рыноктық механизмнiң экономикалық мәнiн және оның қызмет етуiндегi
басты принциптерiн қарастыру;
• Рыноктың экономикадағы артықшылықтары мен кемшiлiктерiн атап өту және
олардың елiмiздегi көрiнiсiн сипаттау;
• Рыноктың негiзгi элементтерiн және олардың бiр-бiрiмен өзара
байланыстарын анықтау;
• Қазақстан Рсепубликасында рыноктық қатынастардың қалыптасу
ерекшелiктерi мен оның дамуын сипаттау;
Бүгiнгi Республикамызда экономиканы рыноктық қатынаста қайта құру
жолында оның негiзi болып табылатын рыноктық қатынастарды және рыноктың
қызмет ету механизмiн, рыноктық ортаны дамытып, оны жандандыру және оларды
мемлекеттiк және халық болып қолдау мен iске асыру бүгiнгi күн тәртiбiндегi
өзектi мәселелердiң бiрi.
I РЫНОК ШАРУАШЫЛЫҚТЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТИIМДI ЖҮЙЕСI РЕТIНДЕ
1.1 Рынок туралы жалпы түсiнiк
Рынок әлемдiк өркениеттердiң жетiстiктерiнiң бiрi. Рыноктық қатынастар
мәнiн анықтауда рынок түсiнiгiнiң екi жақты маңызы бар екенiнен шығу керек.
Бiрiншiден, рынок өз мағынасында айырбас, айналыс сферасында iске
асырылатын өткiзудi бiлдiредi. Екiншiден, рынок – бұл өндiру, бөлу, айырбас
пен тұтыну процестерiн қамтитын адамдар арасындағы экономикалық қатынастар
жүйесi.
Рыноктық механизмдi жалпы түрде экономиканың мәселелерiн шешу
мақсатында өндiрушiлер мен тұтынушылардың рынок арқылы тәуелсiз түрде өзара
әрекет ететiн шаруашылықты ұйымдастыру формасы деп анықтауға болады.
Рыноктық экономикада экономикалық теория негiзiнен ресурстардың
шектелген жағдайында қажеттiлiктердi қамтамасыз етудi көздеген, адамдар мен
топтардың материалдық игiлiктер мен қызметтердi сұраныс пен ұсыннысқа, баға
мен бәсекеге байланысты шктеулi ресурстарды тиiмдi өндiру, бөлу, айырбастау
және тұтынушылардың талғамын тәуелсiз, еркiн жағдайда максималды деңгейге
жеткiудi көздейтiн болады.
Экономикалық байланыстар өнiмдердiң өндiрушiлерден тұтынушыларға
қозғалысын қамтиды: бiр жақтан, өндiрушiлер, басқа жақтан тұтынушылар
арасында көп түрлi айырбас жүрiп отырады. Осындай айырбас процестерi
қоғамдық еңбек бөлiнiсiмен белгiленедi. Бұл бiр жағынан өндiрушiлердi
ажыратады, еңбек әрекеттерiне сәйкес оларды бiр-бiрiнен оңашаландырады.
Екiншiден, олардың арасында тұрақты функционалдық қатынастар тударады.
Осындағы бiрiншi жағдай әр өндiрушiлердiң шаруашылық жүргiзуде экономикалық
тұрғыдан жекешеленуiне, тәуелсiздiгiне ұласады, сөйтiп рынок қатынастарының
субъектiлерiнiң қалыптасуының экономикалық негiзiн құрайды. Екiншi жағдай
тауарларды сатып алу-сату эквиваленттiк негiзде жүрiп отыратын айырбастар
процестерiнде көрiнiс табады. Осы кезде өндiрушiлер тауар өндiрудi және оны
өткiзудi, шығындарды өтеудi, өндiрiстi кеңейтудi және жетiлдiрудi –
барлығын өз еркiмен дербес шешедi. Тауар – ақша қатынасы жағдайында айырбас
процестерi рыноктық қатынастар формасында болады.
Экономикалық теорияда осыған ең қарапайым түрдегi жауап: рынок
адамдардың сатушы және сатып алушы болып бiрiн-бiр тауап кездесетiн жерi.
Неоклассикалық экономикалық әдебиетте жиi қолданылатын рынокқа анықтаманы
француз экономисi А.Курно мен экономист А.Маршал бередi. Олар рынокты:
“рынок заттар сатылатын және сатып алынатын белгiлi нақты рынок алаңы емес,
ол сатып алушылар менсатушылардың бiр-бiрiмен өте еркiн жағдайда келiсiмге
келетiн, кез-келген жалпы экономикалық аудан; еркiндiк сонда – бiрдей
тауарлардың көп ұзамай тез арада теңелiп отырады”. Бұл анықтамада
айырбастың еркiндiгiмен бағаның белгiленуi рыноктың басты критериi деп
көрсетiлген.
Ағылшын экономисi У.Джевонс рыноктың критериi деп сатушылар мен сатып
алушылардың арасындағы өзара қатынастардың “тығыздығына” назар аударады.
Бұның айтуы бойынша, тығыз iскерлiк қатынасқа түскен және қандай болмасын
сондай тауарлар туралы келiсiм жасасқан кез келген адамдардың тобы ол рынок
болып табылады.
Рыноктың мәнiн анықтағанда, оның екi жақты мағынасы бар екенiнен
бастау керек. Бiрiншiден, рынок (маркет) деген түсiнiк өзiндiк мағынада
өткiзу деген түсiнiктi қалыптастырады, бұл айырбас, айналыс сферасында орын
алады. Екiнщiден, рынок - өндiрiс, бөлу, айырбас және тұтыну процестерiн
қамтитын, адамдар арасындағы экономикалық қатынастар жүйесi. Бұл меншiктiң
әр алуан формаларын, тауар-ақша байланыстарын, қаржы-несие жүйесiн
пайдалануға негiзделген, экономкалық iс-әрекеттердiң күрделi механизмi.
Сондай-ақ, айналыстан бөлек рынок қатынастарына келесiлер жатады:
• Екi субъектiнiң өзара байланыстары рынок негiзiнде болғанда,
кәсiпорындарды және экономикалық басқа құрылымдарды жалға алумен
байланысты қатынастар;
• Еңбек рыногы арқылы жұмыс күшiн жалдап пайдалану процесi;
• Белгiлi бiр пайызға несие берудегi несиелiк қатынастар жиынтығы;
• Шетел фирмалары мен бiрлескен кәсiпорындардың айырбас процестерi;
• Тауар, валюта, қор биржалары мен басқа да рыноктардан тұратын
рыноктық инфрақұрылымдардың iс-әрекет процестерi.
Осы рыноктық қатынастардың бiздiң экономикада тез орын алуына жол ашу
үшiн рыноктық байланыстарды қамтамасыз ететiн жалпы шаруашылық құрылымдар
мен қызметтерге қолайлы орта қалыптастыруымыз керек. Экономикада рыноктық
дамуына келесiдей шарттардың болуымен iске асады:
• Меншiктiң алуан түрлi формаларына (жеке меншiкке кооперативтiк,
акционерлiк, мемлекеттiк меншiкке) жол ашу. Бұл шартқа бiрте-бiрте
қоғамның әлеуметтiк жағдайлары мен құрылымдық сипатын бұзбайтындай
етiп жайлап өту керек;
• Мемлекттiк реттеулердi сақтай отырып, өндiрiстi демократияландыру. Бұл
шартта есте болатын жағдай: рынок экономикасы өзiн-өзi толық тиiмдi
реттей алатын жүйе болып табылмайды. Рыноктық қатынастарда белгiлi
дәрежеде реттеп отыруды қажет етедi.
• Рыноктың үш негiзгi элементiн бiрiктiретiн тауарлар мен қызметтер
рыногын, өндiрiс факторларының рыногын, қаржы рыногын бiрiктiретiн
рыноктық инфрақұрылымды жасау және оның қызметiн жақарту;
Рыноктық факторлардың екiншi тобына құқықтық заңдарды жасаумен
байланысты шаралар жүйесi және шаруашылық жүргiзудiң рыноктық әдiсiне көшу
туралы экономикалық заңдар мен тәртiптердi қабылдау жатады. Бiрiншiден,
меншiк пен шаруашылық жүргiзудiң көптүрлi формалары қалыптасу үшiн және
орынсыз пайдалануға жол бермейтiн, нақты шаралардың болуы қажет. Екiншiден,
экономиканың жетекшi салаларында құрылымдық өзгерiстер жүргiзiп тапшылықты
жою керек. Үшiншiден, шетел капиталының қатысуымен және аралас
кәсiпорындарды құру арқасында экономикалық ашық жүйеге айналдыру болы
птабылады.
Сондай-ақ рыноктық қатынастардың дамуы ең алғашында жекелеген тауарлар
айырбасы негiзiнде жүзеге асып отырды. Мысалы, бiр қап ұнға бiр балта және
тағы сол сияқты айырбас формалары сипатында болды. Ал бүгiнгi таңда
экономиканың күрделенiп, оның салаларының және салаiшiлiк құрылымының әр
түрлi формаларының дамуына байланысты және жаһандану процестерiнiң одан
сайын күрделене түсуi негiзiнде рыноктық қатынастарда күннен-күнге
күрделене түсуде.
Рынок экономикасы қызмет етуi, оның белгiлi элементтерiнiң болуын
талап етедi. Осы элементтердiң жиынтығы рынок жүйесiн құрайды.
Рынок қатынастардың бiрiншi элементi және өте маңызды элементi -
өндiрушiлер мен тұтынушылар. Бұлар қоғамдық еңбек бөлiнiсi процесiнде
қалыптасады – бiреулерi тауарды өндiредi, екiншiлерi оны тұтынады. Бұл
жағдайда өндiрушiлер мен тұтынушылардың бiр-бiрiмен байланысы, әрқайсысының
әрекеттерiнiң нәтижелерiн айырбастау арқылы жүрiп отырады. Рынок
шаруашылығында бұл байланыстар тұрақты болады, мамандануға негiзделедi және
рыноктар қатынастар негiзiнде iске асып отырады. Рынокта өндiрушiлердiң
басты мақсаты өздерiнiң өндiрiс көлемiнде пайдасын максималдап, өндiрiс
шығындарын минималдауға ұмтылады. Ал тұтынушылар өздерiнiң бюджеттiк сызығы
мүмкiншiлiгiне байланысты қажеттiлiктерiн толық өтеуге ынталы болады.
Рынок экономикасының екiншi элементi – баға. Бағаны жеке талдап
танысайық. Бұл жерде тек екi мәселенi ескертемiз. Бiрiшi, баға рынокта
сұраныс пен ұсыныс нәтижесiнде қалыптасады, яғни бұл жетiлген немесе еркiн
бәсекелестiк жағдайда орын алады. Екiншi жеке бiр фирманың немесе бiрнеше
фирманың, мемлекеттiң және сыртқы факторлар әсерiнен баға рыноктан бағадан
өзгеше болып қалыптасады. Бұл жағдай көбiнесе рыноктың жетiлмеген
бәсекелестiк жағдайына сәйкес келедi. Мысалы, рыноктық баға ол осы рынокқа
қатысушы көптеген фирмалардың орта тиiмдi бағалары негiзiнде, сұраныс пен
ұсыныстың арақатынасында қалыптасады. Осы рыноктық бағаның қалыптасуын және
рыноктың тепе-теңдiгiн келесi 1-шi суреттен көре аламыз:
1-шi суреттен көрiп отырғанымыздай, рынокта ұсыныс пен сұраныс орын
алады. Олар өздерiнiң заңдылықтарына байланысты рынокта белгiлi бiр орынға
ие болады. Ал осы сұраныс пен ұсыныстың қиылысу нүктесiнде рыноктық баға
(Р0) және тиiмдi өндiрiс көлемi (Q) қалыптасады. Осылардың барығының
қиылысу нүктесi рыноктық тепе-теңдiк (Е) деп аталады. Бiр шын өмiрде мұндай
тепе-теңдiк қолайлы жағдай орын алуы бола бермейд. Ол белгiлi бiр қысқа
мерзiмде ғана көрiнуi мүмкiн.
Баға (Р)
Ұсыныс (S)
P0 Е
Сұраныс (D)
Q0 Өнiм көлемi (Q)
Сурет-1 – Рыноктың тепе-теңдiгi және рыноктық бағаның қалыптасуы
Көбiнесе рыноктық жағдай осы тепе-теңдiк жан-жағында орын алып
отырады. Мысалы, мемлекет кейбiр тауарларға рынокта жоғары баға белгiледi
деп айталық, онда келесiдей жағдай орын алады:
рынокта баға өсуiне байланысты ұсыынс заңына орай өндiрушiлер өздерiнiң
өндiрiс көлемiн көбейтедi, ал тұтынушылар сұраныс заңына байланысты бағаның
өсуiне негiзделiп сол заттарды сатып алуын азайтады. Нәтижесiнде рынокта
өндiрiстiң өсуi және сұраныстың азаюынан өндiрiс оырндарының шығарған
өнiмдерiне сұраныс болмай, олар дағдарыстық жағдайға душар болады. Осыған
байланысты өндiорiс орындары бағаны қайтадан төмендетуге немесе мемлекет
тұтынушылардың жалақысының өсуiн қамтамасыз етуге ынталы болады. Яғни,
қаншалықты тепе-теңдiк бзылғанымен, ол белгiлi бiр мерзiмнен кейiн өзiнiң
тиiмдi орнына қайтадан оралады. Бiр сөзбен айтқанда рыноктың тиiмдiлiгi де
сол, ол өз өзiн реттеп отырады.
Рынок экономикасының төртiншi, негiзгi элементтерiнiң бiрi – екi
құрылымнан, сұраныстан және ұсыныстан тұрады. Рынокта сұраныс тауарларға
қажеттiлiк болып көрiнедi. Сұранысты қалыптастыратын тұтынушылардың талғамы
болып табылады. Рыноктық қатынастарда сұраныс өндiрудiң ең тиiмдi әдiсiн
қолданудың және ресурстарды тиiмдi пайдаланудың стимулы болып табылады.
Кез келген сұранысты қалыптастырушы тұтынушы ұнатымдылығы мен артық
көруiне сүйену және өзiнiң табысы мен бағаға сүйенуi арқылы тұтыну жоспарын
жасады делiк. Осы жоспарды iске асырса ол тұтынушы өзiнiң қажетiн ең
жоғарғы деңгейде қанағаттандыратын едi. Тұтынушылық мiнез-құлығы мен
сұраныс теориясы осы параметрлердiң белгiленгенiң басшылыққа алып талдау
жасайды.
Сұраныс заңы - тауар бағасы неғұрлым жоғары болса, сұраныс шамасы
соғұрлым төмен болатынын айтады, яғни Q = QD (p) тәуелдiлiгi керi болып
келедi. Бұл сұраныс функциясының кестесiнде керi ылдиы бар деген сөз. Ол
(D) сұраныс қисығы деп аталады. Оны келесi 2-шi суреттен көре аламыз.
Суреттегi сұраныс функциясының керi тәуелдiлiгi, егер баға Р1 ден Р2-
ге дейiн өссе, сұраныс шамасы Q1-ден Q2-ге дейiн төмендейтiн түрiн
бiлдiредi.
Бұған келесi түрде түсiнiктеме беруге болады. Бiрiншiден адамдар
қымбаттаған тауарды басқа тауарға ауыстыра бастайды, екiншiден бағаның
көтерiлуiне байланысты өздерiн кедей сезiнiп олар осы тауарды тұтынуын
қысқарта бастайды.
Тауардың пайдалылығы барма немесе жоқпа, белгiлi бiр адам үшiн егер
пайдалылығы болған жағдайда ол пайдалылықтың деңгейi қандай, демек ол
игiлiк қандай деңгейде қажетiн тұтынушының қажетiн орындайды. Осыны әрбiр
тұтынушы өзiнше субъективтi анықтайды. Осыған сәйкес рынокта рыноктық баға
деңгейiн белгiлейдi.
Баға
Р2
Р1 Сұраныс (D)
Q2 Q1 Өнiм көлемi
Сурет-2 – Сұраныс қисығы ылдиы
Ұсыныс болса өз кезегiнде өндiрушiлермен тығыз байланыста және олар
рыноктық экономика дамыған қатынастарда сұранысқа бағытталып қызмет етедi.
Жалпы сұраныс пен ұсыныс материалдық игiлiктердi өндiрушiлер мен
тұтынушылар арасындағы тұрақты байланыстарды қамтамасыз ететiн, рынок
механизмiнiң өте маңызды элементтерi. Ұсыныс ұсыныс заңы бойынша рынокта
бағалардың өсуiмен ұсыныс көлемi де өсiп отырады, яғни баға өсiмi мен
ұсыныстың өсуi тiкелей байланыста болып табылады.
Рынок механизмiнiң қызмет етуiнде бесiншi элементi – бәсеке. Бәсеке
қоғамға экономикалық еркiндiктi, тиiмдiлiктi, дамудың тұрақтылығын,
экономикалық қауiпсiздiктi ұсынады. Немiс экономикасының белгiлi экономист
ғалымы Людвиг Эрхард бәсекелестiктiң экономика үшiн қажеттiлiгiн келесi
жолдармен көрсетедi: “... рыноктың шаруашылық және оның қызмет ету
механизмi еркiн бәсекелестiктен ажырап қызмет етуi мүмкiн емес...”.
Бәсекенiң экономикалық табиғаты жеке меншiктiк қатынастармен тғыз
байланыста болады.
Бұл пайданың жоғары болуын және осының негiзiнде өндiрiс масштабын
кеңейтудi қамтамасыз етедi. Бәсеке рынок субъектiлерiнiң өзара әрекетiнiң
және пропорцияларды реттеу механизмiнiң формасы болып табылады.
Экономиканың белгiлi өкiлi А.Смит бәсекенi рыноктың “көрiнбейтiн қолы”
деген. Оның мәнi адамдар өз мүдделерiне сәйкес, өздерiнiң қара басының
қамын ойластырып әрекет етедi. Осы әрекеттердiң жалпы жиынтығы қоғамның
пайдасына шешiледi, олар осы бәсекелестiкке бара отыра қоғам экономикасын
жандандырады. Бәсекенiң басты қызметi экономиканың реттеушiлерiнiң –
бағаның, пайданың нормасының, пайыздың және т.б. құралдардың мөлшерiн
анықтау болып табылады.
1.2 Рыноктың түрлерi және қызметтерi
Экономикада рыноктың түрлерi өте күрделi болады және ол экономиканың
барлық сферасында әсерiн тигiзедi. Рыноктың экономикалық құрылымы мынадай
жағдайлармен белгiленедi:
• Меншiк формаларымен (мемлекеттiк, жеке, аралас, ұжымдық);
• Шаруашылық субъектiлерiнiң әр түрлi формаларының экономикадағы үлес
салмағымен белгiленетiн, тауар өндiруiлердiң құрылымымен (мемлекеттiк,
арендалық, кооперативтiк, жеке меншiк кәсiпорындар);
• Тауар айналымы сферасының ерекшелiктерiмен;
• Шаруашылықтың құрылымдық бөлiмдерiнiң мемлекет иелiгiнен алыну және
жекешелендiру дәрежесiмен;
• Осы елде пайдаланылатын сауда түрлерiмен.
Сондай-ақ рынокты құрылымы жөнiнен келесiдей критериилер арқылы бөлуге
болады:
1. Рынок қатынастары объектiлерiнiң атқаратын экономикалық қызметi
бойынша:
• Игiлiктер мен қызметтер рыногы;
• Өндiрiс құралдарының рыногы;
• Ғылыми-техникалық жұмыстар рыногы;
• Құнды қағаздар рыногы;
• Жұмыс күшi рыногы;
• Қаржы рыногы және т.б. рыноктар.
2. Рыноктарды сонымен қатар тауарлық топтар бойынша жiктеуге болады:
• өндiрiстiк қызметке бағытталған тауарлар рыногы;
• халық тұтынатын тауарлар; азық-түлiк тауарлар рыногы;
• шикiзат пен материалдар рыногы.
Сондай-ақ ауылшаруашылық шикiзаттары рыногында азық-түлiкке және ауыл
шаруашылық шиiзаттарына қажеттiлiктердi қамтамасыз ететiн, ауыл шаруашылық
өнiмдер рыногы қалыптасады. Тұтыну тауарларының рыногының қалыптасуы осы
тауарлардың өндiрiлу көлемiнiң елеулi дәрежеде өсуiн тiлейдi, сатып
алушылық сұранысты қанағаттандыру үшiн бәсекелестiктiң кең пайдаланылуын,
фирмалық дүкендердiң көбеюiн қалайды.
3. Бәсекенiң шектеулi дәрежесi бойынша мынадай рыноктар болады:
• Монополиялық рынок;
• Олигополиялық рынок;
• Салааралық рыноктар.
4. Тауарлар мен қызметтер рыногы.
• Тұтыну тауарларының рыноктары – азық-түлiк және азық-түлiк емес
тауарлар рыногы;
• Қызметтер рыногы – тұрмыстық, көлiк, коммуналдық қызметтер рыногы.
• Тұрғын үй немесе өндiрiстiк емес ғимараттардың рыногы.
5. Өндiрiс факторларының рыногы.
• Жылжымайтын мүлiктер рыногы;
• Еңбек құралдарының рыногы;
• Шикiзат пен материалдардың рыногы;
• Қуаттық ресурстрардың рыногы;
• Пайдалы қазбалардың рыноктары.
6. Қаржылар рыногы.
• Капиталдар немесе инвестициялық рынок;
• Несие рыноктары;
• Құнды қағаздар рыноктары;
• Валюта-ақша рыноктары жатады.
• Одан шығуына тосқауылдар көптеген салалар бойынша жоқ, яғни еркiн
рыноктық бәсеке қалыптасқан.
Нарық құрылымының ерекшелiктерiн сипаттайтын ең басты көрсеткiштердiң
бiрi, осы қарастырылып отырған нарықтағы фирмалардың саны боп табылады.
Рыноктың мәнi оның қызметтерi арқылы толыңғырақ анықталады. Рынок
мынадай маңызды қызметтер атқарады:
• Тауар өндiрiсiнiң және қызмет көрсетудiң өзiн-өзi реттеу қызметi. Бұл
мына жағдай арқылы көрiнедi: тауарға немесе қызметке сұраныс өскенде
өндiрушiлер өздерiнiң өндiрiс көлемiн немесе қызмет көрсету аясын
кеңейтiп бағаны жоғарлатады; нәтижесiнде өндiрiс немесе қызмет
көрсету қысқара бастайды;
• Ынталандыру қызметi, баға төмендегенде өндiрушiлер өндiрудi азайтады,
осымен қатар, олар жаңа техника, технологиялар енгiзу, еңбек
ұйымдастыруды жетiлдiру арқылы шығыдарды азайту мүмкiндiгiн
iздестiредi;
• Өндiрiлген өнiм мен еңбек шығындарының қоғамдық маңыздылығын айқындау
қызметi. Бiрақ бұл қызмет тек тапшылық оқ өндiрiс жағдайында жүзеге
аса алады. Сатып алушылардың таңдауы бар болғанда, өндiрiсте
монополия болмағанда, рынокта көптеген өндiрушi болып олар өзара
бәсекелес болғанда;
• Реттеу қызметi, рынок тепе-теңдiгi арқылы экономикадағы, өндiрiстегi
және айырбастағы негiзгi микро және макропропорциялар белгiленiп,
оларды рынок механизмi реттеп отырады;
• Шаруашылық өмiрдi демократияландыру, өзiн-өзi басқару принциптерiн
жүзеге асыру қызметi. Рыноктық құралдар әсерiмен қоғамдық өндiрiс
экономикалық жағынан қолайсыз элементтерден арылып отырады, және
осының арқасында тауар өндiрушiлер әркелкi түрге, буындарға бөлiнедi,
яғни дифференцияланады;
• Рыноктық қатынастар негiзiнде экономиканың тиiмдi дамуын қамтамасыз
ететiн бәсекеге қабiлеттi экономика қалыптасады.
Бәсеке жалпы экономикалық құндылықтар мен жетiстiктердi дамытудың
негiзгi құралы болып табылады. Бәсекелiк рынокта қызмет етушi фирмалар мен
кәсiпорындар қоғамның әр түрлi сұранысына бейiмделiп, тиiмдi
инвестицияларды орынды пайдалану арқылы ғылыми-техникалық прогреске
ұмтылады, өндiрiстiк және қосымша шығындарды азайта отырып, сапалы өнiмдер
шығарудың көлемiн арттыруға ынталы болады.
Осылайша әрбiр кәсiпкердiң бәсекеқабiлетi жоғары болуының нәтижесiнде
әлемдiк экономикалық рынокта ұлттық экономиканың бәсекеқабiлеттiлiгi
артады.
Роноктық экономика қызмет етуiнiң механизмi үш басты қағидаға
негiзделедi:
• маржиналдық (шектi) талдау;
• балама талдау шығындары;
• экономикалық рационалдылық;
Маржиналдық талдау қағидасы негiзiнде рыноктық субъектiлер мiнез-
құлқы құрылады, оған орташа емес, шектi шамалар шешушi әсер етедi. Рыноктың
тауарларға толуы, рыноктық бағалардың өзгеруi нәтижесiнде рыноктық
экономиканың бiр қалыптан екiншiсiне өтуi бiр деңгейде жүредi. Бұл жаңа,
шектi субъектiнiң сұраныс немесе ұсыныс түрiнде рыноктық экономикаға әсер
етпеуiнен болады. Жетiлген рынок жағдайында үлкен немесе сұраныс пен
шаруашылықты жүргiзушi субъектiлердiң шексiз саны болған кезде, осылардың
әрқайсысы шексiз шағын үлес салмағына ие болады. Маржиналды жол рыноктық
кеңiстiктiң үздiксiз қызмет етуiн қамтамасыз еткендей болып, сұраныс пен
ұсыныстың кенеттен ауытқуы пайда болуы мүмкiндiгiн болдырмайды, тауар
өндiрушiлер мен тұтынушылар арасындағы рынок ылғи да ұстап отырады.
Балама талдау шығындардың қағидасы. Балама талдау шығындары
ресурстарды пайдаланбаудың басқа тәсiлдерiнен немесе кәсiпкерлер қызметiне
байланысты туындаған тiкелей шығындар мен алынбаған пайдалардың сомасы
түрiнде болады. Рыноктық экономиканы құру жiберiп алынған мүмкiндiктер
iшiнен аз, бiрақ кепiлдi табыс беретiн ең нашар нұсқа таңдап алуына
негiзделедi. Балама талдау шығындары принципi өндiрушiлердi қолда бар
ресурстарды тиiмдiрек пайдаланудың жолын iздеуге итермелейдi.
Экономикадағы рыноктық қатынастардың шектелуiне байланысты бәсекенiң
келесiдей түрлерi орын алады:
• Жетiлген бәсекелi рыногы;
• Жетiлмеген бәсекелi рыногы;
Мұндағы жетiлген бәсеке рыногында рынокқа қатысушылардың арасында
бәсеке толық қанды қызмет етедi және ол барлық рыноктық қатынастарды,
сұраныс пен ұсынысты, тауарлардың сапасын, олардың бағаларын реттеушi
қызмет атқарады. Яғни, экономиканың бәсекеге қабiлетiн арттыруда жетiлген
бәсекенiң толық қанды орын алуы ел экономикасының тұрақты дамуына үлес
қосып, инновацияларды, ғылыми-техникалық прогрестi, жұмысшылардың еңбекке
ынтасын дамытуға жол ашады.
Бәсекенiң екiншi негiзгi түрi ол жетiлмеген бәсекелi рынок болып
табылады. Егер нарықта жеке өндiрушiнiң монополиялық немесе олигополиялық
билiгi орнықса, онда ондай рынок жетiлмеген бәсекелi рынок болып табылады.
Бұл жағдайа қоғам жалпы белгiлi шығындарға ұшырайды, себебi тұтынушылар
тауарды тұтынудың көлемiн азайта отырып, тауарға жоғары баға төлейдi, олар
барлық рынокқа немесе жекелеген салада немесе белгiлi бiр аймақта өз
үстемдiгiн орнатады. Сондықтан да көптеген елдерде нарықты монополиялауды
шектейтiн монополияға қарсы заңдар қабылданып, iске асырылуда.
Бәсекенiң экономикадағы орнын оның негiзгi қағидалары арқылы да
анықтауға болады.
Бәсекенiң рыноктың элементi ретiндегi негiзгi қағидаларына келесiлер
жатады:
• рынокқа қатысушылар санының шектелмеушiлiгi, рынокқа кiрудiң және одан
шығудың абсалюттi еркiн болуы. Бұл қағида кәсiпкерлiк қызметтiң
еркiндiгiн, олардың өндiрiстiң бiр түрiнен екiншi түрiне өтуiн,
тұтынушылардң еркiн талғамын, әрбiр тұтынушы өзiнiң қажеттiлiгiн ең
жоғары деңгейде қамтамасыз етуiн талап етедi;
• материалды еңбек, қаржылық және басқа да ресурстардың мобильдiлiгi.
Капитадың еркiн айналысы өнеркәсiптiң тиiмдi салаларының дамуына,
қосымша ресурс көздерiн ашуға, олардың комбинациясын неғұрлым
тиiмдiрек қолдануға мүмкiндiк беру;
• сұраныс пен ұсыныс туралы бәсекеге қатысушылардың толық ақпаратта
болуы, сондай-ақ рыноктағы баға өзгерiсiн, пайда деңгейiн дер кезiнде
қадағалап отыруы керек;
• өнiмдердiң бiртектiлiгi, сапасының, қасиеттерiнiң ұқсас болып келуi.
Ерекше маркалардың болмауы, ондай ерекше маркалар өзiнiң
бәсекелестерiн жену үшiн монополиялық рынокта қолданылады;
• рыноктағы жекелеген қатысушылардың әсер теу мүмкiншiлiгiнiң болмауы,
бағаның рынок арқылы берiлген деңгейi қатысушының белгiленген
бағасымен сәйкес келiп отыруы мiндеттi шарт емес.
Сондай-ақ рыноктық қатынастардың дамуы ең алғашында жекелеген тауарлар
айырбасы негiзiнде жүзеге асып отырды. Мысалы, бiр қап ұнға бiр балта және
тағы сол сияқты айырбас формалары сипатында болды. Ал бүгiнгi таңда
экономиканың күрделенiп, оның салаларының және салаiшiлiк құрылымының әр
түрлi формаларының дамуына байланысты және жаһандану процестерiнiң одан
сайын күрделене түсуi негiзiнде рыноктық қатынастарда күннен-күнге
күрделене түсуде. Осы рыноктық қатынастардың микроэкономика деңгейiнде
айналысын келесi модельден көруге болады.
Шығындар
Компания пайдасы
• Фирмалар сатады
• Үй шар. Сатып алады
• Үй шаруашылығ сатады
• Фирмалар сатып алады
Өндiрiстiк факторлар Үй шаруашылығының
кiрiстерi
Мұндағы:
Тауарлар мен қызметтер ағысы;
Ақша
қаражаттарының ағысы;
Сурет-3 – Рынок қатынастарының схемасы
1.3 Рыноктың қызмет ету қағидалары және рыноктың артықшылықтары мен
кемшіліктері
Роноктық экономика қызмет етуiнiң механизмi үш басты принципке
негiзделедi:
• маржиналдық (шектi) талдау;
• балама талдау шығындары;
• экономикалық рационалдылық;
Маржиналдық талдау принципi негiзiнде рыноктық субъектiлер мiнез-
құлқы құрылады, оған орташа емес, шектi шамалар шешушi әсер етедi. Рыноктың
тауарларға толуы, рыноктық бағалардың өзгеруi нәтижесiнде рыноктық
экономиканың бiр қалыптан екiншiсiне өтуi бiр деңгейде жүредi. Бұл жаңа,
шектi субъектiнiң сұраныс немесе ұсыныс түрiнде рыноктық экономикаға әсер
етпеуiнен болады. Жетiлген рынок жағдайында үлкен немесе сұраныс пен
шаруашылықты жүргiзушi субъектiлердiң шексiз саны болған кезде, осылардың
әрқайсысы шексiз шағын үлес салмағына ие болады. Маржиналды жол рыноктық
кеңiстiктiң үздiксiз қызмет етуiн қамтамасыз еткендей болып, сұраныс пен
ұсыныстың кенеттен ауытқуы пайда болуы мүмкiндiгiн болдырмайды, тауар
өндiрушiлер мен тұтынушылар арасындағы рынок ылғи да ұстап отырады.
Балама талдау шығындардың принципi. Балама талдау шығындары
ресурстарды пайдаланбаудың басқа тәсiлдерiнен немесе кәсiпкерлер қызметiне
байланысты туындаған тiкелей шығындар мен алынбаған пайдалардың сомасы
түрiнде болады. Рыноктық экономиканы құру жiберiп алынған мүмкiндiктер
iшiнен аз, бiрақ кепiлдi табыс беретiн ең нашар нұсқа таңдап алуына
негiзделедi. Балама талдау шығындары принципi өндiрушiлердi қолда бар
ресурстарды тиiмдiрек пайдаланудың жолын iздеуге итермелейдi.
Экономикалық рационалдылық принципi пайда мен шығындарды салыстыруға
негiзделедi. Рационалды таңдау кепiлдi табысты пайданың ең төменгi бөлiгi
көлемiнде қамтамасыз ететiнi шектi болып табылатын өзгермелi нұсқалардың
бiрiнде iске асырылады. Рационалдылық критерий табысқа деген құқықпен
анықталады. Капиталды шектеулi пайдалану кезiнде фирмалар пайданы
жоғарылатуға тырысады, ал тұтынушылар өз игiлiгiн барынша жақсартуға, яғни
бюджеттiк шектеулiгiне байланысты қажеттiлiктерiн максималды деңгейде
қанағаттандыруға ұмтылады.
Көрсетiлген принциптер негiзiнде рыноктық экономиканы құру бiр жағынан
сұраныс пен ұсыныс сияқты қарама-қарсы күштердi, екiншi жағынан, нарықтық
бағаларды пайдалануға негiзделетiн рыноктық механизмнiң орталық проблемасы
болып табылатын тепе-теңдiк жағдайға қол жеткiзуге мүмкiндiк бередi.
Рыноктар жүйесі – әртүрлі критерийлер мен белгілермен
сипатталатын барлық рынок түрлерінің жиынтығы.
Рынок әртүрлі деңгейде, қызметтің барлық сфераларында, елдің
әртүрлі аймақтарында қызмет етеді. Сондықтан да рыноктар жүйесі күрделі
және алуан түрлі. Заңдылыққа сәйкес рыноктың келесі түрлерін атап өтуге
болады:
• Жария (официальный);
• Заңсыз (көлеңкелі).
Заңсыз рынок – көлеңкелі экономиканың заңға қайшы, тіркелмеген
қызмет көрсету түрінде түсіндірілетін бөлінбейтін элементі.
Әрбір рыноктың ерекшелігіне қарамастан олардың барлығы өзара
байланысты ғана емес, сонымен қатар өзара шарттасылған.
Әрбір өнім өндіруші өзінің өндірісін кеңейту үшін сәйкес рынок
мүмкіндік беретіндей өндіріс құрал-жабдықтар санына, капиталға және
жұмысшыларға сенім арта алады. Оның әрқайсысында, өз кезегінше, көрші
рыноктарда орын алған ұсыныс пен сұраныс есепке алынады. Қоғамдағы
экономикалық өмір екі деңгейде дамиды:
• микроэкономикалық, ол шаруашылық жүргізуші субъектілердің айырбас
кезіндегі іс-әрекетін сипаттайды;
• макроэкономикалық, бүкіл ұлттық шарушылық (ұлттық экономика)
масштабында өндірістің жүргізілуімен сипатталады (рыноктық жағдайда).
Рынок жүйесі меншіктің әртүрлі формалар, шаруашылық субъектілердің
еркін іс-әрекеті және олардың өз қызметтерінің нәтижелеріне
жауапкершілігі, өнім өндірушілердің еркін баға белгілеуі, бәсекесі,
рыноктық процестерді сәйкес экономикалық тұтқалар арқылы реттеудегі
мемлекеттің оңтайлы араласуы жағдайында тиімді жұмыс істейді.
Бiзге белгiлi әр экономикалық құрылымның өзiнiң артықшылықтары мен
кемшiлiктерi болады. Ал осы орын алатын кемшiлiктердi уақтысымен реттеп
отырса, ол қоғам дамуына үлкен жол ашып отырады. Сондықтан да рыноктық
экономиканың да өзiндiк қызмет етуiнде артықшылықтары мен кемшiлiктерi бар.
Оларды келесiдей топтастыруға болады:
Рыноктық экономикада төмендегiдей қоғам дамуына тигiзер артықшылықтары
болдаы:
1. Экономика ғылымының басты нысаны болып табылатын шектеулi ресурстарды
тиiмдi бөлу мен пайдалануға көмектеседi;
2. Бүгiнгi жаһандану ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz