Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы
Кіріспе.
I . тарау. Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы . құқық заң ғылымының саласы ретінде.
II . тарау. Қазақстан Республикасының Конституциясы . мемлекеттік негізгі заңы.
1. Конституцияның мәні және заңдық ерекшеліктері.
2. Конституцияның қолданылу мәселелері.
3. Конституцияның құрылымы, ерекшеліктері және заңдармен арақатынасы.
4. Қазақстан Республикасының дамуының бірқатар мәселелері.
III . тарау. Конституция нормалары мен халықаралық . құқықтық актілер нормаларының өзара қатынастары.
Қорытынды.
Қолданылған нормативтік құқықтық актілер мен әдебиеттердің тізбесі.
I . тарау. Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы . құқық заң ғылымының саласы ретінде.
II . тарау. Қазақстан Республикасының Конституциясы . мемлекеттік негізгі заңы.
1. Конституцияның мәні және заңдық ерекшеліктері.
2. Конституцияның қолданылу мәселелері.
3. Конституцияның құрылымы, ерекшеліктері және заңдармен арақатынасы.
4. Қазақстан Республикасының дамуының бірқатар мәселелері.
III . тарау. Конституция нормалары мен халықаралық . құқықтық актілер нормаларының өзара қатынастары.
Қорытынды.
Қолданылған нормативтік құқықтық актілер мен әдебиеттердің тізбесі.
Конституциялық құқық - Қазақстан Республикасы ұлттық құқық саласының маңызды бір саласы болып табылады. Ол құқықтың қай саладаға болмасын құқықтанушы маман иелерін дайындауда негізгі фундаменттік ролді атқарады. Оның атауының, мемлекеттің негізгі заңы – Конституциямен байланыстылығының өзі оның құқық жүйесінде алар орынының маңыздылығын көрсетеді. Пәннің негізгі қызметі елдегі мемлекеттік биліктің жүзеге асырылуы мен жалпы мемлекеттік құрылыстың негізін зерттеу.
Конституциялық құқық құқықтың басқа салалары секілді заңдық нормалар жиынтығын құрайды. Олар өзіндік ортақ белгілері мен анықталған, сонымен қатар құқықтың басқа салаларының нормаларынан ерекшеленетін ішкі бірлікпен сипатталады.
Конституциялық құқықты құқықтың саласы ретінде, ғылым ретінде және оқу пәні ретінде қарастыруға болады.
Құқықтың кез келген саласы мен реттелетін қоғамдық қатынастар оның пәні деп аталады. Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы Қазақстан қоғамының барлық құрылымының негізін құрайтын қатынастарды реттейді және мемлекеттік билікті ұйымдастыру және жүзеге асырумен тығыз, тікелей байланысты. Сонымен қатар Конституциялық құқық адам мен мемлекет арасында пайда болатын негізгі қатынастардың барлық кешенін реттейді. Конституциялық құқық пәнінің басты ерекшелігі – оның нормалары жоғарыда аталған салаларда негізгі қарым – қатынастарды реттейді.
Сөйтіп, құқықтың бұл саласының пәнін ең маңызды, тұғырлы деп анықтауға болатын қатынастар құрайды.
Конституциялық – құқықтық нормалар ең алдымен мемлекеттік құрылысты анықтайтын негізгі қағидаларды бекітеді. Мемлекеттік құрылысты анықтайтын негізгі қатынастар және оның нормалары Конституцияның бірінші жалпы ережелер бөлімінде жан жақты айшықталған. Олар мемлекет сипаттамасының мән-маңызын ашады: мемлекет құрылысының нысаны, басқару нысаны, мемлекеттік билік бастаулары, оларды жүзеге асыру қағидалары, экономикалық және саяси жүйелердің негіздері және тағыда басқалар.
Бұл ретте биліктерді бөлу қағидасына Конституцияда айырықша маңыз берілгені баса айта кеткен жөн.
1995 жылы қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясында, бұрынырақтағы Конституцияларға орын алып келген «Конституциялық құрылыс негіздері» деген жалпылама ұғым жоқ.
Адамның мемлекеттің азаматтығына тиесілігін анықтайтын қатынастар, жеке тұлғаның қоғамдағы және мемлекеттегі жағдайын сипаттайтын адам және азаматтық құқықтың мәртебесі негіздерін құрайтын қағидалар да Конституциялық құқықтың пәніне жатады.
Конституциялық құқық құқықтың басқа салалары секілді заңдық нормалар жиынтығын құрайды. Олар өзіндік ортақ белгілері мен анықталған, сонымен қатар құқықтың басқа салаларының нормаларынан ерекшеленетін ішкі бірлікпен сипатталады.
Конституциялық құқықты құқықтың саласы ретінде, ғылым ретінде және оқу пәні ретінде қарастыруға болады.
Құқықтың кез келген саласы мен реттелетін қоғамдық қатынастар оның пәні деп аталады. Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы Қазақстан қоғамының барлық құрылымының негізін құрайтын қатынастарды реттейді және мемлекеттік билікті ұйымдастыру және жүзеге асырумен тығыз, тікелей байланысты. Сонымен қатар Конституциялық құқық адам мен мемлекет арасында пайда болатын негізгі қатынастардың барлық кешенін реттейді. Конституциялық құқық пәнінің басты ерекшелігі – оның нормалары жоғарыда аталған салаларда негізгі қарым – қатынастарды реттейді.
Сөйтіп, құқықтың бұл саласының пәнін ең маңызды, тұғырлы деп анықтауға болатын қатынастар құрайды.
Конституциялық – құқықтық нормалар ең алдымен мемлекеттік құрылысты анықтайтын негізгі қағидаларды бекітеді. Мемлекеттік құрылысты анықтайтын негізгі қатынастар және оның нормалары Конституцияның бірінші жалпы ережелер бөлімінде жан жақты айшықталған. Олар мемлекет сипаттамасының мән-маңызын ашады: мемлекет құрылысының нысаны, басқару нысаны, мемлекеттік билік бастаулары, оларды жүзеге асыру қағидалары, экономикалық және саяси жүйелердің негіздері және тағыда басқалар.
Бұл ретте биліктерді бөлу қағидасына Конституцияда айырықша маңыз берілгені баса айта кеткен жөн.
1995 жылы қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясында, бұрынырақтағы Конституцияларға орын алып келген «Конституциялық құрылыс негіздері» деген жалпылама ұғым жоқ.
Адамның мемлекеттің азаматтығына тиесілігін анықтайтын қатынастар, жеке тұлғаның қоғамдағы және мемлекеттегі жағдайын сипаттайтын адам және азаматтық құқықтың мәртебесі негіздерін құрайтын қағидалар да Конституциялық құқықтың пәніне жатады.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 67 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 67 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ:
Кіріспе.
I – тарау. Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы – құқық заң
ғылымының саласы ретінде.
II – тарау. Қазақстан Республикасының Конституциясы – мемлекеттік негізгі
заңы.
1. Конституцияның мәні және заңдық ерекшеліктері.
2. Конституцияның қолданылу мәселелері.
3. Конституцияның құрылымы, ерекшеліктері және заңдармен арақатынасы.
4. Қазақстан Республикасының дамуының бірқатар мәселелері.
III – тарау. Конституция нормалары мен халықаралық – құқықтық актілер
нормаларының өзара қатынастары.
Қорытынды.
Қолданылған нормативтік құқықтық актілер мен әдебиеттердің тізбесі.
К І Р С П Е
Конституциялық құқық - Қазақстан Республикасы ұлттық құқық
саласының маңызды бір саласы болып табылады. Ол құқықтың қай саладаға
болмасын құқықтанушы маман иелерін дайындауда негізгі фундаменттік ролді
атқарады. Оның атауының, мемлекеттің негізгі заңы – Конституциямен
байланыстылығының өзі оның құқық жүйесінде алар орынының маңыздылығын
көрсетеді. Пәннің негізгі қызметі елдегі мемлекеттік биліктің жүзеге
асырылуы мен жалпы мемлекеттік құрылыстың негізін зерттеу.
Конституциялық құқық құқықтың басқа салалары секілді заңдық
нормалар жиынтығын құрайды. Олар өзіндік ортақ белгілері мен анықталған,
сонымен қатар құқықтың басқа салаларының нормаларынан ерекшеленетін ішкі
бірлікпен сипатталады.
Конституциялық құқықты құқықтың саласы ретінде, ғылым ретінде және
оқу пәні ретінде қарастыруға болады.
Құқықтың кез келген саласы мен реттелетін қоғамдық қатынастар оның
пәні деп аталады. Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы
Қазақстан қоғамының барлық құрылымының негізін құрайтын қатынастарды
реттейді және мемлекеттік билікті ұйымдастыру және жүзеге асырумен тығыз,
тікелей байланысты. Сонымен қатар Конституциялық құқық адам мен мемлекет
арасында пайда болатын негізгі қатынастардың барлық кешенін реттейді.
Конституциялық құқық пәнінің басты ерекшелігі – оның нормалары жоғарыда
аталған салаларда негізгі қарым – қатынастарды реттейді.
Сөйтіп, құқықтың бұл саласының пәнін ең маңызды, тұғырлы деп
анықтауға болатын қатынастар құрайды.
Конституциялық – құқықтық нормалар ең алдымен мемлекеттік құрылысты
анықтайтын негізгі қағидаларды бекітеді. Мемлекеттік құрылысты анықтайтын
негізгі қатынастар және оның нормалары Конституцияның бірінші жалпы
ережелер бөлімінде жан жақты айшықталған. Олар мемлекет сипаттамасының
мән-маңызын ашады: мемлекет құрылысының нысаны, басқару нысаны,
мемлекеттік билік бастаулары, оларды жүзеге асыру қағидалары,
экономикалық және саяси жүйелердің негіздері және тағыда басқалар.
Бұл ретте биліктерді бөлу қағидасына Конституцияда айырықша маңыз
берілгені баса айта кеткен жөн.
1995 жылы қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясында,
бұрынырақтағы Конституцияларға орын алып келген Конституциялық құрылыс
негіздері деген жалпылама ұғым жоқ.
Адамның мемлекеттің азаматтығына тиесілігін анықтайтын қатынастар,
жеке тұлғаның қоғамдағы және мемлекеттегі жағдайын сипаттайтын адам және
азаматтық құқықтың мәртебесі негіздерін құрайтын қағидалар да
Конституциялық құқықтың пәніне жатады.
Конституциялық құқық нормалары экономикалық жүйенің негіздері,
анықтайтын қоғамдық қатынастарды: мемлекет пен рұхсат етілген және
қорғалатын меншік түрлерін, экономиканың негізгі бастаулары мен
қағидаларын, меншік иелерінің құқықтарын қорғау кепілдіктерін және тағы
да басқаларын реттейді. Конституциялық – құқықтық реттеудің пәні саяси
жүйенің негіздері белгілейтін қатынастар: қоғамдық ұйымдардың тыныс –
тіршіліктері, олардың мемлекетпен қарым – қатынасының негізгі қағидалары,
діни консепциялардың мемлекетпен арқатынасы негіздері болып табылады.
Конституциялық – құқықтық нормалар мемлекеттік билік органдары және
жергілікті мемлекеттік басқару органдары құрудың және олардың қызмет
етуінің негізгі қағидаларын бекітеді. Конституциялық органдардың
түрлерін, құқықтық мәртебесін, сондай-ақ оларды құру тәртібін, құзіретін,
қызметінің ұйымдық – құқықтық нысандарын, шығаратын актілер белгілейді.
Сөйтіп, Констиуциялық құқық Қазақстан Республикасы ұлттық құқығының
жетекші саласы болып табылады. Ол Қазақстан Республикасының
Конституциялық құрылысы негіздерін іске асырушы қоғамдық қатынастарды,
адам және азаматтың құқықтық мәртебесін, Қазақстан Республикасындағы
мемлекет билік органдарының және жергілікті басқару және өзін - өзі
басқару жүйесін реттеуші және бекітуші құқықтық нормалардың жиынтығынан
құралады.
Конституциялық құқық, тұтас алғанда, құқықтың реттеу әдістері деп
аталатын белгілі бір тәсілдер мен әдістердің көмегімен мемлекеттік және
қоғамдық қатынастарды реттейді. Конституциялық – құқықтық қатынастарды
реттеу үшін төмендегідей әдістері қолданылады:
1. Міндеттеу әдісі;
2. Тиым салу әдісі;
3. Рұхсат ету әдісі;
4. Тану әдісі.[1]
Міндеттеу әдісі мемлекеттік орган секілді, жеке тұлғаларға да
қатысты. Олар барлық салаларда қолданылады. Қазақстан Республикасы
Конституциясының 18-ші бабында мемлекеттік органдар, қоғамдық
бірлестіктер, лауазымды адамдар және бұхаралық ақпарат құралдары әр бір
азаматқа өзінің құқықтары мен мүделеріне қатысты құжаттар мен, шешімдер
мен және ақпарат көздерімен танысу мүмкіндігін қамтамасыз етуге міндетті
деп жазылған.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 6-шы бабы бұл әдісті
қолданудың тағы бір мысалы болып табылады, яғни: меншік міндет жүктейді,
оны пайдалану сонымен қатар қоғам игілігіне де қызмет етуі тиіс. Аталған
қағида мемлекеттік меншікке секілді жеке меншікке де қатысты, тиісінше,
конституциялық норма мемлекеттік органдарды да, жеке меншік иелерін де
меншікті тек өз мүдесіне ғана емес, сондай-ақ қоғам мүдесіне де
пайдалануға міндеттейді.
Конституциялық құқықта тиым салу әдісі де кең қолданылады. Бұл
көбіне мемлекеттік органдарға, қоғамдық құрылымдарға қатысты қолданылады.
Тиым салу әдісі азаматтарға қатысты шектеулі жағдайларда ғана
қолданылады. Қазақстан Республикасы Конституциясының 39-шы бабының 3
тармағында былай делінген: саяси себептер бойынша азаматтардың құқықтары
мен бостандықтары қандай да бір түрде шектеуге жол берілмейді.
Конституция заңда қаралмаған әскериелендірілмеген құрамалар құруға тиым
салады. Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы демократияның
шынай көрінісі болып табылатын рұхсат ету әдісін де кең қолданады. Мұндай
әдіс көп жағдайда адамның және азаматтың мәртебесін белгілеу үшін
қолданылады. Мысалы ретінде әркімнің заңмен белгіленген басқа ретте,
Қазақстан аумағында еркін жүріп-тұрумен және тұратын орнын еркін таңдауын
айтуға болады. Рұхсат ету әдісінің өзіндік ерекшелігі мынада, Конституция
белгілі бір ауқым, шекке дейін әрекет ету мүмкіндігін бере отырып,
субъектінің әрекетін айтарлықтай шектей алады.
Рұхсат ету әдісі мемлекеттік органдардың өкілеттілігін белгілеу
кезінде де қолданылады. Айталық, Қазақстан Республикасы Конституциясының
53-ші бабының 4 тармағына Парламент Палаталардың бірлескен отырысында
Президентке, оның бастамасы бойынша әр Палата депутаттары жалпы санының
үштен екісінің дауысымен бір жылдан аспайтын мерзімге заң шығару
өкілеттілігін беруге құқылы.
Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы меніңше, құқықтық
реттеудің тағы бір әдісін тану әдісін де қолданады. Кеңестік кезеңнен
кейінгі Конституциялық құқық жөніндегі әдебиеттерде мұндай әдістің
қолданылу мүмкіндігі байқалмайды. Оның үстіне бұл әдіс объективті
факторды – адамдардың табиғи құқығын заң тұрғысынан танудан туындайды.
Мемлекет адамдардың табиғи құқығына рұхсат етеді емес, дәлірек айтқанда,
таниды. Қазақстан Республикасының Конституциясының 12-ші бабының 2
тармағында былай деп жазылған: адам құқықтары мен бостандықтары әркімге
тумысынан жазылған, олар абсолютті деп танылады, олардан ешкім айыра
алмайды, заңдар мен өзге де нормативтік – құқықтық аутілердің мазмұны мен
қолданылуы осыған қарай анықталады. Құқықтық реттеу әдісі ретінде тануда
Конституциялық құқықтың демократиялық және адамгершілік мәнін сипаттайды.
I – тарау.
Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы – құқық заң ғылымының
саласы ретінде.
Конституциялық құқық құқықтың бір саласы ретінде өзінің жүйелік
құрылымы жөнінен жекеленген институттарға бөлінеді. Конституциялық құқытық
институттар біртекеті және өзара байланысты қатынастарды реттеуші белгілі
бір конституциялық құқық нормаларын көрсетеді. Сала жүйелері, ішкі
бірлікпен, сол жүйенің элементтарі арасындағы өзара байланыспен
сипатталатын белгілі бір құқықтық құрылымдар жиынтығын білдіреді.
Конституциялық құқық институттарының қатарына келесідей институттар
жатады:
- Қазақстан Республикасының конституциялық құрылымы негіздері;
- Адам және азаматтың құқықтық мәртебесінің негіздері;
- Азаматтық институты;
- Сайлау құқығы институты;
- Президенттік институты;
- Парламентаризм институты;
- Қазақстан Республикасындағы конституциялық бақылау институты.
Қазақстан Республикасы Конституциялық құқық институтына сондай-ақ
Қазақстан Республикасындағы соттық билік негіздері және Қазақстан
Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару
институттарын жатқызуға болады.
Адам және азаматтың құқықтық мәртебесінің негіздері институтын
құрайтын конституциялық құқық нормалар ең алдымен адамның табиғи, ала
сатылмайтын құқықтарын бекітеді. Бұл нормалар мемлекет пен тұлға арасында
пайда болатын қатынастарды реттейді. Бұл институт адам және азамат
құқықтарының конституциялық кепілдіктерін де қамтиды. Аталған институтты
құрушы нормалар негізінен Қазақстан Республикасындағы адам және азаматтың
міндеттерін қамтитын нормалар болып табылады.
Қазақстан Республикасының конституциялық құқық бастаулары деп –
Қазақстан Республикасының аумағында әрекет ететін қоғам құрылым негіздерін
және мемлекеттік билікті ұйымдастыруды реттейтін нормативтік құқықтық
актілер ұсынылады.
Конституциялық құқықтың бастаулары нысандары бойынша да, маңызы
жөнінен де сан салалы.
Қазақстан Республикасы Конституциялық құқығының негізгі бастауы болып
– Қазақстан Республикасының Конституциясы танылады. Бұл Конституцияның
жоғарғы заңи күшінің барлығымен және Республиканың барлық аумағында
нормалары тікелей қолданылып, әрекет ететіндігімен түсіндіріледі. Барлық
басқа бастаулар Конституцияның нормаларынан шығады және оған қайшы келмеуі
тиіс.
Қазақстан Республикасы Конституциялық құқығының ең маңызды
бастауларына аса маңызды мемлекеттік – құқықтық мәселелерді реттеуші
Конституциялық заңдар жатқызылады. Оларға мысал ретінде: Қазақстан
Республикасының Президенті туралы конституциялық заңды, Қазақстан
Республикасының Парламенті және оның депутаттарының мәртебесі туралы
конституциялық заңды келтірсек болады.
Конституциялық құқық нормалары сала ретінде конституциялық құқықтың
жеке тікелей қайнар көзі болып табылады. Қазақстан Республикасының
конституциялық құқық нормалары қалайша құқықтың қайнар көзі ретінде
сипатталады? Енді осы сұраққа жауап беріп көлелік.
Біріншіден, Қазақстан Республикасының Конституциясында бүкіл
конституциялық заңдардың негізі болып табылатын құқықтық нормалар
орнықтырылады. Басқаша айтқанда, конституциялық құқықтың нормалары
конституциялық – құқықтық қатынастарды реттейтін барлық нормативтік
құқықтық актілерді қалыптастыру мен дамытудың негізі болып табылады.
Екіншіден, Қазақстан Республикасы Конституциясының құқықтық нормалары
мемлекет пен қоғам өмірінің барлық салаларын: саяси, экономикалық,
әлеуметтік, мәдени және тағы да басқа салаларды қамтиды. Әрине,
Конституцияның құқықтық нормалары аталған салалардағы қоғамдық қатынастарды
егжей-тегжейлі, жан жақты реттемейді. Ол тек қоғамдық қатынастардың мәнді,
басты бағыттарын ғана реттейді. Қазақстан Республикасы Конституциясының
құқықтық нормалары құқықтың басқа салаларының құқықтық нормаларынан
осынысымен ерекшеленеді.
Үшіншіден, Конституциялық құқықтың басқа бастауларымен салыстырғанда
Қазақстан Республикасы Конституциясының жоғары заңдық күші бар және
Қазақстанның барлық аумағында қолданылады. Қазақстан Республикасында
қабылданған заңдар және басқа да нормативтік құқықтық актілер
Конституциядан бастау алуы және оған қайшы келмеуі тиіс. Егер олар
Конституцияға қайшы келсе, онда олар заңсыз деп танылады және қолдануға
жатпайды. Қазақстан Республикасы Конституциясында оның қағидаларының жоғары
заңдық күшін қамтамасыз етудің кепілдігі белгіленген.
Төртіншіден, Қазақстан Республикасы Конституциясының тек
конституциялық құқықтың ғана емес, сондай – ақ құқықтың басқа салаларының
бастауы ретіндегі мәні мынада, онда халықтың мемлекеттік еркі, олардың
құқықтық демократиялық мемлекет құру, дүниежүзілік қауымдастыққа оның тең
құқылы мүшесі ретінде қосылу жөніндегі табандылығы көрініс тапқан.
Бесіншіден, Конституция құқықтың басқа бастауларынан, сондай-ақ тек
мемлекеттің ғана емес, сонымен бірге тұтастай қоғамның да негізгі заңы
екендігімен ерекшеленеді. Басқа нормативтік құқықтық актілер қоғам өмірінің
жекеленген тараптарын қамтиды. Ал Қазақстан Республикасы Конституциясының
идеялары, қағидалары мен құқықтық нормалары бүкіл қоғам өмірінің мейлінше
мәнді бағыттарын реттейді: жекеленген адамды, азаматты, қоғамдық қызметтің
барлық субъектілерін қамтиды.
Алтыншыдан, сондай-ақ Конституция конституциялық құқықтың басқа
бастауларынан өзгерістер мен толықтырулар қабылдаудың ерекше тәртібін
белгілеумен де ерекшеленеді. Мұндай тәртіп Конституцияның мемлект пен
қоғамның негізгі заңы ретіндегі және олардың тұрақтылығын қамтамасыз ету
қажеттігінен туындайтын мәнімен сипатталады.
Жетіншіден, Қазақстан Республикасы Конституциясының конституциялық
құқықтық қайнар көз ретіндегі тағы бір өзіндік қыры – онда оның басқа
қайнарларының нысандары: конституциялық, жай заңдары, Президенттің
нормативтік жарлықтары мен қаулылары, Қазақстан Республикасы Үкіметінің
қаулылары, сондай-ақ заңдық күшінің деңгейі, қабылдау, жариялау, күшін жою
тәртібі көрсетіледі.
Қазақстан Республикасы конституциялық құқығының мемлекеттік
(Республикалық) мәні бар құқықтық нормаларды белгілейтін қайнар көзінің
қатарына конституциялық заңдар жатады. Конституциялық заңдар атауы
Қазақстан Республикасы Конституциясына енгізілген. Қазақстан конституциялық
заңдарының өзіндік ерекшелігі – олар Конституцияға өзгерістер мен
толықтырулар енгізбейді, тек Конституцияның құқықтық нормаларын нақтылайды.
Қазақстан Республикасының конституциялық заңдарды қабылдаудағы іс жүргізу
Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы шешім қабылдаудағы
іс жүргізуден осынысысен ерекшеленеді.
Жай заңдар да конституциялық құқықтың қайнар көзі болып табылады. Жай
заңдарды Қазақстан Республикасының Парламенті қабылдайды. Қазақстан
Республикасы Конституциясында қаралған жағдайда жай заңдарды Президент те
қабылдай алады. Қазақстанның Конституциялық құқығының қайнар көзіне
азаматтық туралы, интеграция туралы және басқа да жай заңдар жатады.
Қазақстан республикасы Мәжілісінің регламенті, Сенатының регламенті,
Парламентінің регламенті, Парламент Палаталары құрған үйлестіруші және
көмекші органдар туралы ереже конституциялық құқық салаларының қайнар көзі
болып табылады. Қазақстан Республикасы конституциялық құқығының қайнар
көзіне Қазақстан Республикасы Президентінің нормативтік жарлықтары да
жатады. Президенттің нормативтік жарлықтары үш топқа бөлінеді:
1. Конституциялық заң күші бар жарлықтары;
2. жай заң күші бар жарлықтары;
3. заңға сәйкес нормативтік жарлықтар.
Әрине, тәртіп бойынша, Президент өзінің заң шығармашылық қызметін
заңға сәйкес нормативтік жарлықтар қабылдау жолымен жүзеге асырады.
Парламент өзінің заң шығармашылық өкілеттігін Президентке берген жағдайда
ол заңдық күші бар жарлықтар қабылдауға құқылы, заңдық күші бар
жарлықтардың заңдық күші Қазақстан Республикасы Парламенті қабылдаған
заңдардың заңдық күші мен тең.
Республикада заң шығаратын орган жұмыс істемеген кезеңде Президент
конституциялық құқықтың нормалардан тұратын конституциялық және заңдық күші
бар бірқатар жарлықтар қабылдады. Олар әлі де күшіндежәне Қазақстан
Республикасы конституциялық құқығының қайнар көздері болып табылады.
Олардың қатарына Президенттің Парламент және депутаттар туралы, референдум
туралы, Президент туралы, Үкімет туралы, Конституциялық Кеңес туралы және
басқа жарлықтары жатады.
Президенттің нормативтік жарлықтарының бәрі бірдей конституциялық
құқықтың қайнар көзі болып табылмайды. Ондай жарлықтар конституциялық-
құқықтық нормалардан тұратын нормативтік жарлықтар.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің нормативтік құқықтық актілері
конституциялық құқықтың, конституциялық – құқықтық нормалардан тұртаын сала
ретіндегі қайнар көзі болып табылады.
Қазақ КСР-нің мемлекеттік егемендігі туралы декларацияның
конституциялық құқықтың қайнар көзі ретіндегі мәні ерекше зор. Аталған
декларация Кеңестер Одағы кезінде қабылданғанымен, ал кейін егемендіктің
Қазақстан республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы заңда, 1993-ші
жылғы және 1995-ші жылғы Конституцияларда және басқа конституциялық
актілерде бекітілген қағидаларын жариялады.
Қазақстан Республикасы таныған халықаралық құқықтық актілердің
нормалары да конституциялық құқықтың қайнар көзіне жатады. Ол адам құқығы,
қоғамдық құрылымдар және басқалар туралы Конституциялық мәні бар құқықтық
нормалардан тұруы мүмкін.
Саланың қайнар көзіне жергілікті өкілетті органдардың, сондай-ақ
констиуциялық құқықтық нормалары (шешімдер, жарғылар, ережелер) бар
жергілікті өзін-өзі басқару органдарының нормативтік құқықтық актілері де
жатады. Олардың кеңістіктегі заңдық күші шектеулі және олар жергілікті
сипатта болады.
Конституциялық құқық құқықтық ғылымның бір саласы ретінде оқытылады.
Ғылым ретінде конституциялық құқыққа өз пәні, өз бастаулары, оны оқып
үйренуге өзіндік бағыт-бағдар тән. Ғылым конституциялық құқықты құқықтық
ғылымның бір бөлігі ретінде қарастыратындықтан ол салалық ғылымдардың
қатарына жатады[2]. Конституциялық құқық ғылымы конституциялық құқықтың
қалыптасу, даму, қызмет ету заңдылығын зерттеуге бағытталған,
конституциялық заңдылыққа сүйенетін енгізгі ұғымдар мен санаттарды
қалыптастырады және конституциялық құқықтың құқықтық ғылым жүйесіндегі орны
мен ролін анықтайды. Конституциялық құқық ғылымы мемлекеттік басқару және
мемлекеттік құрылыс нысандарын, Қазақстан мемлекетінің механизімін,
мемлекеттік органдардың өзара қарым-қатынасының нысандарын, әдістері мен
тәсілдерін реттейді. Ол конституциялық құқықтың мәнін, нормалары мен
институттарының бағыттарын және оның жүзеге асырылуға байланысты
процесстерді зерттейді. Осындай жұмыстарды жүзеге асырудың нәтижесінде
конституциялық құқықтық қатынастар туады, өзгертіледі және тоқтатылады.
Сондықтан конституциялық құқық ғылымы конституциялық құқықтық қатынастардың
сипатын және табиғатын, олардың басқа салалық құқықтық қатынастар мен
салыстырғандағы ерекшеліктерін зерттейді. Конституциялық құқық ғылымы
реттелетін қоғамдық қатынастардың конституциялық құқықтық нормалар
әрекетінің тиімділігін зерттейді, ондай тиімділік әлсіреген жағдайда оны
күшейту үшін ұсыныстар жасайды.
Аталған ғылым мәртебесі конституциялық заң арқылы белгіленетін
мемлекеттік органдардың қызметін зерттейді. Сөйтіп, бұл мемлекеттік
органдар, әрине, оқшауланған күйде емес, олардың өзара байланысы деңгейінде
зерттеледі. Мұнда, сондай-ақ конституциялық құқықтық нормалардың
тиіміділігі де қарастырылады. Конституциялық құқық ғылымы құқықтық
нормалардың тиімділігін ғана қарастырып қоймайды, сонымен бірге қоғамдық
қатынастардың құқықтық реттелу шегін объективті түрде зерттейді. Былайша
конституциялық құқықтық нормалармен реттелуі мүмкін қоғамдық қатынастарды
жалпылама анықтауға болғанымен, іс жүзінде олар реттейтін қоғамдық
қатынастар шегін белгілеу оңай да емес. Нәтижесінде конституциялық құқықтық
нормалар өз табиғатында құқықтың басқа салаларының нормалары мен реттелуі
тиіс қатынастарды қоса барынша кең көлемдегі қатынастарды реттеуі мүмкін
немесе керісінше, айталық өзінің әлеуметтік мәніне орай солар арқылы
реттелуі тиіс қоғамдық қатынастар конституциялық құқықтық нормалардың
назарынан тыс қалдырылуы мүмкін. Ғылым мұндай мәселелердің жауабын іздеп,
табуы тиіс.
Конституциялық құқық ғылымы халық өкілдігі, ұлттық, халықтық және
мемлекеттік егемендік, мемлекеттік басқару мен құрылым, әкімшілік –
аймақтық бөлініс нысандары сияқты кешенді проблемалардың тұжырымдамасын
жасайды. Жергілікті өкілетті және жергілікті өзін-өзі басқару органдарының
жүйесін де осы ғылым зерттейді. Ғылым сайлау жүйесіне демократияның қайнар
көзі ретінде айырықша назар аударады. Аса аңыздылардың қатарына мемлекеттік
органдардың ұйымдастырылуы мен қызметінің конституциялық қағидаларын
зерттеу жатады.
Конституциялық құқық ғылымы адам мен азаматтың құқығы, шетел
азаматтары, конституциялық нормалардың адам құқығының халықаралық құқық
нормалары мен өзара байланысты проблемаларын зерттеуге айырықша назар
аударуы тиіс. Конституциялық құқық ғылымы оның пәні болып табылатын аталған
объектілерді зерттейді. Ол оларды социологиялық, тарихи, логикалық және
басқа әр түрлі әдістерді қолдана отырып, ғылыми методологиялық қағидаларға
сүйене отырып зерттейді. Конституциялық заңдылықты оқып үйрену, оның
әлеуметтік табиғатын, бағытын ашып көрсету, іс жүзінде қолданылуын қарау
негізінде ғылым теориялық ережелерді, тұжырымдарды, тұжырымдамаларды
қалыптастырады. Бұл ережелер тек ғылымның дамуы үшін ғана емес, сонымен
бірге заңдылықты жетілдіру, мемлекеттік органдардың қызметін жақсарту үшін
де маңызды. Конституциялық құқық ғылымы тұтас құбылыс болғандықтан оның
тұжырымдамалары, теориялық ережелері өзара байланысты болып қана қоймайды,
сондай-ақ біртұтастығымен ерекшеленуі тиіс.
Конституциялық құқық ғылымының бірлігі мен тұтастығы теориялық
кешендердің шартты түрде дербестігін жоққа шығармайды. Ол дербес
зерттелетін мынадай айтарлықтай кешендерден тұрады. Олардың қатарына,
мысалы, билікті бөлісу, парламентаризм, президенттік басқару нысандары,
сайлау жүйесі, азаматтық, егемендік, мемлекеттіліктің сипаты мен мәні,
халық билігі, азаматтық қоғам тұжырымдамасы, саяси плюрализм және тағы
басқа теориялар жатады. Осы теориялар мен тұжырымдамалардың қай-қайсысы
болсын дербес қалыптасады, бірақ сонымен бірге олар бір-біріне ықпал етеді.
Ғылым конституциялық деп аталғандақтан, оның қайнар көзі –
Конституция болып табылады. Ол Конституцияның негізінде өзінің басты
теориялық ережелерін қалыптастырады. Сонымен бірге жинақталып келіп,
конституциялық заңдылықты құрайтын: конституциялық заңдар, жай заңдар,
Президенттің нормативтік жарлықтары, үкіметтің қаулылары, жергілікті
өкілетті органдардың шешімдері де конституциялық құқығының қайнар көзі
болып табылады. Бұл конституциялық құқық ғылымының басқа бір бастауы –
конституциялық – құқықтық нормаларды іс жүзінде жүзеге асыру. Нақ іс
жүзінде зерттеу ғана конституциялық – құқықтық нормалардың сыртқы табиғатын
ғана емес, сондай-ақ ішкі мәнін, қолданылу ақиқаттығын түсінуге де
мүмкіндік береді. Конституциялық – құқықтық нормаларды нақ осылай кешенді
зерттеу ғана ғылыми ілім, тұжырымдамалар, идеялар тұғызудың негізі болып
табылады. Конституциялық құқық ғылымының келесі бір қайнар көзі – отандық,
сондай –ақ шетелдік ғалымдардың конституциялық құрылыстың, философиялық,
заңдық, саяси, әлеуметтік және басқа мәселелеріне арналған, осы салаға
тікелей және жанамалай қатысты еңбектері. Қазақстанда қазіргі заманғы
конституциялық құқық ғылымы тақыр жерде қалыптасып отырған жоқ. Біріншіден,
Кеңестік кезеңде ол Қазақстанда шартты түрде кең дамыды. Алайда Қазақ КСР-і
КСРО-ның құрамында болғандықтан Қазақстанның дербес конституциялық құқық
ғылымы болған жоқ. Ол Кеңестер елі конституциялық құқық ғылымының құрамдас
бір бөлігі болды. Екіншіден, дербес, егеменді Қазақстан Республикасы
құрылғаннан кейін мұнда өзінің конституциялық құқық ғылымы қалыпсата
бастады. Қазақстанда аталған ғылымның теориялық бастаулары дербес
конституциялық даму мәселелерін қазірдің өзінде зерттейтін Республика
ғалымдарының еңбектері болып табылады. Әрине, Қазақстанның конституциялық
ғылымдары кереметер жасау туралы ойдан мүлдем аулақ. Қазақстан әлемдік
өркениет жетістіктеріне, соның ішінде конституциялық құқық саласында да
игілікке қол жеткізе бастады.
II – тарау.
Қазақстан Республикасының Конституциясы –
мемлекеттік негізгі заңы.
1. Конституцияның мәні және заңдық ерекшеліктері.
1995-ші жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясы қоғамда
демократиялық процесстерді орнықтырды. Жалпы халықтық дауыс беру жолымен өз
еркін білдіре отырып, Қазақстан халқы жаңа Конституцияны қабылдады. Сол
себепті Конституцияны халық пен мемлекет арасындағы, олардың өзара қарым-
қатынастары мен мемлекет құру тұрғысындағы ортақ қағидаларын бекітетін
құқықтары мен міндеттері туралы шарт деп толық сеніммен айтуға болады.
Конституцияның преамбуласында былайша жазылған: Қазақстан халқы
өзіміздің егеменді құқығымызды егемендік негізге ала отырып осы
Конституцияны қабылдаймыз. Егер халықтық егемендік идеясы тұрғысынан
қарайтын болсақ Конституция нормаларының құрылтайшылық сипаты жөнінде
айтуға болады. Содан келіп, конституциялық тұжырымдарға халықтың ерік-
жігері көрініс табады, және Конституция нормалары құрылтайшылық, бастапқы
сипатқа ие болады.
Конституция халық пен мемлекет арасындағы шарт бола отырып, қоғамда
пайда болатын негізі қарым-қатынастарды реттейді. Ол барлық салаларды:
саяси, экономикалық, әлеуметтік және рухани салаларды да қамтиды. Жалпы
алғанда конституциялық реттеу барлығын қамтушы сипатымен ерекшеленеді.
Конституцияның өзіндік, заңдық ерекшеліктері бар: жоғарғы заң күші,
конституциялық нормалардың тікелей қолданылуы және оған түзетулер енгізу
мен қабылдаудың ерекше тәртібі болады.
Қазақстан халқы 1995-ші жылдың 30 атмызында өткен референдумда
Республиканың жаңа Конституциясын қабылдады. Бұл Республикалық мемлекеттік
құрылымда аса маңызды оқиға болды. Конституция қоғам мен мемлекет дамуының
қазіргі кезеңін көрсетеді, халықаралық субъект ретінде Қазақстан
Республикасының мәртебесін белгілейді, мемлекет органдарының құқық
шығарушылық және құқық қабылдаушылық қызметі үшін бағдар болып табылады.
Конституциялық реформа Қазақстан Республикасының мемлекеттігін
нығайтуға, мемлекеттік биліктің жаңа институттарын құруға, әлеуметтік-
экономикалық дамудың, адамның құқықтары мен бостандықтары кепілдіктерін
жетілдірудің жаңа үлгілерін ойлап табуға ықпал етті.
1995-шы жылғы Конституцияны дайындап, шығару үшін 1990 жылғы 25
қазанда қабылданған ҚазақССР-нің мемлекеттік егемендігі туралы
декларация, 1991 жылдың 16 желтоқсанында қабылданған Қазақстан
Республикасының мемлекеттік тәуелсізідігі туралы конституциялық заң,
сондай-ақ 1993 жылғы Қазақстан Респубюликасының Конституциясы сияқты
заңдылықты актілер құқықтық негіз болды. Конституцияның жоғарғы заңдық күші
бар бірде бір заң немесе нормативтік акт Конституция нормаларыны қайшы
келмеуге тиісітігінен көрінеді. Конституциялық нормаларға қайшы келетін
заңдар мен нормативтік актілер заңдылықтарда белгіленетін тәртіппен алынып
тасталынады. Жоғарғы заң күші, оған басшылық жасаушы органды бекіте отырып,
Конституцияның құқықтық нормалар жүйесіндегі орнын анықтайды.
Конституция нормаларының тікелей қолданылуы барлық мемлекеттік
органдар мен лауазымды тұлғалар өз қызметтерінде Конституцияны басшылыққа
алуға міндетті дегенді білдіреді. Азаматтар және оның бірлестіктері өз
құқықтарын қорғаған кезде конституциялық нормаларға сілтеме жасауға құқылы.
Конституция қолданыстағы нормативтік акт болып табылады, оның нормалары
Республиканың барлық аумағында тікелей қолданылады. Конституция тек
конституциялық құқықтың ғана емес, сондай-ақ ұлттық құқықтың барлық
салаларын да да қайнар көз болып табылады. Сондықтан оған басқа нормативтік
құқықтық актілерде кездеспейтін сипаттар тән:
1. Конституцияны Қазақстан халқы қабылдады. Сондықтан Конституцияда
халықтың, оның мәнін сипаттайтын еркі білдірілді. Социализм кезінде де
Конституция халықтың еркін білдірді деп есептелді. Осыған орай халық
еңбекшілерден жұмысшы табынан, шаруалар мен еңбек интелегенциясынан
тұратындығы аталып көрсетілді. Халықты бұлайша сипаттау кез келген
әлеуметтік құбылысқы, марксшіл – лениншіл ілімге тән тапқыр көзқарасқа
негізделді.
Қазақстан Республикасының Конституциясы 1993 жылы халықтың таптық
сипаттамасынан тұңғыш рет бас тартты. Онда енді жұмысшы табы туралы, шаруа
және еңбек интелегенциясы туралы сөз болған жоқ. Жалпы еңбекші термині
1993-ші жылғы Конституцияда, 1995 жылғы Конституцияда да қолданылмайды.
Дегенмен, Конституцияның екеуінде де халық туарлы айтылады. Қазақстан
Республикасы Конституциясында халық тұрғындардың бүкіл әлеуметтік қабатын
жинақтаған тұтас әлеуметтік – саяси құбылыс ретінде ұғынылады. Осыған орай,
халық ұғымы Қазақстан Конституциясына сәйкес біріншіден, ол байлық
жағдайына қарай әлеуметтік қабаттарға, таптарға бөлінбеушілікті білдіреді,
сөз жоқ, бұл маңызды конституциялық фактор болып табылады. Конституцияда
мемлекет әлеуметтік, яғни, бүкіл халықтың өкілі ретінде танылады. Бұл
мемлекеттің тұрғындарының қандай да болсын бір тобына екінші бір тобын
кемсіту арқылы басымдық бермейтіндігін білдіреді. Мемлекет тиісінше олардың
әлеуметтік жағдайларына қарай тұрғындардың барлық қабаттарына қамқорлық
көрсетуі тиіс. Қазақстан Республикасының Конституциясы бүкіл халықты
әлеуметтік топтарға бөлмей, олардың құқықтарын шектемей конституциялық
құқықтық қатынастар субъектісі ретінде таниды. Екіншіден, халық ұғымына көп
ұлтты қоғам жағдайында қазақ ұлты, басқа да барлық ұлттық топтар жатады,
бұл, мемлекеттегі бүкіл халықтың әлеуметтік базалық негізін құрайтын қазақ
ұлтына ерекше: құқықтық, саяси, әлеуметтік, экономикалық және мәдени
жеңілдіктер берілмейтіндігін білдіреді.
Қазақ тілі мемлекеттік тіл ретінде тану жеңілдіктер қатарына жатпайды,
тек мемлекеттің барлық жерде және қайда да болсын ұлттық нысаны бойынша
ұлттық болып табылатын сипатына жатады. Орыс тілін ресми қолданыс тілі
ретінде тануда бұл салада жеңілдік берілмейтіндігін көрсетеді.
2.Қазақстан халқы Конституцияны қабылдайтын бірден бір субъект деп танудан
оның құрылтайшылық сипаты туындайды. Қазақстан халқы елдегі мемлекеттік
биліктің бірден бір қайнар көзі және егемендікті қолдаушы болып табылады.
Сондықтан ол құрылтайшылық биліктің иесі. Нақ Конституция арқылы Қазақстан
халқы мемлекетті құрды, оның басқару және құрылым нысандарын, әлеуметтік –
экономикалық құрылыс негіздерін, адам мен азаматтың мәртебесін белгілейді.
Тек халық, халық атынан Парламент қана мемлекеттің құрылым негіздеріне
өзгерту енгізе алады. Сонымен бірге Конституцияда мемлекеттің мейлінше
мәнді кезеңдері тұрақтылық, біртұтастық қағидалары нығайтылған. Ол –
мемлекеттік құрылымның біртұтас нысаны, басқарудың президенттік нысаны және
аумақтық тұтастық.
Қазақстан Республикасы Конституциясының құрылтайшылық сипаты оны
қабылдау мен оғын өзгерістер енгізудің ерекше тәртібімен, ұлттық құқықтық
жүйені қалыптсатыру мен дамытудағы мейлінше ерекше орнын Парламент,
Президент, Үкімет үшін оның құқықтық лауазымды адамдары, сот органдары
үшін, азаматтар үшін оның құқықтық қағидаларының еш шүбәсіздігін қамтамасыз
етеді. Қазақстан Республикасы Конституциясының құрылтайшылық сипаты оның
барлық нормативтік қағидаларының еш шүбәсіз танылатындығынан, басқа ешбір
нормативтік құқықтық акт Конституция нормаларын ескірген өмір шындығына сай
келмейді деп және басқалай тани алмайды. Мұндай ерекше сипат тек
Конституцияға ғана тән. Бұл жағдайға назар аударып отырған себебіміз,
Конституциялық қағидаларға ат үсті айтылған сындар кейде жақсылық нышанында
есептелінеді, Конституцияның қайсы бір нормаларына киімді ауыстырған
секілді, өзгерістер енгізу туралы ұсыныстар айтылады. Мұндай акциялар
ескінің кеңестік кезеңінің сарқыны, ол кезде КСРО Жоғарғы Кеңесі мен
Одақтас Республикалардың Жоғарғы Кеңестерінің әр сессиясында дерлік
Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар жеңіл енгізіле беретін. Қазақ КСР-
нің 1978 жылғы Конституциясымен де осылай болды, айналып келгенде ол
ешкімге керегі жоқ жалаң нұсқаулық құжатқа айналды[3].
Әрине, бұдан Конституцияның жекеленген нормалары уақыт сынына
ұшырауы, өскелең қоғамдық қатынастардың талаптарына сай келмеуі мүмкін емес
деген ой тумаса керек. Қоғамдық қатынас ылғида қозғалыста, өзгерісте
болады. Сондықтан Конституцияның нормаларын өзгертудің қажеттілігі де
туындайды. Мұндай процесс өтпелі үлгідегі қоғам үшін тән құбылыс. Нақ
осындай қоғамда түбірлі өзгерістер мейлінше тез жүреді. Бұл процесстің
Конституцияның жағдайына әсер етпеуі мүмкін емес. Осыны ескере отырып,
өткеннен де сабақ алуы керек. Конституцияның тұрақтылығын, оның беделінің
жоғарылығын қамтамасыз ету үшін мұндай қажеттілік туған жағдайда
Конституцияға өзгерістер мен толықтыруларды Конституцияға тіркеуге
болатындай етіп, жеке ерекше нормативтік акт ретінде рәсімдеу керек. Мұндай
көзқарастың бірқатар сәтті жақтары бар:
Біріншіден, Қазақстан Республикасы Конституциясының құрылтайшылық
сипаты сақталады. Шын мәнінде, Қазақстан Республикасының Конституциясы,
бірнеше ондаған, жүздеген жылдардан бері өмір сүретін мемлекеттің қатардағы
кезекті Конституциясы емес. Ол жаңа құрылым және басқару нысандары мен,
қоғамның экономикалық құрылысының жаңа негіздерімен және басқаларымен
мүлдем жаңа үлгідегі иеилекет құрды.
Екіншіден, аталған құрылтайшылық сипатына орай Қазақстан
Республикасының 1995-ші жылғы Конституциясы құқықтық мәдениеттің тарихи
жадын бейнелейді. Ешқашан енді мұндай Конституция болмайды. Ол Қазақстан
мемлекетінің нақ қазіргі кезіндегі қалыптасуы мен дамуының тарихи
өзгерістері аясында туды. Сонықтан ол өзіне айырықша мұқият қарауды, нақ
осындай түрінде, қабылданған күйінде сақталуын талап етеді.
Үшіншіден, ерекше құрылтайшылық сипаты мен тарихи мәні қасиетті акт
ретінде азаматтардың Конституцияға деген құрмат сезімін қалыптастыру
бірінің соңынан бірі келетін ұрпақтардың алдында оның беделін тұрақты
көтеру үшін де маңызды. Бұл орайда, әлдеқашан ескірген қағидалардың аз
еместігіне қарамастан, оның басты актілерінің негізгі болып отырған АҚШ
Конституциясын еске алған жөн. Көптеген қағидаларының тек тарихи танымдық
мәні бар болса да дінге сенушілер үшін бірнеше жылдар бойғы діни жазбалар
қасетті сенім сияқты есептелінеді.
3. Бір жағынан, мемлекеттің, екінші жағынан қоғамның негізгі заңы ретінде
қолданылуы Конституцияның маңызды ерекшелігі болып танылады. Бұл халықтың
мемлекеттік билігінің қайнар көзі және қоғамның әлеуметтік базасы ретіндегі
мәртебесімен байланысты. Конституция мемлекетті оның барлық атрибуттары мен
құрады. Ол оның егемендігін барлық элементтері мен: аумағымен, жоғарғы
билігімен, азаматтығымен, дербес заңдарымен және басқаларымен орнықтырады.
Конституция мемлекеттің, мемлекеттік органдардың қоғаммен, қоғамдық
институттардың өзара қатынасының негізін қалайды. Конституция қоғамдық:
экономикалық, ұйымдық, әлеуметтік, діни, жекелік құрылыстың негіздерін
анықтайды. Сондықтан мемлекет қана емес, оның институттары да
Конституцияның құқықтық қағидаларын, идеяларын жинақтайды. Осыған
байланысты қоғам, оны құрушылар өз қызметтерін Конституцияға сәйкес құруы
тиіс. Жекеленген заңдардың қайсы бір қоғамдық институттарға: саяси
партияларға, діни, мәдени бірлестіктерге және басқаларына қатынасты болуы
мүмкін. Мақсаты мен әрекеті конституциялық құрылысты күштеп өзгертуді,
республиканың тұтастығын бұзуды көздейтін қоғамдық бірлестіктер құруға және
оның қызметіне тиым салынатын Конституцияның нормативтік ережелері тура
және тікелей қолданылады. Сондықтан құқық қорғаушы органдар осы іспеттес
құбылыстарға қарсы шара қолданғанда тікелей Конституцияны басшылыққа алады.
Конституция қоғамдық қатынастардың базалық, түпкі негіздерін реттей
отырып, қоғам өмірінің барлық салаларын қамтымайды. Осыған байланысты
методологиялық мәні бар маңызды бір мәселеге тоқтала кетсек жөн.
Кеңестік және одан кейінгі заң әдебиеттерінде құқықтық қатынастар
құқықпен реттелінетін қоғамдық қатынастар ретінде сипатталады.
Құқықтанушылар осы теориялық қағиданың дұрыстығына күдік келтірген жоқ.
Шамасы, бұлай болатыны социализм кезінде ешқандай жекелік болмады, ол
танылмады. Барлығы да мемлекеттікі, қоғамдікі еді. Егер тереңдей ой
жіберсек, онда социализм кезінде де мемлекеттік қана емес, сондай-ақ
қоғамдық қатынастардың болғанын байқаймыз. Дегенмен, құқық қоғамдық
қатынастарды реттейді деп саналып келді. Демек, құқықтың қайбір
салаларында, айталық мемлекеттік және әкімшілік құқықта қатынастардың
мемлекеттік сипаты танылса да, мемлекеттік қатынастарды қоғамдық қатынас
жұтып қойған болып саналады.
Капиталистік қатынасқа көшкен жағдайда, мемлекеттік сектор мен бірге
жеке сектор қалыптасқан және ең бастысы – азаматтық қоғам және мемлекеттің
енді бәрін қамтитын рөлі жойылған кезде қатынастарды екі топқа бөліп,
бөлшектеу қажет:
1. Тараптардың бірі ретінде мемлекет қатысатын қатынас; Менің пікірімше,
мұның қатарында мемлекеттік құқықтық қатынастарды атауға болады. Бұлар
билікпен және саяси құқықпен бағындыру мен жүзеге асыруға қатысты
қатынастар болып табылады деп ойлаймыз.
2. Таза қоғамдық мемлекеттік институттар қатынаспайтын қатынастар. Бұлар
құқық пен реттелетін таза қоғамдық қатынастар. Алайда, Конституция
құқықтың негізін белгілейтіндіктен ол бұл қатынастарға тура араласады.
Қазақстан Республикасы Конституциясының әрбір адамның құқықтық
субъектілігін танитын 13 – ші бабының бірініші тармағы осының мысалы
болып табылады. Әр адамның жеке-жеке, азаматтардың кез келген бірлесуі
құқықтық жағынан тікелей Конституция арқылы қорғалатыны осының дәлелі.
Құқық қорғау органдары, азаматтардың құқығы мен бостандықтарын қорғай
отырып, Конституцияға сүйеніп қана қоймайды, оны басшалыққа алады.
Сонымен бірге азаматтардың, олардың бірлестіктерін барлық қоғамдық
институттардан Конституцияға құрметпен қарау талап етіледі.
Конституцияның нормасын бұзу – көп ұлтты Қазақстан халқының заңды
еркіне қол сұғу болып танылады[4].
2. Конституцияның қолданылу мәселелері.
Бұрынғы КСРО ғалымдары Конституцияны қолдану мәселелері туралы жазбады
десе болады. Конституцияның қолданылуы конституциялық құқықтағы өте маңызды
проблема болса да, ол мәселе жөнінде жекеленген ой түйінділері ғана
кездеседі. Оны айқындау шын мәнінде Конституцияның мемлекет, қоғам, саяси
партиялар және басқа да қоғамдық бірлестіктер, топтар, ұлттар, жекеленген
адамдар өмірінде алатын орнын түсінуге мүмкіндік береді. Сондықтан
өркениетті демократиялық қоғамда Конституцияға, оның қолданылуына,
тиімділігіне айырықша мән беріледі. Осыған орай Конституция оның мазмұны
туралы оны қабылдағанға дейін – ақ мұқият ойластырылады. Тиісінше
Конституцияның мәселесі екі кезеңнен:
1. оның жобасын әзірлеу;
2. қолдану кезеңінен тұрады.
Бірінші кезеңде Конституцияның қағидалары және нормаларымен бірге оның
қабылданғаннан кейінгі қолдану механизмін де терең, мұқият ойластырады.
Бірінші кезекте тұжырымдама әзірленеді және Конституция нормаларының
мазмұны айқындалады. Сонымен бірге мәселе тек қайсы бір тұжырымдамаммен
шектелмейді, Конституцияның өзі көптеген бөліктерден тұратын актілерді
білдіреді. Әр бөлік белгілі бір тұжырымдама үшін объект болып табылады.
Сондақтан Конституцияның жобасы Конституцияның тұжырымдамасын жасауға жол
ашады. Мемлекеттің құрылыс тұжырымдамасы, адам құқығы тұжырымдамасы, меншік
құқығы тұжырымдамасы және басқалары осындай тұжырымдамалар болып танылады.
Өз кезегінде мемлекеттік құрылыс тұжырымдамасы шартты түрде дербес
теориялық бөліктерден: билікті бөлу теориясынан, мемлекеттік құрылым және
басқару нысандары теориясынан, мемлекеттік қызмет теориясынан мемлекеттің
механизмі теориясынан тұрады. Адам құқықғы тұжырымдамасы адам, азаматтың
құқығы және басқаларынан тұрады.
Егер Конституцияның тұжырымдамалары практикалық матералдарды қолдана
отырып мұқият әзірленбесе, онда ол Конституцияға елеулі зиян келтіреді.
Егер әп дегеннен тұжырымдамалық қағидалар айқын болмаса, онда ол
Конституциялық қағидалардың қалыптасуына теріс әсер етеді. Мұның мысалы
ретінде Қазақстан Республикасының 1993-ші жылғы Конституциясының жерге
меншік құқығы туралы қағиданы атауға болады. Бұл Конституцияның жерге
мемлекеттік меншік құқығын орнықтырғаны белгілі. Алайда, қоғамның жерге
жеке меншікті енгізбеуге болмайтын нарықтық қатынастарға көше бастағаны
бәрімізге белгілі болатын. Демек, 1993-ші жылғы Конституцияның негізіне
алынған меншік құқығы тұжырымдамасы іс жүзінде зиянды болды.
Дегенмен, бұлайда болуы, тұжырымдама айқын, ал оны толық көлемде
жорамалдауға конституциялық құқық нормалар, қағидалар жарамсыз болып шығуы
мүмкін. Билікті бөлу тұжырымдамасы шамамен осылай болып шықты. Билікті
бөлуді тепе-теңдік механизмін жан-жақты әзірлеген жағдайда ғана енгізуге
болатындығы түсінікті еді. Қазақстан Республикасының Конституциясы жобасы
нұсқаларының бірінде биліктің әр түрлі тармақтарының арасындағы тепе-теңдік
механизмінің шартты түрдегі толық жүйесі ұсынылды. Алайда он екінші
шақырылған Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесінің мұндай механизмді
қабылдауға теориялық жағынан да, практикалық жағынан да әзір болмады,
сөйтіп, бұл билікті бөлу тұжырымдамасынан алшақтап кетуге әкеліп ұрындырды.
Соның нәтижесінде Қазақстан Республикасының 1993-ші жылғы
Конституциясындағы билікті бөлу туралы қағида өміршең болмай шықты және көп
ұзамай Республиканың екі Жоғарғы Кеңесі таратылғаннан кейін толық қанды
тепе-теңдік механизмін құру қажеттігі туралы мәселе қатаң қойылды. Ол
міндет Қазақстан Республикасының 1995-ші жылғы Конституциясында белгілі бір
деңгейде орындалды. Конституцияның тұжырымдамалаын маман заңгерлердің,
экономистердің және басқалардың шағын тобы әзірлемеуі тиіс. Олардың
мүделерін анықтап, Конституцияда оны ескеру үшін оны әзірлеуге әр түрлі
партиялардың, қоғамдық құрылыстардың, топтардың, ұлттардың, әлеуметтік
топтардың және басқалардың өкілдерін тарту керек. Өйткені қоғамдық
қатынастардың аталған субъектілердің мүделерін объективті факторлар мен
елеулі түрде белгіленген. Мен бүкіл қоғамның үдемелі дамуының жалпы
процессінен туындайтын және оларды ескермеу бүкіл қоғам өміріне кері әсер
ететін факторлар туралы айтып отырмын. Айталық, Қазақстанда мемлекеттік
сипаты тұжырымдамасын әзірлеген кезде, Қазақстанда мемлекет қазақ ұлтының
ғана емес, бүкіл халықтың мүдесін білдіреді және мемлекеттік биліктің
қайнар көзі халық болып табылады деп атап көрсетілгенімен басты назар бір
ұлттылыққа аударылды. Іс жүзінде Қазақстан Республикасының 1993-ші жылғы
Конституциясындағы өзін-өзі танушы қазақ ұлтының мемлекеттілігі туралы
қағиданы қоғамдық сана бір ауыздан қабылдады және Қазақстан мемлекетінің
құрылуы бүкіл халықтың өзін-өзі тануының жемісі екендігі туралы пікір
қалыптасты. Бұл қағида Қазақстан Республикасының 1995-ші жылғы
Конституциясында орнықтырылды. Менің пікірімше, бұл ымыраға келудің
нәтижесі емес, халықтың нақты жағдайының орнығуы. Бұл мән-жай Қазақстан
Республикасының 1995-ші жылғы Конституциясын баршаның халықтық мемлекеттің
негізгі заңы ретінде тануына ықпал етуі тиіс.
Конституцияның тұжырымдамаларында ақылға қонымды мәміле элементтері де
көрініс таба алады. Егер мәміле объективті түрде белгіленсе және жалпы
мүдеге қызмет етсе, сөз жоқ танылып, Конституцияда орнықтырылуы тиіс.
Конституцияда мәміледен туындаған нормалардың болуы қоғамдағы елеулі
қайшылықтарды бейбіт жолмен, қоғамдық келісім негізінде шешуге қызмет
етеді. Орыс тіліне көзқарас осының мысалы болып табылады. Қазақстан
Республикасының 1989 – шы жылғы Тіл туралы заңында, Қазақстан
Республикасының 1993-ші жылғы Конституциясында орыс тілі ұлтаралық қатынас
тілі ретінде танылды. Алайда, мұндай қағида орыс тілді тұрғындарды
қанағаттандырмады, орыс тілінің мәртебесін көтеру туралы мәселе күн
тәртібінен түспей қойды. Бұл Қазақстан Республикасының Конституциясындағы
аталған қағиданың тұрғындардың белгілі бір бөлігінің мүдесін бейнелеей
алмайтындығын, сондақтан Конституцияны тұрғындардың осы бөлігінің тұтастай
қолдамайтындығын көрсетті. Қазақстан Республикасының 1995-ші жылғы
Конституциясында мемлекеттік органдарда және жергілікті өзін-өзі басқару
органдарында ресми түрде орыс тілінің қазақ тілімен бірдей қолданылатындығы
жазылды[5]. Орыс тіліне қатысты қол жеткен мәміле мәселенің толық
шешілгенін, қайшылықтың жойылғанын білдірмейді. Қазақ тілі іс жүзінде
мемлекеттік тілге айналғанша мұндай қайшылық созыла береді. Тиісінше,
аталған мемлекеттік қағиданы жүзеге асыру мемлекеттік органдардың басты
назарында болуы, аталған саладаға қайшылық ұлтаралық қайшылыққа айналып
кетпеуі тиіс.
Мемлекеттік және тұтастай алғанда қоғам мүдесі қағидаларына қайшы
келетін идеялар да тұжырымдамалық сипатта ерекшеленуі мүмкін. Мұндай
тұжырымдамалық идеялар конституциялық нормаларда орнықтырылмауы тиіс. Мұның
мысалы ретінде кезінде ұлтаралық келісімге Қазақстан мемлекетінің түпкі
негізіне нұқсан келтіретін саналы түрде сезінген немесе сезінбегендердің
табандылықпен ұсынған қос азаматтық туралы қағидасын атауға болады.
Екінші кезең – Конституцияның қолданылуы. Конституция тікелей
қолданылады. Конституциялық құқық саласындағы белгілі маман Ю.А.Тихомиров:
Конституцияның тікелей қолданылуы оның тікелей азаматтар, ұйымдар жүзеге
асыратын құқық шығармашылық ықпалын, кемшілік пен сақтанушылықты, қоғамдағы
өмір салты мен көңіл – күйге игі әсер ету институттық қайта құрылуларды
білдіреді деп жазды[6].
Алайда, Конституцияның мұндай тікелей қолданылуын Ю.А. Тихомиров
қарастырмайды. Дегенмен, Конституцияның қандай қырымен қолданылатынын ол
дұрыс атаған деп ойлаймыз. Тағы бір қағидамен келісуге болады: барлық осы
қырларында, олар құқықтық қатынастарды тудыратындықтан, Конституция
нормалары тура және тікелей қолданылады.
Конституция нормаларының тікелей қолданылу көріністерін жеке – жеке
қарастырайық.
1) Констиуцияның құқық шығармашылық рөлі үш бағытта көрінеді:
A. Қандай заңдар қабылдау керек екендігін Конституция тура көрсетеді. Бұл
заңдар не дәл аталады, не жалпы сипатта көрсетіледі. Айталық Қазақстан
Республикасы Конституциясының 64-ші бабында Үкіметтің құзіреті,
ұйымдық тәртібі мен қызметі конституциялық заңмен бекітілетіндігі;
Конституциялық Кеңестің ұйымдастырылуы мен қызметі конституциялық
заңдар мен реттелетіні (71-ші бабтың 6 тармағы) көрсетілген. Тағы бір
мысал, Конституцияның Парламенттің заң шығарушылық қызмет саласын
атауы: меншік режимі, салық салу туралы, сот құрылымы мен сот ісін
жүргізу және басқалары (61-ші бап) туралы заңдар шығарады.
B. Қазақстан Республикасының Конституциясы іс жүзінде құқыққа анықтама
береді: ол осы арқылы бүкіл мемлекеттік органдарды нормативтік
құқықтық актілердің, заңдардың, заңға сәйкес актілердің, Қазақстан
Республикасының халықаралық шарттарының белгілі бір түрлерін құқықтық
шығармашылыққа бағыттайды. Анықтаманың қай-қайсысы да шартты сипатта
болады, сондықтан құбылыстың мәнін толық бейнелемейді. Конституциядағы
анықтама мүмкіндігі туралы дауласуға болады. Бұл жағдайда дау басқа
жайт бойынша тууы мүмкін, айталық, құқық пен заңды ұқсастыру мүмкін
бе? Құқық ғылымында құқық пен заңды ұқсастыруға болмайтындығы баршаға
белгілі.
C. Конституция олардың нысандарын көрсете отырып, бірқатар жоғары
мемлекеттік органдардың норма шығармашылық өкілеттілігін белгілейді.
Парламент – заңдар, Президент – белгілі бір жағдайларда заңдық күші
бар нормативтік жарлықтар, Үкімет – нормативтік қаулылар,
Конституциялық Кеңес және Жоғарғы сот – нормативтік қаулылар
қабылдайды.
2) Констиуция нормаларының тура қолданылуы барлық мемлекеттік органдарға,
оның ішінде соттардың да қызметіне қатысты. Конституцияның нормаларының
тікелей қолданылуы нені білдіреді? Ол мемлекеттік органдардың белгілі бір
жағдайларға байланысты Конституцияның нормаларын тура және тікелей
қолдана алатындығын білдіреді. Олар қандай жағдайларда тікелей
қолданылады, енді осыған тоқталсақ:
- Мемлекеттік органдардың қарауына жататын қатынасты реттейтін арнаулы
нормативтік акті болмаса;
- Арнаулы нормативтік акт болғанымен, ол Конституцияның нормаларына қайшы
келсе;
- Адамның және азаматтың құқығын, бостандығы мен жауапкершілігін анықтайтын
нормативтік құқықтық акт қабылдаған жағдайда Конституция оны қолданудың
мүмкіндігін көрсете алмаса;
- Конституцияның қағидасы мән-мазмұны бойынша қосымша регламенттікті қажет
етпесе.
Яғни, жоғарыда аталған қайсы бір мән-жайлардың орын алуы қоғамда
туындаған қатынасты реттеуде Конституция нормаларын тікелей қолдануыға
негіз болып табылады.
Егер Конституция нормаларына қайшы келсе, егер азаматтардың
құқықтарын, бостандықтары мен жауапкершілігін белгілейтін нормативтік
актілер жарияланбаған болса ондай нормативтік құқықтық актілерді қолдануға
мемлекеттік органдардың құқығы жоқ. Егер сот қолданатын нормативтік актінің
Конституция қағидаларына қайшы келетінін байқаса немесе ондайлардың
Конституцияға қайшылығына күдіктенсе, онда ол іс жүргізуді тоқтата ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе.
I – тарау. Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы – құқық заң
ғылымының саласы ретінде.
II – тарау. Қазақстан Республикасының Конституциясы – мемлекеттік негізгі
заңы.
1. Конституцияның мәні және заңдық ерекшеліктері.
2. Конституцияның қолданылу мәселелері.
3. Конституцияның құрылымы, ерекшеліктері және заңдармен арақатынасы.
4. Қазақстан Республикасының дамуының бірқатар мәселелері.
III – тарау. Конституция нормалары мен халықаралық – құқықтық актілер
нормаларының өзара қатынастары.
Қорытынды.
Қолданылған нормативтік құқықтық актілер мен әдебиеттердің тізбесі.
К І Р С П Е
Конституциялық құқық - Қазақстан Республикасы ұлттық құқық
саласының маңызды бір саласы болып табылады. Ол құқықтың қай саладаға
болмасын құқықтанушы маман иелерін дайындауда негізгі фундаменттік ролді
атқарады. Оның атауының, мемлекеттің негізгі заңы – Конституциямен
байланыстылығының өзі оның құқық жүйесінде алар орынының маңыздылығын
көрсетеді. Пәннің негізгі қызметі елдегі мемлекеттік биліктің жүзеге
асырылуы мен жалпы мемлекеттік құрылыстың негізін зерттеу.
Конституциялық құқық құқықтың басқа салалары секілді заңдық
нормалар жиынтығын құрайды. Олар өзіндік ортақ белгілері мен анықталған,
сонымен қатар құқықтың басқа салаларының нормаларынан ерекшеленетін ішкі
бірлікпен сипатталады.
Конституциялық құқықты құқықтың саласы ретінде, ғылым ретінде және
оқу пәні ретінде қарастыруға болады.
Құқықтың кез келген саласы мен реттелетін қоғамдық қатынастар оның
пәні деп аталады. Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы
Қазақстан қоғамының барлық құрылымының негізін құрайтын қатынастарды
реттейді және мемлекеттік билікті ұйымдастыру және жүзеге асырумен тығыз,
тікелей байланысты. Сонымен қатар Конституциялық құқық адам мен мемлекет
арасында пайда болатын негізгі қатынастардың барлық кешенін реттейді.
Конституциялық құқық пәнінің басты ерекшелігі – оның нормалары жоғарыда
аталған салаларда негізгі қарым – қатынастарды реттейді.
Сөйтіп, құқықтың бұл саласының пәнін ең маңызды, тұғырлы деп
анықтауға болатын қатынастар құрайды.
Конституциялық – құқықтық нормалар ең алдымен мемлекеттік құрылысты
анықтайтын негізгі қағидаларды бекітеді. Мемлекеттік құрылысты анықтайтын
негізгі қатынастар және оның нормалары Конституцияның бірінші жалпы
ережелер бөлімінде жан жақты айшықталған. Олар мемлекет сипаттамасының
мән-маңызын ашады: мемлекет құрылысының нысаны, басқару нысаны,
мемлекеттік билік бастаулары, оларды жүзеге асыру қағидалары,
экономикалық және саяси жүйелердің негіздері және тағыда басқалар.
Бұл ретте биліктерді бөлу қағидасына Конституцияда айырықша маңыз
берілгені баса айта кеткен жөн.
1995 жылы қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясында,
бұрынырақтағы Конституцияларға орын алып келген Конституциялық құрылыс
негіздері деген жалпылама ұғым жоқ.
Адамның мемлекеттің азаматтығына тиесілігін анықтайтын қатынастар,
жеке тұлғаның қоғамдағы және мемлекеттегі жағдайын сипаттайтын адам және
азаматтық құқықтың мәртебесі негіздерін құрайтын қағидалар да
Конституциялық құқықтың пәніне жатады.
Конституциялық құқық нормалары экономикалық жүйенің негіздері,
анықтайтын қоғамдық қатынастарды: мемлекет пен рұхсат етілген және
қорғалатын меншік түрлерін, экономиканың негізгі бастаулары мен
қағидаларын, меншік иелерінің құқықтарын қорғау кепілдіктерін және тағы
да басқаларын реттейді. Конституциялық – құқықтық реттеудің пәні саяси
жүйенің негіздері белгілейтін қатынастар: қоғамдық ұйымдардың тыныс –
тіршіліктері, олардың мемлекетпен қарым – қатынасының негізгі қағидалары,
діни консепциялардың мемлекетпен арқатынасы негіздері болып табылады.
Конституциялық – құқықтық нормалар мемлекеттік билік органдары және
жергілікті мемлекеттік басқару органдары құрудың және олардың қызмет
етуінің негізгі қағидаларын бекітеді. Конституциялық органдардың
түрлерін, құқықтық мәртебесін, сондай-ақ оларды құру тәртібін, құзіретін,
қызметінің ұйымдық – құқықтық нысандарын, шығаратын актілер белгілейді.
Сөйтіп, Констиуциялық құқық Қазақстан Республикасы ұлттық құқығының
жетекші саласы болып табылады. Ол Қазақстан Республикасының
Конституциялық құрылысы негіздерін іске асырушы қоғамдық қатынастарды,
адам және азаматтың құқықтық мәртебесін, Қазақстан Республикасындағы
мемлекет билік органдарының және жергілікті басқару және өзін - өзі
басқару жүйесін реттеуші және бекітуші құқықтық нормалардың жиынтығынан
құралады.
Конституциялық құқық, тұтас алғанда, құқықтың реттеу әдістері деп
аталатын белгілі бір тәсілдер мен әдістердің көмегімен мемлекеттік және
қоғамдық қатынастарды реттейді. Конституциялық – құқықтық қатынастарды
реттеу үшін төмендегідей әдістері қолданылады:
1. Міндеттеу әдісі;
2. Тиым салу әдісі;
3. Рұхсат ету әдісі;
4. Тану әдісі.[1]
Міндеттеу әдісі мемлекеттік орган секілді, жеке тұлғаларға да
қатысты. Олар барлық салаларда қолданылады. Қазақстан Республикасы
Конституциясының 18-ші бабында мемлекеттік органдар, қоғамдық
бірлестіктер, лауазымды адамдар және бұхаралық ақпарат құралдары әр бір
азаматқа өзінің құқықтары мен мүделеріне қатысты құжаттар мен, шешімдер
мен және ақпарат көздерімен танысу мүмкіндігін қамтамасыз етуге міндетті
деп жазылған.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 6-шы бабы бұл әдісті
қолданудың тағы бір мысалы болып табылады, яғни: меншік міндет жүктейді,
оны пайдалану сонымен қатар қоғам игілігіне де қызмет етуі тиіс. Аталған
қағида мемлекеттік меншікке секілді жеке меншікке де қатысты, тиісінше,
конституциялық норма мемлекеттік органдарды да, жеке меншік иелерін де
меншікті тек өз мүдесіне ғана емес, сондай-ақ қоғам мүдесіне де
пайдалануға міндеттейді.
Конституциялық құқықта тиым салу әдісі де кең қолданылады. Бұл
көбіне мемлекеттік органдарға, қоғамдық құрылымдарға қатысты қолданылады.
Тиым салу әдісі азаматтарға қатысты шектеулі жағдайларда ғана
қолданылады. Қазақстан Республикасы Конституциясының 39-шы бабының 3
тармағында былай делінген: саяси себептер бойынша азаматтардың құқықтары
мен бостандықтары қандай да бір түрде шектеуге жол берілмейді.
Конституция заңда қаралмаған әскериелендірілмеген құрамалар құруға тиым
салады. Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы демократияның
шынай көрінісі болып табылатын рұхсат ету әдісін де кең қолданады. Мұндай
әдіс көп жағдайда адамның және азаматтың мәртебесін белгілеу үшін
қолданылады. Мысалы ретінде әркімнің заңмен белгіленген басқа ретте,
Қазақстан аумағында еркін жүріп-тұрумен және тұратын орнын еркін таңдауын
айтуға болады. Рұхсат ету әдісінің өзіндік ерекшелігі мынада, Конституция
белгілі бір ауқым, шекке дейін әрекет ету мүмкіндігін бере отырып,
субъектінің әрекетін айтарлықтай шектей алады.
Рұхсат ету әдісі мемлекеттік органдардың өкілеттілігін белгілеу
кезінде де қолданылады. Айталық, Қазақстан Республикасы Конституциясының
53-ші бабының 4 тармағына Парламент Палаталардың бірлескен отырысында
Президентке, оның бастамасы бойынша әр Палата депутаттары жалпы санының
үштен екісінің дауысымен бір жылдан аспайтын мерзімге заң шығару
өкілеттілігін беруге құқылы.
Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы меніңше, құқықтық
реттеудің тағы бір әдісін тану әдісін де қолданады. Кеңестік кезеңнен
кейінгі Конституциялық құқық жөніндегі әдебиеттерде мұндай әдістің
қолданылу мүмкіндігі байқалмайды. Оның үстіне бұл әдіс объективті
факторды – адамдардың табиғи құқығын заң тұрғысынан танудан туындайды.
Мемлекет адамдардың табиғи құқығына рұхсат етеді емес, дәлірек айтқанда,
таниды. Қазақстан Республикасының Конституциясының 12-ші бабының 2
тармағында былай деп жазылған: адам құқықтары мен бостандықтары әркімге
тумысынан жазылған, олар абсолютті деп танылады, олардан ешкім айыра
алмайды, заңдар мен өзге де нормативтік – құқықтық аутілердің мазмұны мен
қолданылуы осыған қарай анықталады. Құқықтық реттеу әдісі ретінде тануда
Конституциялық құқықтың демократиялық және адамгершілік мәнін сипаттайды.
I – тарау.
Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы – құқық заң ғылымының
саласы ретінде.
Конституциялық құқық құқықтың бір саласы ретінде өзінің жүйелік
құрылымы жөнінен жекеленген институттарға бөлінеді. Конституциялық құқытық
институттар біртекеті және өзара байланысты қатынастарды реттеуші белгілі
бір конституциялық құқық нормаларын көрсетеді. Сала жүйелері, ішкі
бірлікпен, сол жүйенің элементтарі арасындағы өзара байланыспен
сипатталатын белгілі бір құқықтық құрылымдар жиынтығын білдіреді.
Конституциялық құқық институттарының қатарына келесідей институттар
жатады:
- Қазақстан Республикасының конституциялық құрылымы негіздері;
- Адам және азаматтың құқықтық мәртебесінің негіздері;
- Азаматтық институты;
- Сайлау құқығы институты;
- Президенттік институты;
- Парламентаризм институты;
- Қазақстан Республикасындағы конституциялық бақылау институты.
Қазақстан Республикасы Конституциялық құқық институтына сондай-ақ
Қазақстан Республикасындағы соттық билік негіздері және Қазақстан
Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару
институттарын жатқызуға болады.
Адам және азаматтың құқықтық мәртебесінің негіздері институтын
құрайтын конституциялық құқық нормалар ең алдымен адамның табиғи, ала
сатылмайтын құқықтарын бекітеді. Бұл нормалар мемлекет пен тұлға арасында
пайда болатын қатынастарды реттейді. Бұл институт адам және азамат
құқықтарының конституциялық кепілдіктерін де қамтиды. Аталған институтты
құрушы нормалар негізінен Қазақстан Республикасындағы адам және азаматтың
міндеттерін қамтитын нормалар болып табылады.
Қазақстан Республикасының конституциялық құқық бастаулары деп –
Қазақстан Республикасының аумағында әрекет ететін қоғам құрылым негіздерін
және мемлекеттік билікті ұйымдастыруды реттейтін нормативтік құқықтық
актілер ұсынылады.
Конституциялық құқықтың бастаулары нысандары бойынша да, маңызы
жөнінен де сан салалы.
Қазақстан Республикасы Конституциялық құқығының негізгі бастауы болып
– Қазақстан Республикасының Конституциясы танылады. Бұл Конституцияның
жоғарғы заңи күшінің барлығымен және Республиканың барлық аумағында
нормалары тікелей қолданылып, әрекет ететіндігімен түсіндіріледі. Барлық
басқа бастаулар Конституцияның нормаларынан шығады және оған қайшы келмеуі
тиіс.
Қазақстан Республикасы Конституциялық құқығының ең маңызды
бастауларына аса маңызды мемлекеттік – құқықтық мәселелерді реттеуші
Конституциялық заңдар жатқызылады. Оларға мысал ретінде: Қазақстан
Республикасының Президенті туралы конституциялық заңды, Қазақстан
Республикасының Парламенті және оның депутаттарының мәртебесі туралы
конституциялық заңды келтірсек болады.
Конституциялық құқық нормалары сала ретінде конституциялық құқықтың
жеке тікелей қайнар көзі болып табылады. Қазақстан Республикасының
конституциялық құқық нормалары қалайша құқықтың қайнар көзі ретінде
сипатталады? Енді осы сұраққа жауап беріп көлелік.
Біріншіден, Қазақстан Республикасының Конституциясында бүкіл
конституциялық заңдардың негізі болып табылатын құқықтық нормалар
орнықтырылады. Басқаша айтқанда, конституциялық құқықтың нормалары
конституциялық – құқықтық қатынастарды реттейтін барлық нормативтік
құқықтық актілерді қалыптастыру мен дамытудың негізі болып табылады.
Екіншіден, Қазақстан Республикасы Конституциясының құқықтық нормалары
мемлекет пен қоғам өмірінің барлық салаларын: саяси, экономикалық,
әлеуметтік, мәдени және тағы да басқа салаларды қамтиды. Әрине,
Конституцияның құқықтық нормалары аталған салалардағы қоғамдық қатынастарды
егжей-тегжейлі, жан жақты реттемейді. Ол тек қоғамдық қатынастардың мәнді,
басты бағыттарын ғана реттейді. Қазақстан Республикасы Конституциясының
құқықтық нормалары құқықтың басқа салаларының құқықтық нормаларынан
осынысымен ерекшеленеді.
Үшіншіден, Конституциялық құқықтың басқа бастауларымен салыстырғанда
Қазақстан Республикасы Конституциясының жоғары заңдық күші бар және
Қазақстанның барлық аумағында қолданылады. Қазақстан Республикасында
қабылданған заңдар және басқа да нормативтік құқықтық актілер
Конституциядан бастау алуы және оған қайшы келмеуі тиіс. Егер олар
Конституцияға қайшы келсе, онда олар заңсыз деп танылады және қолдануға
жатпайды. Қазақстан Республикасы Конституциясында оның қағидаларының жоғары
заңдық күшін қамтамасыз етудің кепілдігі белгіленген.
Төртіншіден, Қазақстан Республикасы Конституциясының тек
конституциялық құқықтың ғана емес, сондай – ақ құқықтың басқа салаларының
бастауы ретіндегі мәні мынада, онда халықтың мемлекеттік еркі, олардың
құқықтық демократиялық мемлекет құру, дүниежүзілік қауымдастыққа оның тең
құқылы мүшесі ретінде қосылу жөніндегі табандылығы көрініс тапқан.
Бесіншіден, Конституция құқықтың басқа бастауларынан, сондай-ақ тек
мемлекеттің ғана емес, сонымен бірге тұтастай қоғамның да негізгі заңы
екендігімен ерекшеленеді. Басқа нормативтік құқықтық актілер қоғам өмірінің
жекеленген тараптарын қамтиды. Ал Қазақстан Республикасы Конституциясының
идеялары, қағидалары мен құқықтық нормалары бүкіл қоғам өмірінің мейлінше
мәнді бағыттарын реттейді: жекеленген адамды, азаматты, қоғамдық қызметтің
барлық субъектілерін қамтиды.
Алтыншыдан, сондай-ақ Конституция конституциялық құқықтың басқа
бастауларынан өзгерістер мен толықтырулар қабылдаудың ерекше тәртібін
белгілеумен де ерекшеленеді. Мұндай тәртіп Конституцияның мемлект пен
қоғамның негізгі заңы ретіндегі және олардың тұрақтылығын қамтамасыз ету
қажеттігінен туындайтын мәнімен сипатталады.
Жетіншіден, Қазақстан Республикасы Конституциясының конституциялық
құқықтық қайнар көз ретіндегі тағы бір өзіндік қыры – онда оның басқа
қайнарларының нысандары: конституциялық, жай заңдары, Президенттің
нормативтік жарлықтары мен қаулылары, Қазақстан Республикасы Үкіметінің
қаулылары, сондай-ақ заңдық күшінің деңгейі, қабылдау, жариялау, күшін жою
тәртібі көрсетіледі.
Қазақстан Республикасы конституциялық құқығының мемлекеттік
(Республикалық) мәні бар құқықтық нормаларды белгілейтін қайнар көзінің
қатарына конституциялық заңдар жатады. Конституциялық заңдар атауы
Қазақстан Республикасы Конституциясына енгізілген. Қазақстан конституциялық
заңдарының өзіндік ерекшелігі – олар Конституцияға өзгерістер мен
толықтырулар енгізбейді, тек Конституцияның құқықтық нормаларын нақтылайды.
Қазақстан Республикасының конституциялық заңдарды қабылдаудағы іс жүргізу
Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы шешім қабылдаудағы
іс жүргізуден осынысысен ерекшеленеді.
Жай заңдар да конституциялық құқықтың қайнар көзі болып табылады. Жай
заңдарды Қазақстан Республикасының Парламенті қабылдайды. Қазақстан
Республикасы Конституциясында қаралған жағдайда жай заңдарды Президент те
қабылдай алады. Қазақстанның Конституциялық құқығының қайнар көзіне
азаматтық туралы, интеграция туралы және басқа да жай заңдар жатады.
Қазақстан республикасы Мәжілісінің регламенті, Сенатының регламенті,
Парламентінің регламенті, Парламент Палаталары құрған үйлестіруші және
көмекші органдар туралы ереже конституциялық құқық салаларының қайнар көзі
болып табылады. Қазақстан Республикасы конституциялық құқығының қайнар
көзіне Қазақстан Республикасы Президентінің нормативтік жарлықтары да
жатады. Президенттің нормативтік жарлықтары үш топқа бөлінеді:
1. Конституциялық заң күші бар жарлықтары;
2. жай заң күші бар жарлықтары;
3. заңға сәйкес нормативтік жарлықтар.
Әрине, тәртіп бойынша, Президент өзінің заң шығармашылық қызметін
заңға сәйкес нормативтік жарлықтар қабылдау жолымен жүзеге асырады.
Парламент өзінің заң шығармашылық өкілеттігін Президентке берген жағдайда
ол заңдық күші бар жарлықтар қабылдауға құқылы, заңдық күші бар
жарлықтардың заңдық күші Қазақстан Республикасы Парламенті қабылдаған
заңдардың заңдық күші мен тең.
Республикада заң шығаратын орган жұмыс істемеген кезеңде Президент
конституциялық құқықтың нормалардан тұратын конституциялық және заңдық күші
бар бірқатар жарлықтар қабылдады. Олар әлі де күшіндежәне Қазақстан
Республикасы конституциялық құқығының қайнар көздері болып табылады.
Олардың қатарына Президенттің Парламент және депутаттар туралы, референдум
туралы, Президент туралы, Үкімет туралы, Конституциялық Кеңес туралы және
басқа жарлықтары жатады.
Президенттің нормативтік жарлықтарының бәрі бірдей конституциялық
құқықтың қайнар көзі болып табылмайды. Ондай жарлықтар конституциялық-
құқықтық нормалардан тұратын нормативтік жарлықтар.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің нормативтік құқықтық актілері
конституциялық құқықтың, конституциялық – құқықтық нормалардан тұртаын сала
ретіндегі қайнар көзі болып табылады.
Қазақ КСР-нің мемлекеттік егемендігі туралы декларацияның
конституциялық құқықтың қайнар көзі ретіндегі мәні ерекше зор. Аталған
декларация Кеңестер Одағы кезінде қабылданғанымен, ал кейін егемендіктің
Қазақстан республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы заңда, 1993-ші
жылғы және 1995-ші жылғы Конституцияларда және басқа конституциялық
актілерде бекітілген қағидаларын жариялады.
Қазақстан Республикасы таныған халықаралық құқықтық актілердің
нормалары да конституциялық құқықтың қайнар көзіне жатады. Ол адам құқығы,
қоғамдық құрылымдар және басқалар туралы Конституциялық мәні бар құқықтық
нормалардан тұруы мүмкін.
Саланың қайнар көзіне жергілікті өкілетті органдардың, сондай-ақ
констиуциялық құқықтық нормалары (шешімдер, жарғылар, ережелер) бар
жергілікті өзін-өзі басқару органдарының нормативтік құқықтық актілері де
жатады. Олардың кеңістіктегі заңдық күші шектеулі және олар жергілікті
сипатта болады.
Конституциялық құқық құқықтық ғылымның бір саласы ретінде оқытылады.
Ғылым ретінде конституциялық құқыққа өз пәні, өз бастаулары, оны оқып
үйренуге өзіндік бағыт-бағдар тән. Ғылым конституциялық құқықты құқықтық
ғылымның бір бөлігі ретінде қарастыратындықтан ол салалық ғылымдардың
қатарына жатады[2]. Конституциялық құқық ғылымы конституциялық құқықтың
қалыптасу, даму, қызмет ету заңдылығын зерттеуге бағытталған,
конституциялық заңдылыққа сүйенетін енгізгі ұғымдар мен санаттарды
қалыптастырады және конституциялық құқықтың құқықтық ғылым жүйесіндегі орны
мен ролін анықтайды. Конституциялық құқық ғылымы мемлекеттік басқару және
мемлекеттік құрылыс нысандарын, Қазақстан мемлекетінің механизімін,
мемлекеттік органдардың өзара қарым-қатынасының нысандарын, әдістері мен
тәсілдерін реттейді. Ол конституциялық құқықтың мәнін, нормалары мен
институттарының бағыттарын және оның жүзеге асырылуға байланысты
процесстерді зерттейді. Осындай жұмыстарды жүзеге асырудың нәтижесінде
конституциялық құқықтық қатынастар туады, өзгертіледі және тоқтатылады.
Сондықтан конституциялық құқық ғылымы конституциялық құқықтық қатынастардың
сипатын және табиғатын, олардың басқа салалық құқықтық қатынастар мен
салыстырғандағы ерекшеліктерін зерттейді. Конституциялық құқық ғылымы
реттелетін қоғамдық қатынастардың конституциялық құқықтық нормалар
әрекетінің тиімділігін зерттейді, ондай тиімділік әлсіреген жағдайда оны
күшейту үшін ұсыныстар жасайды.
Аталған ғылым мәртебесі конституциялық заң арқылы белгіленетін
мемлекеттік органдардың қызметін зерттейді. Сөйтіп, бұл мемлекеттік
органдар, әрине, оқшауланған күйде емес, олардың өзара байланысы деңгейінде
зерттеледі. Мұнда, сондай-ақ конституциялық құқықтық нормалардың
тиіміділігі де қарастырылады. Конституциялық құқық ғылымы құқықтық
нормалардың тиімділігін ғана қарастырып қоймайды, сонымен бірге қоғамдық
қатынастардың құқықтық реттелу шегін объективті түрде зерттейді. Былайша
конституциялық құқықтық нормалармен реттелуі мүмкін қоғамдық қатынастарды
жалпылама анықтауға болғанымен, іс жүзінде олар реттейтін қоғамдық
қатынастар шегін белгілеу оңай да емес. Нәтижесінде конституциялық құқықтық
нормалар өз табиғатында құқықтың басқа салаларының нормалары мен реттелуі
тиіс қатынастарды қоса барынша кең көлемдегі қатынастарды реттеуі мүмкін
немесе керісінше, айталық өзінің әлеуметтік мәніне орай солар арқылы
реттелуі тиіс қоғамдық қатынастар конституциялық құқықтық нормалардың
назарынан тыс қалдырылуы мүмкін. Ғылым мұндай мәселелердің жауабын іздеп,
табуы тиіс.
Конституциялық құқық ғылымы халық өкілдігі, ұлттық, халықтық және
мемлекеттік егемендік, мемлекеттік басқару мен құрылым, әкімшілік –
аймақтық бөлініс нысандары сияқты кешенді проблемалардың тұжырымдамасын
жасайды. Жергілікті өкілетті және жергілікті өзін-өзі басқару органдарының
жүйесін де осы ғылым зерттейді. Ғылым сайлау жүйесіне демократияның қайнар
көзі ретінде айырықша назар аударады. Аса аңыздылардың қатарына мемлекеттік
органдардың ұйымдастырылуы мен қызметінің конституциялық қағидаларын
зерттеу жатады.
Конституциялық құқық ғылымы адам мен азаматтың құқығы, шетел
азаматтары, конституциялық нормалардың адам құқығының халықаралық құқық
нормалары мен өзара байланысты проблемаларын зерттеуге айырықша назар
аударуы тиіс. Конституциялық құқық ғылымы оның пәні болып табылатын аталған
объектілерді зерттейді. Ол оларды социологиялық, тарихи, логикалық және
басқа әр түрлі әдістерді қолдана отырып, ғылыми методологиялық қағидаларға
сүйене отырып зерттейді. Конституциялық заңдылықты оқып үйрену, оның
әлеуметтік табиғатын, бағытын ашып көрсету, іс жүзінде қолданылуын қарау
негізінде ғылым теориялық ережелерді, тұжырымдарды, тұжырымдамаларды
қалыптастырады. Бұл ережелер тек ғылымның дамуы үшін ғана емес, сонымен
бірге заңдылықты жетілдіру, мемлекеттік органдардың қызметін жақсарту үшін
де маңызды. Конституциялық құқық ғылымы тұтас құбылыс болғандықтан оның
тұжырымдамалары, теориялық ережелері өзара байланысты болып қана қоймайды,
сондай-ақ біртұтастығымен ерекшеленуі тиіс.
Конституциялық құқық ғылымының бірлігі мен тұтастығы теориялық
кешендердің шартты түрде дербестігін жоққа шығармайды. Ол дербес
зерттелетін мынадай айтарлықтай кешендерден тұрады. Олардың қатарына,
мысалы, билікті бөлісу, парламентаризм, президенттік басқару нысандары,
сайлау жүйесі, азаматтық, егемендік, мемлекеттіліктің сипаты мен мәні,
халық билігі, азаматтық қоғам тұжырымдамасы, саяси плюрализм және тағы
басқа теориялар жатады. Осы теориялар мен тұжырымдамалардың қай-қайсысы
болсын дербес қалыптасады, бірақ сонымен бірге олар бір-біріне ықпал етеді.
Ғылым конституциялық деп аталғандақтан, оның қайнар көзі –
Конституция болып табылады. Ол Конституцияның негізінде өзінің басты
теориялық ережелерін қалыптастырады. Сонымен бірге жинақталып келіп,
конституциялық заңдылықты құрайтын: конституциялық заңдар, жай заңдар,
Президенттің нормативтік жарлықтары, үкіметтің қаулылары, жергілікті
өкілетті органдардың шешімдері де конституциялық құқығының қайнар көзі
болып табылады. Бұл конституциялық құқық ғылымының басқа бір бастауы –
конституциялық – құқықтық нормаларды іс жүзінде жүзеге асыру. Нақ іс
жүзінде зерттеу ғана конституциялық – құқықтық нормалардың сыртқы табиғатын
ғана емес, сондай-ақ ішкі мәнін, қолданылу ақиқаттығын түсінуге де
мүмкіндік береді. Конституциялық – құқықтық нормаларды нақ осылай кешенді
зерттеу ғана ғылыми ілім, тұжырымдамалар, идеялар тұғызудың негізі болып
табылады. Конституциялық құқық ғылымының келесі бір қайнар көзі – отандық,
сондай –ақ шетелдік ғалымдардың конституциялық құрылыстың, философиялық,
заңдық, саяси, әлеуметтік және басқа мәселелеріне арналған, осы салаға
тікелей және жанамалай қатысты еңбектері. Қазақстанда қазіргі заманғы
конституциялық құқық ғылымы тақыр жерде қалыптасып отырған жоқ. Біріншіден,
Кеңестік кезеңде ол Қазақстанда шартты түрде кең дамыды. Алайда Қазақ КСР-і
КСРО-ның құрамында болғандықтан Қазақстанның дербес конституциялық құқық
ғылымы болған жоқ. Ол Кеңестер елі конституциялық құқық ғылымының құрамдас
бір бөлігі болды. Екіншіден, дербес, егеменді Қазақстан Республикасы
құрылғаннан кейін мұнда өзінің конституциялық құқық ғылымы қалыпсата
бастады. Қазақстанда аталған ғылымның теориялық бастаулары дербес
конституциялық даму мәселелерін қазірдің өзінде зерттейтін Республика
ғалымдарының еңбектері болып табылады. Әрине, Қазақстанның конституциялық
ғылымдары кереметер жасау туралы ойдан мүлдем аулақ. Қазақстан әлемдік
өркениет жетістіктеріне, соның ішінде конституциялық құқық саласында да
игілікке қол жеткізе бастады.
II – тарау.
Қазақстан Республикасының Конституциясы –
мемлекеттік негізгі заңы.
1. Конституцияның мәні және заңдық ерекшеліктері.
1995-ші жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясы қоғамда
демократиялық процесстерді орнықтырды. Жалпы халықтық дауыс беру жолымен өз
еркін білдіре отырып, Қазақстан халқы жаңа Конституцияны қабылдады. Сол
себепті Конституцияны халық пен мемлекет арасындағы, олардың өзара қарым-
қатынастары мен мемлекет құру тұрғысындағы ортақ қағидаларын бекітетін
құқықтары мен міндеттері туралы шарт деп толық сеніммен айтуға болады.
Конституцияның преамбуласында былайша жазылған: Қазақстан халқы
өзіміздің егеменді құқығымызды егемендік негізге ала отырып осы
Конституцияны қабылдаймыз. Егер халықтық егемендік идеясы тұрғысынан
қарайтын болсақ Конституция нормаларының құрылтайшылық сипаты жөнінде
айтуға болады. Содан келіп, конституциялық тұжырымдарға халықтың ерік-
жігері көрініс табады, және Конституция нормалары құрылтайшылық, бастапқы
сипатқа ие болады.
Конституция халық пен мемлекет арасындағы шарт бола отырып, қоғамда
пайда болатын негізі қарым-қатынастарды реттейді. Ол барлық салаларды:
саяси, экономикалық, әлеуметтік және рухани салаларды да қамтиды. Жалпы
алғанда конституциялық реттеу барлығын қамтушы сипатымен ерекшеленеді.
Конституцияның өзіндік, заңдық ерекшеліктері бар: жоғарғы заң күші,
конституциялық нормалардың тікелей қолданылуы және оған түзетулер енгізу
мен қабылдаудың ерекше тәртібі болады.
Қазақстан халқы 1995-ші жылдың 30 атмызында өткен референдумда
Республиканың жаңа Конституциясын қабылдады. Бұл Республикалық мемлекеттік
құрылымда аса маңызды оқиға болды. Конституция қоғам мен мемлекет дамуының
қазіргі кезеңін көрсетеді, халықаралық субъект ретінде Қазақстан
Республикасының мәртебесін белгілейді, мемлекет органдарының құқық
шығарушылық және құқық қабылдаушылық қызметі үшін бағдар болып табылады.
Конституциялық реформа Қазақстан Республикасының мемлекеттігін
нығайтуға, мемлекеттік биліктің жаңа институттарын құруға, әлеуметтік-
экономикалық дамудың, адамның құқықтары мен бостандықтары кепілдіктерін
жетілдірудің жаңа үлгілерін ойлап табуға ықпал етті.
1995-шы жылғы Конституцияны дайындап, шығару үшін 1990 жылғы 25
қазанда қабылданған ҚазақССР-нің мемлекеттік егемендігі туралы
декларация, 1991 жылдың 16 желтоқсанында қабылданған Қазақстан
Республикасының мемлекеттік тәуелсізідігі туралы конституциялық заң,
сондай-ақ 1993 жылғы Қазақстан Респубюликасының Конституциясы сияқты
заңдылықты актілер құқықтық негіз болды. Конституцияның жоғарғы заңдық күші
бар бірде бір заң немесе нормативтік акт Конституция нормаларыны қайшы
келмеуге тиісітігінен көрінеді. Конституциялық нормаларға қайшы келетін
заңдар мен нормативтік актілер заңдылықтарда белгіленетін тәртіппен алынып
тасталынады. Жоғарғы заң күші, оған басшылық жасаушы органды бекіте отырып,
Конституцияның құқықтық нормалар жүйесіндегі орнын анықтайды.
Конституция нормаларының тікелей қолданылуы барлық мемлекеттік
органдар мен лауазымды тұлғалар өз қызметтерінде Конституцияны басшылыққа
алуға міндетті дегенді білдіреді. Азаматтар және оның бірлестіктері өз
құқықтарын қорғаған кезде конституциялық нормаларға сілтеме жасауға құқылы.
Конституция қолданыстағы нормативтік акт болып табылады, оның нормалары
Республиканың барлық аумағында тікелей қолданылады. Конституция тек
конституциялық құқықтың ғана емес, сондай-ақ ұлттық құқықтың барлық
салаларын да да қайнар көз болып табылады. Сондықтан оған басқа нормативтік
құқықтық актілерде кездеспейтін сипаттар тән:
1. Конституцияны Қазақстан халқы қабылдады. Сондықтан Конституцияда
халықтың, оның мәнін сипаттайтын еркі білдірілді. Социализм кезінде де
Конституция халықтың еркін білдірді деп есептелді. Осыған орай халық
еңбекшілерден жұмысшы табынан, шаруалар мен еңбек интелегенциясынан
тұратындығы аталып көрсетілді. Халықты бұлайша сипаттау кез келген
әлеуметтік құбылысқы, марксшіл – лениншіл ілімге тән тапқыр көзқарасқа
негізделді.
Қазақстан Республикасының Конституциясы 1993 жылы халықтың таптық
сипаттамасынан тұңғыш рет бас тартты. Онда енді жұмысшы табы туралы, шаруа
және еңбек интелегенциясы туралы сөз болған жоқ. Жалпы еңбекші термині
1993-ші жылғы Конституцияда, 1995 жылғы Конституцияда да қолданылмайды.
Дегенмен, Конституцияның екеуінде де халық туарлы айтылады. Қазақстан
Республикасы Конституциясында халық тұрғындардың бүкіл әлеуметтік қабатын
жинақтаған тұтас әлеуметтік – саяси құбылыс ретінде ұғынылады. Осыған орай,
халық ұғымы Қазақстан Конституциясына сәйкес біріншіден, ол байлық
жағдайына қарай әлеуметтік қабаттарға, таптарға бөлінбеушілікті білдіреді,
сөз жоқ, бұл маңызды конституциялық фактор болып табылады. Конституцияда
мемлекет әлеуметтік, яғни, бүкіл халықтың өкілі ретінде танылады. Бұл
мемлекеттің тұрғындарының қандай да болсын бір тобына екінші бір тобын
кемсіту арқылы басымдық бермейтіндігін білдіреді. Мемлекет тиісінше олардың
әлеуметтік жағдайларына қарай тұрғындардың барлық қабаттарына қамқорлық
көрсетуі тиіс. Қазақстан Республикасының Конституциясы бүкіл халықты
әлеуметтік топтарға бөлмей, олардың құқықтарын шектемей конституциялық
құқықтық қатынастар субъектісі ретінде таниды. Екіншіден, халық ұғымына көп
ұлтты қоғам жағдайында қазақ ұлты, басқа да барлық ұлттық топтар жатады,
бұл, мемлекеттегі бүкіл халықтың әлеуметтік базалық негізін құрайтын қазақ
ұлтына ерекше: құқықтық, саяси, әлеуметтік, экономикалық және мәдени
жеңілдіктер берілмейтіндігін білдіреді.
Қазақ тілі мемлекеттік тіл ретінде тану жеңілдіктер қатарына жатпайды,
тек мемлекеттің барлық жерде және қайда да болсын ұлттық нысаны бойынша
ұлттық болып табылатын сипатына жатады. Орыс тілін ресми қолданыс тілі
ретінде тануда бұл салада жеңілдік берілмейтіндігін көрсетеді.
2.Қазақстан халқы Конституцияны қабылдайтын бірден бір субъект деп танудан
оның құрылтайшылық сипаты туындайды. Қазақстан халқы елдегі мемлекеттік
биліктің бірден бір қайнар көзі және егемендікті қолдаушы болып табылады.
Сондықтан ол құрылтайшылық биліктің иесі. Нақ Конституция арқылы Қазақстан
халқы мемлекетті құрды, оның басқару және құрылым нысандарын, әлеуметтік –
экономикалық құрылыс негіздерін, адам мен азаматтың мәртебесін белгілейді.
Тек халық, халық атынан Парламент қана мемлекеттің құрылым негіздеріне
өзгерту енгізе алады. Сонымен бірге Конституцияда мемлекеттің мейлінше
мәнді кезеңдері тұрақтылық, біртұтастық қағидалары нығайтылған. Ол –
мемлекеттік құрылымның біртұтас нысаны, басқарудың президенттік нысаны және
аумақтық тұтастық.
Қазақстан Республикасы Конституциясының құрылтайшылық сипаты оны
қабылдау мен оғын өзгерістер енгізудің ерекше тәртібімен, ұлттық құқықтық
жүйені қалыптсатыру мен дамытудағы мейлінше ерекше орнын Парламент,
Президент, Үкімет үшін оның құқықтық лауазымды адамдары, сот органдары
үшін, азаматтар үшін оның құқықтық қағидаларының еш шүбәсіздігін қамтамасыз
етеді. Қазақстан Республикасы Конституциясының құрылтайшылық сипаты оның
барлық нормативтік қағидаларының еш шүбәсіз танылатындығынан, басқа ешбір
нормативтік құқықтық акт Конституция нормаларын ескірген өмір шындығына сай
келмейді деп және басқалай тани алмайды. Мұндай ерекше сипат тек
Конституцияға ғана тән. Бұл жағдайға назар аударып отырған себебіміз,
Конституциялық қағидаларға ат үсті айтылған сындар кейде жақсылық нышанында
есептелінеді, Конституцияның қайсы бір нормаларына киімді ауыстырған
секілді, өзгерістер енгізу туралы ұсыныстар айтылады. Мұндай акциялар
ескінің кеңестік кезеңінің сарқыны, ол кезде КСРО Жоғарғы Кеңесі мен
Одақтас Республикалардың Жоғарғы Кеңестерінің әр сессиясында дерлік
Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар жеңіл енгізіле беретін. Қазақ КСР-
нің 1978 жылғы Конституциясымен де осылай болды, айналып келгенде ол
ешкімге керегі жоқ жалаң нұсқаулық құжатқа айналды[3].
Әрине, бұдан Конституцияның жекеленген нормалары уақыт сынына
ұшырауы, өскелең қоғамдық қатынастардың талаптарына сай келмеуі мүмкін емес
деген ой тумаса керек. Қоғамдық қатынас ылғида қозғалыста, өзгерісте
болады. Сондықтан Конституцияның нормаларын өзгертудің қажеттілігі де
туындайды. Мұндай процесс өтпелі үлгідегі қоғам үшін тән құбылыс. Нақ
осындай қоғамда түбірлі өзгерістер мейлінше тез жүреді. Бұл процесстің
Конституцияның жағдайына әсер етпеуі мүмкін емес. Осыны ескере отырып,
өткеннен де сабақ алуы керек. Конституцияның тұрақтылығын, оның беделінің
жоғарылығын қамтамасыз ету үшін мұндай қажеттілік туған жағдайда
Конституцияға өзгерістер мен толықтыруларды Конституцияға тіркеуге
болатындай етіп, жеке ерекше нормативтік акт ретінде рәсімдеу керек. Мұндай
көзқарастың бірқатар сәтті жақтары бар:
Біріншіден, Қазақстан Республикасы Конституциясының құрылтайшылық
сипаты сақталады. Шын мәнінде, Қазақстан Республикасының Конституциясы,
бірнеше ондаған, жүздеген жылдардан бері өмір сүретін мемлекеттің қатардағы
кезекті Конституциясы емес. Ол жаңа құрылым және басқару нысандары мен,
қоғамның экономикалық құрылысының жаңа негіздерімен және басқаларымен
мүлдем жаңа үлгідегі иеилекет құрды.
Екіншіден, аталған құрылтайшылық сипатына орай Қазақстан
Республикасының 1995-ші жылғы Конституциясы құқықтық мәдениеттің тарихи
жадын бейнелейді. Ешқашан енді мұндай Конституция болмайды. Ол Қазақстан
мемлекетінің нақ қазіргі кезіндегі қалыптасуы мен дамуының тарихи
өзгерістері аясында туды. Сонықтан ол өзіне айырықша мұқият қарауды, нақ
осындай түрінде, қабылданған күйінде сақталуын талап етеді.
Үшіншіден, ерекше құрылтайшылық сипаты мен тарихи мәні қасиетті акт
ретінде азаматтардың Конституцияға деген құрмат сезімін қалыптастыру
бірінің соңынан бірі келетін ұрпақтардың алдында оның беделін тұрақты
көтеру үшін де маңызды. Бұл орайда, әлдеқашан ескірген қағидалардың аз
еместігіне қарамастан, оның басты актілерінің негізгі болып отырған АҚШ
Конституциясын еске алған жөн. Көптеген қағидаларының тек тарихи танымдық
мәні бар болса да дінге сенушілер үшін бірнеше жылдар бойғы діни жазбалар
қасетті сенім сияқты есептелінеді.
3. Бір жағынан, мемлекеттің, екінші жағынан қоғамның негізгі заңы ретінде
қолданылуы Конституцияның маңызды ерекшелігі болып танылады. Бұл халықтың
мемлекеттік билігінің қайнар көзі және қоғамның әлеуметтік базасы ретіндегі
мәртебесімен байланысты. Конституция мемлекетті оның барлық атрибуттары мен
құрады. Ол оның егемендігін барлық элементтері мен: аумағымен, жоғарғы
билігімен, азаматтығымен, дербес заңдарымен және басқаларымен орнықтырады.
Конституция мемлекеттің, мемлекеттік органдардың қоғаммен, қоғамдық
институттардың өзара қатынасының негізін қалайды. Конституция қоғамдық:
экономикалық, ұйымдық, әлеуметтік, діни, жекелік құрылыстың негіздерін
анықтайды. Сондықтан мемлекет қана емес, оның институттары да
Конституцияның құқықтық қағидаларын, идеяларын жинақтайды. Осыған
байланысты қоғам, оны құрушылар өз қызметтерін Конституцияға сәйкес құруы
тиіс. Жекеленген заңдардың қайсы бір қоғамдық институттарға: саяси
партияларға, діни, мәдени бірлестіктерге және басқаларына қатынасты болуы
мүмкін. Мақсаты мен әрекеті конституциялық құрылысты күштеп өзгертуді,
республиканың тұтастығын бұзуды көздейтін қоғамдық бірлестіктер құруға және
оның қызметіне тиым салынатын Конституцияның нормативтік ережелері тура
және тікелей қолданылады. Сондықтан құқық қорғаушы органдар осы іспеттес
құбылыстарға қарсы шара қолданғанда тікелей Конституцияны басшылыққа алады.
Конституция қоғамдық қатынастардың базалық, түпкі негіздерін реттей
отырып, қоғам өмірінің барлық салаларын қамтымайды. Осыған байланысты
методологиялық мәні бар маңызды бір мәселеге тоқтала кетсек жөн.
Кеңестік және одан кейінгі заң әдебиеттерінде құқықтық қатынастар
құқықпен реттелінетін қоғамдық қатынастар ретінде сипатталады.
Құқықтанушылар осы теориялық қағиданың дұрыстығына күдік келтірген жоқ.
Шамасы, бұлай болатыны социализм кезінде ешқандай жекелік болмады, ол
танылмады. Барлығы да мемлекеттікі, қоғамдікі еді. Егер тереңдей ой
жіберсек, онда социализм кезінде де мемлекеттік қана емес, сондай-ақ
қоғамдық қатынастардың болғанын байқаймыз. Дегенмен, құқық қоғамдық
қатынастарды реттейді деп саналып келді. Демек, құқықтың қайбір
салаларында, айталық мемлекеттік және әкімшілік құқықта қатынастардың
мемлекеттік сипаты танылса да, мемлекеттік қатынастарды қоғамдық қатынас
жұтып қойған болып саналады.
Капиталистік қатынасқа көшкен жағдайда, мемлекеттік сектор мен бірге
жеке сектор қалыптасқан және ең бастысы – азаматтық қоғам және мемлекеттің
енді бәрін қамтитын рөлі жойылған кезде қатынастарды екі топқа бөліп,
бөлшектеу қажет:
1. Тараптардың бірі ретінде мемлекет қатысатын қатынас; Менің пікірімше,
мұның қатарында мемлекеттік құқықтық қатынастарды атауға болады. Бұлар
билікпен және саяси құқықпен бағындыру мен жүзеге асыруға қатысты
қатынастар болып табылады деп ойлаймыз.
2. Таза қоғамдық мемлекеттік институттар қатынаспайтын қатынастар. Бұлар
құқық пен реттелетін таза қоғамдық қатынастар. Алайда, Конституция
құқықтың негізін белгілейтіндіктен ол бұл қатынастарға тура араласады.
Қазақстан Республикасы Конституциясының әрбір адамның құқықтық
субъектілігін танитын 13 – ші бабының бірініші тармағы осының мысалы
болып табылады. Әр адамның жеке-жеке, азаматтардың кез келген бірлесуі
құқықтық жағынан тікелей Конституция арқылы қорғалатыны осының дәлелі.
Құқық қорғау органдары, азаматтардың құқығы мен бостандықтарын қорғай
отырып, Конституцияға сүйеніп қана қоймайды, оны басшалыққа алады.
Сонымен бірге азаматтардың, олардың бірлестіктерін барлық қоғамдық
институттардан Конституцияға құрметпен қарау талап етіледі.
Конституцияның нормасын бұзу – көп ұлтты Қазақстан халқының заңды
еркіне қол сұғу болып танылады[4].
2. Конституцияның қолданылу мәселелері.
Бұрынғы КСРО ғалымдары Конституцияны қолдану мәселелері туралы жазбады
десе болады. Конституцияның қолданылуы конституциялық құқықтағы өте маңызды
проблема болса да, ол мәселе жөнінде жекеленген ой түйінділері ғана
кездеседі. Оны айқындау шын мәнінде Конституцияның мемлекет, қоғам, саяси
партиялар және басқа да қоғамдық бірлестіктер, топтар, ұлттар, жекеленген
адамдар өмірінде алатын орнын түсінуге мүмкіндік береді. Сондықтан
өркениетті демократиялық қоғамда Конституцияға, оның қолданылуына,
тиімділігіне айырықша мән беріледі. Осыған орай Конституция оның мазмұны
туралы оны қабылдағанға дейін – ақ мұқият ойластырылады. Тиісінше
Конституцияның мәселесі екі кезеңнен:
1. оның жобасын әзірлеу;
2. қолдану кезеңінен тұрады.
Бірінші кезеңде Конституцияның қағидалары және нормаларымен бірге оның
қабылданғаннан кейінгі қолдану механизмін де терең, мұқият ойластырады.
Бірінші кезекте тұжырымдама әзірленеді және Конституция нормаларының
мазмұны айқындалады. Сонымен бірге мәселе тек қайсы бір тұжырымдамаммен
шектелмейді, Конституцияның өзі көптеген бөліктерден тұратын актілерді
білдіреді. Әр бөлік белгілі бір тұжырымдама үшін объект болып табылады.
Сондақтан Конституцияның жобасы Конституцияның тұжырымдамасын жасауға жол
ашады. Мемлекеттің құрылыс тұжырымдамасы, адам құқығы тұжырымдамасы, меншік
құқығы тұжырымдамасы және басқалары осындай тұжырымдамалар болып танылады.
Өз кезегінде мемлекеттік құрылыс тұжырымдамасы шартты түрде дербес
теориялық бөліктерден: билікті бөлу теориясынан, мемлекеттік құрылым және
басқару нысандары теориясынан, мемлекеттік қызмет теориясынан мемлекеттің
механизмі теориясынан тұрады. Адам құқықғы тұжырымдамасы адам, азаматтың
құқығы және басқаларынан тұрады.
Егер Конституцияның тұжырымдамалары практикалық матералдарды қолдана
отырып мұқият әзірленбесе, онда ол Конституцияға елеулі зиян келтіреді.
Егер әп дегеннен тұжырымдамалық қағидалар айқын болмаса, онда ол
Конституциялық қағидалардың қалыптасуына теріс әсер етеді. Мұның мысалы
ретінде Қазақстан Республикасының 1993-ші жылғы Конституциясының жерге
меншік құқығы туралы қағиданы атауға болады. Бұл Конституцияның жерге
мемлекеттік меншік құқығын орнықтырғаны белгілі. Алайда, қоғамның жерге
жеке меншікті енгізбеуге болмайтын нарықтық қатынастарға көше бастағаны
бәрімізге белгілі болатын. Демек, 1993-ші жылғы Конституцияның негізіне
алынған меншік құқығы тұжырымдамасы іс жүзінде зиянды болды.
Дегенмен, бұлайда болуы, тұжырымдама айқын, ал оны толық көлемде
жорамалдауға конституциялық құқық нормалар, қағидалар жарамсыз болып шығуы
мүмкін. Билікті бөлу тұжырымдамасы шамамен осылай болып шықты. Билікті
бөлуді тепе-теңдік механизмін жан-жақты әзірлеген жағдайда ғана енгізуге
болатындығы түсінікті еді. Қазақстан Республикасының Конституциясы жобасы
нұсқаларының бірінде биліктің әр түрлі тармақтарының арасындағы тепе-теңдік
механизмінің шартты түрдегі толық жүйесі ұсынылды. Алайда он екінші
шақырылған Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесінің мұндай механизмді
қабылдауға теориялық жағынан да, практикалық жағынан да әзір болмады,
сөйтіп, бұл билікті бөлу тұжырымдамасынан алшақтап кетуге әкеліп ұрындырды.
Соның нәтижесінде Қазақстан Республикасының 1993-ші жылғы
Конституциясындағы билікті бөлу туралы қағида өміршең болмай шықты және көп
ұзамай Республиканың екі Жоғарғы Кеңесі таратылғаннан кейін толық қанды
тепе-теңдік механизмін құру қажеттігі туралы мәселе қатаң қойылды. Ол
міндет Қазақстан Республикасының 1995-ші жылғы Конституциясында белгілі бір
деңгейде орындалды. Конституцияның тұжырымдамалаын маман заңгерлердің,
экономистердің және басқалардың шағын тобы әзірлемеуі тиіс. Олардың
мүделерін анықтап, Конституцияда оны ескеру үшін оны әзірлеуге әр түрлі
партиялардың, қоғамдық құрылыстардың, топтардың, ұлттардың, әлеуметтік
топтардың және басқалардың өкілдерін тарту керек. Өйткені қоғамдық
қатынастардың аталған субъектілердің мүделерін объективті факторлар мен
елеулі түрде белгіленген. Мен бүкіл қоғамның үдемелі дамуының жалпы
процессінен туындайтын және оларды ескермеу бүкіл қоғам өміріне кері әсер
ететін факторлар туралы айтып отырмын. Айталық, Қазақстанда мемлекеттік
сипаты тұжырымдамасын әзірлеген кезде, Қазақстанда мемлекет қазақ ұлтының
ғана емес, бүкіл халықтың мүдесін білдіреді және мемлекеттік биліктің
қайнар көзі халық болып табылады деп атап көрсетілгенімен басты назар бір
ұлттылыққа аударылды. Іс жүзінде Қазақстан Республикасының 1993-ші жылғы
Конституциясындағы өзін-өзі танушы қазақ ұлтының мемлекеттілігі туралы
қағиданы қоғамдық сана бір ауыздан қабылдады және Қазақстан мемлекетінің
құрылуы бүкіл халықтың өзін-өзі тануының жемісі екендігі туралы пікір
қалыптасты. Бұл қағида Қазақстан Республикасының 1995-ші жылғы
Конституциясында орнықтырылды. Менің пікірімше, бұл ымыраға келудің
нәтижесі емес, халықтың нақты жағдайының орнығуы. Бұл мән-жай Қазақстан
Республикасының 1995-ші жылғы Конституциясын баршаның халықтық мемлекеттің
негізгі заңы ретінде тануына ықпал етуі тиіс.
Конституцияның тұжырымдамаларында ақылға қонымды мәміле элементтері де
көрініс таба алады. Егер мәміле объективті түрде белгіленсе және жалпы
мүдеге қызмет етсе, сөз жоқ танылып, Конституцияда орнықтырылуы тиіс.
Конституцияда мәміледен туындаған нормалардың болуы қоғамдағы елеулі
қайшылықтарды бейбіт жолмен, қоғамдық келісім негізінде шешуге қызмет
етеді. Орыс тіліне көзқарас осының мысалы болып табылады. Қазақстан
Республикасының 1989 – шы жылғы Тіл туралы заңында, Қазақстан
Республикасының 1993-ші жылғы Конституциясында орыс тілі ұлтаралық қатынас
тілі ретінде танылды. Алайда, мұндай қағида орыс тілді тұрғындарды
қанағаттандырмады, орыс тілінің мәртебесін көтеру туралы мәселе күн
тәртібінен түспей қойды. Бұл Қазақстан Республикасының Конституциясындағы
аталған қағиданың тұрғындардың белгілі бір бөлігінің мүдесін бейнелеей
алмайтындығын, сондақтан Конституцияны тұрғындардың осы бөлігінің тұтастай
қолдамайтындығын көрсетті. Қазақстан Республикасының 1995-ші жылғы
Конституциясында мемлекеттік органдарда және жергілікті өзін-өзі басқару
органдарында ресми түрде орыс тілінің қазақ тілімен бірдей қолданылатындығы
жазылды[5]. Орыс тіліне қатысты қол жеткен мәміле мәселенің толық
шешілгенін, қайшылықтың жойылғанын білдірмейді. Қазақ тілі іс жүзінде
мемлекеттік тілге айналғанша мұндай қайшылық созыла береді. Тиісінше,
аталған мемлекеттік қағиданы жүзеге асыру мемлекеттік органдардың басты
назарында болуы, аталған саладаға қайшылық ұлтаралық қайшылыққа айналып
кетпеуі тиіс.
Мемлекеттік және тұтастай алғанда қоғам мүдесі қағидаларына қайшы
келетін идеялар да тұжырымдамалық сипатта ерекшеленуі мүмкін. Мұндай
тұжырымдамалық идеялар конституциялық нормаларда орнықтырылмауы тиіс. Мұның
мысалы ретінде кезінде ұлтаралық келісімге Қазақстан мемлекетінің түпкі
негізіне нұқсан келтіретін саналы түрде сезінген немесе сезінбегендердің
табандылықпен ұсынған қос азаматтық туралы қағидасын атауға болады.
Екінші кезең – Конституцияның қолданылуы. Конституция тікелей
қолданылады. Конституциялық құқық саласындағы белгілі маман Ю.А.Тихомиров:
Конституцияның тікелей қолданылуы оның тікелей азаматтар, ұйымдар жүзеге
асыратын құқық шығармашылық ықпалын, кемшілік пен сақтанушылықты, қоғамдағы
өмір салты мен көңіл – күйге игі әсер ету институттық қайта құрылуларды
білдіреді деп жазды[6].
Алайда, Конституцияның мұндай тікелей қолданылуын Ю.А. Тихомиров
қарастырмайды. Дегенмен, Конституцияның қандай қырымен қолданылатынын ол
дұрыс атаған деп ойлаймыз. Тағы бір қағидамен келісуге болады: барлық осы
қырларында, олар құқықтық қатынастарды тудыратындықтан, Конституция
нормалары тура және тікелей қолданылады.
Конституция нормаларының тікелей қолданылу көріністерін жеке – жеке
қарастырайық.
1) Констиуцияның құқық шығармашылық рөлі үш бағытта көрінеді:
A. Қандай заңдар қабылдау керек екендігін Конституция тура көрсетеді. Бұл
заңдар не дәл аталады, не жалпы сипатта көрсетіледі. Айталық Қазақстан
Республикасы Конституциясының 64-ші бабында Үкіметтің құзіреті,
ұйымдық тәртібі мен қызметі конституциялық заңмен бекітілетіндігі;
Конституциялық Кеңестің ұйымдастырылуы мен қызметі конституциялық
заңдар мен реттелетіні (71-ші бабтың 6 тармағы) көрсетілген. Тағы бір
мысал, Конституцияның Парламенттің заң шығарушылық қызмет саласын
атауы: меншік режимі, салық салу туралы, сот құрылымы мен сот ісін
жүргізу және басқалары (61-ші бап) туралы заңдар шығарады.
B. Қазақстан Республикасының Конституциясы іс жүзінде құқыққа анықтама
береді: ол осы арқылы бүкіл мемлекеттік органдарды нормативтік
құқықтық актілердің, заңдардың, заңға сәйкес актілердің, Қазақстан
Республикасының халықаралық шарттарының белгілі бір түрлерін құқықтық
шығармашылыққа бағыттайды. Анықтаманың қай-қайсысы да шартты сипатта
болады, сондықтан құбылыстың мәнін толық бейнелемейді. Конституциядағы
анықтама мүмкіндігі туралы дауласуға болады. Бұл жағдайда дау басқа
жайт бойынша тууы мүмкін, айталық, құқық пен заңды ұқсастыру мүмкін
бе? Құқық ғылымында құқық пен заңды ұқсастыруға болмайтындығы баршаға
белгілі.
C. Конституция олардың нысандарын көрсете отырып, бірқатар жоғары
мемлекеттік органдардың норма шығармашылық өкілеттілігін белгілейді.
Парламент – заңдар, Президент – белгілі бір жағдайларда заңдық күші
бар нормативтік жарлықтар, Үкімет – нормативтік қаулылар,
Конституциялық Кеңес және Жоғарғы сот – нормативтік қаулылар
қабылдайды.
2) Констиуция нормаларының тура қолданылуы барлық мемлекеттік органдарға,
оның ішінде соттардың да қызметіне қатысты. Конституцияның нормаларының
тікелей қолданылуы нені білдіреді? Ол мемлекеттік органдардың белгілі бір
жағдайларға байланысты Конституцияның нормаларын тура және тікелей
қолдана алатындығын білдіреді. Олар қандай жағдайларда тікелей
қолданылады, енді осыған тоқталсақ:
- Мемлекеттік органдардың қарауына жататын қатынасты реттейтін арнаулы
нормативтік акті болмаса;
- Арнаулы нормативтік акт болғанымен, ол Конституцияның нормаларына қайшы
келсе;
- Адамның және азаматтың құқығын, бостандығы мен жауапкершілігін анықтайтын
нормативтік құқықтық акт қабылдаған жағдайда Конституция оны қолданудың
мүмкіндігін көрсете алмаса;
- Конституцияның қағидасы мән-мазмұны бойынша қосымша регламенттікті қажет
етпесе.
Яғни, жоғарыда аталған қайсы бір мән-жайлардың орын алуы қоғамда
туындаған қатынасты реттеуде Конституция нормаларын тікелей қолдануыға
негіз болып табылады.
Егер Конституция нормаларына қайшы келсе, егер азаматтардың
құқықтарын, бостандықтары мен жауапкершілігін белгілейтін нормативтік
актілер жарияланбаған болса ондай нормативтік құқықтық актілерді қолдануға
мемлекеттік органдардың құқығы жоқ. Егер сот қолданатын нормативтік актінің
Конституция қағидаларына қайшы келетінін байқаса немесе ондайлардың
Конституцияға қайшылығына күдіктенсе, онда ол іс жүргізуді тоқтата ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz