Қазақ халқының дәстүрлі әдет - ғұрыптары
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 ТҰРМЫСТЫҚ ТӘРБИЕГЕ ҚАТЫСТЫ САЛТ.ДӘСТҮРЛЕР ... ... ... ..10
1.1 Амандасу салты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.2 Қонақ қабылдап, күту рәсімдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.3 Ұлттық отбасы тәрбиесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2 АДАМДЫ ЖЕРЛЕУ ДӘСТҮРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.1 Кісі өлімі және оны естірту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.2 Сүйекті жерлеу және аза тұту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
3 ДӘСТҮРЛІ ХАЛЫҚ ЕМШІЛІГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40.
3.1 Сенім.нанымдарға негізделген емдеушілік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
3.2 Шөптер мен ағаштарды емдікке пайдалану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43.
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
ДЕРЕК БЕРГЕН АДАМДАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
1 ТҰРМЫСТЫҚ ТӘРБИЕГЕ ҚАТЫСТЫ САЛТ.ДӘСТҮРЛЕР ... ... ... ..10
1.1 Амандасу салты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.2 Қонақ қабылдап, күту рәсімдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.3 Ұлттық отбасы тәрбиесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2 АДАМДЫ ЖЕРЛЕУ ДӘСТҮРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.1 Кісі өлімі және оны естірту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.2 Сүйекті жерлеу және аза тұту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
3 ДӘСТҮРЛІ ХАЛЫҚ ЕМШІЛІГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40.
3.1 Сенім.нанымдарға негізделген емдеушілік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
3.2 Шөптер мен ағаштарды емдікке пайдалану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43.
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
ДЕРЕК БЕРГЕН АДАМДАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Ғалымдардың пайымдауынша, қазақ халқының арғы тегі өзінің тамырларымен сонау қола дәуіріне кетеді. Содан бергі өткен төрт мыңдай жылдың аясында көшпенді өмір кешкен халқымыз сол тіршілікке сәйкес алуан түрлі салт-дәстүрлерді қалыптастыра білді және оларды атадан балаға, ұрпақтан-ұрпаққа мирас етіп қалдырып отырды. Кеңес заманына дейін сол әдет-ғұрыптарды қаз-қалпында сақтап келді десек артық айтпайтын шығармыз. Алайда мұндай құбылыстан қызыл империя үстемдік құрып тұрған кезеңде айырылып қала жаздаған. Бұрынғы ата дәстүрімізге ескіліктің сарқыны деп үрке қарадық, жастарды басқаша, яғни жаңа қоғам –коммунизм рухына тәрбиелейміз – мыс деп даурықтық, осы бағытта жүргізілген шаралар нәтижесін берді: «Мазмұны жағынан –социалистік, формасы жағынан-ұлттық мәдениет қалыптастырдық-мыс», -деп жар салдық. Шын мәнінде осындай мәдениет орнаған жоқ еді. Рас, социализм қоғамында жағдайымыз өте мүшкіл болған еді деп айту қисынсыз әрине, ол шақта да әсіресе мәдени құрылыста қолымыз жеткен табыстар (оқу-ағарту ішінде тағы басқа) баршылық. Сонымен қатар, орталығы Москва болған коммунистер үкіметінің елді орыстандыру секілді зымиян саясатының барысында халқымыздың көпшілігінің дінінен айырылғаны, ана тілімізді ұмытқаны, ұлттық дәстүрімізге қайшы келетін халықтардың белең алғаны, сол заманда өмір сүрген ұрпақтың дені ғасырлар қойнауынан жеткен әдет-ғұрыптардан қол үзгені де тарихи шындық. Ал мәдениетінен, тілінен, дінінен, салт-дәстүрінен айырылған халықтың ұлт ретінде жойылып кететіні өзінен-өзі түсінікті. Коммунистер елімізді осындай дәрежеге жеткізуге біртіндеп әкеле жатты… КСРО-ның құлауының арқасында мұндай бұлыңғыр болашақтан құтылдық. Қазақстан егемендігін алған күннен бастап Президентіміз бен үкіметіміз сөніп бара жатқан мәдениетімізді қайта жаңғыртуды басты мақсат етіп қойды. Дербес мемлекет болған он жылдан астам уақыттың ішінде бұл бағытта қыруар шаралар атқарылып келеді. Осыған орай ұлтымыздың салт-дәстүрінің, озығы мен тозығын айыра сараптап, халық кәдесіне жаратуға талпыну бүгінгі зиялы қауымның қасиетті борышы болып саналады. Демек, қазақтардың ежелден қалыптасқан әдет-ғұрыптарын тереңірек зерттеп, оның тиімді жақтарын ел арасында насихаттаудың келешек ұрпақты тәрбиелеудегі маңызы зор.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Нақты бір халықтың бүкіл болмысын танып, түсінуге қызығушылық қай кезде де болған. Көшпенділердің де мәдени өмірін зертеушілік бастауын ежелгі дәуірден алады. Қазақ даласында ертеде мекен еткен соң, үйсін, қаңғлы, ғұн, түрік тайпаларының тұрмыс-салты туралы маңызды деректерді көрші жатқан иран, грек, араб және қытайдың жазбаша ескерткіштерінен табамыз. Ал монғол заманында өмір мүрген еуропа саяхатшылары Плано Кармени, Гильмон Рубрик, Марио Поло және парсы ғалымы Рашид-ад-Дин еңбектерінде де Ұлы Даланы мекен еткен халықтардың салт-дәстүрі мен әдет-ғұрыптары жөнінде құнды материалдар сақталып қалған. Содан бергі ғасырларда да ғұмыр кешкен ғалымдардың ішінде көшпенділер мәдениетіне арнап қалам тартқандар баршылық. Біз осы зерттеушілердің барлығының еңбектеріне тоқталмай, ХІХ ғасырдан кейінгі уақытта жарияланған шығармалардың бәріне болмаса да кейбіреулеріне шолу жасауды жөн көрдік.
Қазақ халқын этнографиялық тұрғыдан зерттеудің үлгісін бірінші рет жасаған орыс ғалымы А.Левшин еді. Ол 1832 жылы өзінің «Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсакских орд и степей» атты үш томдық еңбегін жариялады. Бұл жұмыс баспадан шыққаннан бері осы кезге дейін қазақ тарихын зерттеушілердің назарынан тыс қалған жоқ. Аталмыш монографияның құндылығы – оның қазіргі күнде із-түзсіз жойылып кеткен архив деректері мен автордың өзі ел арасынан тікелей жиылған мағлұматтар негізінде жазылғандығында. Оның ішінде маңыздылығы: құдалық, қалыңмал, жалпы үйленуге байланысты Тәуке ханның әйгілі «Жеті жарғысындағы» қағидалар сипатталған. Левшиннің еңбегі кісіні жерлеуге, тағы басқа толып жатқан әдет-ғұрыптарға қатысты деректерге толы. Левшиннің еңбегін оның замандастары да және бергі ғалымдар да жоғары бағалаған.
Қазақтың отбасылық қатынастарына арналған біраз материалдар орыс армиясының бас штаб офицерлері А.Майер, К.Красовскийдің шығармаларында келтірілген.
ХІХ ғасырдың 20 жылдарынан басталған қазақтың әдеттік правосы туралы деректерді ел арасынан жинау ісінің ең қомақты нәтижесінде үлкен еңбекті Торғай облысының әскери губернаторы генерал-лейтенант Л.Ф.Баллюзек жариялады. Бұл еңбекке кірген қыруар деректерді губернатордың тапсыруымен қазақ әкімдері мен билері, қазақтың білімді зиялы қауымы жинаған. Бұлардың ішінде ұлтымыздың әдет-ғұрпын өте жақсы білетін штабс-ротмистер сұлтан Седалиннің болуы Баллюзек еңбегінің құндылығын арттыра түседі.
Сол сияқты Сырдария облысының санақ комитетінің төрағасы, атақты Хиуа жорығына қатысқан генерал-майор Н.И.Гродековтың еңбегі жөнінде де айтуға болады. Ол да құжаттарды жаңағы жолмен, яғни қарауындағы қырғыз, парсы, сарт тілдерін жақсы білетін А.И.Вишнегорский деген офицер арқылы жергілікті ауыл ақсақалдарына, ел ағаларына жинаттырды. Жеті ай бойы жүргізілген жұмысты құжаттар көп жиналған. Оны сұрыптап жүйелеп шығуға Н.И.Гродеков бір жылдай уақытын жұмсады.
Патша генералдарының сүзгісінен шыққандығына қарамастан, әрине, бұл еңбектерді ұмытуға болмайды. Олар, сөз жоқ, қолдағы деректермен салыстыра қарасақ, халқымыздың ұлттық дәстүрлерін тереңірек түсінуімізге көмектеседі.
Сондай-ақ діндәрлығы үшін есімі ауызға алынбай ұзақ жылдар бойы оқырмандарға белгісіз болып келген ХІХ-ХХ ғасырлардың тоғысында «Тауарих Халоса» (Бес тарих) атты еңбек жазып қалдырған тарихшы-этнограф Құрбанғали Халидтың кітабын да айтуға болады. Бұл монографияда қазақтың үйлену тойы, кісіні жерлеу және ұлттық ойын-сауық ерекшеліктері жақсы баяндалған.
ХІХ ғасырға жататын шығармалардың ішінен Лазеревскийдің, Ы.Алтынсариннің, В.Плотниковтың жұмыстарын да ерекше атаған орынды. Оларда құда түсу, үйлену тойы ғұрыптары туралы көптеген қызықты мағлұматтар берілген.
ХХ ғасырдың басында Түркістан өңірінде қазақ халқын этнографиялық тұрғыда зерттеп, төңкеріске дейін ғана жүз отыздай үлкенді-кішілі еңбек жариялаған А.Диваев болатын. Оның шығармаларынан қазақ өмірінің сан алуан жақтары жайында қызықты деректер табылады. Әсіресе үйлену тойы жайында материалдар көп кездеседі.
Кеңес дәуірінде, әсіресе КСРО құлап, Қазақстан егемендік алғаннан кейінгі жылдары халқымыздың салт-дәстүріне қатысты жария көрген еңбектер баршылық. Оларды мазмұнына қарай шартты түрде мынадай топтарға бөлуге болады:
1) Салт-дәстүрдің бірсыпыра түрлерін қамти жазылған көпсалалы еңбектер. Бұлардың қатарына Д.Айдаровтың «Дәуір мен дәстүр», С.Кенжетайұлының «Қазақтың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары», С.Қалиев, М.Оразов, М.Смаиылов «Қазақ халқының салт-дәстүрлері», «Казахи. Историко-этнографическое исследование» және тағы басқалар жатады.
2) Қайтыс болған кісіне жерлеу ғұрпына байланысты шығармалар. Бұл мәселені А.Жүнісовтың «Фәниден бақиға дейін», Т.Нысанбектің «Сүйіншіден көңіл айтуға дейін» атты жариялымдарынан табамыз.
3) Дін және діни наным-сенімдер туралы жұмыстар. Аталмыш мәселе А.Төлеубековтың «Реалисты до исламских ворований в семейной обрядности» және «До исламские ворования в традиционной свадебной обрядности» атты еңбектерде баяндалған.
4) Отбасы және отбасылық қатынастар мәселесін қамтитын шығармалар. Бұл тақырыпты зерттеуде белгілі этнограф Х.Арғынбаев елеулі үлес қосты. Оның «Қазақ отбасы» деген монографиясы 20-30 жыл бойы ел арасынан. Архивтерден және бұрын соңды баспа жүзін көрген әдеби мұралардан жиналған қыруар этнографиялық деректердің негізінде жазылған тарихи-этнографиялық жұмыс. Монография қазақ отбасының өткені мен бүгінгісін, халқымыздың оған байланысты бай салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарын терең қамтыған. Бұл ңбектің ғылыми танымдылық маңызы, әсіресе, қазіргі қазақ қауымы үшін тәлім-тәрбиелік мәні зор.
5) Қазақтардың өсімдікді емшілікке пайдалану хақында жазылған еңбектер. Осы тақырыпқа Б.Мұқанов «Қазақстанның өсімдіктері мен жануарлары», М.Юсупов «Табиғат тағдымы», «Қазақ емшілігіне ұдайы қолданылатын дәрілер» атты кітаптар бағышталған.
Сонымен, әдебиеттерге жасаған қысқаша шолудың өзінен қазақ халқының салт-дәстүріне арналған азды-көпті шығармалардың бар екенін байқаймыз. Алайда олар алдына қойған мақсатына сәйкес республика көлемін қамти жазылған. Осыған байланысты бұл еңбектерде Шығыс Қазақстан облысындағы этнографиялық мағлұматтар аз келтірілген. Сөйтсе де әрбір жаңа жұмыстың бұрын жарияланған шығармаларға сүйене орындалатыны белгілі. Мәселеге осы қырынан келсек, онда жоғарыда көрсетілген әдебиеттер біздің зерттеу жұмысымызға бағыт-бағдар беріп, оның жоспарын жасауда үлкен септігін тигізді.
Тақырыптың мақсаты . Бітіру жұмысымыздың атауы айтып тұрғандай, оның басты мақсаты қазақтардың дәстүрлі әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлерін зерттеу болып табылады. Осы мәселенің мазмұнын ашуда біз қажетті құжаттарды бүкіл Қазақстанды қамти жинамай, өз өлкеміз – Шығыс Қазақстан облысы бойынша, әсіресе Ұлан ауданынан деректерді молырақ келтіруге тырыстық. Әрине, ұлтымыздың сан-алуан әдет-ғұрыптарын зерттеу еңбегімізде түгелдей тәпіштеп жазу мүмкін емес. Сол себептен тақырыпты ықшамдай түсу ниетімен, алдымызға төмендегідей міндеттер қойдық:
-халқымыздың қонақ қабылдап, оны күту рәсімдерін зерделеу;
-тұрмыстық тәрбиенің басты саласы – ұлттық отбасы тәрбиесін ой елегінен өткізу;
-қайтыс болған адамды жерлеу дәстүрін баяндау;
-дәстүрлі халық емшілігін зерттеу.
Бітіру жұмысының дерек көздері. Бітіру жұмысты даярлау барысында бірнеше түпдеректерге сүйендік. Біріншіден, жарияланған әдебиеттерден өзімізге қажет құнды материалдарды іріктеп алдық; екіншіден, республикалық және Шығыс Қазақстан облыстық, аудандық баспасөз беттерінде жарық көрген мақалалардағы маңызды деректерді пайдаландық; үшіншіден, өзім қонақта болған үйлерде, қайтыс болған кісіні жерлеу науқандарында этнографиялық бақылау жұмыстарын жүргіздім; төртіншіден, туған жерім Тарбағатай ауданындағы ауылдарды аралап, 40-қа жуық көпті білетін қариялар мен әжелерге жолығып әңгімелестім, олардың құнды естеліктерін дәптерге түсіріп алдым. Бітіру жұмыс осындай жолдар арқылы жиналған деректердің негізінде жазылды.
Бітіру жұмыстың әдістемелік негізі. Бітіру жұмысты жазуда жетекші этнограф-ғылымдардың бағалы нұсқаулары мен тұжырымдарын және олардың шығарма жазудағы тәсілдерін басшылыққа алсын. Сондай-ақ қолда бар көптеген фактілердің ішінен зерттеу жұмыстың құрылған жоспары мен құрылымына сәйкес іріктеп алып, бір-бірімен салыстру арқылы қызықты да құнды материалдарды сұрыптап алу және басқадай да тәсілдер біздің еңбектің методологиялық негізін құрайды.
Тақырыптың хронологиялық шеңбері. Этнология пәнінің басқалардан бір ерекшелігі халықтардың салт-дәстүрлерін зерттегенде қандай да бір ғасырлар мен жылдарды нақтылы көрсету мүмкін емес. Себебі әдет-ғұрыптар көне дәуірден бері қалыптасатын құбылыс. Әрине, әрбір заман өзінің тарихи, экономикалық және мәдени ерекшеліктеріне қарай оларға өз үлесін қосып отыратын шығар, алайда салт-дәстүрдің негізгі өзегінің сақталып қалатыны да шындық. Демек, тақырыптың мерзімдік уақытын дәл белгілей алмасақ та шамамен шартты түрде бұл еңбек ХІХ ғасырдан бастап қазіргі күнге дейінгі жылдарды қамтиды, - деп мөлшерлейміз.
Жұмыстың жаңалығы жоғарыда айтып кеткеніміздей, бұрын жарық көрген ғылыми еңбектер Қазақстан көлемінде жазылған. Нәтижесінде еліміздің шығыс өлкесіндегі, дәлірек айтсақ Тарбағатай өңірінде жинақталған мол этнографиялық мағлұматтар ғылыми айналымға толық түсе қойған жоқ. Осынын ескертіп өз жұмысымызда осы ауданның деректерін көбірек келтіруді жөн санадық.
Бітіру жұмыстың практикалық маңызы. Бітіру еңбекте келтірілген деректер мен тұжырымдарды университеттегі тарих бөлімінің тсуденттері этнология пәні бойынша жүретін семинар сабақтарында қосымша құрал ретінде пайдалана алады. Сонымен қатар мектептерде оқушылардың ұлттық тәрбиеге баулуда, ата-аналарды балаларын ұлттық отбасы тәрбиесіне үйретуде, тигізер көмегі мол және де халық емшілерінің өз қызметінде қолдануларына болады.
Бітіру жұмыстың құрылымы. Бұл еңбек кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыста дерек берген адамдардың да тізімі келтірілген.
Тақырыптың өзектілігі. Ғалымдардың пайымдауынша, қазақ халқының арғы тегі өзінің тамырларымен сонау қола дәуіріне кетеді. Содан бергі өткен төрт мыңдай жылдың аясында көшпенді өмір кешкен халқымыз сол тіршілікке сәйкес алуан түрлі салт-дәстүрлерді қалыптастыра білді және оларды атадан балаға, ұрпақтан-ұрпаққа мирас етіп қалдырып отырды. Кеңес заманына дейін сол әдет-ғұрыптарды қаз-қалпында сақтап келді десек артық айтпайтын шығармыз. Алайда мұндай құбылыстан қызыл империя үстемдік құрып тұрған кезеңде айырылып қала жаздаған. Бұрынғы ата дәстүрімізге ескіліктің сарқыны деп үрке қарадық, жастарды басқаша, яғни жаңа қоғам –коммунизм рухына тәрбиелейміз – мыс деп даурықтық, осы бағытта жүргізілген шаралар нәтижесін берді: «Мазмұны жағынан –социалистік, формасы жағынан-ұлттық мәдениет қалыптастырдық-мыс», -деп жар салдық. Шын мәнінде осындай мәдениет орнаған жоқ еді. Рас, социализм қоғамында жағдайымыз өте мүшкіл болған еді деп айту қисынсыз әрине, ол шақта да әсіресе мәдени құрылыста қолымыз жеткен табыстар (оқу-ағарту ішінде тағы басқа) баршылық. Сонымен қатар, орталығы Москва болған коммунистер үкіметінің елді орыстандыру секілді зымиян саясатының барысында халқымыздың көпшілігінің дінінен айырылғаны, ана тілімізді ұмытқаны, ұлттық дәстүрімізге қайшы келетін халықтардың белең алғаны, сол заманда өмір сүрген ұрпақтың дені ғасырлар қойнауынан жеткен әдет-ғұрыптардан қол үзгені де тарихи шындық. Ал мәдениетінен, тілінен, дінінен, салт-дәстүрінен айырылған халықтың ұлт ретінде жойылып кететіні өзінен-өзі түсінікті. Коммунистер елімізді осындай дәрежеге жеткізуге біртіндеп әкеле жатты… КСРО-ның құлауының арқасында мұндай бұлыңғыр болашақтан құтылдық. Қазақстан егемендігін алған күннен бастап Президентіміз бен үкіметіміз сөніп бара жатқан мәдениетімізді қайта жаңғыртуды басты мақсат етіп қойды. Дербес мемлекет болған он жылдан астам уақыттың ішінде бұл бағытта қыруар шаралар атқарылып келеді. Осыған орай ұлтымыздың салт-дәстүрінің, озығы мен тозығын айыра сараптап, халық кәдесіне жаратуға талпыну бүгінгі зиялы қауымның қасиетті борышы болып саналады. Демек, қазақтардың ежелден қалыптасқан әдет-ғұрыптарын тереңірек зерттеп, оның тиімді жақтарын ел арасында насихаттаудың келешек ұрпақты тәрбиелеудегі маңызы зор.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Нақты бір халықтың бүкіл болмысын танып, түсінуге қызығушылық қай кезде де болған. Көшпенділердің де мәдени өмірін зертеушілік бастауын ежелгі дәуірден алады. Қазақ даласында ертеде мекен еткен соң, үйсін, қаңғлы, ғұн, түрік тайпаларының тұрмыс-салты туралы маңызды деректерді көрші жатқан иран, грек, араб және қытайдың жазбаша ескерткіштерінен табамыз. Ал монғол заманында өмір мүрген еуропа саяхатшылары Плано Кармени, Гильмон Рубрик, Марио Поло және парсы ғалымы Рашид-ад-Дин еңбектерінде де Ұлы Даланы мекен еткен халықтардың салт-дәстүрі мен әдет-ғұрыптары жөнінде құнды материалдар сақталып қалған. Содан бергі ғасырларда да ғұмыр кешкен ғалымдардың ішінде көшпенділер мәдениетіне арнап қалам тартқандар баршылық. Біз осы зерттеушілердің барлығының еңбектеріне тоқталмай, ХІХ ғасырдан кейінгі уақытта жарияланған шығармалардың бәріне болмаса да кейбіреулеріне шолу жасауды жөн көрдік.
Қазақ халқын этнографиялық тұрғыдан зерттеудің үлгісін бірінші рет жасаған орыс ғалымы А.Левшин еді. Ол 1832 жылы өзінің «Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсакских орд и степей» атты үш томдық еңбегін жариялады. Бұл жұмыс баспадан шыққаннан бері осы кезге дейін қазақ тарихын зерттеушілердің назарынан тыс қалған жоқ. Аталмыш монографияның құндылығы – оның қазіргі күнде із-түзсіз жойылып кеткен архив деректері мен автордың өзі ел арасынан тікелей жиылған мағлұматтар негізінде жазылғандығында. Оның ішінде маңыздылығы: құдалық, қалыңмал, жалпы үйленуге байланысты Тәуке ханның әйгілі «Жеті жарғысындағы» қағидалар сипатталған. Левшиннің еңбегі кісіні жерлеуге, тағы басқа толып жатқан әдет-ғұрыптарға қатысты деректерге толы. Левшиннің еңбегін оның замандастары да және бергі ғалымдар да жоғары бағалаған.
Қазақтың отбасылық қатынастарына арналған біраз материалдар орыс армиясының бас штаб офицерлері А.Майер, К.Красовскийдің шығармаларында келтірілген.
ХІХ ғасырдың 20 жылдарынан басталған қазақтың әдеттік правосы туралы деректерді ел арасынан жинау ісінің ең қомақты нәтижесінде үлкен еңбекті Торғай облысының әскери губернаторы генерал-лейтенант Л.Ф.Баллюзек жариялады. Бұл еңбекке кірген қыруар деректерді губернатордың тапсыруымен қазақ әкімдері мен билері, қазақтың білімді зиялы қауымы жинаған. Бұлардың ішінде ұлтымыздың әдет-ғұрпын өте жақсы білетін штабс-ротмистер сұлтан Седалиннің болуы Баллюзек еңбегінің құндылығын арттыра түседі.
Сол сияқты Сырдария облысының санақ комитетінің төрағасы, атақты Хиуа жорығына қатысқан генерал-майор Н.И.Гродековтың еңбегі жөнінде де айтуға болады. Ол да құжаттарды жаңағы жолмен, яғни қарауындағы қырғыз, парсы, сарт тілдерін жақсы білетін А.И.Вишнегорский деген офицер арқылы жергілікті ауыл ақсақалдарына, ел ағаларына жинаттырды. Жеті ай бойы жүргізілген жұмысты құжаттар көп жиналған. Оны сұрыптап жүйелеп шығуға Н.И.Гродеков бір жылдай уақытын жұмсады.
Патша генералдарының сүзгісінен шыққандығына қарамастан, әрине, бұл еңбектерді ұмытуға болмайды. Олар, сөз жоқ, қолдағы деректермен салыстыра қарасақ, халқымыздың ұлттық дәстүрлерін тереңірек түсінуімізге көмектеседі.
Сондай-ақ діндәрлығы үшін есімі ауызға алынбай ұзақ жылдар бойы оқырмандарға белгісіз болып келген ХІХ-ХХ ғасырлардың тоғысында «Тауарих Халоса» (Бес тарих) атты еңбек жазып қалдырған тарихшы-этнограф Құрбанғали Халидтың кітабын да айтуға болады. Бұл монографияда қазақтың үйлену тойы, кісіні жерлеу және ұлттық ойын-сауық ерекшеліктері жақсы баяндалған.
ХІХ ғасырға жататын шығармалардың ішінен Лазеревскийдің, Ы.Алтынсариннің, В.Плотниковтың жұмыстарын да ерекше атаған орынды. Оларда құда түсу, үйлену тойы ғұрыптары туралы көптеген қызықты мағлұматтар берілген.
ХХ ғасырдың басында Түркістан өңірінде қазақ халқын этнографиялық тұрғыда зерттеп, төңкеріске дейін ғана жүз отыздай үлкенді-кішілі еңбек жариялаған А.Диваев болатын. Оның шығармаларынан қазақ өмірінің сан алуан жақтары жайында қызықты деректер табылады. Әсіресе үйлену тойы жайында материалдар көп кездеседі.
Кеңес дәуірінде, әсіресе КСРО құлап, Қазақстан егемендік алғаннан кейінгі жылдары халқымыздың салт-дәстүріне қатысты жария көрген еңбектер баршылық. Оларды мазмұнына қарай шартты түрде мынадай топтарға бөлуге болады:
1) Салт-дәстүрдің бірсыпыра түрлерін қамти жазылған көпсалалы еңбектер. Бұлардың қатарына Д.Айдаровтың «Дәуір мен дәстүр», С.Кенжетайұлының «Қазақтың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары», С.Қалиев, М.Оразов, М.Смаиылов «Қазақ халқының салт-дәстүрлері», «Казахи. Историко-этнографическое исследование» және тағы басқалар жатады.
2) Қайтыс болған кісіне жерлеу ғұрпына байланысты шығармалар. Бұл мәселені А.Жүнісовтың «Фәниден бақиға дейін», Т.Нысанбектің «Сүйіншіден көңіл айтуға дейін» атты жариялымдарынан табамыз.
3) Дін және діни наным-сенімдер туралы жұмыстар. Аталмыш мәселе А.Төлеубековтың «Реалисты до исламских ворований в семейной обрядности» және «До исламские ворования в традиционной свадебной обрядности» атты еңбектерде баяндалған.
4) Отбасы және отбасылық қатынастар мәселесін қамтитын шығармалар. Бұл тақырыпты зерттеуде белгілі этнограф Х.Арғынбаев елеулі үлес қосты. Оның «Қазақ отбасы» деген монографиясы 20-30 жыл бойы ел арасынан. Архивтерден және бұрын соңды баспа жүзін көрген әдеби мұралардан жиналған қыруар этнографиялық деректердің негізінде жазылған тарихи-этнографиялық жұмыс. Монография қазақ отбасының өткені мен бүгінгісін, халқымыздың оған байланысты бай салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарын терең қамтыған. Бұл ңбектің ғылыми танымдылық маңызы, әсіресе, қазіргі қазақ қауымы үшін тәлім-тәрбиелік мәні зор.
5) Қазақтардың өсімдікді емшілікке пайдалану хақында жазылған еңбектер. Осы тақырыпқа Б.Мұқанов «Қазақстанның өсімдіктері мен жануарлары», М.Юсупов «Табиғат тағдымы», «Қазақ емшілігіне ұдайы қолданылатын дәрілер» атты кітаптар бағышталған.
Сонымен, әдебиеттерге жасаған қысқаша шолудың өзінен қазақ халқының салт-дәстүріне арналған азды-көпті шығармалардың бар екенін байқаймыз. Алайда олар алдына қойған мақсатына сәйкес республика көлемін қамти жазылған. Осыған байланысты бұл еңбектерде Шығыс Қазақстан облысындағы этнографиялық мағлұматтар аз келтірілген. Сөйтсе де әрбір жаңа жұмыстың бұрын жарияланған шығармаларға сүйене орындалатыны белгілі. Мәселеге осы қырынан келсек, онда жоғарыда көрсетілген әдебиеттер біздің зерттеу жұмысымызға бағыт-бағдар беріп, оның жоспарын жасауда үлкен септігін тигізді.
Тақырыптың мақсаты . Бітіру жұмысымыздың атауы айтып тұрғандай, оның басты мақсаты қазақтардың дәстүрлі әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлерін зерттеу болып табылады. Осы мәселенің мазмұнын ашуда біз қажетті құжаттарды бүкіл Қазақстанды қамти жинамай, өз өлкеміз – Шығыс Қазақстан облысы бойынша, әсіресе Ұлан ауданынан деректерді молырақ келтіруге тырыстық. Әрине, ұлтымыздың сан-алуан әдет-ғұрыптарын зерттеу еңбегімізде түгелдей тәпіштеп жазу мүмкін емес. Сол себептен тақырыпты ықшамдай түсу ниетімен, алдымызға төмендегідей міндеттер қойдық:
-халқымыздың қонақ қабылдап, оны күту рәсімдерін зерделеу;
-тұрмыстық тәрбиенің басты саласы – ұлттық отбасы тәрбиесін ой елегінен өткізу;
-қайтыс болған адамды жерлеу дәстүрін баяндау;
-дәстүрлі халық емшілігін зерттеу.
Бітіру жұмысының дерек көздері. Бітіру жұмысты даярлау барысында бірнеше түпдеректерге сүйендік. Біріншіден, жарияланған әдебиеттерден өзімізге қажет құнды материалдарды іріктеп алдық; екіншіден, республикалық және Шығыс Қазақстан облыстық, аудандық баспасөз беттерінде жарық көрген мақалалардағы маңызды деректерді пайдаландық; үшіншіден, өзім қонақта болған үйлерде, қайтыс болған кісіні жерлеу науқандарында этнографиялық бақылау жұмыстарын жүргіздім; төртіншіден, туған жерім Тарбағатай ауданындағы ауылдарды аралап, 40-қа жуық көпті білетін қариялар мен әжелерге жолығып әңгімелестім, олардың құнды естеліктерін дәптерге түсіріп алдым. Бітіру жұмыс осындай жолдар арқылы жиналған деректердің негізінде жазылды.
Бітіру жұмыстың әдістемелік негізі. Бітіру жұмысты жазуда жетекші этнограф-ғылымдардың бағалы нұсқаулары мен тұжырымдарын және олардың шығарма жазудағы тәсілдерін басшылыққа алсын. Сондай-ақ қолда бар көптеген фактілердің ішінен зерттеу жұмыстың құрылған жоспары мен құрылымына сәйкес іріктеп алып, бір-бірімен салыстру арқылы қызықты да құнды материалдарды сұрыптап алу және басқадай да тәсілдер біздің еңбектің методологиялық негізін құрайды.
Тақырыптың хронологиялық шеңбері. Этнология пәнінің басқалардан бір ерекшелігі халықтардың салт-дәстүрлерін зерттегенде қандай да бір ғасырлар мен жылдарды нақтылы көрсету мүмкін емес. Себебі әдет-ғұрыптар көне дәуірден бері қалыптасатын құбылыс. Әрине, әрбір заман өзінің тарихи, экономикалық және мәдени ерекшеліктеріне қарай оларға өз үлесін қосып отыратын шығар, алайда салт-дәстүрдің негізгі өзегінің сақталып қалатыны да шындық. Демек, тақырыптың мерзімдік уақытын дәл белгілей алмасақ та шамамен шартты түрде бұл еңбек ХІХ ғасырдан бастап қазіргі күнге дейінгі жылдарды қамтиды, - деп мөлшерлейміз.
Жұмыстың жаңалығы жоғарыда айтып кеткеніміздей, бұрын жарық көрген ғылыми еңбектер Қазақстан көлемінде жазылған. Нәтижесінде еліміздің шығыс өлкесіндегі, дәлірек айтсақ Тарбағатай өңірінде жинақталған мол этнографиялық мағлұматтар ғылыми айналымға толық түсе қойған жоқ. Осынын ескертіп өз жұмысымызда осы ауданның деректерін көбірек келтіруді жөн санадық.
Бітіру жұмыстың практикалық маңызы. Бітіру еңбекте келтірілген деректер мен тұжырымдарды университеттегі тарих бөлімінің тсуденттері этнология пәні бойынша жүретін семинар сабақтарында қосымша құрал ретінде пайдалана алады. Сонымен қатар мектептерде оқушылардың ұлттық тәрбиеге баулуда, ата-аналарды балаларын ұлттық отбасы тәрбиесіне үйретуде, тигізер көмегі мол және де халық емшілерінің өз қызметінде қолдануларына болады.
Бітіру жұмыстың құрылымы. Бұл еңбек кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыста дерек берген адамдардың да тізімі келтірілген.
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1.Арынбаев Х. Новые материалы по археологии и этнографии Казакстана.-Алмаата,1961.-113С
2.Абдигапбарова У.К вопросу использование материалов казахского орнамента в учебном процессе.Пойск.Серя гуманитарных наук.-2002.-186С
3.Абдуллаева Б. Еңбек түбі -береке. -Ұлағат.-2002-5бет
4.Абдуллаханова У. Халық мұрасының жарасымды жалғасы // Қазақстан әйелдері,1990.-6бет
5.Агейкина М.Развитие и сохранение национальной културы //Мир искуства.2004.-16С
6.Амандықов Я. Жамбыл өнер әлемінде. -Алматы: Қайнарб1998.-76бет
7.АртықбаевЖ .О. Этнология и этнография. -Астана: Формат.2001. -8бет
8.Аупбаева Ж .Таңғажайып тағдырлар: Портрет, эссе, сұхбат -Алматы: Қазақстан,1998.
9.Ақметжанова К .Қазақ халқының мәдениет-танулық негіздері/ Алматы:2002.
10.Әділова З. Оқушыларға эстетикалық тәрбие беру: Класс жетекшілерге, тәрбиешілерге арналған. /Қазақ ССР оқу министрлігі бекіткен. -Алматы: Мектеп,1972.-96 бет.
11.Әбдуалиева Ш ."Халық қолөнері ".-Алматы: Рауан,1992.-120бет.
12.Әлімбаев М. Алаша // Егемен Қазақстан.-1998.-29сәуір
13.Әлемнің жеті кереметі: Өнер әлеміне саяхат. -Алматы: Өнер
14.Байбосынов Н. Өнерді тану -өзіңді тану// Ақ желкен,2001.-18бет.
15.Басенов Т. ОрнаметКазакстана в архитектуре. -Алма-ата,1957.-155С
16.Востров В .В. Некоторые вопросы этнографии казахов-адаевцев. "ТИИАЭАН Каз ССР", Алма-ата,1960.т8
17.Востров В.В. Материальная культура казахского народа на современном этапе. -Алма -ата: Наука,1972.-272С
18.Востров В.В. Некоторые вопросы этнографии казахов Кызыл -Ординской области." ТИИАЭАН Каз ССР",т18. Алма-ата,1968.
19.Вопросы этнологии и антропологии Казакстана. -Алма -ата Академия Наук Каз ССР,-1962.192С
20.Жаманбаев Қ .Өрнектер сыры . ШҚО-Мәдениет және тұрмыс.-1976,16-17бет
21.Казахи Историко-этнографическое исследование.-1995. С245
22.Кенжеахметұлы С. Казахские народные традиции и обряды. - Алматы: Ана-тілі,2002.-96С.
23.Коташаев К. Особенности кочевой цивилизации //Мысель,2003.-88-89С
24.Кенжеахметұлы С. Жеті қазына: жиған-терген.-А:2001.
25.Қасиманов С .Қазақ халқының мәдениеті -Алматы: Казакстан,1969.-248бет.
26.Қасымов С .Қазақ халқының мәдениеті -Алматы:1995.-240бет.7-36бет.
27.Қазақ өнері/Құрастырған О. Оралбаев. -Алматы :Өнер,1987.-80бет.
28.Қазақ өнері -79( Мақалалар мен очерктер жинағы) Алматы:1980.1980.-100бет.
29.Қазақстан мәдениеті :Жылнама/ құрастырған Қ .Қасымбеков.1981-1982-Алматы:1984.-96бет.
30.Құрамұлы А. Қазақ дәстүрлі мәдениетінің анықтамалығы/Жалпы ред. Ғ. Халықұлы. -А:1998.-56бет
31.Қазақстан мәдениеті /құрастырған О. Оралбеков.-Алматы: Өнер.1987.-80бет
32.Маргулан Х. Казахская юрта и ее убранство, М:1964.
33.Маргулан Х .Казахские народные прикладное исскуство,М:1989.
34.Муканов М .С. Казахская юрта. -Алма -ата,-1981.
35.Мыңжан Н. Қазақтың қысқаша тарихы / Н .Мыңжан. -Алматы .-Жалын,1994.-399бет
36.Семенова О. "терме" причудливый узор бытия // Рудный Алтай .-2004.20 марта.-3С
37.Тәжімұратов Ә. Шебердің қолы ортақ. -А:1977.-96бет
38.Тохтабаева Ш.Ж. Обряды и обычаи казхов, связанные с произведениями прикладного искусства// Обычаи и обряды казахов в прошлом и ностоящем. -Алматы: Ғалым,2001.-373-386бет.
39.ТохтабаеваШ. Ж. Художественные традиции казахской вышки //Отан тарихы. -2001.11-115бет
40.Толыбаев Қ. Бабадан қалған бар байлық: этнографиялық-танымдық әңгімелер, -Алматы:2000.-57бет
41.Шобай Қ ." Қазақ, Уранхай халқының ұлттық қолөнері" -Алматы:1980.
42.Хозяйственно -культурные традиции народов Средней Азии и Казахстан /Отв. РЕД. Т. А. Жданко. -Москва.1975.-232С
43.Художественная жизнь Казахстана: Сб. Статей. -Алматы: Отан,2001.-76С
1.Арынбаев Х. Новые материалы по археологии и этнографии Казакстана.-Алмаата,1961.-113С
2.Абдигапбарова У.К вопросу использование материалов казахского орнамента в учебном процессе.Пойск.Серя гуманитарных наук.-2002.-186С
3.Абдуллаева Б. Еңбек түбі -береке. -Ұлағат.-2002-5бет
4.Абдуллаханова У. Халық мұрасының жарасымды жалғасы // Қазақстан әйелдері,1990.-6бет
5.Агейкина М.Развитие и сохранение национальной културы //Мир искуства.2004.-16С
6.Амандықов Я. Жамбыл өнер әлемінде. -Алматы: Қайнарб1998.-76бет
7.АртықбаевЖ .О. Этнология и этнография. -Астана: Формат.2001. -8бет
8.Аупбаева Ж .Таңғажайып тағдырлар: Портрет, эссе, сұхбат -Алматы: Қазақстан,1998.
9.Ақметжанова К .Қазақ халқының мәдениет-танулық негіздері/ Алматы:2002.
10.Әділова З. Оқушыларға эстетикалық тәрбие беру: Класс жетекшілерге, тәрбиешілерге арналған. /Қазақ ССР оқу министрлігі бекіткен. -Алматы: Мектеп,1972.-96 бет.
11.Әбдуалиева Ш ."Халық қолөнері ".-Алматы: Рауан,1992.-120бет.
12.Әлімбаев М. Алаша // Егемен Қазақстан.-1998.-29сәуір
13.Әлемнің жеті кереметі: Өнер әлеміне саяхат. -Алматы: Өнер
14.Байбосынов Н. Өнерді тану -өзіңді тану// Ақ желкен,2001.-18бет.
15.Басенов Т. ОрнаметКазакстана в архитектуре. -Алма-ата,1957.-155С
16.Востров В .В. Некоторые вопросы этнографии казахов-адаевцев. "ТИИАЭАН Каз ССР", Алма-ата,1960.т8
17.Востров В.В. Материальная культура казахского народа на современном этапе. -Алма -ата: Наука,1972.-272С
18.Востров В.В. Некоторые вопросы этнографии казахов Кызыл -Ординской области." ТИИАЭАН Каз ССР",т18. Алма-ата,1968.
19.Вопросы этнологии и антропологии Казакстана. -Алма -ата Академия Наук Каз ССР,-1962.192С
20.Жаманбаев Қ .Өрнектер сыры . ШҚО-Мәдениет және тұрмыс.-1976,16-17бет
21.Казахи Историко-этнографическое исследование.-1995. С245
22.Кенжеахметұлы С. Казахские народные традиции и обряды. - Алматы: Ана-тілі,2002.-96С.
23.Коташаев К. Особенности кочевой цивилизации //Мысель,2003.-88-89С
24.Кенжеахметұлы С. Жеті қазына: жиған-терген.-А:2001.
25.Қасиманов С .Қазақ халқының мәдениеті -Алматы: Казакстан,1969.-248бет.
26.Қасымов С .Қазақ халқының мәдениеті -Алматы:1995.-240бет.7-36бет.
27.Қазақ өнері/Құрастырған О. Оралбаев. -Алматы :Өнер,1987.-80бет.
28.Қазақ өнері -79( Мақалалар мен очерктер жинағы) Алматы:1980.1980.-100бет.
29.Қазақстан мәдениеті :Жылнама/ құрастырған Қ .Қасымбеков.1981-1982-Алматы:1984.-96бет.
30.Құрамұлы А. Қазақ дәстүрлі мәдениетінің анықтамалығы/Жалпы ред. Ғ. Халықұлы. -А:1998.-56бет
31.Қазақстан мәдениеті /құрастырған О. Оралбеков.-Алматы: Өнер.1987.-80бет
32.Маргулан Х. Казахская юрта и ее убранство, М:1964.
33.Маргулан Х .Казахские народные прикладное исскуство,М:1989.
34.Муканов М .С. Казахская юрта. -Алма -ата,-1981.
35.Мыңжан Н. Қазақтың қысқаша тарихы / Н .Мыңжан. -Алматы .-Жалын,1994.-399бет
36.Семенова О. "терме" причудливый узор бытия // Рудный Алтай .-2004.20 марта.-3С
37.Тәжімұратов Ә. Шебердің қолы ортақ. -А:1977.-96бет
38.Тохтабаева Ш.Ж. Обряды и обычаи казхов, связанные с произведениями прикладного искусства// Обычаи и обряды казахов в прошлом и ностоящем. -Алматы: Ғалым,2001.-373-386бет.
39.ТохтабаеваШ. Ж. Художественные традиции казахской вышки //Отан тарихы. -2001.11-115бет
40.Толыбаев Қ. Бабадан қалған бар байлық: этнографиялық-танымдық әңгімелер, -Алматы:2000.-57бет
41.Шобай Қ ." Қазақ, Уранхай халқының ұлттық қолөнері" -Алматы:1980.
42.Хозяйственно -культурные традиции народов Средней Азии и Казахстан /Отв. РЕД. Т. А. Жданко. -Москва.1975.-232С
43.Художественная жизнь Казахстана: Сб. Статей. -Алматы: Отан,2001.-76С
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
РЕСПУБЛИКАЛЫҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚАЗЫНАЛЫҚ КӘСІПОРЫН
С.АМАНЖОЛОВ АТЫНДАҒЫ ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТ
ҚҰҚЫҚ ЖӘНЕ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР ФАКУЛЬТЕТІ
Мемлекеттік-құқықтық пәндер және
халықаралық қатынастар кафедрасы
Қазақстан және шетелдер тарихы кафедрасы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ДӘСТҮРЛІ ӘДЕТ - ҒҰРЫПТАРЫ
Өскемен, 2006
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 ТҰРМЫСТЫҚ ТӘРБИЕГЕ ҚАТЫСТЫ САЛТ-ДӘСТҮРЛЕР ... ... ... ..10
1.1 Амандасу салты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.2 Қонақ қабылдап, күту рәсімдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1.3 Ұлттық отбасы тәрбиесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
2 АДАМДЫ ЖЕРЛЕУ ДӘСТҮРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.1 Кісі өлімі және оны естірту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.2 Сүйекті жерлеу және аза тұту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
3 ДӘСТҮРЛІ ХАЛЫҚ ЕМШІЛІГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40.
3.1 Сенім-нанымдарға негізделген емдеушілік ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...40
3.2 Шөптер мен ағаштарды емдікке пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .43.
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
ДЕРЕК БЕРГЕН АДАМДАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Ғалымдардың пайымдауынша, қазақ халқының арғы тегі өзінің тамырларымен сонау қола дәуіріне кетеді. Содан бергі өткен төрт мыңдай жылдың аясында көшпенді өмір кешкен халқымыз сол тіршілікке сәйкес алуан түрлі салт-дәстүрлерді қалыптастыра білді және оларды атадан балаға, ұрпақтан-ұрпаққа мирас етіп қалдырып отырды. Кеңес заманына дейін сол әдет-ғұрыптарды қаз-қалпында сақтап келді десек артық айтпайтын шығармыз. Алайда мұндай құбылыстан қызыл империя үстемдік құрып тұрған кезеңде айырылып қала жаздаған. Бұрынғы ата дәстүрімізге ескіліктің сарқыны деп үрке қарадық, жастарды басқаша, яғни жаңа қоғам –коммунизм рухына тәрбиелейміз – мыс деп даурықтық, осы бағытта жүргізілген шаралар нәтижесін берді: Мазмұны жағынан –социалистік, формасы жағынан-ұлттық мәдениет қалыптастырдық-мыс, -деп жар салдық. Шын мәнінде осындай мәдениет орнаған жоқ еді. Рас, социализм қоғамында жағдайымыз өте мүшкіл болған еді деп айту қисынсыз әрине, ол шақта да әсіресе мәдени құрылыста қолымыз жеткен табыстар (оқу-ағарту ішінде тағы басқа) баршылық. Сонымен қатар, орталығы Москва болған коммунистер үкіметінің елді орыстандыру секілді зымиян саясатының барысында халқымыздың көпшілігінің дінінен айырылғаны, ана тілімізді ұмытқаны, ұлттық дәстүрімізге қайшы келетін халықтардың белең алғаны, сол заманда өмір сүрген ұрпақтың дені ғасырлар қойнауынан жеткен әдет-ғұрыптардан қол үзгені де тарихи шындық. Ал мәдениетінен, тілінен, дінінен, салт-дәстүрінен айырылған халықтың ұлт ретінде жойылып кететіні өзінен-өзі түсінікті. Коммунистер елімізді осындай дәрежеге жеткізуге біртіндеп әкеле жатты... КСРО-ның құлауының арқасында мұндай бұлыңғыр болашақтан құтылдық. Қазақстан егемендігін алған күннен бастап Президентіміз бен үкіметіміз сөніп бара жатқан мәдениетімізді қайта жаңғыртуды басты мақсат етіп қойды. Дербес мемлекет болған он жылдан астам уақыттың ішінде бұл бағытта қыруар шаралар атқарылып келеді. Осыған орай ұлтымыздың салт-дәстүрінің, озығы мен тозығын айыра сараптап, халық кәдесіне жаратуға талпыну бүгінгі зиялы қауымның қасиетті борышы болып саналады. Демек, қазақтардың ежелден қалыптасқан әдет-ғұрыптарын тереңірек зерттеп, оның тиімді жақтарын ел арасында насихаттаудың келешек ұрпақты тәрбиелеудегі маңызы зор.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Нақты бір халықтың бүкіл болмысын танып, түсінуге қызығушылық қай кезде де болған. Көшпенділердің де мәдени өмірін зертеушілік бастауын ежелгі дәуірден алады. Қазақ даласында ертеде мекен еткен соң, үйсін, қаңғлы, ғұн, түрік тайпаларының тұрмыс-салты туралы маңызды деректерді көрші жатқан иран, грек, араб және қытайдың жазбаша ескерткіштерінен табамыз. Ал монғол заманында өмір мүрген еуропа саяхатшылары Плано Кармени, Гильмон Рубрик, Марио Поло және парсы ғалымы Рашид-ад-Дин еңбектерінде де Ұлы Даланы мекен еткен халықтардың салт-дәстүрі мен әдет-ғұрыптары жөнінде құнды материалдар сақталып қалған. Содан бергі ғасырларда да ғұмыр кешкен ғалымдардың ішінде көшпенділер мәдениетіне арнап қалам тартқандар баршылық. Біз осы зерттеушілердің барлығының еңбектеріне тоқталмай, ХІХ ғасырдан кейінгі уақытта жарияланған шығармалардың бәріне болмаса да кейбіреулеріне шолу жасауды жөн көрдік.
Қазақ халқын этнографиялық тұрғыдан зерттеудің үлгісін бірінші рет жасаған орыс ғалымы А.Левшин еді. Ол 1832 жылы өзінің Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсакских орд и степей атты үш томдық еңбегін жариялады. Бұл жұмыс баспадан шыққаннан бері осы кезге дейін қазақ тарихын зерттеушілердің назарынан тыс қалған жоқ. Аталмыш монографияның құндылығы – оның қазіргі күнде із-түзсіз жойылып кеткен архив деректері мен автордың өзі ел арасынан тікелей жиылған мағлұматтар негізінде жазылғандығында. Оның ішінде маңыздылығы: құдалық, қалыңмал, жалпы үйленуге байланысты Тәуке ханның әйгілі Жеті жарғысындағы қағидалар сипатталған. Левшиннің еңбегі кісіні жерлеуге, тағы басқа толып жатқан әдет-ғұрыптарға қатысты деректерге толы. Левшиннің еңбегін оның замандастары да және бергі ғалымдар да жоғары бағалаған.
Қазақтың отбасылық қатынастарына арналған біраз материалдар орыс армиясының бас штаб офицерлері А.Майер, К.Красовскийдің шығармаларында келтірілген.
ХІХ ғасырдың 20 жылдарынан басталған қазақтың әдеттік правосы туралы деректерді ел арасынан жинау ісінің ең қомақты нәтижесінде үлкен еңбекті Торғай облысының әскери губернаторы генерал-лейтенант Л.Ф.Баллюзек жариялады. Бұл еңбекке кірген қыруар деректерді губернатордың тапсыруымен қазақ әкімдері мен билері, қазақтың білімді зиялы қауымы жинаған. Бұлардың ішінде ұлтымыздың әдет-ғұрпын өте жақсы білетін штабс-ротмистер сұлтан Седалиннің болуы Баллюзек еңбегінің құндылығын арттыра түседі.
Сол сияқты Сырдария облысының санақ комитетінің төрағасы, атақты Хиуа жорығына қатысқан генерал-майор Н.И.Гродековтың еңбегі жөнінде де айтуға болады. Ол да құжаттарды жаңағы жолмен, яғни қарауындағы қырғыз, парсы, сарт тілдерін жақсы білетін А.И.Вишнегорский деген офицер арқылы жергілікті ауыл ақсақалдарына, ел ағаларына жинаттырды. Жеті ай бойы жүргізілген жұмысты құжаттар көп жиналған. Оны сұрыптап жүйелеп шығуға Н.И.Гродеков бір жылдай уақытын жұмсады.
Патша генералдарының сүзгісінен шыққандығына қарамастан, әрине, бұл еңбектерді ұмытуға болмайды. Олар, сөз жоқ, қолдағы деректермен салыстыра қарасақ, халқымыздың ұлттық дәстүрлерін тереңірек түсінуімізге көмектеседі.
Сондай-ақ діндәрлығы үшін есімі ауызға алынбай ұзақ жылдар бойы оқырмандарға белгісіз болып келген ХІХ-ХХ ғасырлардың тоғысында Тауарих Халоса (Бес тарих) атты еңбек жазып қалдырған тарихшы-этнограф Құрбанғали Халидтың кітабын да айтуға болады. Бұл монографияда қазақтың үйлену тойы, кісіні жерлеу және ұлттық ойын-сауық ерекшеліктері жақсы баяндалған.
ХІХ ғасырға жататын шығармалардың ішінен Лазеревскийдің, Ы.Алтынсариннің, В.Плотниковтың жұмыстарын да ерекше атаған орынды. Оларда құда түсу, үйлену тойы ғұрыптары туралы көптеген қызықты мағлұматтар берілген.
ХХ ғасырдың басында Түркістан өңірінде қазақ халқын этнографиялық тұрғыда зерттеп, төңкеріске дейін ғана жүз отыздай үлкенді-кішілі еңбек жариялаған А.Диваев болатын. Оның шығармаларынан қазақ өмірінің сан алуан жақтары жайында қызықты деректер табылады. Әсіресе үйлену тойы жайында материалдар көп кездеседі.
Кеңес дәуірінде, әсіресе КСРО құлап, Қазақстан егемендік алғаннан кейінгі жылдары халқымыздың салт-дәстүріне қатысты жария көрген еңбектер баршылық. Оларды мазмұнына қарай шартты түрде мынадай топтарға бөлуге болады:
1) Салт-дәстүрдің бірсыпыра түрлерін қамти жазылған көпсалалы еңбектер. Бұлардың қатарына Д.Айдаровтың Дәуір мен дәстүр, С.Кенжетайұлының Қазақтың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары, С.Қалиев, М.Оразов, М.Смаиылов Қазақ халқының салт-дәстүрлері, Казахи. Историко-этнографическое исследование және тағы басқалар жатады.
2) Қайтыс болған кісіне жерлеу ғұрпына байланысты шығармалар. Бұл мәселені А.Жүнісовтың Фәниден бақиға дейін, Т.Нысанбектің Сүйіншіден көңіл айтуға дейін атты жариялымдарынан табамыз.
3) Дін және діни наным-сенімдер туралы жұмыстар. Аталмыш мәселе А.Төлеубековтың Реалисты до исламских ворований в семейной обрядности және До исламские ворования в традиционной свадебной обрядности атты еңбектерде баяндалған.
4) Отбасы және отбасылық қатынастар мәселесін қамтитын шығармалар. Бұл тақырыпты зерттеуде белгілі этнограф Х.Арғынбаев елеулі үлес қосты. Оның Қазақ отбасы деген монографиясы 20-30 жыл бойы ел арасынан. Архивтерден және бұрын соңды баспа жүзін көрген әдеби мұралардан жиналған қыруар этнографиялық деректердің негізінде жазылған тарихи-этнографиялық жұмыс. Монография қазақ отбасының өткені мен бүгінгісін, халқымыздың оған байланысты бай салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарын терең қамтыған. Бұл ңбектің ғылыми танымдылық маңызы, әсіресе, қазіргі қазақ қауымы үшін тәлім-тәрбиелік мәні зор.
5) Қазақтардың өсімдікді емшілікке пайдалану хақында жазылған еңбектер. Осы тақырыпқа Б.Мұқанов Қазақстанның өсімдіктері мен жануарлары, М.Юсупов Табиғат тағдымы, Қазақ емшілігіне ұдайы қолданылатын дәрілер атты кітаптар бағышталған.
Сонымен, әдебиеттерге жасаған қысқаша шолудың өзінен қазақ халқының салт-дәстүріне арналған азды-көпті шығармалардың бар екенін байқаймыз. Алайда олар алдына қойған мақсатына сәйкес республика көлемін қамти жазылған. Осыған байланысты бұл еңбектерде Шығыс Қазақстан облысындағы этнографиялық мағлұматтар аз келтірілген. Сөйтсе де әрбір жаңа жұмыстың бұрын жарияланған шығармаларға сүйене орындалатыны белгілі. Мәселеге осы қырынан келсек, онда жоғарыда көрсетілген әдебиеттер біздің зерттеу жұмысымызға бағыт-бағдар беріп, оның жоспарын жасауда үлкен септігін тигізді.
Тақырыптың мақсаты . Бітіру жұмысымыздың атауы айтып тұрғандай, оның басты мақсаты қазақтардың дәстүрлі әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлерін зерттеу болып табылады. Осы мәселенің мазмұнын ашуда біз қажетті құжаттарды бүкіл Қазақстанды қамти жинамай, өз өлкеміз – Шығыс Қазақстан облысы бойынша, әсіресе Ұлан ауданынан деректерді молырақ келтіруге тырыстық. Әрине, ұлтымыздың сан-алуан әдет-ғұрыптарын зерттеу еңбегімізде түгелдей тәпіштеп жазу мүмкін емес. Сол себептен тақырыпты ықшамдай түсу ниетімен, алдымызға төмендегідей міндеттер қойдық:
-халқымыздың қонақ қабылдап, оны күту рәсімдерін зерделеу;
-тұрмыстық тәрбиенің басты саласы – ұлттық отбасы тәрбиесін ой елегінен өткізу;
-қайтыс болған адамды жерлеу дәстүрін баяндау;
-дәстүрлі халық емшілігін зерттеу.
Бітіру жұмысының дерек көздері. Бітіру жұмысты даярлау барысында бірнеше түпдеректерге сүйендік. Біріншіден, жарияланған әдебиеттерден өзімізге қажет құнды материалдарды іріктеп алдық; екіншіден, республикалық және Шығыс Қазақстан облыстық, аудандық баспасөз беттерінде жарық көрген мақалалардағы маңызды деректерді пайдаландық; үшіншіден, өзім қонақта болған үйлерде, қайтыс болған кісіні жерлеу науқандарында этнографиялық бақылау жұмыстарын жүргіздім; төртіншіден, туған жерім Тарбағатай ауданындағы ауылдарды аралап, 40-қа жуық көпті білетін қариялар мен әжелерге жолығып әңгімелестім, олардың құнды естеліктерін дәптерге түсіріп алдым. Бітіру жұмыс осындай жолдар арқылы жиналған деректердің негізінде жазылды.
Бітіру жұмыстың әдістемелік негізі. Бітіру жұмысты жазуда жетекші этнограф-ғылымдардың бағалы нұсқаулары мен тұжырымдарын және олардың шығарма жазудағы тәсілдерін басшылыққа алсын. Сондай-ақ қолда бар көптеген фактілердің ішінен зерттеу жұмыстың құрылған жоспары мен құрылымына сәйкес іріктеп алып, бір-бірімен салыстру арқылы қызықты да құнды материалдарды сұрыптап алу және басқадай да тәсілдер біздің еңбектің методологиялық негізін құрайды.
Тақырыптың хронологиялық шеңбері. Этнология пәнінің басқалардан бір ерекшелігі халықтардың салт-дәстүрлерін зерттегенде қандай да бір ғасырлар мен жылдарды нақтылы көрсету мүмкін емес. Себебі әдет-ғұрыптар көне дәуірден бері қалыптасатын құбылыс. Әрине, әрбір заман өзінің тарихи, экономикалық және мәдени ерекшеліктеріне қарай оларға өз үлесін қосып отыратын шығар, алайда салт-дәстүрдің негізгі өзегінің сақталып қалатыны да шындық. Демек, тақырыптың мерзімдік уақытын дәл белгілей алмасақ та шамамен шартты түрде бұл еңбек ХІХ ғасырдан бастап қазіргі күнге дейінгі жылдарды қамтиды, - деп мөлшерлейміз.
Жұмыстың жаңалығы жоғарыда айтып кеткеніміздей, бұрын жарық көрген ғылыми еңбектер Қазақстан көлемінде жазылған. Нәтижесінде еліміздің шығыс өлкесіндегі, дәлірек айтсақ Тарбағатай өңірінде жинақталған мол этнографиялық мағлұматтар ғылыми айналымға толық түсе қойған жоқ. Осынын ескертіп өз жұмысымызда осы ауданның деректерін көбірек келтіруді жөн санадық.
Бітіру жұмыстың практикалық маңызы. Бітіру еңбекте келтірілген деректер мен тұжырымдарды университеттегі тарих бөлімінің тсуденттері этнология пәні бойынша жүретін семинар сабақтарында қосымша құрал ретінде пайдалана алады. Сонымен қатар мектептерде оқушылардың ұлттық тәрбиеге баулуда, ата-аналарды балаларын ұлттық отбасы тәрбиесіне үйретуде, тигізер көмегі мол және де халық емшілерінің өз қызметінде қолдануларына болады.
Бітіру жұмыстың құрылымы. Бұл еңбек кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыста дерек берген адамдардың да тізімі келтірілген.
1 ТҰРМЫСТЫҚ ТӘРБИЕГЕ ҚАТЫСТЫ САЛТ-ДӘСТҮРЛЕР
1.1 Амандасу салты
Амандасудың қай халықтың болмасын мәдениетінің алғашқы бетін ашушы қатынасының ең негізгі сыпайылық көрінісі деп көруге болады. Басқа халықтардың амандасу ерекшеліктері сияқты қазақ халқының амандасуында да үлкен ізгіліктің белгісі және өзіндік ережесі бар. Әуелі қария үлкен адамдарға жасы кіші адамдар бұрын сәлем беруге тиісті. Жасы кіші адамдар аға адамдарға сәлем беру үшін сол қолымен кеудесін басып, оң қолымен тымағын алып, кеудесін сәл иіп, оң аяғын ілгері салып, Ассалаумағалайкум! – деп тәжім етіп сәлем береді. Сонда сәлем алып тұрған қария, не аға адамдар сол қолымен кеудесін басып тұрып уағалайқум уа сәлем! – деп оң қолын сәлем берушіге ұсынады.
Жастар оң қолындағы бас киімін басына киіп, оң қолымен қария, не аға адамдардың ұсынған оң қолын алады. Осылайша қол алысады. Амандасу ары қарай жалғасады.
Амандасушылар алма-кезек:
-Дені қарныңыз сау ма
-Басыңыз аман ба
-Малыңыз түгел ме
-Қора-қопсағызың тыныш па?
-Ел іші есен бе? – деген сияқты өз қалауынша амандасу сұрағын жалғастырады.
Келесі жүз ұшырасушы:
-Деніміз сау.
-Басыңыз аман.
-Малымыз түгел.
-Ел іргесі тыныштық (тағы басқа) – деп ризашылықпен жауап қайырады.
-Жауап қайырылған соң келесі кісіге қайтадан аманшлығын сұрап, жағдайымен танысады. Осылайша амандасу аяқталып дидарласу басталады. Егер қария үлкен адам сәлем берсе сәлемін алып (жастар) қайта қайырылып сәлем беруге тиісті. Егер жапан далада, түзде жүрген жастардың қасынан қария, не аға адамдар жанап өтіп бара жатса, жастар қария, аға адамдардан бұрын бұрылып барып сәлем беріп амандасуға тиісті. Аман аяқатала бере жасы кіші адам: Қария, жол болсын! – дейді. Әлей болсын!, өзіңнің де жолың болсын! – деп аға адам жауап қойырады. Қысқаша таныса сөйлеп қоштасады. Ат үстінде жүріп кезігуші адамдар, қол алысуға және қол алыспай амандасуға да болады [5, 16 б].
-Кездесушілер бұрыннан бір-бірмен таныс, көріспегелі көп жылдар өткен болса, аттан түсіп жайғанын отырып танысып болғансоң қоштасып аттанысады.
-Ауылға келген қонақпен ауыл адамдарының амандасуында да ереже бар. Үй сыртына таяп келген үлкен адамға аттан түсіріп алғалы тұрған жасы кіші адам бұрын сәлем беруге тиісті.
-Үй сыртына таяп келген адамның жасы кіші болса, онда үй сыртындағы адамға аттан түспей тұрып бұрын сәлем берген жөн. Ал,сырттан үйге кірген қандай жастың адамы болса да үй ішіндегі отырған адамдарға бұрын сәлем беріп кіруге міндетті.
-Көріспелі көп жыл болған тұрғылас, замандас, құрдас, ағайын, туыс адамдар қауышып амандасады:
Қауышып амандасу ер азаматтар үшін ұлттық амандасуымыздың ең құрметті түріне жатады. Ал, жас жігіттер үшін жәй ғана қол алысу, келесі қолымен арқа, иық қағысып та амандасады.
-Қыз балалар үшін бір-бірін жүгіре барып құшақтай сүйісіп немесе жай қол алысып амандасады. Жастар өз арасына сәлеметсіз бе? Есенсіз бе? Саулық па? Тағы басқа аман түрлерімен амандаса беруіне әбден болады. Халқымыздың ұлттық дәстүрінде келіндері жасы үлкен қайын ата, қайнағанларына және ата-ене, қайнағаларына үйге кіріп амандасқанда, қымыз, шай, ас-су алып бергенде және ата-ене, қайнанағаларының ұсынған қандай бір заттарын ас, тағамдарын алғанда сол аяғын бүгіп үш рет басын иіп сәлемдесіп кішпейілдік, сыйластық ишаратын көрсететін болған. Жалпы ауыл адамдары ұзақтан келген және ұзақ сапарға шыққалы жатқан жолаушыға жиылып барып амандасып, қоштасатын коллективтік жақсы қасиет те мәдениетімізден бекем орын алған.
-Әжелеріміз бен аға жастағы аналарымыз қайтыс болған аруақ орнын жоқтап, ұзатылған қызына қимастық көрсетіп көріс жоқтаулармен де көз жасын төгіп жолаушыны қарсы алып шығарып салады.
-Келген көңіл айтушы жолаушы үшін дүние салғандарға арты қайырлы, топырағы торқа болсын – деп орындағыларға, туыстарына жақсы сөзбен көңілге тоқтау айту, жаңа туған нәресте болса бауы берік болсын жаңа түскен келін болса көпшіл, берекелі болсын айтуға қайткен күнде міндетті. Егер бұл жосынымызға (салтымызға) арнайы ишарат жасалмаса, теңгермеді, тәкаппарлық көрсетті, ескермеді тағы басқа орынды өкпе сайлады. Ауыл адамдары келген жолаушыдан жаңа туған нәресте, жаңаа түскен келінге, сүйінші сұрау көрсетіп көрімдік алу сияқты жақсы дәстүріміз күні бүгінге дейін жақсы жалғасып өз мазмұнынан айырылмай келеді. Әдейілеп ресми түрде уақыт шығарып жолаушылап, қыдырып амандасу халқымыздың арасында бекем орын алды. Ауыл аралап жүргенде, ұзақ жол жүріп бара жатқанда жасы үлкен атамен әжеге бұрылып үйіне түсіп, амандаспай кетсе, үлкен сөгіс қойылып өкпе айтылатын және сол азаматтың үлкенді сыйлауы кем баға жүргендігі, аманға да жарамағандығы сынға алынуға тиіс. Бұдан туатын түсінік- қазақ халқының амандасу салты мазмұны жағынан өте бай екендігін айқын көрсетеді [2, 186 б.].
1.2 Қонақ қабылдап, күту рәсімдері
Ауылға келген қонақты атының мінер жағынан жақындап сәлем беріп амандасып,сол жақ қолымен тізгінінен ұстап тұрып, оң қолымен қолтығынан сүйет аттан түсіреді. Қонақ атына шегініп алыстағансоң, аттың тапта айлын босатып, тізгінін ердің қасына іліп, шылбырынан белбеуге, немесе бөлекше отырғызылған ат ағашқа ілмектеліп байланады.
Аты тарпаң, мінезі шаргез болса алдыңғы аяғын тұсап, несесе шідерлеп қояды. Егер қонатын жағдай болса, аттын ерін алып үйдің оң жағына ішке, немесе жамылтық жауып сыртқа сақтайды.
Ноқта жүгені ермен бірге қойылады.
Қонақтың атын аулдан тым ұзақ емес соны шөп жерге (тұсап өрелеп, немесе шідерлеп, арқандап) отқа қояды. Ертеңіінде таңертең қонаққа атын іздетпей ауыл адамдары немесе қонған үйдің қолғанат балалары, үй иелері әкеліп ерттер дайындайды. Қонаққа қоштасып аттандырушы аттың мінер жағынан атын үркітпей ептеп жанасалап келіп шылбырын шешіп еріне оран тізгінін бос мойнына түсіріп сол қолымен шылбырды ұстап тұрып, оң қолымен қонақтың қолтығынан сүйей аттандырады. Бір-бірімен қоштасады. Осылайша қонақты жолға шығарады.
Аттан түсіріп, үйге кіруге бет алған қонақты сол үйдің жастары мен балалары сәлем беріп, амандасып есік ашып үйге кіргізеді.
Үй ішіндегі әуелі қыз балалар немесе келіндер, сол үйдің балалары жастары жоқ болған жағдайда қай жастағы үй иелері сырмақ жайып, белбеу, тымақ, сырт киімін алып баппен қонақты төрге жайғастырады, Қонақ үйге кіре кебісі болса, оң жаққа шешіп, бүркіті болса оң жаққа орналастырып, басқадай қамшы, қолындағы дүниелерін оң жақтағы бақанның ағашына іліп, үй ішіндегі адамдармен жайлап амандасып төрге жайылған сырмаққа орналасады. Сәлемді сыртта болса әуелі жасы үлкен аға адамдарға, балаларға, жастар бұрын береді. Ал сырттан үйге кіргенде қай жастың адамы болмасын үй ішіндегі адамдарға бұрын сәлем беріп амандасады.
Әуелі қонаққа шай әзірленеді, шайдың тұзы, түсі, қосылатын сүт мөлшері қонақтың пікірімен болуға тиісті. Үй иесінің пікірімен болған жағдайда қария адамдарға әйел, еркек демей, тұзы дәл сәйкескен, бояуы молдау, сүті ден қолсылған, көбірек қайнап жұмсартылған қаймақ, маймен дәмін келтірген болуға тиісті. Ал жас адамдар үшін бұлай дәмдеудің қажеті аз. Шыны, ыдыс, аяқты қайталап жуып тазалап арнаулы орамалмен мүртеді де, әртүрлі тағамдар араластырып –ддастархан жайылады. Шай сүттеліп болғаннан кейін шәйнектің шүмегін қайыруды ұмытпау керек. Себебі шүмек аузында сүт бармаған қара шай, шар, сама тұрғандығы ескеріледі. Қонаққа берілетін қай тамақ болмасын, сол тағамнан бөлек шыныға кішкене құйылып алынып дәмі тексеріліп барып қонаққа құйылады.
Шай шыныға орта құйылады. Егер шай толы құйылса Бәске беріп отырсың ба деп сынайтын жай да болады. Үйде қонақ, басқа сый адамдар отырғанда ыдыс-аяқ, шыны, ожаудың салдырлатуға болмайды. Себебі, (ыдыс-аяқты сылдырлатып шарқылдаған шай, ас құйылса) қонақ үйдегі сый адамдар үй иелері жақтырмай отыр деп көруге тиісті. Қонаққа шай екі қолдап алынып беріледі, үстіне қаратып шыны ұстаған оң қолдың білегіне тигізіп, еңкейіп тұрып ұсынылып беріледі [7, 8 б].
Үй адамдарынан бір адам қозғалмай отырып шай құйып беруге болады. Келесі кезекте қонақ сыбағасына мал сойылған жағдайда (қонақ ұзақтан келсе, келмегі көп уақыт болған болса тағы басқа) жағдайларда сойылатын мал есіктен кіргізіліп союшу малдың мінер жағына бір тізерлеп отырып, немесе еңкейіп түрегеп тұрып екі қолын қойдың мойнынан орап ұстап екі алақанын жайып қонақтан әумин! деп бата тілейді.
Қонақ бата істеуге тиісті. Бата әртүрлі мзмұнда болады. Қарапайым бір мысал келтірсек (көп айтылатын):
Басқа амандық берсін,
Жанға есендік берсін,
Босаға тең болсын,
Пиғыл кең болсын.
Үйден ат кетпесін,
Алдан ас кетпесін.
Кетпес бақыт берсін,
Қайтпас ырыс берсін.
Дәулетің тасып жатсын,
Жасың жүзден асып жатсың – деген сияқты бата береді. Зерек шешен қариялардың айтып кеткен батасын жинастырсақ, әрине бір кітап болар еді.
Малдың басын құбылаға қаратып бауыздайды. Себебі жарық дүниеден кетті деген ұғым береді. Осыайлша мал баппен сойылады, бебежік басқа жіберіліп бауыздалса малдың жаны толық шығар алдында аяғы шешіліп босатылып, аяғын бір-екі серпіту керек. Сонда сойылған малдың еті дәмді, әрі жұмсақ болады, - дейді қариялар. Немесе үш аяғы буылып артқы бір аяғы бос қалуға тиісті.
Малдың терісін айырғанда алдымен төрт сыйрағын буындайды. Алдыңғы екі қолын төске қарай іреп қосады, төстен мойынға қарай іреді. Төстен шапқа қарай іреп барып екі санның іреуін төмен түсіреді, құйрықтың аузын дөңгелетіп ірейді. Ірелген жерлерді кеспей пышақпен шеттеп алып жұдырықпен іреп сары етін теріге жібермей еттен айырып аудандап босатады. Келесі кезекте қойдың басы көсіліп мал ілуге арналған ашаға ілінеді.
Ашаға ілінген соң іреліп әбден оңайлатылған. Қойдың терісі сыпырылады. Етінің қылшығы тазартылады. Есте болатын бір жай – малдыашаға ілер алдында өңеші буылған болу керек. Себебі малды ілгенде өңешінен жын төгілмейді, таза соылады. Малдың ішін жарып алмас бұрын мойыны сырт жағынан көтеріледі. Содан соң екі қолын сөгеді, төс сүйектен төс етті сылып бөледі.
Сойылған малдың өтін жармай ұқыптап алып, түкіріп тастайды. Бұл малымыз әртүрлі індет, шығаннан аман болсын деген ұғым білдіреді, жүрек соғар, төс, төс шеміршекті босағаға жапсырады, бұл сол босағадан қой жұрнағы үзілмесін деген ұғыс береді.
Осы шаруалар біткеннен кейін шаптың екі санға түйіліскен жерінен төстің етегі дөңгеленіп ойылып қабырғалардың етегін қуалай төмен түсіріледі. Осылайша ішек-қарын алынады. Ет мүше мүшесімен боршаланып жілік, жілікке арнаулы етімен бөлінеді. Алынуға тиісті барлық 40-тан аса бездер алынады. Оылайша жәркемделіп дайын болған етті кез келген қонақтың жасы, жолы, аз көбіне қарап кәделі қонақасын асып береді. Жасы үлкен, ақсақал, қарияларға бас, жамбас қоспасымен, орта жастағылар мен күйеу, келіндерге асық жілік, төс сүйек, тағ басқа жілдіктер арнаулы ережелері бойынша әзірленеді.
Ет, тамақ жердің алдында қонақ қолына су құйылады. Су құйғанда құманды оң қолға ұстап, орамалды сол иыққа іліп, елегенді сол қолмен жағалата қозғап құйған дұрыс.
Су құйған жастарға ықылас беріледі. Сулық беріп, қолдары құрғатылады. Дастархан жайылып, бас тартылады, бастың құйқасы күйгізілмей бүтін үйітілген болуға тиісті. Егер күйген болса қонақ сөгеді. Бастың тұмсығы қонаққа қаратылып, кеужерінің үстінен ұзынан және көлденеңінен тілінген болу шарт.
Ұзынынан созылған біздің жол,
Көлденеңінен түскен сіздің жол.
Әлемді, дүниені адам баспен жетелейді, деген ұғыммен бастартылады.
Күнен, айдан, жылдан басаман болсын! – деген тілекті де білдіреді. Осылайша қонақ үй месінің мегзеуімен бата істейді, бұған да бір мысал келтуруге болады.
Әуелі тәңір бәрін берсін,
Бәрін берсе,
Қыста берсе,
Қыспай берсін.
Жазда берсін, Жазда берсе,
Жазбай берсін,
Күзде берсін,
Күзде берсе,
Үзбей берсін,
Көктем берсін
Көктем берсе,
Көптен берсін – деген сияқты сан қилы баталар беріледі. Осылайшаа қонақ ағасы бас алады, оң езуін кеіп өзі ауыз тиіп, одан басқа үй адамдарына түгел ауыз тигізеді. Немесе төргі табақтағы адамдарға ауыз тигізіп, басты басқаға ұсынуға да, үй иесіне беруге де боады. Осылайша қонақтар ас ішіп болған соң қолға майын тазарту үшін майлық орамал беріледі. Ауыз сүртетін орамал бөлек ұсынылады.
Майлық, сулық, ауыз сүртетін орамал бөлек болады. Соңында су қайта құйылып, ықылас істеліп дастархан жиылады. Қонақтарға төсек салынып, жайлы дем алуына мүмкіндік жасалады. Қазақтың салтында қонаққы арналған көрпе-жастық басқа бұйымдар бөлек дайындалған болуға тиіс.
Есте болатын жайт- қонақтың тымағы, сырт киімі ашаға ілініп дерге тасталмаған болуға тиісті. Қонақ киінгенде киімдері сол үйдің қай бір адамдары алып берген болуы шарт.
Адамдар үйге орналастыруда да үлкен ереже бар. Киіз үйдің ішін әуелі төр жақ, қазан жақ, оң жақ, босаға жақ деп төртке бөледі.
Торқалы той, топырақты өлім тағы басқа жиындарда адамдар үйге көп мөлшерде орналасуға тура келсе, оларды белгілі ереже бойынша үй иелері, немесе туыстар арасындағы әдейі тағайындалған даяшылық жасайтын адамдар басшылық етіп реттеп отырады. Мұндай жиынға көбінде бір рудың, бір атаның ұрпағы жиналатын болғандықтан немесе оларға құда-құдандал, жиен, нағашы сияқты ілік, адамдар ортақтас болатындықтан үйге орналасушы адамдар арасыннан да, жасы, жолына қарап, бір-біріне арнайы орын ұсынып орналасады. Дейтұрғанмен халқымыздың салтында төрдік қақбасын (ортасына) ең жасы үлкен қария адамдар орналасады да оң жақ босағаға қарай жасы үлкен, кішісіне сай әйел адамдар орналасуға тиісті. Егер ерлер мен әйелдер бөлек үйлерге орналасса төрдің қақ ортасына ең жасы үлкен қариялар орналасып барып, екі жақ босағаға жасының үлкен, кішілігі ескеріліп барып орналасады. Жастарға көбінде босаға жақтан, от басының маңайына таман, есіктің кіре берісі төңірегінен орын беріледі. Егер мүмкіндік болған жағдайда жастар мен балалары да бөлек үйде қабылданады. Бұлар да жастарының үлкендігіне сәйкес орналасуға тиісті.
Адамдарды үйге көп мөлшерде орналастырғанда, олардың қолына су құюға, табақ тартып, дастархан жайып, ас, су беруге бөгет болмайтындай белгілі кеңістіктер қалтырылуға тиісті. Үйдегі адамдарға дастархан жайып, ас, су беріп, табақ тартқанда, әуелі төрде отырған қарияларға бұрын тартылады да келесі кезекте екі босағаға қарай қажетті дастархандар рет-ретімен жайылады. Ал қолға су құйғанда қазан жақ босағадағы ең шеткі кісіден бастап құйып төрді айналып соңында оң жақ босағада отырған адамдардың қолына су құйып аяқтайды.
Ет жеп болған соң сорпа бергенде төргі қариялардан бастап екі босағаға қарай жарыстыра береді. Бір адамның ішпеген сорпасына қайта сорпа құйып келесі адамдарға ұсынуға болмайды. Кісі басына бөлек шыныға құйылып берілуі тиіс. Табақ тартқанда бір табаққа 5-8 адамға дейін қарауға болады. Ал, әйелдердің алдына тартылған етті ер азаматтар кесіп бергені оңтайлы келеді. Тартылатын табақ басына 1-2 пышақ салынады. 70-90 басты киіз үйлерге 40-60 дейін адам орналасуға мүмкіндік бар. Адамдарды үйге кіргізгенде, шығарғанда балалар, жастар есік ашып беруге міндетті [14, 18 б].
1.3 Ұлттық отбасы тәрбиесі
Әрбір қазақ отбасының ұлттық өз ерекшелігіне сәйкесіп қалыптасқан әдет-ғұрып салты болады. Дейтұрғанмен қай отбасында да болмасын ортақ қалыптасатын әдет, ғұрып, салт-сана жоқ емес. Басқа тақырыптарда берліген кейбір материалдарды мұнда қабаттастырмай қысқаша белгілеп көрсетейік. Қазақ отбасында 5-тен төмен емесадам өмір сүреді де сол отбасыға түтін иесі (ер азаматы) басшылық етеді. Отбасы басшылығы негізінен отбасы тәрбиесі және шаруашылығы мен экономикалық есбеіне негізделеді. Әуелі тәрбие негізін алып көрейік. Балалары әке-шешесі, ұлы атасы, әжелері мен ағалары жеңгелерінің атын тура атамайды, қосымша қойған (әке, шеше, ағай, тәте, көке, әже, ата тағы басқа) аттары болады. Әке-шешесінің өзі балаларының атын еркелетіп, өзгертіп қосымша атпен шақырады. Көрші, көрші отырған ауыл адамдарының атын да әке-шешесінің аға, бауыр, туған-туыстарының атын түгелдей атамайды. Өйтсе қазақта ат тергеуші тек келін, күйеу ғана емес, бір отбасының барлық мүшелері түгелдей тергейтін инабаттылықтың жақсы ізеті сақталынған. Жасы кіші адамдар мейлі балалар да өзінен үлкен, аға, қария адамдар мен жасы үлкен балалардың алдынан кесіп өтпейді. Олардың бас жағына отырмайды, аяғына, соңына отарыд. Үйге кіргенде, шыққанда ең кішісі есік ашады, ең соңында кіреді. Отбасы ішіндегі қай бір шаруаға ең йуелі жасы кішісінен бастап қозғалуға тиісті. Жатарда төсек салу, таңертең үй-ішін жинауды, көбіне келіндер, сол отбасыдағы балалар атқарады. Мініс атты отқа қою, маңертең ат әкеліп ерттеу, мал жаю қатарлы ауыр шаруаларды ұл балалар атқарады. Отбасы мүшелері бірі бірін ренжітпейді, қандай бір бұзақылық шықса ортаға салып талқылайды, екінші рет қайталамау қатаң ескертіледі. Осындай ұлттық әдептілік тәрбиесі ғасырдан ғасырға жалғасып күні бүгнге дейін кең құлаш жайып өмір сүруде. Қонаққа жастархан жасау, кәделі жілігін жас ерекшелігі, жол жорасына сай, болуға тиісті қоспасы құрамымен асып беру, шай, ас суының дәмін келтіріп қонақ көңілінен, әке-шешесінің көңілінен шығу , асау үйрету,қой қырқу, күзем алу, үй тігу, түйеге жүк арту сияқты ыспарлыққа тәрбиелеудің тамаша үлгілері тарихымызда отбасында жақсы сақталған. Ауыз әдебиетіндегі халық ертегілері жырлар, жұмбқ, жаңылтпаш, сыңсу, жоқтау, жарапазан, батагерлік, беташар айту, ұлттық ойындарын ойнау, домбыра, шаңқобыз, қобыз, сыбызғы тағы басқа ұлттық музыкалармен әуестену сияқты таланттылыққа баулуы дүние жүзіне таныларлықтай отбасындағы мәдениетіміздің өзегі болған. Отбасы тәрбиесіндегі алтын, күміс, ұстайтын зергерлік, ағаш оятын, қайыс илеп, өрме өретін, ою, өрнектер ойып, кестелеп сыритын тағы басқа шеберліккке тәрбиелеуді тарихта қай елдің болмасын музейінің төрінен орын алған, әлемге аты шыққан даңққа ұлтымыздың қолын жеткізген [33, 96 б].
Қыз қуар, тиын ілу, көк лақ тарту, мүше алып қашу, құралайдың көзінен ататын мергенін, құсбегін айтыс ақынын, күрес палуанын етіп тәрбиелеуі әр отбасы ұл мен қызын құрыш білек, құдірет атасы, әлемге аты шыққан арыс пен жарыстық сайыс куәгері болудың негізі болған. Қыз балалар шашын сала болғызып өруі табиғаттан, тағдырдан жаратқан өз нұрымен ешбңр жасандысыз тұлғасымен сәнді көрінуі, неке қию тойына дейін ананың ақ алақанында өсіп, өмір мектебін өз үйінен туысқан кіршіксіз таза арлы болуы, бес уақ дәрет сындырып, өтірік, қайбат айтудан, ұрлық пен зорлықтан, қаскүнемдіктен (тағы басқа) өмірдің теріс ағымдарынан басын, оңашалай, арашалай білетін болдырып тәрбиелеуі, нағыз иманды қазақ етіп тәрбиелеудің куәсі болған. Қазақ отбасы жатар алдында қайткен күнде үй ішін тазалап күл, қоқыс қондырмайды, ас, су құйылған ыдыстардың, піскен тағамдардың бетін ашық тастамайды. Ас ішкенде жерге төкпей, түсірмей түгел ысырапсыз ішеді. Жерге бір жапырақ нанды былай қойғанда бір түйір бидай, күріш тастауға болмады. Құранды аяқпен басып тұрып, жерге түскен нанды алып жеуге болады – деген өсиет осының айғағы.
Сұйықты қуып келе жатқандай сылқылдатып жұтуға, қою тамақты шылпылдатып қатты шайнауға болмайтындығына дейін ескертілетіндігі қазақ халқының ұлттық тәрбиесінің мазмұны өте терең жатқандығын аңғартады. Күнделікті күл-қоқысын 100 м-ден ары ұзаққа төгуі, отын, суын үйден 50 м-ден ары алыс орналастыруы, көшкенде жұртын тазалап, құлаған қашасын жиып, қорасын ойып, қиын жинап, күлін үйіп көшетіндігі, қыстауын, жайлауын, күзеуін өзара келісіп бөліспей бірі-біріне қанаттас тату-тәтті пайдаланып келуі, партиясыз, әкімшіліксіз атқарылып келген береке бірлік куәсі. Ұрпақтарымыз жақсылық атаулының барлығын өз отбасынан, халық қалаулыларының күнделікті бетпе-бет, қолма-қол үйреніп келеді. Әрбір отбасы алты қанат ақ ордадан бастап, үй жиһаздарын, бүкіл киім-кешек, құралдары, ас, су тағамдары, бес түлік малдың бағым-күтімі, отбасы мүшелерінің шағын қол өнері, ұзақ жылдар бойы көшепелі өмір сүріп, дәурен береке бірлікке дейін көтерілгендігі.
Дүние жүзіндегі қай халықтан да кем түспейтін ұлттық мәдениетімізге, әдебиетімізге, тілімізге, экономикамызға, дінімізге, әдет-ғұрып, салтһсана дәстүрімізге, еріксіз табынамыз, қадірлеп қастерлейміз. Сөйтуге де тиіспіз.
Қыз өссе елдің көркі, өмір айнасы, тұрмыс желісі, махаббат гүлі – деп халқымыз бекер айтпаған. Тұлғалы деме, сымбатты көрік, әсем ән, салиқалы мінез, сыңғырлаған үн назды күлкі, ақ тілек, мөлдір махаббат тек қыздар үшін тағдырдан жаратқан ерекше қасиет емеспе. Сондықтан да қыз бала өнегесі бір үйлі жан, бір ауыл, бір рудың ғана емес бүкіл жұршылық, ел міндеті болса керек. Қыз бала келешек өмір ұйытқысы тәрбиесінің барлық элементтері мен дағдыларын игерген болуға тиісті. Әрине, бұл жұртшылық бөліп көтерісетін ауыр жүк. Халқымыз қыз баланы әйел бала деп атап келді. Бұл атаудың да өзіндік тәрбиелік мәні, сыры ар десек артық айтқандық емес. Бала кезінде қыздың бәрі жақсы, ал нашар ана қайдан шығады?! Әрине, бұл сауалға жауап беру кімге болса да тимейтіндігі шыққанға дейінгі атауы болса әйел бүкіл өмірінің аты істептес.
Халық айтса, қалт айтпайды. Қыз бала деуден гөрі әйел бала деу сынайы әрі мәнді атау сияқты. Бүгін бала болғанмен ертең ана – деген ұғымды бала жасынан дұрыс қалыптастырып, келешегін күнілгері, ұғынған түрде ойластыруға өнерден, талаптан, өмір, тұрмыс іскерлігінен кенже қалмауына баулудың тәсілдері осы атаудан басталатын болса керек. Әйел баланы жат жұртқа жаралған өз үйіне, аулына қонақ бала деп көруі де мазмұны жағынан ұтымды пікір деп көруге болады. Әрине өмірде бұл да шындық. Сондықтан халқымыз әйел баланы жат жұртқа бармас бұрын өмір мектебін оқытады. Әйел бала әуелі сіз деп сыпайы қатынасудан үйге келген адамға үй адамдарынан бұрын тұрып сырмақ жаю, ерте тұрып түндік ашу, от жағу, үй адамдарының соңында жату, әр бір іске бұрын ұмтылу басқаға көмекші болуды қалаудан өз инабатын бастайды. Егер олақ болса, қолына оймақ ілмес, салақ болса олақтан салақ жаман, мінезі аса шарқая болса шаңды аяқ, иіс алмас өте баяу мінезді, қозғалысы сылбыр болса салпы аяқ атануының да өмірде үлкен маңызы бар. Үлкенге серік күш-қуат, кішіге жәрдемші, қамқоршы, кеңесті, іске баулушы, өз өмірінің иесі болу қыз баланың міндеті. Ержеткен қыз баланың төсегі. Киімі, қобди, кебежесі бөлек болады. Қыз баланы шешесі және жеңгелері тәрбиелейді. Әкесі, ер ағалары үшін қыз баланың жан дүниесі, сыр-сипаты құпия болады. Бұл үлкен инабаттылық. Бірақ қыз тәрбиелейтін ана мен жеңгенің ықпалы қандай, іс өнегесі, қызына тәрбие берерліктей ме жоқ па дегенге де байланысты. Зерек, ақылды қыз бала болса өмірден, басқа жақсы адамдардың өмірінен өз бетімен үйреніп те кетеді. Шеше мен жеңгенің өзін тәрбиелеп келген қазақ қызы жоқ емес. Қыз бала әуелі ақылды болуы шарт. Жақсы, жаманды бүгінгі мен ертеңді, дос пен дұшпанды, бар мен жоқты, аз бен көпті, білімді мен білімсіз тағы басқа өз басымен, өз санасымен қорыта білетін ақылды болса, зиынды болу деген сөз өзін-өзі ұстай білу жаттық болудеген сөз. Ал зиынды болса ибағатты болады. Басқаны сыйлай біледі деген ұғым туады. Сонда барып ілтипатты, зиынды, беделді, бір сөзбен айтқанда басқаға өзін сыйлатабілетін туған жердің өскен елдің қадірлі азаматы болып өседі. Қыз шебер болу керек. Мұны өмір өзі тақауырлап отыр. Мері илейтін, жүн түтіп шудалайтын, жіп есіп иіретін, жиек бастырып, сабын бұлғайтын, сызу сызатын, ою оятын, кесте тігетін болса он саусағынан өнер тамған шебер қыз атанады.
Үшіншіде, ыспар болу дұрыс. Дәмді ас пісіретін, үй шаруасын толық игерген, қонақ жай, сүттен ақ тағамдарды жасай алатын, мал сауатын, дастархан жасайтын, қазақтың тұрмыс-салт дәстүрлерін негізінен игерген өмір жетекшісі бола білу керек.
Төртіншіде, талантты болған дұрыс. Қазақтың ауыз әдебиеті, жыр жоқтау, айтыс, қара өлеңдерін жаттау, мазмұнын түсіну, домбыра, қобыз тарта білу, алты бақан, шыт тастау, тоғыз құмалақ тағы басқа ойындарды игерсе, дұрыс киініп таранған, таза, көрікті, кілпияз болса, әрине, кімді болса да тамсандырады. Қыз өссе, елдің көркі деген қазақтың ата сөзіне ие болғаны сол. Біз осыны аңсаймыз. Осы жағынан қалыс қалып келгенімізді несіне жасырамыз. Таза, пәк арымен, шынайы ожданы мен шын сүйген, аңсап күткен өмірлік жолдасын тауып табысқан қызды өмірдегі нағыз өнегелі қыз деп көреміз. Мұның барлығын игермеді деген күннің өзінде халқымыздың әдет-ғұрып, салт-санасын игерген, басқаға тәрбиеші боларлықтай қатардағы азамат болса өмірде кем баға болмайды.
Халқымыз ұлдар тәрбиесіне де ерекше мән беріп келді. Әке көрген оқ жонар, шеше көрген тон пішер дегендей ұл балаларды әкесі, ағасы, жездесі тәрбиелеп келді, анамыз, әпеке, жеңгеміз де бұл істен қалыс қалған жоқ.
Халқымыз тарихында көбінде ұлдар, ер азаматтар ат үстінде болды. Ұлдарға әуелі мал жаюдан бастап үйретті. Малды ерте өргізу саулатып қо бермей алдын кес-кестеп тоқтатып жаю, шалқар түске дейін жусатпауды тапсыратын. Қойды бытыратын қоя бермей, жиын қайрады. Малдың іші өскенде жақынға қайырады деген сияқты, тағы басқа көптеген үлкендер нақылдары мен мал бағудың әдіс-тәсілдерін бала басы білуші еді. Малдың көзіндені ноғала, жылқының нокаласы, аттан ыстығын шығару үшін аяғының күре тамырынан қан алу, мал пішу, қой қырқу, мал тоғыту, мал сою, түйе шомдау, түйеге жүк арту, ер-тұрман әзірлеу, айыл, қамшы өру, сіреден таспа тілу, дүген, ноқта, шідер түю, қайыс илеу, мал шамалау, асау үйрету, үй тігу, жығу,м міне, осының барлығын бір үйдегі барлық ер балалар түгел игеретін. Міне, осындай жеткіншектер ұға алмай, мүлде сырт қалып жатыр. Халық ауыз әдебиет түрлері, жыр дастан, жар-жар, арнау, толғау, жоқтау, қара өлең, бата, беташар, жарапазан айту, жаңылтпаш жұмбақ өлеңдері өмірден ғайып болып отыр. Тек елес бар. Ағаштан ойып жасалатын ою, өрнек, саптыаяқ, аяқ, табақ, астау, ожау, келі, келсап, піспек, кебеже, қобди жасаушылар 1000-нан біреу десек те көп болуы мүмкін. Күміс түйме, құйма, білезік, жүзік, ай түйреуіш, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
РЕСПУБЛИКАЛЫҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚАЗЫНАЛЫҚ КӘСІПОРЫН
С.АМАНЖОЛОВ АТЫНДАҒЫ ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТ
ҚҰҚЫҚ ЖӘНЕ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР ФАКУЛЬТЕТІ
Мемлекеттік-құқықтық пәндер және
халықаралық қатынастар кафедрасы
Қазақстан және шетелдер тарихы кафедрасы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ДӘСТҮРЛІ ӘДЕТ - ҒҰРЫПТАРЫ
Өскемен, 2006
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 ТҰРМЫСТЫҚ ТӘРБИЕГЕ ҚАТЫСТЫ САЛТ-ДӘСТҮРЛЕР ... ... ... ..10
1.1 Амандасу салты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.2 Қонақ қабылдап, күту рәсімдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1.3 Ұлттық отбасы тәрбиесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
2 АДАМДЫ ЖЕРЛЕУ ДӘСТҮРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.1 Кісі өлімі және оны естірту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.2 Сүйекті жерлеу және аза тұту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
3 ДӘСТҮРЛІ ХАЛЫҚ ЕМШІЛІГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40.
3.1 Сенім-нанымдарға негізделген емдеушілік ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...40
3.2 Шөптер мен ағаштарды емдікке пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .43.
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
ДЕРЕК БЕРГЕН АДАМДАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Ғалымдардың пайымдауынша, қазақ халқының арғы тегі өзінің тамырларымен сонау қола дәуіріне кетеді. Содан бергі өткен төрт мыңдай жылдың аясында көшпенді өмір кешкен халқымыз сол тіршілікке сәйкес алуан түрлі салт-дәстүрлерді қалыптастыра білді және оларды атадан балаға, ұрпақтан-ұрпаққа мирас етіп қалдырып отырды. Кеңес заманына дейін сол әдет-ғұрыптарды қаз-қалпында сақтап келді десек артық айтпайтын шығармыз. Алайда мұндай құбылыстан қызыл империя үстемдік құрып тұрған кезеңде айырылып қала жаздаған. Бұрынғы ата дәстүрімізге ескіліктің сарқыны деп үрке қарадық, жастарды басқаша, яғни жаңа қоғам –коммунизм рухына тәрбиелейміз – мыс деп даурықтық, осы бағытта жүргізілген шаралар нәтижесін берді: Мазмұны жағынан –социалистік, формасы жағынан-ұлттық мәдениет қалыптастырдық-мыс, -деп жар салдық. Шын мәнінде осындай мәдениет орнаған жоқ еді. Рас, социализм қоғамында жағдайымыз өте мүшкіл болған еді деп айту қисынсыз әрине, ол шақта да әсіресе мәдени құрылыста қолымыз жеткен табыстар (оқу-ағарту ішінде тағы басқа) баршылық. Сонымен қатар, орталығы Москва болған коммунистер үкіметінің елді орыстандыру секілді зымиян саясатының барысында халқымыздың көпшілігінің дінінен айырылғаны, ана тілімізді ұмытқаны, ұлттық дәстүрімізге қайшы келетін халықтардың белең алғаны, сол заманда өмір сүрген ұрпақтың дені ғасырлар қойнауынан жеткен әдет-ғұрыптардан қол үзгені де тарихи шындық. Ал мәдениетінен, тілінен, дінінен, салт-дәстүрінен айырылған халықтың ұлт ретінде жойылып кететіні өзінен-өзі түсінікті. Коммунистер елімізді осындай дәрежеге жеткізуге біртіндеп әкеле жатты... КСРО-ның құлауының арқасында мұндай бұлыңғыр болашақтан құтылдық. Қазақстан егемендігін алған күннен бастап Президентіміз бен үкіметіміз сөніп бара жатқан мәдениетімізді қайта жаңғыртуды басты мақсат етіп қойды. Дербес мемлекет болған он жылдан астам уақыттың ішінде бұл бағытта қыруар шаралар атқарылып келеді. Осыған орай ұлтымыздың салт-дәстүрінің, озығы мен тозығын айыра сараптап, халық кәдесіне жаратуға талпыну бүгінгі зиялы қауымның қасиетті борышы болып саналады. Демек, қазақтардың ежелден қалыптасқан әдет-ғұрыптарын тереңірек зерттеп, оның тиімді жақтарын ел арасында насихаттаудың келешек ұрпақты тәрбиелеудегі маңызы зор.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Нақты бір халықтың бүкіл болмысын танып, түсінуге қызығушылық қай кезде де болған. Көшпенділердің де мәдени өмірін зертеушілік бастауын ежелгі дәуірден алады. Қазақ даласында ертеде мекен еткен соң, үйсін, қаңғлы, ғұн, түрік тайпаларының тұрмыс-салты туралы маңызды деректерді көрші жатқан иран, грек, араб және қытайдың жазбаша ескерткіштерінен табамыз. Ал монғол заманында өмір мүрген еуропа саяхатшылары Плано Кармени, Гильмон Рубрик, Марио Поло және парсы ғалымы Рашид-ад-Дин еңбектерінде де Ұлы Даланы мекен еткен халықтардың салт-дәстүрі мен әдет-ғұрыптары жөнінде құнды материалдар сақталып қалған. Содан бергі ғасырларда да ғұмыр кешкен ғалымдардың ішінде көшпенділер мәдениетіне арнап қалам тартқандар баршылық. Біз осы зерттеушілердің барлығының еңбектеріне тоқталмай, ХІХ ғасырдан кейінгі уақытта жарияланған шығармалардың бәріне болмаса да кейбіреулеріне шолу жасауды жөн көрдік.
Қазақ халқын этнографиялық тұрғыдан зерттеудің үлгісін бірінші рет жасаған орыс ғалымы А.Левшин еді. Ол 1832 жылы өзінің Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсакских орд и степей атты үш томдық еңбегін жариялады. Бұл жұмыс баспадан шыққаннан бері осы кезге дейін қазақ тарихын зерттеушілердің назарынан тыс қалған жоқ. Аталмыш монографияның құндылығы – оның қазіргі күнде із-түзсіз жойылып кеткен архив деректері мен автордың өзі ел арасынан тікелей жиылған мағлұматтар негізінде жазылғандығында. Оның ішінде маңыздылығы: құдалық, қалыңмал, жалпы үйленуге байланысты Тәуке ханның әйгілі Жеті жарғысындағы қағидалар сипатталған. Левшиннің еңбегі кісіні жерлеуге, тағы басқа толып жатқан әдет-ғұрыптарға қатысты деректерге толы. Левшиннің еңбегін оның замандастары да және бергі ғалымдар да жоғары бағалаған.
Қазақтың отбасылық қатынастарына арналған біраз материалдар орыс армиясының бас штаб офицерлері А.Майер, К.Красовскийдің шығармаларында келтірілген.
ХІХ ғасырдың 20 жылдарынан басталған қазақтың әдеттік правосы туралы деректерді ел арасынан жинау ісінің ең қомақты нәтижесінде үлкен еңбекті Торғай облысының әскери губернаторы генерал-лейтенант Л.Ф.Баллюзек жариялады. Бұл еңбекке кірген қыруар деректерді губернатордың тапсыруымен қазақ әкімдері мен билері, қазақтың білімді зиялы қауымы жинаған. Бұлардың ішінде ұлтымыздың әдет-ғұрпын өте жақсы білетін штабс-ротмистер сұлтан Седалиннің болуы Баллюзек еңбегінің құндылығын арттыра түседі.
Сол сияқты Сырдария облысының санақ комитетінің төрағасы, атақты Хиуа жорығына қатысқан генерал-майор Н.И.Гродековтың еңбегі жөнінде де айтуға болады. Ол да құжаттарды жаңағы жолмен, яғни қарауындағы қырғыз, парсы, сарт тілдерін жақсы білетін А.И.Вишнегорский деген офицер арқылы жергілікті ауыл ақсақалдарына, ел ағаларына жинаттырды. Жеті ай бойы жүргізілген жұмысты құжаттар көп жиналған. Оны сұрыптап жүйелеп шығуға Н.И.Гродеков бір жылдай уақытын жұмсады.
Патша генералдарының сүзгісінен шыққандығына қарамастан, әрине, бұл еңбектерді ұмытуға болмайды. Олар, сөз жоқ, қолдағы деректермен салыстыра қарасақ, халқымыздың ұлттық дәстүрлерін тереңірек түсінуімізге көмектеседі.
Сондай-ақ діндәрлығы үшін есімі ауызға алынбай ұзақ жылдар бойы оқырмандарға белгісіз болып келген ХІХ-ХХ ғасырлардың тоғысында Тауарих Халоса (Бес тарих) атты еңбек жазып қалдырған тарихшы-этнограф Құрбанғали Халидтың кітабын да айтуға болады. Бұл монографияда қазақтың үйлену тойы, кісіні жерлеу және ұлттық ойын-сауық ерекшеліктері жақсы баяндалған.
ХІХ ғасырға жататын шығармалардың ішінен Лазеревскийдің, Ы.Алтынсариннің, В.Плотниковтың жұмыстарын да ерекше атаған орынды. Оларда құда түсу, үйлену тойы ғұрыптары туралы көптеген қызықты мағлұматтар берілген.
ХХ ғасырдың басында Түркістан өңірінде қазақ халқын этнографиялық тұрғыда зерттеп, төңкеріске дейін ғана жүз отыздай үлкенді-кішілі еңбек жариялаған А.Диваев болатын. Оның шығармаларынан қазақ өмірінің сан алуан жақтары жайында қызықты деректер табылады. Әсіресе үйлену тойы жайында материалдар көп кездеседі.
Кеңес дәуірінде, әсіресе КСРО құлап, Қазақстан егемендік алғаннан кейінгі жылдары халқымыздың салт-дәстүріне қатысты жария көрген еңбектер баршылық. Оларды мазмұнына қарай шартты түрде мынадай топтарға бөлуге болады:
1) Салт-дәстүрдің бірсыпыра түрлерін қамти жазылған көпсалалы еңбектер. Бұлардың қатарына Д.Айдаровтың Дәуір мен дәстүр, С.Кенжетайұлының Қазақтың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары, С.Қалиев, М.Оразов, М.Смаиылов Қазақ халқының салт-дәстүрлері, Казахи. Историко-этнографическое исследование және тағы басқалар жатады.
2) Қайтыс болған кісіне жерлеу ғұрпына байланысты шығармалар. Бұл мәселені А.Жүнісовтың Фәниден бақиға дейін, Т.Нысанбектің Сүйіншіден көңіл айтуға дейін атты жариялымдарынан табамыз.
3) Дін және діни наным-сенімдер туралы жұмыстар. Аталмыш мәселе А.Төлеубековтың Реалисты до исламских ворований в семейной обрядности және До исламские ворования в традиционной свадебной обрядности атты еңбектерде баяндалған.
4) Отбасы және отбасылық қатынастар мәселесін қамтитын шығармалар. Бұл тақырыпты зерттеуде белгілі этнограф Х.Арғынбаев елеулі үлес қосты. Оның Қазақ отбасы деген монографиясы 20-30 жыл бойы ел арасынан. Архивтерден және бұрын соңды баспа жүзін көрген әдеби мұралардан жиналған қыруар этнографиялық деректердің негізінде жазылған тарихи-этнографиялық жұмыс. Монография қазақ отбасының өткені мен бүгінгісін, халқымыздың оған байланысты бай салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарын терең қамтыған. Бұл ңбектің ғылыми танымдылық маңызы, әсіресе, қазіргі қазақ қауымы үшін тәлім-тәрбиелік мәні зор.
5) Қазақтардың өсімдікді емшілікке пайдалану хақында жазылған еңбектер. Осы тақырыпқа Б.Мұқанов Қазақстанның өсімдіктері мен жануарлары, М.Юсупов Табиғат тағдымы, Қазақ емшілігіне ұдайы қолданылатын дәрілер атты кітаптар бағышталған.
Сонымен, әдебиеттерге жасаған қысқаша шолудың өзінен қазақ халқының салт-дәстүріне арналған азды-көпті шығармалардың бар екенін байқаймыз. Алайда олар алдына қойған мақсатына сәйкес республика көлемін қамти жазылған. Осыған байланысты бұл еңбектерде Шығыс Қазақстан облысындағы этнографиялық мағлұматтар аз келтірілген. Сөйтсе де әрбір жаңа жұмыстың бұрын жарияланған шығармаларға сүйене орындалатыны белгілі. Мәселеге осы қырынан келсек, онда жоғарыда көрсетілген әдебиеттер біздің зерттеу жұмысымызға бағыт-бағдар беріп, оның жоспарын жасауда үлкен септігін тигізді.
Тақырыптың мақсаты . Бітіру жұмысымыздың атауы айтып тұрғандай, оның басты мақсаты қазақтардың дәстүрлі әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлерін зерттеу болып табылады. Осы мәселенің мазмұнын ашуда біз қажетті құжаттарды бүкіл Қазақстанды қамти жинамай, өз өлкеміз – Шығыс Қазақстан облысы бойынша, әсіресе Ұлан ауданынан деректерді молырақ келтіруге тырыстық. Әрине, ұлтымыздың сан-алуан әдет-ғұрыптарын зерттеу еңбегімізде түгелдей тәпіштеп жазу мүмкін емес. Сол себептен тақырыпты ықшамдай түсу ниетімен, алдымызға төмендегідей міндеттер қойдық:
-халқымыздың қонақ қабылдап, оны күту рәсімдерін зерделеу;
-тұрмыстық тәрбиенің басты саласы – ұлттық отбасы тәрбиесін ой елегінен өткізу;
-қайтыс болған адамды жерлеу дәстүрін баяндау;
-дәстүрлі халық емшілігін зерттеу.
Бітіру жұмысының дерек көздері. Бітіру жұмысты даярлау барысында бірнеше түпдеректерге сүйендік. Біріншіден, жарияланған әдебиеттерден өзімізге қажет құнды материалдарды іріктеп алдық; екіншіден, республикалық және Шығыс Қазақстан облыстық, аудандық баспасөз беттерінде жарық көрген мақалалардағы маңызды деректерді пайдаландық; үшіншіден, өзім қонақта болған үйлерде, қайтыс болған кісіні жерлеу науқандарында этнографиялық бақылау жұмыстарын жүргіздім; төртіншіден, туған жерім Тарбағатай ауданындағы ауылдарды аралап, 40-қа жуық көпті білетін қариялар мен әжелерге жолығып әңгімелестім, олардың құнды естеліктерін дәптерге түсіріп алдым. Бітіру жұмыс осындай жолдар арқылы жиналған деректердің негізінде жазылды.
Бітіру жұмыстың әдістемелік негізі. Бітіру жұмысты жазуда жетекші этнограф-ғылымдардың бағалы нұсқаулары мен тұжырымдарын және олардың шығарма жазудағы тәсілдерін басшылыққа алсын. Сондай-ақ қолда бар көптеген фактілердің ішінен зерттеу жұмыстың құрылған жоспары мен құрылымына сәйкес іріктеп алып, бір-бірімен салыстру арқылы қызықты да құнды материалдарды сұрыптап алу және басқадай да тәсілдер біздің еңбектің методологиялық негізін құрайды.
Тақырыптың хронологиялық шеңбері. Этнология пәнінің басқалардан бір ерекшелігі халықтардың салт-дәстүрлерін зерттегенде қандай да бір ғасырлар мен жылдарды нақтылы көрсету мүмкін емес. Себебі әдет-ғұрыптар көне дәуірден бері қалыптасатын құбылыс. Әрине, әрбір заман өзінің тарихи, экономикалық және мәдени ерекшеліктеріне қарай оларға өз үлесін қосып отыратын шығар, алайда салт-дәстүрдің негізгі өзегінің сақталып қалатыны да шындық. Демек, тақырыптың мерзімдік уақытын дәл белгілей алмасақ та шамамен шартты түрде бұл еңбек ХІХ ғасырдан бастап қазіргі күнге дейінгі жылдарды қамтиды, - деп мөлшерлейміз.
Жұмыстың жаңалығы жоғарыда айтып кеткеніміздей, бұрын жарық көрген ғылыми еңбектер Қазақстан көлемінде жазылған. Нәтижесінде еліміздің шығыс өлкесіндегі, дәлірек айтсақ Тарбағатай өңірінде жинақталған мол этнографиялық мағлұматтар ғылыми айналымға толық түсе қойған жоқ. Осынын ескертіп өз жұмысымызда осы ауданның деректерін көбірек келтіруді жөн санадық.
Бітіру жұмыстың практикалық маңызы. Бітіру еңбекте келтірілген деректер мен тұжырымдарды университеттегі тарих бөлімінің тсуденттері этнология пәні бойынша жүретін семинар сабақтарында қосымша құрал ретінде пайдалана алады. Сонымен қатар мектептерде оқушылардың ұлттық тәрбиеге баулуда, ата-аналарды балаларын ұлттық отбасы тәрбиесіне үйретуде, тигізер көмегі мол және де халық емшілерінің өз қызметінде қолдануларына болады.
Бітіру жұмыстың құрылымы. Бұл еңбек кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыста дерек берген адамдардың да тізімі келтірілген.
1 ТҰРМЫСТЫҚ ТӘРБИЕГЕ ҚАТЫСТЫ САЛТ-ДӘСТҮРЛЕР
1.1 Амандасу салты
Амандасудың қай халықтың болмасын мәдениетінің алғашқы бетін ашушы қатынасының ең негізгі сыпайылық көрінісі деп көруге болады. Басқа халықтардың амандасу ерекшеліктері сияқты қазақ халқының амандасуында да үлкен ізгіліктің белгісі және өзіндік ережесі бар. Әуелі қария үлкен адамдарға жасы кіші адамдар бұрын сәлем беруге тиісті. Жасы кіші адамдар аға адамдарға сәлем беру үшін сол қолымен кеудесін басып, оң қолымен тымағын алып, кеудесін сәл иіп, оң аяғын ілгері салып, Ассалаумағалайкум! – деп тәжім етіп сәлем береді. Сонда сәлем алып тұрған қария, не аға адамдар сол қолымен кеудесін басып тұрып уағалайқум уа сәлем! – деп оң қолын сәлем берушіге ұсынады.
Жастар оң қолындағы бас киімін басына киіп, оң қолымен қария, не аға адамдардың ұсынған оң қолын алады. Осылайша қол алысады. Амандасу ары қарай жалғасады.
Амандасушылар алма-кезек:
-Дені қарныңыз сау ма
-Басыңыз аман ба
-Малыңыз түгел ме
-Қора-қопсағызың тыныш па?
-Ел іші есен бе? – деген сияқты өз қалауынша амандасу сұрағын жалғастырады.
Келесі жүз ұшырасушы:
-Деніміз сау.
-Басыңыз аман.
-Малымыз түгел.
-Ел іргесі тыныштық (тағы басқа) – деп ризашылықпен жауап қайырады.
-Жауап қайырылған соң келесі кісіге қайтадан аманшлығын сұрап, жағдайымен танысады. Осылайша амандасу аяқталып дидарласу басталады. Егер қария үлкен адам сәлем берсе сәлемін алып (жастар) қайта қайырылып сәлем беруге тиісті. Егер жапан далада, түзде жүрген жастардың қасынан қария, не аға адамдар жанап өтіп бара жатса, жастар қария, аға адамдардан бұрын бұрылып барып сәлем беріп амандасуға тиісті. Аман аяқатала бере жасы кіші адам: Қария, жол болсын! – дейді. Әлей болсын!, өзіңнің де жолың болсын! – деп аға адам жауап қойырады. Қысқаша таныса сөйлеп қоштасады. Ат үстінде жүріп кезігуші адамдар, қол алысуға және қол алыспай амандасуға да болады [5, 16 б].
-Кездесушілер бұрыннан бір-бірмен таныс, көріспегелі көп жылдар өткен болса, аттан түсіп жайғанын отырып танысып болғансоң қоштасып аттанысады.
-Ауылға келген қонақпен ауыл адамдарының амандасуында да ереже бар. Үй сыртына таяп келген үлкен адамға аттан түсіріп алғалы тұрған жасы кіші адам бұрын сәлем беруге тиісті.
-Үй сыртына таяп келген адамның жасы кіші болса, онда үй сыртындағы адамға аттан түспей тұрып бұрын сәлем берген жөн. Ал,сырттан үйге кірген қандай жастың адамы болса да үй ішіндегі отырған адамдарға бұрын сәлем беріп кіруге міндетті.
-Көріспелі көп жыл болған тұрғылас, замандас, құрдас, ағайын, туыс адамдар қауышып амандасады:
Қауышып амандасу ер азаматтар үшін ұлттық амандасуымыздың ең құрметті түріне жатады. Ал, жас жігіттер үшін жәй ғана қол алысу, келесі қолымен арқа, иық қағысып та амандасады.
-Қыз балалар үшін бір-бірін жүгіре барып құшақтай сүйісіп немесе жай қол алысып амандасады. Жастар өз арасына сәлеметсіз бе? Есенсіз бе? Саулық па? Тағы басқа аман түрлерімен амандаса беруіне әбден болады. Халқымыздың ұлттық дәстүрінде келіндері жасы үлкен қайын ата, қайнағанларына және ата-ене, қайнағаларына үйге кіріп амандасқанда, қымыз, шай, ас-су алып бергенде және ата-ене, қайнанағаларының ұсынған қандай бір заттарын ас, тағамдарын алғанда сол аяғын бүгіп үш рет басын иіп сәлемдесіп кішпейілдік, сыйластық ишаратын көрсететін болған. Жалпы ауыл адамдары ұзақтан келген және ұзақ сапарға шыққалы жатқан жолаушыға жиылып барып амандасып, қоштасатын коллективтік жақсы қасиет те мәдениетімізден бекем орын алған.
-Әжелеріміз бен аға жастағы аналарымыз қайтыс болған аруақ орнын жоқтап, ұзатылған қызына қимастық көрсетіп көріс жоқтаулармен де көз жасын төгіп жолаушыны қарсы алып шығарып салады.
-Келген көңіл айтушы жолаушы үшін дүние салғандарға арты қайырлы, топырағы торқа болсын – деп орындағыларға, туыстарына жақсы сөзбен көңілге тоқтау айту, жаңа туған нәресте болса бауы берік болсын жаңа түскен келін болса көпшіл, берекелі болсын айтуға қайткен күнде міндетті. Егер бұл жосынымызға (салтымызға) арнайы ишарат жасалмаса, теңгермеді, тәкаппарлық көрсетті, ескермеді тағы басқа орынды өкпе сайлады. Ауыл адамдары келген жолаушыдан жаңа туған нәресте, жаңаа түскен келінге, сүйінші сұрау көрсетіп көрімдік алу сияқты жақсы дәстүріміз күні бүгінге дейін жақсы жалғасып өз мазмұнынан айырылмай келеді. Әдейілеп ресми түрде уақыт шығарып жолаушылап, қыдырып амандасу халқымыздың арасында бекем орын алды. Ауыл аралап жүргенде, ұзақ жол жүріп бара жатқанда жасы үлкен атамен әжеге бұрылып үйіне түсіп, амандаспай кетсе, үлкен сөгіс қойылып өкпе айтылатын және сол азаматтың үлкенді сыйлауы кем баға жүргендігі, аманға да жарамағандығы сынға алынуға тиіс. Бұдан туатын түсінік- қазақ халқының амандасу салты мазмұны жағынан өте бай екендігін айқын көрсетеді [2, 186 б.].
1.2 Қонақ қабылдап, күту рәсімдері
Ауылға келген қонақты атының мінер жағынан жақындап сәлем беріп амандасып,сол жақ қолымен тізгінінен ұстап тұрып, оң қолымен қолтығынан сүйет аттан түсіреді. Қонақ атына шегініп алыстағансоң, аттың тапта айлын босатып, тізгінін ердің қасына іліп, шылбырынан белбеуге, немесе бөлекше отырғызылған ат ағашқа ілмектеліп байланады.
Аты тарпаң, мінезі шаргез болса алдыңғы аяғын тұсап, несесе шідерлеп қояды. Егер қонатын жағдай болса, аттын ерін алып үйдің оң жағына ішке, немесе жамылтық жауып сыртқа сақтайды.
Ноқта жүгені ермен бірге қойылады.
Қонақтың атын аулдан тым ұзақ емес соны шөп жерге (тұсап өрелеп, немесе шідерлеп, арқандап) отқа қояды. Ертеңіінде таңертең қонаққа атын іздетпей ауыл адамдары немесе қонған үйдің қолғанат балалары, үй иелері әкеліп ерттер дайындайды. Қонаққа қоштасып аттандырушы аттың мінер жағынан атын үркітпей ептеп жанасалап келіп шылбырын шешіп еріне оран тізгінін бос мойнына түсіріп сол қолымен шылбырды ұстап тұрып, оң қолымен қонақтың қолтығынан сүйей аттандырады. Бір-бірімен қоштасады. Осылайша қонақты жолға шығарады.
Аттан түсіріп, үйге кіруге бет алған қонақты сол үйдің жастары мен балалары сәлем беріп, амандасып есік ашып үйге кіргізеді.
Үй ішіндегі әуелі қыз балалар немесе келіндер, сол үйдің балалары жастары жоқ болған жағдайда қай жастағы үй иелері сырмақ жайып, белбеу, тымақ, сырт киімін алып баппен қонақты төрге жайғастырады, Қонақ үйге кіре кебісі болса, оң жаққа шешіп, бүркіті болса оң жаққа орналастырып, басқадай қамшы, қолындағы дүниелерін оң жақтағы бақанның ағашына іліп, үй ішіндегі адамдармен жайлап амандасып төрге жайылған сырмаққа орналасады. Сәлемді сыртта болса әуелі жасы үлкен аға адамдарға, балаларға, жастар бұрын береді. Ал сырттан үйге кіргенде қай жастың адамы болмасын үй ішіндегі адамдарға бұрын сәлем беріп амандасады.
Әуелі қонаққа шай әзірленеді, шайдың тұзы, түсі, қосылатын сүт мөлшері қонақтың пікірімен болуға тиісті. Үй иесінің пікірімен болған жағдайда қария адамдарға әйел, еркек демей, тұзы дәл сәйкескен, бояуы молдау, сүті ден қолсылған, көбірек қайнап жұмсартылған қаймақ, маймен дәмін келтірген болуға тиісті. Ал жас адамдар үшін бұлай дәмдеудің қажеті аз. Шыны, ыдыс, аяқты қайталап жуып тазалап арнаулы орамалмен мүртеді де, әртүрлі тағамдар араластырып –ддастархан жайылады. Шай сүттеліп болғаннан кейін шәйнектің шүмегін қайыруды ұмытпау керек. Себебі шүмек аузында сүт бармаған қара шай, шар, сама тұрғандығы ескеріледі. Қонаққа берілетін қай тамақ болмасын, сол тағамнан бөлек шыныға кішкене құйылып алынып дәмі тексеріліп барып қонаққа құйылады.
Шай шыныға орта құйылады. Егер шай толы құйылса Бәске беріп отырсың ба деп сынайтын жай да болады. Үйде қонақ, басқа сый адамдар отырғанда ыдыс-аяқ, шыны, ожаудың салдырлатуға болмайды. Себебі, (ыдыс-аяқты сылдырлатып шарқылдаған шай, ас құйылса) қонақ үйдегі сый адамдар үй иелері жақтырмай отыр деп көруге тиісті. Қонаққа шай екі қолдап алынып беріледі, үстіне қаратып шыны ұстаған оң қолдың білегіне тигізіп, еңкейіп тұрып ұсынылып беріледі [7, 8 б].
Үй адамдарынан бір адам қозғалмай отырып шай құйып беруге болады. Келесі кезекте қонақ сыбағасына мал сойылған жағдайда (қонақ ұзақтан келсе, келмегі көп уақыт болған болса тағы басқа) жағдайларда сойылатын мал есіктен кіргізіліп союшу малдың мінер жағына бір тізерлеп отырып, немесе еңкейіп түрегеп тұрып екі қолын қойдың мойнынан орап ұстап екі алақанын жайып қонақтан әумин! деп бата тілейді.
Қонақ бата істеуге тиісті. Бата әртүрлі мзмұнда болады. Қарапайым бір мысал келтірсек (көп айтылатын):
Басқа амандық берсін,
Жанға есендік берсін,
Босаға тең болсын,
Пиғыл кең болсын.
Үйден ат кетпесін,
Алдан ас кетпесін.
Кетпес бақыт берсін,
Қайтпас ырыс берсін.
Дәулетің тасып жатсын,
Жасың жүзден асып жатсың – деген сияқты бата береді. Зерек шешен қариялардың айтып кеткен батасын жинастырсақ, әрине бір кітап болар еді.
Малдың басын құбылаға қаратып бауыздайды. Себебі жарық дүниеден кетті деген ұғым береді. Осыайлша мал баппен сойылады, бебежік басқа жіберіліп бауыздалса малдың жаны толық шығар алдында аяғы шешіліп босатылып, аяғын бір-екі серпіту керек. Сонда сойылған малдың еті дәмді, әрі жұмсақ болады, - дейді қариялар. Немесе үш аяғы буылып артқы бір аяғы бос қалуға тиісті.
Малдың терісін айырғанда алдымен төрт сыйрағын буындайды. Алдыңғы екі қолын төске қарай іреп қосады, төстен мойынға қарай іреді. Төстен шапқа қарай іреп барып екі санның іреуін төмен түсіреді, құйрықтың аузын дөңгелетіп ірейді. Ірелген жерлерді кеспей пышақпен шеттеп алып жұдырықпен іреп сары етін теріге жібермей еттен айырып аудандап босатады. Келесі кезекте қойдың басы көсіліп мал ілуге арналған ашаға ілінеді.
Ашаға ілінген соң іреліп әбден оңайлатылған. Қойдың терісі сыпырылады. Етінің қылшығы тазартылады. Есте болатын бір жай – малдыашаға ілер алдында өңеші буылған болу керек. Себебі малды ілгенде өңешінен жын төгілмейді, таза соылады. Малдың ішін жарып алмас бұрын мойыны сырт жағынан көтеріледі. Содан соң екі қолын сөгеді, төс сүйектен төс етті сылып бөледі.
Сойылған малдың өтін жармай ұқыптап алып, түкіріп тастайды. Бұл малымыз әртүрлі індет, шығаннан аман болсын деген ұғым білдіреді, жүрек соғар, төс, төс шеміршекті босағаға жапсырады, бұл сол босағадан қой жұрнағы үзілмесін деген ұғыс береді.
Осы шаруалар біткеннен кейін шаптың екі санға түйіліскен жерінен төстің етегі дөңгеленіп ойылып қабырғалардың етегін қуалай төмен түсіріледі. Осылайша ішек-қарын алынады. Ет мүше мүшесімен боршаланып жілік, жілікке арнаулы етімен бөлінеді. Алынуға тиісті барлық 40-тан аса бездер алынады. Оылайша жәркемделіп дайын болған етті кез келген қонақтың жасы, жолы, аз көбіне қарап кәделі қонақасын асып береді. Жасы үлкен, ақсақал, қарияларға бас, жамбас қоспасымен, орта жастағылар мен күйеу, келіндерге асық жілік, төс сүйек, тағ басқа жілдіктер арнаулы ережелері бойынша әзірленеді.
Ет, тамақ жердің алдында қонақ қолына су құйылады. Су құйғанда құманды оң қолға ұстап, орамалды сол иыққа іліп, елегенді сол қолмен жағалата қозғап құйған дұрыс.
Су құйған жастарға ықылас беріледі. Сулық беріп, қолдары құрғатылады. Дастархан жайылып, бас тартылады, бастың құйқасы күйгізілмей бүтін үйітілген болуға тиісті. Егер күйген болса қонақ сөгеді. Бастың тұмсығы қонаққа қаратылып, кеужерінің үстінен ұзынан және көлденеңінен тілінген болу шарт.
Ұзынынан созылған біздің жол,
Көлденеңінен түскен сіздің жол.
Әлемді, дүниені адам баспен жетелейді, деген ұғыммен бастартылады.
Күнен, айдан, жылдан басаман болсын! – деген тілекті де білдіреді. Осылайша қонақ үй месінің мегзеуімен бата істейді, бұған да бір мысал келтуруге болады.
Әуелі тәңір бәрін берсін,
Бәрін берсе,
Қыста берсе,
Қыспай берсін.
Жазда берсін, Жазда берсе,
Жазбай берсін,
Күзде берсін,
Күзде берсе,
Үзбей берсін,
Көктем берсін
Көктем берсе,
Көптен берсін – деген сияқты сан қилы баталар беріледі. Осылайшаа қонақ ағасы бас алады, оң езуін кеіп өзі ауыз тиіп, одан басқа үй адамдарына түгел ауыз тигізеді. Немесе төргі табақтағы адамдарға ауыз тигізіп, басты басқаға ұсынуға да, үй иесіне беруге де боады. Осылайша қонақтар ас ішіп болған соң қолға майын тазарту үшін майлық орамал беріледі. Ауыз сүртетін орамал бөлек ұсынылады.
Майлық, сулық, ауыз сүртетін орамал бөлек болады. Соңында су қайта құйылып, ықылас істеліп дастархан жиылады. Қонақтарға төсек салынып, жайлы дем алуына мүмкіндік жасалады. Қазақтың салтында қонаққы арналған көрпе-жастық басқа бұйымдар бөлек дайындалған болуға тиіс.
Есте болатын жайт- қонақтың тымағы, сырт киімі ашаға ілініп дерге тасталмаған болуға тиісті. Қонақ киінгенде киімдері сол үйдің қай бір адамдары алып берген болуы шарт.
Адамдар үйге орналастыруда да үлкен ереже бар. Киіз үйдің ішін әуелі төр жақ, қазан жақ, оң жақ, босаға жақ деп төртке бөледі.
Торқалы той, топырақты өлім тағы басқа жиындарда адамдар үйге көп мөлшерде орналасуға тура келсе, оларды белгілі ереже бойынша үй иелері, немесе туыстар арасындағы әдейі тағайындалған даяшылық жасайтын адамдар басшылық етіп реттеп отырады. Мұндай жиынға көбінде бір рудың, бір атаның ұрпағы жиналатын болғандықтан немесе оларға құда-құдандал, жиен, нағашы сияқты ілік, адамдар ортақтас болатындықтан үйге орналасушы адамдар арасыннан да, жасы, жолына қарап, бір-біріне арнайы орын ұсынып орналасады. Дейтұрғанмен халқымыздың салтында төрдік қақбасын (ортасына) ең жасы үлкен қария адамдар орналасады да оң жақ босағаға қарай жасы үлкен, кішісіне сай әйел адамдар орналасуға тиісті. Егер ерлер мен әйелдер бөлек үйлерге орналасса төрдің қақ ортасына ең жасы үлкен қариялар орналасып барып, екі жақ босағаға жасының үлкен, кішілігі ескеріліп барып орналасады. Жастарға көбінде босаға жақтан, от басының маңайына таман, есіктің кіре берісі төңірегінен орын беріледі. Егер мүмкіндік болған жағдайда жастар мен балалары да бөлек үйде қабылданады. Бұлар да жастарының үлкендігіне сәйкес орналасуға тиісті.
Адамдарды үйге көп мөлшерде орналастырғанда, олардың қолына су құюға, табақ тартып, дастархан жайып, ас, су беруге бөгет болмайтындай белгілі кеңістіктер қалтырылуға тиісті. Үйдегі адамдарға дастархан жайып, ас, су беріп, табақ тартқанда, әуелі төрде отырған қарияларға бұрын тартылады да келесі кезекте екі босағаға қарай қажетті дастархандар рет-ретімен жайылады. Ал қолға су құйғанда қазан жақ босағадағы ең шеткі кісіден бастап құйып төрді айналып соңында оң жақ босағада отырған адамдардың қолына су құйып аяқтайды.
Ет жеп болған соң сорпа бергенде төргі қариялардан бастап екі босағаға қарай жарыстыра береді. Бір адамның ішпеген сорпасына қайта сорпа құйып келесі адамдарға ұсынуға болмайды. Кісі басына бөлек шыныға құйылып берілуі тиіс. Табақ тартқанда бір табаққа 5-8 адамға дейін қарауға болады. Ал, әйелдердің алдына тартылған етті ер азаматтар кесіп бергені оңтайлы келеді. Тартылатын табақ басына 1-2 пышақ салынады. 70-90 басты киіз үйлерге 40-60 дейін адам орналасуға мүмкіндік бар. Адамдарды үйге кіргізгенде, шығарғанда балалар, жастар есік ашып беруге міндетті [14, 18 б].
1.3 Ұлттық отбасы тәрбиесі
Әрбір қазақ отбасының ұлттық өз ерекшелігіне сәйкесіп қалыптасқан әдет-ғұрып салты болады. Дейтұрғанмен қай отбасында да болмасын ортақ қалыптасатын әдет, ғұрып, салт-сана жоқ емес. Басқа тақырыптарда берліген кейбір материалдарды мұнда қабаттастырмай қысқаша белгілеп көрсетейік. Қазақ отбасында 5-тен төмен емесадам өмір сүреді де сол отбасыға түтін иесі (ер азаматы) басшылық етеді. Отбасы басшылығы негізінен отбасы тәрбиесі және шаруашылығы мен экономикалық есбеіне негізделеді. Әуелі тәрбие негізін алып көрейік. Балалары әке-шешесі, ұлы атасы, әжелері мен ағалары жеңгелерінің атын тура атамайды, қосымша қойған (әке, шеше, ағай, тәте, көке, әже, ата тағы басқа) аттары болады. Әке-шешесінің өзі балаларының атын еркелетіп, өзгертіп қосымша атпен шақырады. Көрші, көрші отырған ауыл адамдарының атын да әке-шешесінің аға, бауыр, туған-туыстарының атын түгелдей атамайды. Өйтсе қазақта ат тергеуші тек келін, күйеу ғана емес, бір отбасының барлық мүшелері түгелдей тергейтін инабаттылықтың жақсы ізеті сақталынған. Жасы кіші адамдар мейлі балалар да өзінен үлкен, аға, қария адамдар мен жасы үлкен балалардың алдынан кесіп өтпейді. Олардың бас жағына отырмайды, аяғына, соңына отарыд. Үйге кіргенде, шыққанда ең кішісі есік ашады, ең соңында кіреді. Отбасы ішіндегі қай бір шаруаға ең йуелі жасы кішісінен бастап қозғалуға тиісті. Жатарда төсек салу, таңертең үй-ішін жинауды, көбіне келіндер, сол отбасыдағы балалар атқарады. Мініс атты отқа қою, маңертең ат әкеліп ерттеу, мал жаю қатарлы ауыр шаруаларды ұл балалар атқарады. Отбасы мүшелері бірі бірін ренжітпейді, қандай бір бұзақылық шықса ортаға салып талқылайды, екінші рет қайталамау қатаң ескертіледі. Осындай ұлттық әдептілік тәрбиесі ғасырдан ғасырға жалғасып күні бүгнге дейін кең құлаш жайып өмір сүруде. Қонаққа жастархан жасау, кәделі жілігін жас ерекшелігі, жол жорасына сай, болуға тиісті қоспасы құрамымен асып беру, шай, ас суының дәмін келтіріп қонақ көңілінен, әке-шешесінің көңілінен шығу , асау үйрету,қой қырқу, күзем алу, үй тігу, түйеге жүк арту сияқты ыспарлыққа тәрбиелеудің тамаша үлгілері тарихымызда отбасында жақсы сақталған. Ауыз әдебиетіндегі халық ертегілері жырлар, жұмбқ, жаңылтпаш, сыңсу, жоқтау, жарапазан, батагерлік, беташар айту, ұлттық ойындарын ойнау, домбыра, шаңқобыз, қобыз, сыбызғы тағы басқа ұлттық музыкалармен әуестену сияқты таланттылыққа баулуы дүние жүзіне таныларлықтай отбасындағы мәдениетіміздің өзегі болған. Отбасы тәрбиесіндегі алтын, күміс, ұстайтын зергерлік, ағаш оятын, қайыс илеп, өрме өретін, ою, өрнектер ойып, кестелеп сыритын тағы басқа шеберліккке тәрбиелеуді тарихта қай елдің болмасын музейінің төрінен орын алған, әлемге аты шыққан даңққа ұлтымыздың қолын жеткізген [33, 96 б].
Қыз қуар, тиын ілу, көк лақ тарту, мүше алып қашу, құралайдың көзінен ататын мергенін, құсбегін айтыс ақынын, күрес палуанын етіп тәрбиелеуі әр отбасы ұл мен қызын құрыш білек, құдірет атасы, әлемге аты шыққан арыс пен жарыстық сайыс куәгері болудың негізі болған. Қыз балалар шашын сала болғызып өруі табиғаттан, тағдырдан жаратқан өз нұрымен ешбңр жасандысыз тұлғасымен сәнді көрінуі, неке қию тойына дейін ананың ақ алақанында өсіп, өмір мектебін өз үйінен туысқан кіршіксіз таза арлы болуы, бес уақ дәрет сындырып, өтірік, қайбат айтудан, ұрлық пен зорлықтан, қаскүнемдіктен (тағы басқа) өмірдің теріс ағымдарынан басын, оңашалай, арашалай білетін болдырып тәрбиелеуі, нағыз иманды қазақ етіп тәрбиелеудің куәсі болған. Қазақ отбасы жатар алдында қайткен күнде үй ішін тазалап күл, қоқыс қондырмайды, ас, су құйылған ыдыстардың, піскен тағамдардың бетін ашық тастамайды. Ас ішкенде жерге төкпей, түсірмей түгел ысырапсыз ішеді. Жерге бір жапырақ нанды былай қойғанда бір түйір бидай, күріш тастауға болмады. Құранды аяқпен басып тұрып, жерге түскен нанды алып жеуге болады – деген өсиет осының айғағы.
Сұйықты қуып келе жатқандай сылқылдатып жұтуға, қою тамақты шылпылдатып қатты шайнауға болмайтындығына дейін ескертілетіндігі қазақ халқының ұлттық тәрбиесінің мазмұны өте терең жатқандығын аңғартады. Күнделікті күл-қоқысын 100 м-ден ары ұзаққа төгуі, отын, суын үйден 50 м-ден ары алыс орналастыруы, көшкенде жұртын тазалап, құлаған қашасын жиып, қорасын ойып, қиын жинап, күлін үйіп көшетіндігі, қыстауын, жайлауын, күзеуін өзара келісіп бөліспей бірі-біріне қанаттас тату-тәтті пайдаланып келуі, партиясыз, әкімшіліксіз атқарылып келген береке бірлік куәсі. Ұрпақтарымыз жақсылық атаулының барлығын өз отбасынан, халық қалаулыларының күнделікті бетпе-бет, қолма-қол үйреніп келеді. Әрбір отбасы алты қанат ақ ордадан бастап, үй жиһаздарын, бүкіл киім-кешек, құралдары, ас, су тағамдары, бес түлік малдың бағым-күтімі, отбасы мүшелерінің шағын қол өнері, ұзақ жылдар бойы көшепелі өмір сүріп, дәурен береке бірлікке дейін көтерілгендігі.
Дүние жүзіндегі қай халықтан да кем түспейтін ұлттық мәдениетімізге, әдебиетімізге, тілімізге, экономикамызға, дінімізге, әдет-ғұрып, салтһсана дәстүрімізге, еріксіз табынамыз, қадірлеп қастерлейміз. Сөйтуге де тиіспіз.
Қыз өссе елдің көркі, өмір айнасы, тұрмыс желісі, махаббат гүлі – деп халқымыз бекер айтпаған. Тұлғалы деме, сымбатты көрік, әсем ән, салиқалы мінез, сыңғырлаған үн назды күлкі, ақ тілек, мөлдір махаббат тек қыздар үшін тағдырдан жаратқан ерекше қасиет емеспе. Сондықтан да қыз бала өнегесі бір үйлі жан, бір ауыл, бір рудың ғана емес бүкіл жұршылық, ел міндеті болса керек. Қыз бала келешек өмір ұйытқысы тәрбиесінің барлық элементтері мен дағдыларын игерген болуға тиісті. Әрине, бұл жұртшылық бөліп көтерісетін ауыр жүк. Халқымыз қыз баланы әйел бала деп атап келді. Бұл атаудың да өзіндік тәрбиелік мәні, сыры ар десек артық айтқандық емес. Бала кезінде қыздың бәрі жақсы, ал нашар ана қайдан шығады?! Әрине, бұл сауалға жауап беру кімге болса да тимейтіндігі шыққанға дейінгі атауы болса әйел бүкіл өмірінің аты істептес.
Халық айтса, қалт айтпайды. Қыз бала деуден гөрі әйел бала деу сынайы әрі мәнді атау сияқты. Бүгін бала болғанмен ертең ана – деген ұғымды бала жасынан дұрыс қалыптастырып, келешегін күнілгері, ұғынған түрде ойластыруға өнерден, талаптан, өмір, тұрмыс іскерлігінен кенже қалмауына баулудың тәсілдері осы атаудан басталатын болса керек. Әйел баланы жат жұртқа жаралған өз үйіне, аулына қонақ бала деп көруі де мазмұны жағынан ұтымды пікір деп көруге болады. Әрине өмірде бұл да шындық. Сондықтан халқымыз әйел баланы жат жұртқа бармас бұрын өмір мектебін оқытады. Әйел бала әуелі сіз деп сыпайы қатынасудан үйге келген адамға үй адамдарынан бұрын тұрып сырмақ жаю, ерте тұрып түндік ашу, от жағу, үй адамдарының соңында жату, әр бір іске бұрын ұмтылу басқаға көмекші болуды қалаудан өз инабатын бастайды. Егер олақ болса, қолына оймақ ілмес, салақ болса олақтан салақ жаман, мінезі аса шарқая болса шаңды аяқ, иіс алмас өте баяу мінезді, қозғалысы сылбыр болса салпы аяқ атануының да өмірде үлкен маңызы бар. Үлкенге серік күш-қуат, кішіге жәрдемші, қамқоршы, кеңесті, іске баулушы, өз өмірінің иесі болу қыз баланың міндеті. Ержеткен қыз баланың төсегі. Киімі, қобди, кебежесі бөлек болады. Қыз баланы шешесі және жеңгелері тәрбиелейді. Әкесі, ер ағалары үшін қыз баланың жан дүниесі, сыр-сипаты құпия болады. Бұл үлкен инабаттылық. Бірақ қыз тәрбиелейтін ана мен жеңгенің ықпалы қандай, іс өнегесі, қызына тәрбие берерліктей ме жоқ па дегенге де байланысты. Зерек, ақылды қыз бала болса өмірден, басқа жақсы адамдардың өмірінен өз бетімен үйреніп те кетеді. Шеше мен жеңгенің өзін тәрбиелеп келген қазақ қызы жоқ емес. Қыз бала әуелі ақылды болуы шарт. Жақсы, жаманды бүгінгі мен ертеңді, дос пен дұшпанды, бар мен жоқты, аз бен көпті, білімді мен білімсіз тағы басқа өз басымен, өз санасымен қорыта білетін ақылды болса, зиынды болу деген сөз өзін-өзі ұстай білу жаттық болудеген сөз. Ал зиынды болса ибағатты болады. Басқаны сыйлай біледі деген ұғым туады. Сонда барып ілтипатты, зиынды, беделді, бір сөзбен айтқанда басқаға өзін сыйлатабілетін туған жердің өскен елдің қадірлі азаматы болып өседі. Қыз шебер болу керек. Мұны өмір өзі тақауырлап отыр. Мері илейтін, жүн түтіп шудалайтын, жіп есіп иіретін, жиек бастырып, сабын бұлғайтын, сызу сызатын, ою оятын, кесте тігетін болса он саусағынан өнер тамған шебер қыз атанады.
Үшіншіде, ыспар болу дұрыс. Дәмді ас пісіретін, үй шаруасын толық игерген, қонақ жай, сүттен ақ тағамдарды жасай алатын, мал сауатын, дастархан жасайтын, қазақтың тұрмыс-салт дәстүрлерін негізінен игерген өмір жетекшісі бола білу керек.
Төртіншіде, талантты болған дұрыс. Қазақтың ауыз әдебиеті, жыр жоқтау, айтыс, қара өлеңдерін жаттау, мазмұнын түсіну, домбыра, қобыз тарта білу, алты бақан, шыт тастау, тоғыз құмалақ тағы басқа ойындарды игерсе, дұрыс киініп таранған, таза, көрікті, кілпияз болса, әрине, кімді болса да тамсандырады. Қыз өссе, елдің көркі деген қазақтың ата сөзіне ие болғаны сол. Біз осыны аңсаймыз. Осы жағынан қалыс қалып келгенімізді несіне жасырамыз. Таза, пәк арымен, шынайы ожданы мен шын сүйген, аңсап күткен өмірлік жолдасын тауып табысқан қызды өмірдегі нағыз өнегелі қыз деп көреміз. Мұның барлығын игермеді деген күннің өзінде халқымыздың әдет-ғұрып, салт-санасын игерген, басқаға тәрбиеші боларлықтай қатардағы азамат болса өмірде кем баға болмайды.
Халқымыз ұлдар тәрбиесіне де ерекше мән беріп келді. Әке көрген оқ жонар, шеше көрген тон пішер дегендей ұл балаларды әкесі, ағасы, жездесі тәрбиелеп келді, анамыз, әпеке, жеңгеміз де бұл істен қалыс қалған жоқ.
Халқымыз тарихында көбінде ұлдар, ер азаматтар ат үстінде болды. Ұлдарға әуелі мал жаюдан бастап үйретті. Малды ерте өргізу саулатып қо бермей алдын кес-кестеп тоқтатып жаю, шалқар түске дейін жусатпауды тапсыратын. Қойды бытыратын қоя бермей, жиын қайрады. Малдың іші өскенде жақынға қайырады деген сияқты, тағы басқа көптеген үлкендер нақылдары мен мал бағудың әдіс-тәсілдерін бала басы білуші еді. Малдың көзіндені ноғала, жылқының нокаласы, аттан ыстығын шығару үшін аяғының күре тамырынан қан алу, мал пішу, қой қырқу, мал тоғыту, мал сою, түйе шомдау, түйеге жүк арту, ер-тұрман әзірлеу, айыл, қамшы өру, сіреден таспа тілу, дүген, ноқта, шідер түю, қайыс илеу, мал шамалау, асау үйрету, үй тігу, жығу,м міне, осының барлығын бір үйдегі барлық ер балалар түгел игеретін. Міне, осындай жеткіншектер ұға алмай, мүлде сырт қалып жатыр. Халық ауыз әдебиет түрлері, жыр дастан, жар-жар, арнау, толғау, жоқтау, қара өлең, бата, беташар, жарапазан айту, жаңылтпаш жұмбақ өлеңдері өмірден ғайып болып отыр. Тек елес бар. Ағаштан ойып жасалатын ою, өрнек, саптыаяқ, аяқ, табақ, астау, ожау, келі, келсап, піспек, кебеже, қобди жасаушылар 1000-нан біреу десек те көп болуы мүмкін. Күміс түйме, құйма, білезік, жүзік, ай түйреуіш, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz