Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерциясының қарым-қатынастары: тарихи аспект (1991-2009 жж.)

МАЗМҰНЫ



КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

І ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ МЕН РЕСЕЙ ФЕДЕРАЦИЯСЫ АРАСЫНДАҒЫ ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ ҚАТЫНАС ЭВОЛЮЦИЯСЫ

1.1 Қазақстан және Ресей мемлекеттері арасында саяси қатынастардың
даму тенденциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10

1.2 Мемлекетаралық экономикалық және ынтымақтастық қатынастардың
дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20

ІІ ҚАЗАҚСТАН ЖӘНЕ РЕСЕЙ: САЯСИ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ПРОБЛЕМАЛАРЫ ЖӘНЕ БОЛАШАҒЫ

2.1 Екі жақты қатынастағы Байқоңыр ғарыш кешенін пайдалану
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25

2.2 Қазақстан мен Ресейдің Каспий теңізі мәселесіндегі
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38


ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54

ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58

КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектлігі. Қазақстан Республикасы өз тәуелсіздігін алған кезден бастап-ақ мемлекетіміздің жоғарғы басшылығы Ресеймен тату көршілік қатынастарды орнату қажеттігі туралы қорытындыға келді. Әңгіме шын мәнінде жаңа тарихи жағдайларда екі мемлекет арасындағы өзара қарым-қатынастың үлгісін жасау туралы еді. Басқаша сөзбен айтсақ, Қазақстанның сыртқы саяси стратегиясында Ресеймен ынтымақтастыққа бірінші дәрежелі назар аударылады. Қазақстанның пікірі бойынша, екі мемлекеттің әл-ауқаты көп жағдайда халықтар арасында қалыптасқан байланыстардың сақталуына, экономикалық, ғылыми-техникалық және гуманитарлық ынтымақтастықтың оң әлеуметінің нығайтылуына, қазіргі бар қарым-қатынасты кең ауқымды ынтымақтастыққа, үдемелі мемлекет аралық кооперацияға айналдыруға байланысты.
Сол себептен де, Қазақстан мен Ресейдің қарым-қатынасын, екі ел дипломатиясының дамуы мен болашағын зерттеу бүгнігі таңда өзекті тақырыптардың бірі болып табылады.
Қазақстан мен Ресейдің ынтымақтастығына жол ашатын көптеген факторлар бар. Бұл ортақ тарих, 7 мың км-ге ұзақтыққа созылатын ортақ шекара, ортақ тіл және ұқсас діл. Сондықтан тату көршілік пен тең құқықты ынтымақтастықтан басқа қандай да бір өзге саясат екі мемлекеттің түбірлі мүдделеріне қайшы келеді [1.5].
Оның үстіне екі елдің өзара іс-қимылының терең қатпарлы факторлары Астана мен Мәскеудің көптеген көкейтесті халықаралық проблемаларға көзқарастарының жақындығын айқындайды. Мұның өзі ғаламдық және аймақтық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге бағытталған сыртқы саяси өзара іс-қимылға, бастамаларды екі жақты қолдауға жәрдемдеседі. Халықаралық сахнадағы ынтымақтастық өзара қарым-қатынастың сапалы жаңа деңгейіне – стратегиялық әріптестік деңгейіне көтерілуге мүмкіндік береді, бұл дегеніміз екі мемлекет басшыларының тұрақты байланыстарын қоса алғанда, барлық деңгейлердегі жан-жақты байланыстарды білдіреді [2.1;21].
Отандық және шетелдік тарихнамада Қазақстан-Ресей қарым-қатынастарын кезеңдерге бөлу мәселесіне қатысты бірнеше көзқарастар бар. Біздің көзқарасымызша төмендегідей кезеңдерге бөліп көрсету орынды секілді:
1. Мемлекетаралық қатынастардың құқықтық негіздерін қалыптастыру (1991 ж. тамыз – 1992 ж. мамыр);
2. Саяси экономикалық және әскери салаларда екі жақты ынтымақтастықтың негізгі бағыттары мен нысандарын белгілеу (1992 ж. мамыр – 1994 ж. соңы);
3. ТМД шеңберіндегі интеграциялық процестер арнасында екі жақты ынтымақтастықты кеңейту және тереңдету (1995 ж. бастап осы уақытқа дейін).
Бірінші кезеңде тараптардың күш-жігері шарттық-құқықтық құжатты әзірлеуге бағытталды. Мұндай құжат екі жаңа мемлекеттер арасындағы өзара қарым-қатынастардың негізгі принциптерін айқындайды.
1994 жылғы наурызда болған ҚР Президентінің Ресей Федерациясына жасаған тұңғыш мемлекеттік сапары екі жақты қарым-қатынасты кеңейту мен тереңдетуде елеулі рөл атқарды, оның барысында 22 ірі ауқымды құжаттарға қол қойылды. Олардың ішінде экономикалық ынтымақтастық пен интеграцияны одан әрі тереңдету туралы шартты бөліп көрсету қажет. Осы құжатқа сәйкес Тараптар экономикалық интеграцияны қамтамасыз етуде, ортақ рынокты қалыптастыруда, шаруашылық заңнамаларын жақындастыруда өзара тығыз үйлестіру ісі жүзеге асару туралы уағдаласты. Сол сапарда бір-бірінің аумағында тұрақты тұратын, Қазақстан мен Ресей азаматтарының азаматтығы мен құқықтық мәртебесіне байланысты мәселелерді шешудің негізгі принциптері туралы меморандумға, Байқоңыр ғарыш айлағын пайдаланудың негізгі принциптері мен шарттары туралы келісімге қол қойылды. Байқоңыр жөнінде, жалға алу шарты (жыл сайын 115 млн. доллар) мен ғарыш айлағын бірлесіп пайдалану туралы шешім қабылданды. 1994 ж. наурыздағы жоғары деңгейдегі Қазақстан-Ресей кездесуі мемлекетаралық қатынастардың серпінді дамуына қатысты берік шарттық базаны құруға әкелді. Бұл келіссөздер экономикалық, әскери-саяси, ғылыми-техникалық және мәдени-гуманитарлық салалардағы тығыз интеграцияның жаңа кезеңін ашты [1.8].
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Кеңес Одағының ыдырауы нәтижесінде әлем картасында жаңа тәуелсіз мемлекеттердің пайда болуы және егеменді екі мемлекет Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы арасында тең құқықты байланыстардың қалыптасуы мен даму барысы ғылыми тарихнамада жоғарғы деңгейде зерттелген тақырыптардың бірі. Өйткені жаһандану кезеңіндегі экономиканың әлемдік интеграциялануы шеңберінде көршілес екі елдің дамуы мен өзара байланысы, екіжақты ынтымақтастықтың стратегиялық әріптестігі мәселелерін зерттеу екі ел қатынастарының келешегіне болжам жасауға мүмкіндік береді.
Жалпы, Қазақстан-Ресей қатынастары және екіжақты ынтымақ-тастықтың жекелеген салалары қазіргі таңда да ғалымдар тарапынан үлкен қызығушылыққа ие. Осы тақырыпта қазақстандық және ресейлік стратегиялық зерттеу институттары, ресейлік «Обозреватель», «Россия и мусульманский мир», «Восток» сараптамалық журналдары, ӘЭХҚИ баяндамалары, сондай-ақ «Саясат», «Қазақстан-Спектр», «Аналитик» және т.б. ғылыми-мерзімді басылымдарда жан-жақты қарастырылады [2.1;217].
Осы тақырыптағы зерттерулерді шартты түрде топтастыруға болады. Бірінші және ең үлкен топты Қазақстан мен Ресей қатынастары және Тәуелсіз мемлекеттер Достастығы аясындағы байланыстарына арналған әдебиеттер құрайды. Екінші топқа екіжақты байланыстардың жекелеген салалары мен өзекті бағыттары зерттелген монографиялар, авторлар тобымен жазылған жинақтар біріктірілген. Үшінші топқа екі ел арасындағы экономикалық ынтымақтастық, оның жекелеген салалары мен қазіргі жай-күйі мерзімді басылымдарды жатқызуға болады.
Екі ел арасындағы ынтымақтастықтың өзекті салалары мен бағыттарына талдау жасауда Қазақстан Республикасының орталық мемлекеттік органдарының мәліметтері, екіжақты ынтымақтастықты жүзеге асыру жөніндегі ақпарттары үлес қосты. Сонымен қатар, екіжақты қатынастардың қазіргі сипаты мен келшегі екі ел басшыларының түрлі жылдардағы Жолдауларында аталып өткен.
Негізгі әдебиетер қатарында Қазақстан-Ресей экономикалық байланыстары «Қазақстан-Ресей қатынастары. 1991-1995 жылдар», «Қазақстан-Ресей қатынастары. 1991-1999 жылдар», «Қазақстан-Ресей қатынастары. 2000-2004 жылдар» материалдар мен құжаттар жинақтарында қарастырылады. Еңбектің құндылығы белгіленген уақыт аралығында екіжақты деңгейде қабылданған құжаттар мәтіні, Қазақстан мен Ресейдің мемлекет және саясат қайраткерлерінің екі ел арасындағы ынтымақтастықтың жағдайы туралы мақалалары жарияланған.
Тақырыпты зерттеу барысында қолданылған негізгі әдебиеттер қатарында отандық авторлар Қ.Тоқаев, Т.Мансұров, Б.Сұлтанов еңбектерін атап өтуге болады.
Тәуелсіз дамудың алғашқы жылдарынан Қазақстанның көпвекторлы сыртқы саясаты алдындағы басымдылықтар, ондағы Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының орны мен Ресей бағыты қарастырылған Қ.Тоқаевтың монографиялық еңбектері мен әр жылдары Қазақстан Республикасы сыртқы істер Министрлігі бастамасымен жарық көрген мақалалар жинағын ерекше атап өткен жөн [2.56, 2.57].
Тақырыпты зерттеу барысында негізге алынған әдебиет көзінің бірі Т.Мансұровтың «Өзгерістер кезеңіндегі Қазақстан-Ресей қатынастары. 1991-2001 жылдар» атты еңбегі. Жұмыста Қазақстан-Ресей қатынастары құжаттық-құқықтық негізде кезеңдестіріліп, әрбір кезеңге талдау жасалады. Екіжақты байланытың өзекті саласы ретінде Қазақстан-Ресей экономикалық ынтымақтастығы жеке қарастырылған. Осы ынтымақтастықтың жай-күйі Қазақстанда жүргізіліп жатқан экономикалық реформалар және оның алғашқы қорытындыларымен қатар талданады. Экономикалық ынтымақтастықтың өзекті салалары ретінде отын-энергетика, қаржы-несие және банк салаларындағы алғашқы байланыстар аталып өтеді [3.1;7].
Авторлар тобымен жазылған «Қазақстан Республикасының қазіргі кезеңдегі сыртқы экономикалық басымдылықтары» атты еңбек диплом жұмысын жазуға үлкен үлес қосты. Кітапта Қазақстан-Ресей экономикалық байланыстарының жекелеген салалары: сауда қатынастары, энергетика саласындағы ынтымақтастық, көлік-коммуникациялық байланыстар және ынтымақтастықтың өзге де салалары қарастырылады. Еңбектің құндылығы экономикалық байланыстарда екі ел арасында қол жеткізілген нәтижелермен қатар, кейбір кемшіліктер мен оларды шешу жолдары, өзара тиімді ынтымақтастықты әрі қарай дамыту әдістері келтіріледі.
Посткеңестік аумақтағы интеграциялық үрдістер Қазақстан-Ресей экономикалық байланыстарының дамуына зор үлес қосып келеді. Мәселен, Кеден одағы, ЕурАзЭҚ шеңберінде қабылданып жатқан құжаттар екі ел арасындағы кейбір экономикалық, кеден мәселелерін шешуге септігін тигізуде. Өз кезегінде, Қазақстан мен Ресей тарапынан көтерілген бастамалар интеграцияның тереңдеуіне үлес қосып келеді. Тіпті, қазіргі таңда Қазақстан мен Ресей интеграцияның қозғаушы күші ретінде танылады. Осы орайда, диплом жұмысының арнаулы бөлімін жазу барысында аталмыш сала мамандары – Н.Исингарин, Е. Жоламанов, В.Алесин, С.Прімбетов және т.б. авторлар еңбектерін атап өткен жөн [2;27].
Қазақстан-Ресей байланыстарының қазіргі таңдағы сипаты, энергетика, көлік, қаржы салаларындағы байланыстары мен сауда қатынастары, шекаралас аумақтар деңгейіндегі екіжақты байланыстар баспасөз беттері мен электронды ресурстарда жарық көрген Б.Сұлтанов, В.Амиров, Т.Мансұров, М.Лаумулин, А.Местоев және т.б. авторлар мақалаларында қарастырылады.
Қазақстан-Ресей байланыстары қарастырылған ресейлік авторларының еңбектері қатарынан «Внешняя политика и безопасность современной России. 1991-2002 годы» атты төрт томдық хрестоматиясын атап өтуге болады. Кітаптың негізгі бөлімі Ресей Федерациясының халықаралық және аймақтық деңгейдегі саясаты, екінші кітапта ТМД елдерімен байланысы қарастырылады. Арнаулы бөімде Қазақстанмен экономикалық байланысы талданады [2.1;217]..
Ресей стратегиялық зерттеу институтының авторлары тобымен жазылған «Қазақстан: тәуелсіз дамудың бүгінгі жағдайы мен келешегі» атты кітабы тәуелсіз Қазақстанның саяси-экономикалық дамуын зерттеген алғашқы еңбегі болып табылады. Жұмыста нарықтық қатынастардың дамуы негізінде Қазақстан-Ресей экономикалық байланыстары да қарастырылады.
Сондай-ақ, екіжақты сауда-экономикалық қатынастары Р.Андреещев, Л.Зевин, Е.Борисова және т.б. авторлар зерттеулерінде қарастырылып, ресейлік баспасөз беттерінде жарияланған. Дегенімен, кейбір мақалаларда Ресей мен Қазақстан арасындағы тең құқықты және өзара тиімді байланыстары жөнінде айтыла келіп, Орталық Азия аймағындағы көп жағдайда бір жақты пайда алып келетін Ресей мүдделері және оны жүзеге асыру жолдары ашық көрсетіледі.
Жалпы, Қазақстан-Ресей қатынастары тақырыбында жарық көрген әдебиеттердің көп болумен қатар, екіжақты экономикалық ынтымақтастықтың жекелеген салалары жете қарастырылмағанын аңғаруға болады. Мәселен, ауыл шаруашылығы мен өндіріс саласы екіжақты байланыстың басты бағыты саналатын отын-энергетика кешенімен саластыра алғанда зерттелу деңгейі төмен. Осы орайда, екі ел саясатын ДСҰ кіру ниеті аясында қарастырсақ, дайын өнім түрлерін өндіру мақсатында екі елдің өндірістік потенциялын дамыту өзектілігі туындайды. Бұл жағдайда бастамалық роль сала мамандарына берілуі тиіс.
Диплом жұмысының әдістемелік негізін халықаралық қатынастарды сараптаудың дәстүрлі теорияларылиберализм және саяси реализм бағыттары негізге алынды. Либералдыидеалистік көзқараста тұжырымдалған мемлекетаралық қатынастардағы халықаралық құқық нормаларының жетекшілік ролі, яғни ондағы демократиялық, әділеттілік принциптері мен жалпы адамзаттық құндылықтар приоритеті, егемендікті құрметтеу және өзара тиімді ынтымақтастық Қазақстан мен Ресей қатынастарының қазіргі сипаты болып табылады.
Ұлттық мүдде, күштер тепетеңдігі, басымдылық ұғымдарын негізге алған саяси реализм бағыты мемлекеттер арасындағы ынтымақтастық байланыстарын зерттеуге үлкен үлес қосты. Бұнда ынтымақтастық мәселелері мемлекеттің ұлттық мүддесі шеңберінде қарастырылады. Мемлекеттер арасындағы ынытамқтастық қолайлы халықаралық орта құру қажеттілігінен туып, өзге елдермен достық, татулық қатынастар орнатуды көздейді. Саяси реализмнің көрнекті қайраткерлерінің бірі А.Уолферстің белгілеуінше, мемлекетаралық ынтымақтастықтың ішкі және сыртқы қозғаушы күші болады. Бірімемлекеттің өз ішіндегі жағдайын жақсартуға деген ұмтылысы болса, екіншісісыртқы қауіпке бірлесе қарсылық көрсету [2.61;245246]. Жоғарыда аталып өткен екі стимул ҚазақстанРесей қатынастарынан да байқалады.
Сондайақ, өзара байланыстылық теориясын ерекше атап өтуге болады. Бұл бағыт мемлекетаралық қатынастар кеңістігін ресми байланыстар, өзара әріптестік жиынтығымен қатар, бейресми қатынастар тұрғысынан да қарастырады. Бейресми қатынастарға сыртқы саяси элиталардың, үкіметтік және үкіметтік емес құрылымдар арасындағы тығыз байланыстармен сипатталады.
Сонымен қатар, тақырыпты зерттеу барысында жалпылау, сараптау, жүйелі тәсіл, салыстыру, хронологиялық және құжаттарды талдау әдістері қолданылды.
Диплом жұмысының деректік негізі. Диплом жұмысының дерек көзі ретінде түрлі мұрағат құжаттары, мерзімдік баспасөз материалдары, Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрлгі басқармасының мәліметтері, ғылыми еңбектердің мәліметтері сұрыпталып пайдаланылды.
Диплом жұмысының дерек көзін Қазақстан және Ресеймен қабылданған мемлекетаралық келісім-шарттар, декларациялар, ақпарттық мәліметтер және басқа да құжаттар құрайды. Осы орайда ерекше атап өтетіні екіжақты қатынастардың негізі ретінде 1992 жылы Достық, ынтымақтастық және өзара көмек туралы Келісімі, 1998-2007 жылдарға арналған экономикалық ынтымақтастық туралы Келісім мен Бағдарлама, 1999-2007 жылдарға арналған шекаралық аумақтардағы ынтымақтастық туралы Келісімі [1.1].
Тәуелсіздік жылдарындағы Қазақстандағы дипломатиялық қатынастарға байланысты жалпы мемлекеттік мағынадағы құжаттар: Қазақстан Республикасының Ата Заңы, «Қазақстан – 2030. Қазақстандықтардың өркендеуі, қауіпсіздігі және игілігі» Стратегиясы, Қазақстан Республикасының 2010 жылға дейінгі даму жоспары, Қазақстан республикасының Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы, Заңдар: Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы , «Жер кодексі», «Қазақстан Республикасының жергілікті мемлекеттік басқару туралы» Заңы, Мемлекеттік бағдарламалар: Мемлекеттік бағдарламасы, БҰҰДБ «Қазақстандағы кедейшілік: себептері мен жою жолдары, Адам туралы ұлттық есеп пайдаланылған [2.1].
«Дипломатия жаршысы», «Егемен Қазақстан», «Социалистік Қазақстан», «Заң» газеттерінде, «Ақиқат», «Жаршы», «Заң және заман» атты журналдарда Қазақстандағы дипломатиялық қатынастар және оның негізгі бағыттары туралы құжаттар, Қазақстан мен Ресей арасындағы дипломатиялық қарым-қатынастар, ғылыми мақалалар, статистикалық көрсеткіштер жарияланған [2,3,4,5;217].
Қолданыс тапқан дерек көздерін мұқият талдауға, ғылыми құндылығын ашуға ерекше мән берілген. Деректерді сұрыптау барысында салыстырмалы әдіс кеңінен қолданылған. Қазақстан мен Ресей арасындағы қарым-қатынасы бойынша күнделікті баспасөз беттерінен көптеген құжаттар, ғылыми мақалалар пайдаланылды.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысының мақсаты – Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы арасындағы қарым-қатынасын талдау. Аталған мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттерді алдыға қойып отырмыз:
 Қазақстан Республика мен Ресей Федерациясы арасындағы дипломатиялық қатынас эволюциясы және саяси қатынастардың даму тенденциясын зерттеу;
 Мемлекетаралық қатынастардың құқықтық негіздерін қалыптастыру;
 Мемлекетаралық экономикалық және саяси ынтымақтастық моделін іздестіру;
 Экономикалық және басқа салаларда екі елдің кірігуінің кеңеюі мен тереңдеуін зерттеу (1994 жылғы наурыз - 1997 жылғы қыркүйек );
 Стратегиялық әріптестікті нығайту. Мәңгілік достық декларациясын талдау;
 Қазақстан және Ресей: саяси қатынастардың проблемалары және болашағына сараптама жүргізу;
 Екі жақты қатынастағы Байқоңыр ғарыш кешенін пайдалану мәселесі:
 Қазақстан мен Ресейдің Каспий теңізі мәселесіндегі саясатын анықтау және т.б.
Зерттеудің хронологиялық шеңбері. Диплом жұмысының хронологиялық шеңбері Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алған жылымен қазіргі таңға дейінгі аралықты қамтиды. Яғни, 1991-2010 жылдар аралығы.
Жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымша материалдардан тұрады.

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:

1. Барлыбайұлы А. Шекара түйіні шешімін таппақ //Дала мен қала.- 2005.- 4 ақпан.
2. Белдеубайұлы Д. Көршілердегі көтерілістердің негізгі себебі кедейшілік емес. //Ана тілі. - 2005. 2 маусым.
3. Елшібай Ғ. 26 мәрте атылған оқтың астарында не жатыр? //Жас Алаш. 2006.- 25 cәуір.
4. Шәріп Ә. Орта Азия кеңістігіндегі ең құлқыны кең жемқорлар Қазақстанда. //Айқын. – 2009. 12 тамыз.
5. Сейдін Н.Б. Қазақстан Республикасының мемлекеттік шекарасының қалыптасу тарихы. А., 1998.
6. Токаев К.К. Под стягом незовисимости. Очнрки о внешней политике Казахстана. А., 1997.
7. Тоқаев Қ.Қ. Қазақстан Республикасының дипломатиясы. А., 2002.
8. Тукумов Е.В., Гусева Л.Ю. Казахско-русские отношения //Суверенный Казахсатн не рубеже тысячелетий. Сборник научных статей. А., 2001.
9. Алматы ақшамы, 13.ХІІ.2008.
10. Қазақстан. Ұлттық энциклопедия. 8-том. А., 2006. 142-143-б.
11. Тоқаев Қ. Беласу. Дипломатиялық очектер. – Алматы, 2003. 163-167-б.
12. Внешняя политика Республики Казахстан: Учебник /Под общ.ред. К.И.Байзаковой. Алматы: Қазақ университеті, 2006. 14-б.
13. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Түсініктеме. Ред. басқарған Ғ.Сапарғалиев. – Алматы: «Жеті жарғы», 1999. 49-52 б.
14. Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында. ҚР Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. – ЕҚ, 2 наурыз 2006 ж.
15. Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында. ҚР президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. – ЕҚ, 1 наурыз 2006 ж.
16. Қазақстан. Ұлттық энциклопедия. 2-том. А., 1999. 509 б.
17. Н.Назарбаев. Адам әлеуетінің дамуы – тәуелсіздіктің басты құндылығы. Тәуелсіздіктің 16 жылдығына арналған салтанатты жиналыста сөйлеген сөзінен. – Егемен Қазақстан, 15.ХІІ.2007 ж.).
18. Тоқаев Қ. Қазақстан Республикасының дипломатиясы. Алматы, 2002. 330-336 б.
19. Қазақстан. Ұлттық энциклопедия. 3-том. – Алматы, 2001. 448-449 б.
20. Ә. Амангелді, ЕурАзЭҚ Хатшылығы ұйымдастыру-талдау департаментінің консультанты. Экономикалық интеграция дамуға даңғыл жол ашады. - Алматы ақшамы, 20 қыркүйек 2008 ж.
21. Бірлескен іс табысты болады. ЕурАзЭҚ бас хатшысы Т. Мансұровпен сұхбат. - Егемен Қазақстан. 20 тамыз 2008 ж.
22. М.Тәжин, ҚР Сыртқы істер министрі, АӨСШК Сыртқы істер министрлері кеңесінің төрағасы. Азиякеңес – тұрақтылық пен қауіпсіздіктің шынайы кепілі. - ЕҚ, 23.08.2008 ж.
23. Дүниежүзі Қазақтары Қауымдастығы Төрағасының бірінші орынбасары Талғат Мамашевтың сұхбаты. – Қазақ әдебиеті, 17.10.2008 жыл, № 42.
24. Сулейменов Т.С. Казахстан и страны Восточной Европы: основные направления и перспективы сотрудничества: Монография. – Астана: Академия государственного управления при Президенте РК, 2008.
25. Шерьязданова К.Г. Центральная Азия в динамике современных интеграционных тенденций: Монография. – Астана: Академия государственного управления при Президенте РК, 2008.
26. История международных отношений и внешней политики. / Под общ. ред. проф. Ж.У. Ибрашева. – Алматы, 1998.
27. Лебедева М.М. Мировая политика. – М., 2000.
28. Арыстанбекова А.Х. Глобализация. – Алматы, 2008.
29. Системная история международных отношений / отв. ред. А.Д. Богатуров. – М., 2000.
30. Актуальные проблемы международных отношений в начале ХХІ века. / Под ред. Е.П. Бажанова. – М. 2002.
31. Киссинджер Г. Дипломатия. – М., 1997.
32. Казахстан и мировое сообщество. Под ред. М. Жолдасбекова. – Алматы, 2000.
33. Современные международные отношения. Учебник. Под ред. А.В. Торкунова. – М., 2004.
34. Назарбаев Н.Ә. Ғасырлар тоғысында. – Алматы: Атамұра, 2003. –256 б.
35. Назарбаев Н.Ә. Тәуелсіздік белестері. – Алматы: Атамұра, 2003. –336 б.
36. Назарбаев Н. Қазақстан-Ресей қатынастары: баяндамалар, сөйлеген сөздер, мақалалар, сұхбаттар. Алматы: Қазақстан, 1998.-с. 336.
37. Н.Ә. Назарбаев Ынтымақ пен татулықты нығайта түсу-басты міндетіміз.// Егемен Қазақстан, 2008ж., 16желтоқсан
38. Назарбаев Н.Ә Тарих толқынында. -Алматы: - Атамұра,-1999.-269 б.
39. Назарбаев Н.Ә Тарих тағылымдары және қазіргі заман. –Алматы: -Қазақстан,-1997.-127 б.
40. Назарбаев Н. Қазақстанның болашағы – қоғамның идеялық бірлігінде. –Алматы: ПО кітап, -1993.-32 б.
41. Назарбаев Н. Әділеттің ақ жолы. – Алматы, 1991.
42. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан - 2030. Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы. Алматы, 1997.
43. Назарбаев Н.Ә. Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы. Алматы, 1992.
44. Назарбаев Н.Ә. Жүз жылға татитын он жыл. Президент Н.Назарбаевтың Қазақстан Республикасы тәуелсіздігінің он жылдығына арналған салтанатты жиналыста сөйлеген сөзі. //Егемен Қазақстан, 17 желтоқсан 2001 ж.
45. Назарбаев Н.Ә. Жаңа кезең - жаңа экономика. // Егемен Қазақстан, 16желтоқсан 2004 ж.
46. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. // Егемен Қазақстан, 19 ақпан 2005 ж.
47. Назарбаев Н.Ә. Қазақстандық жол: тұрақтылықтан – жаңару арқылы - өркендеуге. ҚР Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан Республикасының тәуелсіздігінің 15 жылдығына арналған салтанатты жиналыста сөйлеген сөзі. – Егемен Қазақстан, 16 желтоқсан 2006 ж.
48. Назарбаев Н.Ә. Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан. ҚР Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. Астана, 2007 ж. 28 ақпан. – Егемен Қазақстан, 1 наурыз 2007 ж.
49. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты. ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. – Егемен Қазақстан, 7 ақпан 2008 ж.
50. Тоқаев, Қасымжомарт. Қазақстан Республикасының дипломатиясы [Мәтін].- Алматы: ҒӨ Пбк "GAUHAR", 2002.- 568 б.: сурет.
51. Токаев, Касым-Жомарт. Свет и тень [Текст]. -Астана: Астана полиграфия, 2007.- с. 576 .
52. Токаев, Касым-Жомарт. Очерки дипломата [Текст]. Кн. 1. Преодоление.- Алматы: Жибек жолы, 2007.- с. 43.
53. Токаев, Касым-Жомарт. Векторы внешной политики [Текст]. Кн. 2. Европейское направление (девяностые годы ХХ века).- Алматы: Жибек жолы, 2008.- с. 208 .
54. Токаев, Касым-Жомарт. Векторы внешной политики [Текст]. Кн. 1. Восточное направление (девяностые годы ХХ века).- Алматы: Жибек жолы, 2008.- с. 270.
55. Токаев, Касым-Жомарт. Очерки дипломата [Текст]. Кн. 2. Подстягом независимости.- Алматы: Жибек жолы,2007.- с.288 .
56. Токаев, Касымжомарт. Преодоление [Текст]: дипломатические очерки.- Алматы: САК-CAUHAR, 2003.- 654 с.: ил.
57. Токаев, Касымжомарт. Под стягом независимости [Текст]: очерки о внешней политике Казахстана.- Алматы: Білім, 1997.- с. 736.
58. Токаев, Касымжомарт. Дипломатия Республики Казахстан [Текст].- Астана: Елорда, 2001.- с. 552 .
59. Тоқаев, Қасым-Жомарт. Слово об отце [Текст]=Әке туралы ой-толғау / [тех. ред. Р. И. Винокурова].- Алматы: Дәуір, 2008.- с. 256.
60. Тоқаев, Қасымжомарт. Слово об отце [Текст]=Әке туралы толғаныс / ред.: С. Иманасов, М. Жанұзақова.- Алматы: Парасат, 2005.- 248 с.: фото.
61. Тоқаев, Қасымжомарт. Беласу [Мәтін]: дипломатиялық очерктер.- Алматы: Дәуір, 2003.- 656 б.: фотосурет.
62. Тоқаев, Қасымжомарт. Беласу [Мәтін].- Алматы: Дәуір, 2008.- 552 б.: фотосурет.
63. Тоқаев, Қасымжомарт. Нұр мен көлеңке [Мәтін].- Алматы: Дәуір, 2008.- 576 б. [30 б. сурет.]: сурет.
64. Абдулпаттаев, Сапиулла Ибрагимұлы. Халықаралық қатынастар және Қазақстанның сыртқы саясаты [Мәтін] / Абай атын. Қазақ ұлттық педагогикалық университеті.- Алматы: Қарасай, 2006.- 216 б.
65. Тоқаев, Қасымжомарт. Қазақстан Республикасының дипломатиясы [Мәтін].- Алматы: ҒӨ Пбк "GAUHAR", 2002.- 568 б.: сурет.
66. Төреқұлов, Нәзір. Көп томдық шығармалар жинағы [Мәтін]. 1-том. Зерттеулер, мақалалар / [құраст.: Ы. Исмаил, С. Сахабат].- Алматы: Ел-шежіре, 2007.- 256 б.-(Алаш мұрасы/ ред. алқасы: М. Құл-Мұхаммед ж.б.])
67. Айдаров, Наурыз Губайдуллаевич. Степная дипломатия одевается во фрак [Текст]: (об известных и малоизвестных сведениях по казахстанской дипломатической практике).- Минск: Мастацкая літаратура, 1998.- с. 301.
68. Бадиков, Виктор. Новые ветры: Очерки современного литературного процесса Казахстана.- Алматы: Жибек жолы, 2005.- 334, [2] с.: ил.
69. Дипломатическая и консульская службы: сборник документов и материалов / сост. С. Г. Шеретов.- Алматы: Юрист, 2004.- с. 257.
70. Исиналиев, Михаил. Избранное [Текст]=Таңдамалы. Т. II. Записки дипломата. Хаким. Михаил Иванович. Маке / сост. М. Исиналиева и Г. Кабышулы; Фонд изучения наследия репрессированной интеллигенции Казахстана "Арыс".- Алматы: Арыс, 2007.- с. 564.
71. Мажиденова, Дариго Магауияновна. Дипломатическая служба в контексте эволюции мировой политики [Текст]: (с древнейших времен до Венского регламента).- Астана: Күлтегін, 2005.- с. 240 .
72. Николсон, Гарольд. Искусство дипломатии [Текст]: Лекции по истории дипломатического метода / общ. ред. А. Е. Абишева.- Астана: Свободное Общество, 2005.- с. 201.
73. Токаев, Касым-Жомарт. Свет и тень [Текст].- Астана: Астана полиграфия, 2007.- с. 576.
74. Токаев, Касым-Жомарт. Очерки дипломата [Текст]. Кн. 1. Преодоление.- Алматы: Жибек жолы, 2007.- с. 43.
75. Токаев, Касым-Жомарт. Векторы внешной политики [Текст]. Кн. 2. Европейское направление (девяностые годы ХХ века).- Алматы: Жибек жолы, 2008.- с. 208.
76. Токаев, Касым-Жомарт. Векторы внешной политики [Текст]. Кн. 1. Восточное направление (девяностые годы ХХ века).- Алматы: Жибек жолы, 2008.- с. 270.