Ислам теологиясы

Пән: Дінтану
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 62 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе . . . 3 - 6

І. ТАРАУ. Ислам теологиясының қалыптасу алғышарттары

1. 1 Алғашқы діни-саяси тартыстар . . . 7 - 9

1. 2 Құқықтық және кәламдық мазхабтардың пайда болуы . . . 9 - 16

1. 3 Исламның моральдық-практикалық бағыттарының дамуы . . . 16- 21

ІІ. ТАРАУ. Ислам теологиясындағы адам мәселесі

2. 1 Құран мен сүннеттегі адам болмысы . . . 21- 24

2. 2 Құқықтық және сенімдік мазхабтардағы адам мәселесі . . . 24 - 36

2. 3 Сопылықтағы адам мәселесі мен ұлттық дүниетанымдағы

көріністері . . . 36 - 46

2. 4 әл-Ғазалидің адам мәселесі жайындағы теологиялық

тұжырымдары . . . 46 - 56

Қорытынды . . . 57 - 60

Пайдаланған әдебиеттер тізімі . . . 60 - 62

КІРІСПЕ

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыста Ислам дініндегі адам болмысына қатысты онтологиялық және танымдық мәселелер қарастырылып, Ислам тарихымен астасып жатқан діни тәжірбиенің даму заңдылықтарына сараптама жасалды. Жалпы, Ислам теологиясындағы құқықтық, сенімдік және этикалық негіздерінің арасындағы байланыс пен ерекшеліктерді танып білу маңызды. Адам санасының түрлі деңгейі мен болмысының ерекшеліктеріне сәйкес діни ақиқаттардың да қабылдану ерекшеліктері қалыптасады. Осыған сәйкес түрлі түсіндірмелердің орын алуы қалыпты жағдай. Бұл бір жағынан діннің әрбір жеке тұлғаны дара болмыс ретінде бағалайтын құндылығын, көрсеткішін танытса керек. Бұл жұмыста Ислам тарихындағы адам проблемасы құқықтық, сенімдік және моральдық-этикалық бағыттардағы танымдық ерекшеліктерге сай зерделенді.

Теология - [гр. Theologia theos - Құдай, logos - ілім] Құдай туралы ілім деген мағынаны білдіреді. Теологияда сенім негіздерінің жүйеленген түсіндірмесі орын алады. Сенімнің ақиқаттылығын әрі адамға қажетті құндылық екендігін негіздейтін ілім[1, 502б] . Сондықтан, кез келген діннің сенім негіздерін талдап, жүйелеп түсіндіретін діни ілімді теология деп атайды. Ал, жалпы мағынада, дінтанулық зерттеулерде діннің теологиясы деп діни ілімдердің тұтас жүйесін айтуға да болады. Мысалы, Ислам дінінің сенімдік, құқықтық, моральдық бағыттарын жинақтап Ислам теологиясы ретінде қарастыруға болады. Бұл жұмыстың барысында Ислам ғылымдарының негізіндегі антропологиялық тұжырымдарды әр бағыттың танымдық ерекшеліктеріне сай талдауға тырыстық.

Тағы бір мәселе, Ислам теологиясы дегенде негізінен кәлам ғылымы еске түседі. Кәлам немесе ақида Исламдағы иман мәселесі мен сенім негіздерін терең талдап түсіндіретін дін ғылымы. Біз, бұл еңбекте кәламдық зерттеулермен қатар Ислам теологиясы ұғымын кең мағынада қарастыра отырып, құқықтық һәм моральдық қырынан да зерттеуді жөн көрдік. Ислам ғылымдарының хадис, тәпсір, ахлақ, тасауф, қитабет, қирағат секілді салаларын да Ислам теологиясының аясында қарастыра отырып, кең мағынада дін ғылымының тұтасқан жүйесі ретінде Ислам теологиясы деп атау қабылданған. Сондықтан, жұмыс барысында сенімдік, құқықтық һәм моральдық арналардағы адам проблемасының танымдық қырын ашуға тырыстық. Ол үшін алдымен Ислам тарихында өзіндік із қалдырған саяси-итиқади мәні бар тартыстар мен оқиғалардың тарихы талдануы тиіс. Жұмыстың алғашқы тарауы Ислам теологиясының қалыптасу алғышарттарына арналады. Екінші тарауда, Құран мен сүннеттегі, сонымен қатар, Ислам ғылымдарындағы адам мәселесі жүйелі түрде талданып, ұлттық дүниетанымымыз бен діни тәжірбиеміздегі көріністері де қамтылып өтті.

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Бүгінгі қоғамдағы діни ахуалдың көп қабатты қырларының ішіндегі ең басты тұғыр діни таным мәселесі. Діни таным қазіргі діни жамағаттардың жіктелуі мен топтасуының негізгі көрсеткіші. Екінші жағынан, дін құбылысының формалық, әлеуметтік және құқықтық негіздері мен бүгінгі зайырлы қоғамдағы құндылықтар арасындағы үйлесімді тетігін табу мәселесі өзекті тақырып. Дін құбылысының сан қырлы қызметі мен адамзат қоғамының рухани һәм әлеуметтік қажеттіліктеріне тұтас жауап беретін механизм ретіндегі орнын дұрыс бағамдау маңызды. Әрі тәуелсіз мемлекет ретінде рухани-мәдени бастауларымызды танып білу ісі өзекті жәйт. Ислам дінінің тарихи тағдырымыздағы орнын дұрыс пайымдау - ұлттық сипатымызбен мемлекеттік бағдарымыздың қалыпты дамуын қамтамасыз ететін басты факторлардың бірі деуімізге болады. Мемлекетіміз бастан өткеріп отырған қазіргі мәдени-тарихи кезеңде Батыс пен Шығыстың, дәстүрлілік пен қазіргі заман араларын және батыстық ғылыми-техникалық прогресс пен шығыстық құндылықтардың күшті жақтарын біріктіру - заман талабы. Алайда, әлеуметтік өмір мен тарихтағы түрлі қоғамның қалыптасу құбылысын интеллектуалды ақыл елегіне салып, сараптама жасаған кезде тарихи қалыптасқан Батыстың еуроцентристік әдістерінен шегініп, мұсылман Шығысына назар салу өзекті болып отыр. Әсіресе, жаһандану құбылысы кіші мәдениеттерді қармап, қоғамда ғасырлар бойы қалыптасып келген дәстүрлі рухани құндылықтарды жойып бара жатқан заманда гуманистік қайнар көздерге, адамгершілікке қайта оралудың маңыздылығы арта түсті.

Қазіргі таңда діни тәжірбиенің тарихи-дүниетанымдық тұрғыдан талданып, ғылыми тұжырым ретінде ұсынылуы - көп ұлтты, көп дінді мемлекетіміздегі конфессияаралық келісім мен ұлтаралық бірлікті нығайта түсуге ықпал етері сөзсіз. Себебі, демократиялық құндылықтарды дамытуға бағыт алған мемлекетімізде Исламдық топтардың арасындағы діни таным мәселесі олардың психологиялық, дүниетанымдық ерекшеліктерін айқындап тұр. Ислам дінінің адам проблемасын, оның рухани негізінің бастауларымен адамгершілік тұрғысынан жетілуін жан-жақты талдаған тәжірбиесін тұтас тану арқылы ғана діннің прогрессивті жақтарын ұғынуға болады. Ислам дініндегі адам мәселесінің ең нәзік тұстары мен оның болмысын өте терең талдаған, психологиялық, онтологиялық мәнін ашқан зерделі тұжырымдар адамзат өркениетіне жауһарлар ұсынды. Осы ізденістердің өзегі болған Ислам діні ғасырлардан бері адамзат қоғамымен бірге жасасып, заман талабына сай түлеп келеді. Мұсылман қауымының дүниетанымдық, психологиялық өмірлік көзғарастарының ұстанымына айналған діни қағидалар негізінде оның жеке индивид ретінде болмысы айқындалатыны шындық. Осы тұрғыдан алғанда педогогикалық, психологиялық және әлеуметті институт ретінде Ислам ғылым салаларының адам болмысына қатысты анықтамаларын саралап, осы дінді ұстанушылардың қоғамдық қатынастардағы өзін ұстау, өмірлік көзғарастарын анықтау секілді мәселелерді шешуге болады.

Дипломдық жұмыстың зерттелу деңгейі. Ислам теологиясының бір қыры ретінде кәлам ғылымында адам болмысына қатысты терең онтологиялық зерттеулер бар. Матуриди, Ашари, әбу Муин ән-Насафи, Ғазали сынды ғалымдардың көптеген еңбектерінің бір бөлігі «афғалуль ғибад» яғни, адам әрекеттері деген тарауға арналды, кәлам ғылымындағы мумин, мухсин, муслим категориялары иман дәрежелеріне сай адам болмысын теологиялық аспектіде зерттеу нысанына алды десек қателеспейміз.

Ислам философтарының негізгі антропологиялық тұжырымдары адамның ақиқатты табуындағы ақылдың рөлі мен философтардың қоғамдық өмірдегі мәнін талқылаумен қатар өріліп жатты. Әл-Киндиден бастап Ғазалиге дейінгі ислам философтарының еңбектерінде, Әл-Фарабидің қоғамдық-саяси тұжырымдары мен ахлақ мәселесін терең зерттеген трактаттарында, Ибн Сина мен Ибн Туфейлдің «Хай бин Якзан» сынды персонажды мысал ете отырып адам болмысын кешенді философиялық талқыға салған зерттеулерінде адам мәселесі мен оның әлемдегі орны қарастырылды.

Тақырыпты терең зерттеген сопылық авторлар шын мәнінде Ислам антропологиясын биік деңгейге көтерді. Кушайри, Бағдади, әл-Макки сынды т. б. сопылық классиктерінен бастап, сопылық философияны жаңа сатыға көтерген Ғазали, Ибн Араби, Руми, Имам Раббани сынды авторлар адам болмысын рухани категориялар негізінде терең талдады. Сопылықтың мақсаты - Алла, зерттеу обьектісі - адам. «Өзін өзі таныған, Раббысын да таниды» деген хадис сопылықтың Ислам антропологиясындағы тұғырлы орнын дәлелдеп тұр.

Түркиялық теолог мамандардан Ильяс Челеби, Неждет Тосун, Мустафа Өзтүрік сынды ғалымдардың еңбектерінде ислам ғылымдарының салаларына сай академиялық талдаулар кездеседі.

Отандық ғалымдардан адам мәселесін сопылық философия негізінде Ғ. Есім, Д. Кенжетай, Қ. Қаратышқанова, кәләмдық, құқықтық қырынан М. Исахан, Қ. Ержан, А. Әбдірәсіл сынды ұстаздардың еңбектерінде осы зерттеуімде пайдаға асырдым.

Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты мен міндеттері. Ислам теологиясының дамуымен байланысты адам деген сырлы әлемнің сан қырлы қатпарларының негізін талдаған дін ғылымдарының танымдық ерекшеліктерін тану. Ислам дінініндегі адам мәселесінің мәнін ашу. Дипломдық жұмыстың мақсатына сәйкес мынадай міндеттер алға қойылды:

Құрандағы адам болмысына қатысты антропологиялық түсіндірмелерді анықтау;
Пайғамбар сүннетіндегі түсіндірмелерге сәйкес адамның рухани және материалдық қажеттіліктерге деген қатынасының негізгі белгілерін ашу;
Ислам тарихындағы діни тәжірбие арқылы қалыптасқан философиялық, құқықтық һәм моральдық құндылықтардың мәнін ашу;
Фыкһ, кәләм, ахлақ ғылымдары мен сопылық танымдағы адам мәселесінің танымдық ерекшеліктерін зерделеу;
Діни тәжірбиенің қалыптасуымен дін ғылымдарының қоғам дамуына сәйкес жүйелі тұжырымдарының ғылыми-методологиялық ерекшеліктерінің айқындалғанын ашып көрсету;

Зерттеудің теориялық және методологиялық мәні. Дипломдық жұмыста алынған негізгі нәтижелерді, тұжырымдарды, қорытынды ойларды, дінтану, теология мамандығының және Ясауитану пәндерін оқыту барысында қолдануға болады. Педогогика, психология саласында Ислам дінін ұстанушылардың жан дүниесінде орын алған діни дүниетаным мен сезімдік әсерлерді саралауға көмектеседі.

Зерттеу жұмысының нысаны. Ислам теологиясындағы құқықтық, сенімдік және моральдық-практикалық қырларындағы адам мәселесіне қатысты ерекшеліктерді қарастыру.

Зерттеу жұмысының мәні. Ислам теологиясындағы адам болмысына қатысты тұжырымдарды талдау.

Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.

І ТАРАУ. Ислам теологиясының қалыптасу алғышарттары

Алғашқы діни-саяси тартыстар

Дін - адам мен Алла арасындағы байланыстың негізі болып, ғасырлар бойы қоғам өмірінің реттеуіші ретінде онымен бірге жасасып келеді. Дін социологиясының дін феноменіне түсініктеме жасауына сәйкес дін - қоғамдық құбылыс. Қоғам тіршілігінің басты шарты индивидтер қатынасынан келіп шығады деп ой түйер болсақ, адамдар арасындағы байланыстардың киелілік сипаты мен мәнді жалғастығының діни тәжірбиелер арқылы сомдалуы дәстүрлі құндылықтардың қалыптасуына ықпал етеді. Осы құндылықтардың өзегінде адам өмірінің мұраты мен мақсаты, оның болмысына қажетті шарттар мен құралдар жүйеленіп, ықпалды негізге айналады. Сондықтан дін - адам үшін түскен ақиқат ретінде кез келген халықтың өткені мен бүгінгі тіршілгінде және болашақ бағдарында да маңызды шарт болып қала береді. Шындығында, үздіксіз процесс болып табылатын адамның дүниеге келуі мен өлімі арасындағы тіршіліктің кез келген саласы діни нормалар арқылы қалыптасқан. Жәй ғана қарапайым «жақсы мен жаман» өлшемі, моральдық құндылықтардың негізі дінге барып тіреледі. Ал, енді осы құндылықтар, нормалар, өлшемдер адамзат қоғамының тұрақтылығы, қауіпсіздігі, бақыты үшін шарт болғандықтан осы танымдық мәліметтер ұрпақтан ұрпаққа беріліп келеді[2, 5б] .

Жаңа буынның діни құндылықтар мен моральдық императивтерді ұғыну барысы өте күрделі құбылыс. Мұны М. Вебер «рутинизация харизмы» деп анықтаған еді. Яғни, бір діннің құрушысының шексіз шынайылығы мен мінсіз деп танылған тұлғасына елітіп дінге кірген буынның орнына келген жаңа ұрпақ құлай беріле кетудің орнына «бұл үкім шыныменде осылай түсіндірілді ме?» деген сұрақты қояды. Ислам тарихында да осындай күрмелі саяси мәселелермен, жікке бөлінген топтардың сенімдік түсініктері көрініс таба бастады. Пайғамбар дүниеден озған соң, халифалық мәселесі күн тәртібіне қойылып, өзара тартыстардың тууына себепші болды. Себебі, Мұхаммед пайғамбар өзіне кейін мұсылман үмметін кім басқарады? деген мәселеге қатысты нақты көзғарасын білдірмей дүниеден озған болатын. Осындай діни-саяси мәселелердің қордалануына байланысты біртұтас мұсылман үмметінің арасына жік түсіп, халифалыққа қатысты тартыстардың соңы идеялық, діни танымдық қайшылықтардың тууына, оның барысы әр түрлі ұстанымдағы ғұламалар мен саяси лидерлердің жанына топтасқан топтардың негізінде ағымдар пайда бола бастады. Мазһабтардың пайда болуындағы ең негізгі факторлардың бірі саяси факторлар болып саналады. Саяси оқиғалардың бұл мәселеде қаншалықты рөл ойнайтындығын тереңірек түсіну үшін Құранның саясат тақырыбына қаншалықты орын берген, бермегендігіне көз қырын салып өткен жөн.

Құран сенім, ғибадат, және ахлақ мәселелеріне тікелей, кеңінен мән бергенімен, саяси тақырыптарға әлемдік сипаттағы жалпы қағидалардан бөлек өзгеше анықтама келтірмеген. Мысалы, Мұхаммед пайғамбардан кейін кім халифа болуы керек, бойында қандай шарттар табылуы тиіс, мемлекет түрі мен басқару жүйесі қалай болады деген мәселелерге тоқталмайды әрі баяндамайды. Саясатпен қоса өзге тақырыптарды да қызықтыратын осы негізгі қағидалар - жалпы алғанда мұсылмандардың істерінің өз араларында ақылдасу (мәшуәрәт) арқылы шешілуі (Шура, 38; Әл-Имран, 159), адамдар арасында әділет және шындықпен үкім берілуі (Ниса, 58), адамдар арасында жоғары дәреженің көрсеткіші тек қана тақуалық екендігі (Хужурат, 19) жайлы қағидалардан тұрады. Дін - саясат арақатынасында ең көп қозғалатын халифа және имам ұғымдары Құранда «саяси атақ-даңққа ие адам» деген мағынада қолданылмаған. Халифа - ерік-қалауы өзінде болған, тікелей ізгі істер жасауға ат салысатын кез келген пенде (Бақара, 30; Әнғам, 165) . Ал, имам деген сөз көптеген мағыналарды білдіргенімен, қоғамдық, діни және басқа да әлеуметтік мәселелерде адамдарға үлгі өнеге бола алатын әрі басшылық жасайтын кісі деген мағынада пайғамбарлық үшін қолданылған (Бақара, 124) [3, 8б]

Пайғамбар өлімінен кейін мұсылман қауымының жолбасшылары, сахабалардың ішіндегі Пайғамбарға ең сенімді болған серіктері «үммет» қандай жолмен жүруі керек, қалай басқарылуы керек? - деген күрделі мәселені шешуі керек болатын. Кейбіреулер тіпті, араб түбегінде болып көрмеген бірорталыққа бағынған саяси құрылым ретінде өмір сүре алатындықтарына сенбеді. Тағы біреулер әрбір тайпа өз басшысын таңдауы тиіс деп ойлады. Бірақ, Әбу Бәкір мен Омар ибн Хаттаб «үммет» біртұтас болып, Пйғамбар кезіндегідей бір ғана басшыға бағынып, Ислам ақиқатына сай мәңгілік мұсылман мемлекеті ретінде тіршілік етуі тиіс деп шешті. Біраз қауым Пайғамбардың тақ мұрагері ретінде Али ибн Абу Талибтің лайықты екендігін ашық айтты. Арабтарда қандық байланыс қастерленетіні белгілі, сондықтан Алиге пайғамбар Мұхаммедтің бойынан ерекше қасиеттер мен рухани артықшылықтар дарыды деп сенетін. Бірақ, Алидің діндарлығы мен әділдігі анық болғанмен ол әлі жас әрі ел басқаруға тәжірбиесіз болатын. Сондықтан, көпшіліктің дауысымен бірінші халиф ретінде Әбу Бәкір Сыддық таңдалды. Әбу Бәкірдің халифалылығы тым келте (632-634 ж. ж. ) болғанымен, өте маңызды түйіткілдерді шешті. Ол 2 жыл ішінде «ридда» (кері шегінушілер) соғыстарымен бетпе-бет келді. Өйткені, көптеген ру-тайпалық одақтар үмметтен ажырап, тәуелсіз тіршілік етеміз деп қарсылық көрсетіп еді. Әбу Бәкір қарсылықтарды хикметпен шешіп, үмметтің біртұтастығын сақтап қала алды[4, 56б] .

Омар ибн Хаттабтың (634-644 ж. ж. ) халиф болған кезінде Ислам мемлекетінің мәртебесі өсіп, өз территориясын ұлғайта түсті. Пайғамбар заманындағы ел басқару ісіне, құран мен сүннет қағидаларына берік әрі дініне өте сергек Омар халиф 10 жыл ішінде Халифаттың ішкі-сыртқы проблемаларын шебер шешіп отырды.

Алайда, осы тұрақты дамып отырған Халифат тіршілігі күтпеген жерден 644 жылы Мәдинадағы мешітте Омар халифты Ирандық Файруз есімді құлдың өлтіруімен өзгеріске тап болды. Одан кейінгі хулафа-и -Рашидундардың өмірі қақтығыстармен өрілді. Осман Ибн Аффан пайғамбардың 6 ізбасарының ішінен халиф болып сайланды. Ол басқарған 12 жылдың алғашқы 6 жылында да үммет тіршілігі гүлдене түсті. Халифат территориясы тоқтаусыз ұлғая берді. Осман елді жақсы басқара алды. Алайда, көптеген оған разы емес топтардың көбеюіде орын алды.

Исламның сыртқа әлемге айбаты мен сән салтанаты тараған сайын ішкі қайшылықтарда өрши түсті. Халифаттың жеңістері арта түскенімен, әскерлер орталық басқару жүйесіне разы болмады. Бас аяғы 10-15 жыл ішінде қатал көшпелі өмірге бейімделген өмір салтынан, маманданған қарулы, жарақты тұрақты әскерге айналды. Мәдина шәһарынан жырақта жүрген әскерлердің орталықпен байланысы азая түсті. Әрі өздерін дербес сезініп, жауланған жерлерден иелік алуды көздеушілер де табылды. Осман халифтың өз туыстары Омеядтарға көптеген жауапты қызметтерді ұсынуы бұл қарсылықты өршіте түсті. Ирак аймағы мен Фустат, Куфа қалаларында халифқа наразы топтар пайда болды. 635 жылы наразылық ашық қарсылыққа айналып Фустаттан әскер көтеріліп, жолда Куфалықтармен толысқан олар Мәдинаға келді. Қалаған талаптарына қол жеткізе алмаған әрі бос қатқан жағдайда жазалауға ұшыраудан қорыққан олар Халифтың үйін қоршауға алып, басып кіріп Османды өлтірді. Али халиф сайланды[4, 56б] .

Алидің халиф ретіндегі орны дау тудырмастай болып көрінген. Ол жас кезінен Пайғамбардың отбасында өсті. Пайғамбарға жақын туыстығымен қатар, Алла елшісінің оған деген шексіз ықыласы бар болатын[5, 14б] . Әлиді Мәдиналықтар мен Омеядтар әулетінің күшеюіне қарсы аз ғана Меккеліктер ғана мойындады. Сонымен қатар, аймағындағы қамал, бекініс қызметін атқарған Куфа қаласында да қолдаушылары көп болатын. Алайда, Әлидің өзі секілді пайғамбардың күйеу баласы Осман бин Аффанның өлтірілуі өте қасіретті 5 жылға созылған азамат соғысына ұласты. Бұл кезең ислам тарихында «фитна» яғни, бүлік, сынақ кезеңі ретінде қатталып қалды.

Османның өлімінен біраз уақыт өткен соң Талха, Зубейр және Пайғамбарлдың сүйікті жары Айша анамыз бірігіп, Әлиге Османды өлтірген бүлікшілерді жазаламады деген айыппен қарсы көтерілді. Бұл соғыс ислам тарихында «жамал» соғысы деп аталды. Әлидің жеңісімен аяқталған бұл қақтығыстан соң тағы да үлкен бөлінушілік орын алды.

Әлидің билігін Сирияда мойындамады. Дамаскі қаласында әмір болып отырған Муайвия омеядтар әулетінің мүшесі ретінде Османның кегін қайтарамын деген сылтаумен халифат билігі үшін таласты бастап кетті. Әли бастапқыда Муайвияның ұстанымына түсіністікпен қарап, дереу басып жаншуды жөн көрмеді. Келіссөздер арқылы шешуге болады деп сенді. Алайда, Пайғамбардың көзін көрген ізбасарларының бір-біріне қару жұмсап, қатігездікпен соғыс ашуы өте қайғылы көрініс болатын. Мұхаммед пайғамбардың мұраты мұсылмандар арасында бірлікті нығайтып, сол арқылы Алланың бірлігін паш ету болатын. Ефрат өзенінің жоғарғы ағысында 657 жылы екі жақтың әскері қақтығысқа түседі. Әлидің басымдылығымен өтіп жатқан шайқаста Құран парақтарын найзаға шаншып, Муайвия келісімге келуге шақырады. Осылайша «хакам» мәселесі алға шығып, екі жақтан бір бір адамнан өкіл болып, халиф сайлауды кейінге қалдыруды ұйғарды. Бұл жерде мәселенің шешімі Әли үшін пайдасыз болатыны анық еді. Муайвия бұдан соң Әлидің халифалылығын мойындамай Ирак аймағына әлсін-әлсін әскер шығарып, арасында одақтастар жинаумен уақыт соза берді. Осы тұста Әлидің жанына топтасқан топты «шиғалар» деп атай бастады. Шиғалық топтар пайғамбар әулетінен Әлиді халифа болуға ең лайықты тұлға деп танып осы жолда ымырасыз кұресті. Кейіннен олар сунниттік исламның ақидалық негіздеріне қайшы бағытпен өрбіп, өз алдына жеке ағым болып қалыптасты.

Муайвия мен Әли арасындағы соғыс барысында Әлидің жасағынан «харижиттер» тобы бөлініп шықты. Олар өз іштерінен азракиттер, ибадиттер, суфриттер болып бөлінді[6, 159б] . олар өте қатқыл ұстанымдарымен танылды. Әли мен Муайвия арасындағы дауды шешу үшін қабыл етілген «хакам» мәселесін (третейский суд) Аллаға серік қосу деп санаған олар халифалыққа қатысты үкімді Алла ғана береді, ал Әли мен Муайвия үкімді адамдарға сеніп тапсырды, олар ширк жасады деп санады.

Муржиялар негізінен харижиттердің тым қатқыл ұстанымдарына қарсы шықты. Амал мен иманды бір деп күнә жасаған адамды иманынан айрылды деп мұсылман санатынан шығарып, мұсылмандардың саяси, діни-этикалық көзғарастарына өте ымырасыз ұстанымда болған харижиттердің анархиялық әрекеттерін сынға алды. Осылайша олар, адам болмысына қарай ойысып, сенімдік мәзһабтарға қарай жақындады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.