Ислам теологиясы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3 . 6
І. ТАРАУ. Ислам теологиясының қалыптасу алғышарттары
1.1 Алғашқы діни.саяси тартыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7 . 9
1.2 Құқықтық және кәламдық мазхабтардың пайда болуы ... ... ... ... ... .9 . 16
1.3 Исламның моральдық.практикалық бағыттарының дамуы ... ... ... .16. 21
ІІ. ТАРАУ. Ислам теологиясындағы адам мәселесі
2.1 Құран мен сүннеттегі адам болмысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21. 24
2.2 Құқықтық және сенімдік мазхабтардағы адам мәселесі ... ... ... ... ..24 . 36
2.3 Сопылықтағы адам мәселесі мен ұлттық дүниетанымдағы
көріністері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36 . 46
2.4 әл.Ғазалидің адам мәселесі жайындағы теологиялық
тұжырымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46 . 56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57 . 60
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60 . 62
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3 . 6
І. ТАРАУ. Ислам теологиясының қалыптасу алғышарттары
1.1 Алғашқы діни.саяси тартыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7 . 9
1.2 Құқықтық және кәламдық мазхабтардың пайда болуы ... ... ... ... ... .9 . 16
1.3 Исламның моральдық.практикалық бағыттарының дамуы ... ... ... .16. 21
ІІ. ТАРАУ. Ислам теологиясындағы адам мәселесі
2.1 Құран мен сүннеттегі адам болмысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21. 24
2.2 Құқықтық және сенімдік мазхабтардағы адам мәселесі ... ... ... ... ..24 . 36
2.3 Сопылықтағы адам мәселесі мен ұлттық дүниетанымдағы
көріністері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36 . 46
2.4 әл.Ғазалидің адам мәселесі жайындағы теологиялық
тұжырымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46 . 56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57 . 60
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60 . 62
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыста Ислам дініндегі адам болмысына қатысты онтологиялық және танымдық мәселелер қарастырылып, Ислам тарихымен астасып жатқан діни тәжірбиенің даму заңдылықтарына сараптама жасалды. Жалпы, Ислам теологиясындағы құқықтық, сенімдік және этикалық негіздерінің арасындағы байланыс пен ерекшеліктерді танып білу маңызды. Адам санасының түрлі деңгейі мен болмысының ерекшеліктеріне сәйкес діни ақиқаттардың да қабылдану ерекшеліктері қалыптасады. Осыған сәйкес түрлі түсіндірмелердің орын алуы қалыпты жағдай. Бұл бір жағынан діннің әрбір жеке тұлғаны дара болмыс ретінде бағалайтын құндылығын, көрсеткішін танытса керек. Бұл жұмыста Ислам тарихындағы адам проблемасы құқықтық, сенімдік және моральдық-этикалық бағыттардағы танымдық ерекшеліктерге сай зерделенді.
Теология – [гр. Theologia theos - Құдай, logos - ілім] Құдай туралы ілім деген мағынаны білдіреді. Теологияда сенім негіздерінің жүйеленген түсіндірмесі орын алады. Сенімнің ақиқаттылығын әрі адамға қажетті құндылық екендігін негіздейтін ілім[1, 502б]. Сондықтан, кез келген діннің сенім негіздерін талдап, жүйелеп түсіндіретін діни ілімді теология деп атайды. Ал, жалпы мағынада, дінтанулық зерттеулерде діннің теологиясы деп діни ілімдердің тұтас жүйесін айтуға да болады. Мысалы, Ислам дінінің сенімдік, құқықтық, моральдық бағыттарын жинақтап Ислам теологиясы ретінде қарастыруға болады. Бұл жұмыстың барысында Ислам ғылымдарының негізіндегі антропологиялық тұжырымдарды әр бағыттың танымдық ерекшеліктеріне сай талдауға тырыстық.
Тағы бір мәселе, Ислам теологиясы дегенде негізінен кәлам ғылымы еске түседі. Кәлам немесе ақида Исламдағы иман мәселесі мен сенім негіздерін терең талдап түсіндіретін дін ғылымы. Біз, бұл еңбекте кәламдық зерттеулермен қатар Ислам теологиясы ұғымын кең мағынада қарастыра отырып, құқықтық һәм моральдық қырынан да зерттеуді жөн көрдік. Ислам ғылымдарының хадис, тәпсір, ахлақ, тасауф, қитабет, қирағат секілді салаларын да Ислам теологиясының аясында қарастыра отырып, кең мағынада дін ғылымының тұтасқан жүйесі ретінде Ислам теологиясы деп атау қабылданған. Сондықтан, жұмыс барысында сенімдік, құқықтық һәм моральдық арналардағы адам проблемасының танымдық қырын ашуға тырыстық. Ол үшін алдымен Ислам тарихында өзіндік із қалдырған саяси-итиқади мәні бар тартыстар мен оқиғалардың тарихы талдануы тиіс. Жұмыстың алғашқы тарауы Ислам теологиясының қалыптасу алғышарттарына арналады. Екінші тарауда, Құран мен сүннеттегі, сонымен қатар, Ислам ғылымдарындағы адам мәселесі жүйелі түрде талданып, ұлттық дүниетанымымыз бен діни тәжірбиеміздегі көріністері де қамтылып өтті.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Бүгінгі қоғамдағы діни ахуалдың көп қабатты қырларының ішіндегі ең басты тұғыр діни таным мәселесі. Діни таным қазіргі діни жамағаттардың жіктелуі мен топтасуының негізгі көрсеткіші. Екінші жағынан, дін құбылысының формалық, әлеуметтік және құқықтық негіздері мен бүгінгі зайырлы қоғамдағы құндылықтар арасындағы үйлесімді тетігін табу мәселесі өзекті тақырып. Дін құбылысының сан қырлы қызметі мен адамзат қоғамының рухани һәм әлеуметтік қажеттіліктеріне тұтас жауап беретін механизм ретіндегі орнын дұрыс бағамдау маңызды. Әрі тәуелсіз мемлекет ретінде рухани-мәдени бастауларымызды танып білу ісі өзекті жәйт. Ислам дінінің тарихи тағдырымыздағы орнын дұрыс пайымдау – ұлттық сипатымызбен мемлекеттік бағдарымыздың қалыпты дамуын қамтамасыз ететін басты факторлардың бірі деуімізге болады. Мемлекетіміз бастан өткеріп отырған қазіргі мәдени-тарихи кезеңде Батыс пен Шығыстың, дәстүрлілік пен қазіргі заман араларын және батыстық ғылыми-техникалық прогресс пен шығыстық құндылықтардың күшті жақтарын біріктіру – заман талабы. Алайда, әлеуметтік өмір мен тарихтағы түрлі қоғамның қалыптасу құбылысын интеллектуалды ақыл елегіне салып, сараптама жасаған кезде тарихи қалыптасқан Батыстың еуроцентристік әдістерінен шегініп, мұсылман Шығысына назар салу өзекті болып отыр. Әсіресе, жаһандану құбылысы кіші мәдениеттерді қармап, қоғамда ғасырлар бойы қалыптасып келген дәстүрлі рухани құндылықтарды жойып бара жатқан заманда гуманистік қайнар көздерге, адамгершілікке қайта оралудың маңыздылығы арта түсті.
Қазіргі таңда діни тәжірбиенің тарихи-дүниетанымдық тұрғыдан талданып, ғылыми тұжырым ретінде ұсынылуы – көп ұлтты, көп дінді мемлекетіміздегі конфессияаралық келісім мен ұлтаралық бірлікті нығайта түсуге ықпал етері сөзсіз. Себебі, демократиялық құндылықтарды дамытуға бағыт алған мемлекетімізде Исламдық топтардың арасындағы діни таным мәселесі олардың психологиялық, дүниетанымдық ерекшеліктерін айқындап тұр. Ислам дінінің адам проблемасын, оның рухани негізінің бастауларымен адамгершілік тұрғысынан жетілуін жан-жақты талдаған тәжірбиесін тұтас тану арқылы ғана діннің прогрессивті жақтарын ұғынуға болады. Ислам дініндегі адам мәселесінің ең нәзік тұстары мен оның болмысын өте терең талдаған, психологиялық, онтологиялық мәнін ашқан зерделі тұжырымдар адамзат өркениетіне жауһарлар ұсынды. Осы ізденістердің өзегі болған Ислам діні ғасырлардан бері адамзат қоғамымен бірге жасасып, заман талабына сай түлеп келеді. Мұсылман қауымының дүниетанымдық, психологиялық өмірлік көзғарастарының ұстанымына айналған діни қағидалар негізінде оның жеке индивид ретінде болмысы айқындалатыны шындық. Осы тұрғыдан алғанда педогогикалық, психологиялық және әлеуметті институт ретінде Ислам ғылым салаларының адам болмысына қатысты анықтамаларын саралап, осы дінді ұстанушылардың қоғамдық қатынастардағы өзін ұстау, өмірлік көзғарастарын анықтау секілді мәселелерді шешуге болады.
Дипломдық жұмыстың зерттелу деңгейі. Ислам теологиясының бір қыры ретінде кәлам ғылымында адам болмысына қатысты терең онтологиялық зерттеулер бар. Матуриди, Ашари, әбу Муин ән-Насафи, Ғазали сынды ғалымдардың көптеген еңбектерінің бір бөлігі «афғалуль ғибад» яғни, адам әрекеттері деген тарауға арналды, кәлам ғылымындағы мумин, мухсин, муслим категориялары иман дәрежелеріне сай адам болмысын теологиялық аспектіде зерттеу нысанына алды десек қателеспейміз.
Ислам философтарының негізгі антропологиялық тұжырымдары адамның ақиқатты табуындағы ақылдың рөлі мен философтардың қоғамдық өмірдегі мәнін талқылаумен қатар өріліп жатты. Әл-Киндиден бастап Ғазалиге дейінгі ислам философтарының еңбектерінде, Әл-Фарабидің қоғамдық-саяси тұжырымдары мен ахлақ мәселесін терең зерттеген трактаттарында, Ибн Сина мен Ибн Туфейлдің «Хай бин Якзан» сынды персонажды мысал ете отырып адам болмысын кешенді философиялық талқыға салған зерттеулерінде адам мәселесі мен оның әлемдегі орны қарастырылды.
Тақырыпты терең зерттеген сопылық авторлар шын мәнінде Ислам антропологиясын биік деңгейге көтерді. Кушайри, Бағдади, әл-Макки сынды т.б. сопылық классиктерінен бастап, сопылық философияны жаңа сатыға көтерген Ғазали, Ибн Араби, Руми, Имам Раббани сынды авторлар адам болмысын рухани категориялар негізінде терең талдады. Сопылықтың мақсаты – Алла, зерттеу обьектісі – адам. «Өзін өзі таныған, Раббысын да таниды» деген хадис сопылықтың Ислам антропологиясындағы тұғырлы орнын дәлелдеп тұр.
Түркиялық теолог мамандардан Ильяс Челеби, Неждет Тосун, Мустафа Өзтүрік сынды ғалымдардың еңбектерінде ислам ғылымдарының салаларына сай академиялық талдаулар кездеседі.
Отандық ғалымдардан адам мәселесін сопылық философия негізінде Ғ. Есім, Д. Кенжетай, Қ. Қаратышқанова, кәләмдық, құқықтық қырынан М. Исахан, Қ. Ержан, А. Әбдірәсіл сынды ұстаздардың еңбектерінде осы зерттеуімде пайдаға асырдым.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты мен міндеттері. Ислам теологиясының дамуымен байланысты адам деген сырлы әлемнің сан қырлы қатпарларының негізін талдаған дін ғылымдарының танымдық ерекшеліктерін тану. Ислам дінініндегі адам мәселесінің мәнін ашу. Дипломдық жұмыстың мақсатына сәйкес мынадай міндеттер алға қойылды:
- Құрандағы адам болмысына қатысты антропологиялық түсіндірмелерді анықтау;
- Пайғамбар сүннетіндегі түсіндірмелерге сәйкес адамның рухани және материалдық қажеттіліктерге деген қатынасының негізгі белгілерін ашу;
- Ислам тарихындағы діни тәжірбие арқылы қалыптасқан философиялық, құқықтық һәм моральдық құндылықтардың мәнін ашу;
- Фыкһ, кәләм, ахлақ ғылымдары мен сопылық танымдағы адам мәселесінің танымдық ерекшеліктерін зерделеу;
- Діни тәжірбиенің қалыптасуымен дін ғылымдарының қоғам дамуына сәйкес жүйелі тұжырымдарының ғылыми-методологиялық ерекшеліктерінің айқындалғанын ашып көрсету;
Зерттеудің теориялық және методологиялық мәні. Дипломдық жұмыста алынған негізгі нәтижелерді, тұжырымдарды, қорытынды ойларды, дінтану, теология мамандығының және Ясауитану пәндерін оқыту барысында қолдануға болады. Педогогика, психология саласында Ислам дінін ұстанушылардың жан дүниесінде орын алған діни дүниетаным мен сезімдік әсерлерді саралауға көмектеседі.
Зерттеу жұмысының нысаны. Ислам теологиясындағы құқықтық, сенімдік және моральдық-практикалық қырларындағы адам мәселесіне қатысты ерекшеліктерді қарастыру.
Зерттеу жұмысының мәні. Ислам теологиясындағы адам болмысына қатысты тұжырымдарды талдау.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыста Ислам дініндегі адам болмысына қатысты онтологиялық және танымдық мәселелер қарастырылып, Ислам тарихымен астасып жатқан діни тәжірбиенің даму заңдылықтарына сараптама жасалды. Жалпы, Ислам теологиясындағы құқықтық, сенімдік және этикалық негіздерінің арасындағы байланыс пен ерекшеліктерді танып білу маңызды. Адам санасының түрлі деңгейі мен болмысының ерекшеліктеріне сәйкес діни ақиқаттардың да қабылдану ерекшеліктері қалыптасады. Осыған сәйкес түрлі түсіндірмелердің орын алуы қалыпты жағдай. Бұл бір жағынан діннің әрбір жеке тұлғаны дара болмыс ретінде бағалайтын құндылығын, көрсеткішін танытса керек. Бұл жұмыста Ислам тарихындағы адам проблемасы құқықтық, сенімдік және моральдық-этикалық бағыттардағы танымдық ерекшеліктерге сай зерделенді.
Теология – [гр. Theologia theos - Құдай, logos - ілім] Құдай туралы ілім деген мағынаны білдіреді. Теологияда сенім негіздерінің жүйеленген түсіндірмесі орын алады. Сенімнің ақиқаттылығын әрі адамға қажетті құндылық екендігін негіздейтін ілім[1, 502б]. Сондықтан, кез келген діннің сенім негіздерін талдап, жүйелеп түсіндіретін діни ілімді теология деп атайды. Ал, жалпы мағынада, дінтанулық зерттеулерде діннің теологиясы деп діни ілімдердің тұтас жүйесін айтуға да болады. Мысалы, Ислам дінінің сенімдік, құқықтық, моральдық бағыттарын жинақтап Ислам теологиясы ретінде қарастыруға болады. Бұл жұмыстың барысында Ислам ғылымдарының негізіндегі антропологиялық тұжырымдарды әр бағыттың танымдық ерекшеліктеріне сай талдауға тырыстық.
Тағы бір мәселе, Ислам теологиясы дегенде негізінен кәлам ғылымы еске түседі. Кәлам немесе ақида Исламдағы иман мәселесі мен сенім негіздерін терең талдап түсіндіретін дін ғылымы. Біз, бұл еңбекте кәламдық зерттеулермен қатар Ислам теологиясы ұғымын кең мағынада қарастыра отырып, құқықтық һәм моральдық қырынан да зерттеуді жөн көрдік. Ислам ғылымдарының хадис, тәпсір, ахлақ, тасауф, қитабет, қирағат секілді салаларын да Ислам теологиясының аясында қарастыра отырып, кең мағынада дін ғылымының тұтасқан жүйесі ретінде Ислам теологиясы деп атау қабылданған. Сондықтан, жұмыс барысында сенімдік, құқықтық һәм моральдық арналардағы адам проблемасының танымдық қырын ашуға тырыстық. Ол үшін алдымен Ислам тарихында өзіндік із қалдырған саяси-итиқади мәні бар тартыстар мен оқиғалардың тарихы талдануы тиіс. Жұмыстың алғашқы тарауы Ислам теологиясының қалыптасу алғышарттарына арналады. Екінші тарауда, Құран мен сүннеттегі, сонымен қатар, Ислам ғылымдарындағы адам мәселесі жүйелі түрде талданып, ұлттық дүниетанымымыз бен діни тәжірбиеміздегі көріністері де қамтылып өтті.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Бүгінгі қоғамдағы діни ахуалдың көп қабатты қырларының ішіндегі ең басты тұғыр діни таным мәселесі. Діни таным қазіргі діни жамағаттардың жіктелуі мен топтасуының негізгі көрсеткіші. Екінші жағынан, дін құбылысының формалық, әлеуметтік және құқықтық негіздері мен бүгінгі зайырлы қоғамдағы құндылықтар арасындағы үйлесімді тетігін табу мәселесі өзекті тақырып. Дін құбылысының сан қырлы қызметі мен адамзат қоғамының рухани һәм әлеуметтік қажеттіліктеріне тұтас жауап беретін механизм ретіндегі орнын дұрыс бағамдау маңызды. Әрі тәуелсіз мемлекет ретінде рухани-мәдени бастауларымызды танып білу ісі өзекті жәйт. Ислам дінінің тарихи тағдырымыздағы орнын дұрыс пайымдау – ұлттық сипатымызбен мемлекеттік бағдарымыздың қалыпты дамуын қамтамасыз ететін басты факторлардың бірі деуімізге болады. Мемлекетіміз бастан өткеріп отырған қазіргі мәдени-тарихи кезеңде Батыс пен Шығыстың, дәстүрлілік пен қазіргі заман араларын және батыстық ғылыми-техникалық прогресс пен шығыстық құндылықтардың күшті жақтарын біріктіру – заман талабы. Алайда, әлеуметтік өмір мен тарихтағы түрлі қоғамның қалыптасу құбылысын интеллектуалды ақыл елегіне салып, сараптама жасаған кезде тарихи қалыптасқан Батыстың еуроцентристік әдістерінен шегініп, мұсылман Шығысына назар салу өзекті болып отыр. Әсіресе, жаһандану құбылысы кіші мәдениеттерді қармап, қоғамда ғасырлар бойы қалыптасып келген дәстүрлі рухани құндылықтарды жойып бара жатқан заманда гуманистік қайнар көздерге, адамгершілікке қайта оралудың маңыздылығы арта түсті.
Қазіргі таңда діни тәжірбиенің тарихи-дүниетанымдық тұрғыдан талданып, ғылыми тұжырым ретінде ұсынылуы – көп ұлтты, көп дінді мемлекетіміздегі конфессияаралық келісім мен ұлтаралық бірлікті нығайта түсуге ықпал етері сөзсіз. Себебі, демократиялық құндылықтарды дамытуға бағыт алған мемлекетімізде Исламдық топтардың арасындағы діни таным мәселесі олардың психологиялық, дүниетанымдық ерекшеліктерін айқындап тұр. Ислам дінінің адам проблемасын, оның рухани негізінің бастауларымен адамгершілік тұрғысынан жетілуін жан-жақты талдаған тәжірбиесін тұтас тану арқылы ғана діннің прогрессивті жақтарын ұғынуға болады. Ислам дініндегі адам мәселесінің ең нәзік тұстары мен оның болмысын өте терең талдаған, психологиялық, онтологиялық мәнін ашқан зерделі тұжырымдар адамзат өркениетіне жауһарлар ұсынды. Осы ізденістердің өзегі болған Ислам діні ғасырлардан бері адамзат қоғамымен бірге жасасып, заман талабына сай түлеп келеді. Мұсылман қауымының дүниетанымдық, психологиялық өмірлік көзғарастарының ұстанымына айналған діни қағидалар негізінде оның жеке индивид ретінде болмысы айқындалатыны шындық. Осы тұрғыдан алғанда педогогикалық, психологиялық және әлеуметті институт ретінде Ислам ғылым салаларының адам болмысына қатысты анықтамаларын саралап, осы дінді ұстанушылардың қоғамдық қатынастардағы өзін ұстау, өмірлік көзғарастарын анықтау секілді мәселелерді шешуге болады.
Дипломдық жұмыстың зерттелу деңгейі. Ислам теологиясының бір қыры ретінде кәлам ғылымында адам болмысына қатысты терең онтологиялық зерттеулер бар. Матуриди, Ашари, әбу Муин ән-Насафи, Ғазали сынды ғалымдардың көптеген еңбектерінің бір бөлігі «афғалуль ғибад» яғни, адам әрекеттері деген тарауға арналды, кәлам ғылымындағы мумин, мухсин, муслим категориялары иман дәрежелеріне сай адам болмысын теологиялық аспектіде зерттеу нысанына алды десек қателеспейміз.
Ислам философтарының негізгі антропологиялық тұжырымдары адамның ақиқатты табуындағы ақылдың рөлі мен философтардың қоғамдық өмірдегі мәнін талқылаумен қатар өріліп жатты. Әл-Киндиден бастап Ғазалиге дейінгі ислам философтарының еңбектерінде, Әл-Фарабидің қоғамдық-саяси тұжырымдары мен ахлақ мәселесін терең зерттеген трактаттарында, Ибн Сина мен Ибн Туфейлдің «Хай бин Якзан» сынды персонажды мысал ете отырып адам болмысын кешенді философиялық талқыға салған зерттеулерінде адам мәселесі мен оның әлемдегі орны қарастырылды.
Тақырыпты терең зерттеген сопылық авторлар шын мәнінде Ислам антропологиясын биік деңгейге көтерді. Кушайри, Бағдади, әл-Макки сынды т.б. сопылық классиктерінен бастап, сопылық философияны жаңа сатыға көтерген Ғазали, Ибн Араби, Руми, Имам Раббани сынды авторлар адам болмысын рухани категориялар негізінде терең талдады. Сопылықтың мақсаты – Алла, зерттеу обьектісі – адам. «Өзін өзі таныған, Раббысын да таниды» деген хадис сопылықтың Ислам антропологиясындағы тұғырлы орнын дәлелдеп тұр.
Түркиялық теолог мамандардан Ильяс Челеби, Неждет Тосун, Мустафа Өзтүрік сынды ғалымдардың еңбектерінде ислам ғылымдарының салаларына сай академиялық талдаулар кездеседі.
Отандық ғалымдардан адам мәселесін сопылық философия негізінде Ғ. Есім, Д. Кенжетай, Қ. Қаратышқанова, кәләмдық, құқықтық қырынан М. Исахан, Қ. Ержан, А. Әбдірәсіл сынды ұстаздардың еңбектерінде осы зерттеуімде пайдаға асырдым.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты мен міндеттері. Ислам теологиясының дамуымен байланысты адам деген сырлы әлемнің сан қырлы қатпарларының негізін талдаған дін ғылымдарының танымдық ерекшеліктерін тану. Ислам дінініндегі адам мәселесінің мәнін ашу. Дипломдық жұмыстың мақсатына сәйкес мынадай міндеттер алға қойылды:
- Құрандағы адам болмысына қатысты антропологиялық түсіндірмелерді анықтау;
- Пайғамбар сүннетіндегі түсіндірмелерге сәйкес адамның рухани және материалдық қажеттіліктерге деген қатынасының негізгі белгілерін ашу;
- Ислам тарихындағы діни тәжірбие арқылы қалыптасқан философиялық, құқықтық һәм моральдық құндылықтардың мәнін ашу;
- Фыкһ, кәләм, ахлақ ғылымдары мен сопылық танымдағы адам мәселесінің танымдық ерекшеліктерін зерделеу;
- Діни тәжірбиенің қалыптасуымен дін ғылымдарының қоғам дамуына сәйкес жүйелі тұжырымдарының ғылыми-методологиялық ерекшеліктерінің айқындалғанын ашып көрсету;
Зерттеудің теориялық және методологиялық мәні. Дипломдық жұмыста алынған негізгі нәтижелерді, тұжырымдарды, қорытынды ойларды, дінтану, теология мамандығының және Ясауитану пәндерін оқыту барысында қолдануға болады. Педогогика, психология саласында Ислам дінін ұстанушылардың жан дүниесінде орын алған діни дүниетаным мен сезімдік әсерлерді саралауға көмектеседі.
Зерттеу жұмысының нысаны. Ислам теологиясындағы құқықтық, сенімдік және моральдық-практикалық қырларындағы адам мәселесіне қатысты ерекшеліктерді қарастыру.
Зерттеу жұмысының мәні. Ислам теологиясындағы адам болмысына қатысты тұжырымдарды талдау.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
1. Словарь иностранных слов., Москва «Русский язык», 1989г.
2. «Қожа Ахмет Ясауи тағылымы және Қазақстандағы діни білім беру мәселелері»атты Халықаралық симпозиум материалдарының жинағы. Түркістан: «Тұран» баспасы, 2011.
3. Киr’ап-ı Кеrіт Тйrkçе Меаli., Наzırlayan Маһmut ТОРТАŞ., Sarıyıldız Ofset baskısı., Ankara 2011
4. Асалыоглу А. Ислам мазхабтары тарихы., Түркістан. 2011
5. К. Армстронг. Ислам: краткая история от начало до наших дней., М.: Эксмо, 2011.
6. Большаков О.Г. История халифата. 3 том.- М.: издательская фирма «Восточная литература» РАН , 1998.
7. М. Магомерзоев авт.-сост. 1-ішам. Иллюстрированная әнциклопедия., - М.: Әксмо, 2010.
8. А. Иылдырым, И. Чалышкан. Ислам кұкығы: фикх әдістемесі. Түркістан: ХҚТУ. 2011
9. Bekir Topaloglu. Kelama Giris. – Istanbul, 1996.
10. M. Yasar Kandemir. Mevzu Hadisler. – Ankara, 1975.
11. Kardavi Yusuf. Sunneti Anlamada Yontem. – Kayseri, 1998.
12. М. Бағчежи. Кәлам ғылымына кіріспе. Түркістан, 2009ж.
13. Д. Кенжетай. Қожа Ахмет Иасауи философиясы және оның түркі
дүниетанымы тарихындағы орны, докторлық диссертация, 2007
14. Ислам. Истографические очерки. Под общей редакцией С.М. Прозорова., Москва, «Наука», 991.
15. Кныш А.Д. Мусульманский мястицизм: краткая история, пер. с англ.
М.Г. Романов. - «Издательсто «ДШІЯ», 2004.
16.Altıntaş Н.Tasavvuf tarıhı, Аnkara,1991.
17. Anahatlarıyla İslam ahlahı,. Вауrаk Matbaacılık. İstanbul,1991
18. Islam Аnsiklopedisi., Eskişehir Аnadolu üniversitesi, 1.сılt, 1997 у.
19. Д. Кенжетай. Қожа Ахмет Ясауи дүниетанымы. - Алматы: «Арыс» баспасы, 2008.
20. Шейх Мухаммад Юсуф Кандехлави. Шейх Мухаммад Са’д Кандехлави./Казанъ: Центр инновационных технологий, 2003.
21. Өзбекұлы С., Исахан М. Ислам және кәләмдық мәзһабтар. - Алматы, 2009.
22. Айнұр Әбдірәсілқызы. Ақидамыз – Матуриди, 2013 ж
23. А. Мец. Мусульманский ренессанс, 1986 ж.
24. Шәкәрім Құдайбердіұлы. Иманым, Арыс баспасы, 2000ж
25. Сырдария кітапханасы. Шораяқтың Омары. Шығармалары. Астана–2009
26. Сырдария кітапханасы. Кете Жүсіп Ешниязұлы, Қаңлы Жүсіп Қадірбергенұлы, Жүсіп Таубайұлы. Шығармалары. Астана–2009 ж.
27. Ойнарова Н. Нұртуғанның термесі. Жүрек тазалығы. CD – диск.
28. Тұрмағамбет Ізтілеуұлы. Шығармалары. Алматы–2007 ж. І-том.
29. Сырдария кітапханасы. Қарасақал Ерімбет. Ұлағат сөзім ұрпаққа.
Астана–2009 ж.
30. Тұрмағамбет Ізтілеуұлы. Шығармалары. Алматы–2007 ж. ІІ-том.
31. Ibn.Haldun:Mukaddıme,çev:Z.V.Togan,Istanbul,1954,c.III.
32. Gazzali.El-İktisad-filİtikad,Dımaşk.
33. Gazzali.Mişketul-Envar.Kahira.1964.
34. Gazzali.İhya-u-Ulumuddin ІҮ.б,30.Мағрифату-н Нәфси
35. Gazzali.Mizanul-Amel,Kahira.1990
36. Gazzali.İhya-u-Ulumuddin.c.III
37. Gazzali.İhya-u-Ulumuddin.cIV,s307.Мүснед,ІІ.б.244, 251, 315;Бухари,
«Истизан»,І.б,1;Мүслим, «Бирр»,115
38. Gazzali.Mişketul-Envar.Kahira.1964.
39. Gazzali.El-İktisad-filİtikad,Dımaşk.1990.
40. Gazzali.eL-Münkız-mined-delal.Dimaşk1990.
41. A.J .Wensinck,La Pensee de Ghazali, Paris.1940.
42. Gazzali.El-Mustafa.Dımaşk.1990.
43. Prof. Erol Güngor.IslamTasaufun .meselesı.Istanbul 1993.
44. К. Армстронг. Ислам: краткая история от начало до наших дней., М.:
Эксмо, 2011.
1. Словарь иностранных слов., Москва «Русский язык», 1989г.
2. «Қожа Ахмет Ясауи тағылымы және Қазақстандағы діни білім беру мәселелері»атты Халықаралық симпозиум материалдарының жинағы. Түркістан: «Тұран» баспасы, 2011.
3. Киr’ап-ı Кеrіт Тйrkçе Меаli., Наzırlayan Маһmut ТОРТАŞ., Sarıyıldız Ofset baskısı., Ankara 2011
4. Асалыоглу А. Ислам мазхабтары тарихы., Түркістан. 2011
5. К. Армстронг. Ислам: краткая история от начало до наших дней., М.: Эксмо, 2011.
6. Большаков О.Г. История халифата. 3 том.- М.: издательская фирма «Восточная литература» РАН , 1998.
7. М. Магомерзоев авт.-сост. 1-ішам. Иллюстрированная әнциклопедия., - М.: Әксмо, 2010.
8. А. Иылдырым, И. Чалышкан. Ислам кұкығы: фикх әдістемесі. Түркістан: ХҚТУ. 2011
9. Bekir Topaloglu. Kelama Giris. – Istanbul, 1996.
10. M. Yasar Kandemir. Mevzu Hadisler. – Ankara, 1975.
11. Kardavi Yusuf. Sunneti Anlamada Yontem. – Kayseri, 1998.
12. М. Бағчежи. Кәлам ғылымына кіріспе. Түркістан, 2009ж.
13. Д. Кенжетай. Қожа Ахмет Иасауи философиясы және оның түркі
дүниетанымы тарихындағы орны, докторлық диссертация, 2007
14. Ислам. Истографические очерки. Под общей редакцией С.М. Прозорова., Москва, «Наука», 991.
15. Кныш А.Д. Мусульманский мястицизм: краткая история, пер. с англ.
М.Г. Романов. - «Издательсто «ДШІЯ», 2004.
16.Altıntaş Н.Tasavvuf tarıhı, Аnkara,1991.
17. Anahatlarıyla İslam ahlahı,. Вауrаk Matbaacılık. İstanbul,1991
18. Islam Аnsiklopedisi., Eskişehir Аnadolu üniversitesi, 1.сılt, 1997 у.
19. Д. Кенжетай. Қожа Ахмет Ясауи дүниетанымы. - Алматы: «Арыс» баспасы, 2008.
20. Шейх Мухаммад Юсуф Кандехлави. Шейх Мухаммад Са’д Кандехлави./Казанъ: Центр инновационных технологий, 2003.
21. Өзбекұлы С., Исахан М. Ислам және кәләмдық мәзһабтар. - Алматы, 2009.
22. Айнұр Әбдірәсілқызы. Ақидамыз – Матуриди, 2013 ж
23. А. Мец. Мусульманский ренессанс, 1986 ж.
24. Шәкәрім Құдайбердіұлы. Иманым, Арыс баспасы, 2000ж
25. Сырдария кітапханасы. Шораяқтың Омары. Шығармалары. Астана–2009
26. Сырдария кітапханасы. Кете Жүсіп Ешниязұлы, Қаңлы Жүсіп Қадірбергенұлы, Жүсіп Таубайұлы. Шығармалары. Астана–2009 ж.
27. Ойнарова Н. Нұртуғанның термесі. Жүрек тазалығы. CD – диск.
28. Тұрмағамбет Ізтілеуұлы. Шығармалары. Алматы–2007 ж. І-том.
29. Сырдария кітапханасы. Қарасақал Ерімбет. Ұлағат сөзім ұрпаққа.
Астана–2009 ж.
30. Тұрмағамбет Ізтілеуұлы. Шығармалары. Алматы–2007 ж. ІІ-том.
31. Ibn.Haldun:Mukaddıme,çev:Z.V.Togan,Istanbul,1954,c.III.
32. Gazzali.El-İktisad-filİtikad,Dımaşk.
33. Gazzali.Mişketul-Envar.Kahira.1964.
34. Gazzali.İhya-u-Ulumuddin ІҮ.б,30.Мағрифату-н Нәфси
35. Gazzali.Mizanul-Amel,Kahira.1990
36. Gazzali.İhya-u-Ulumuddin.c.III
37. Gazzali.İhya-u-Ulumuddin.cIV,s307.Мүснед,ІІ.б.244, 251, 315;Бухари,
«Истизан»,І.б,1;Мүслим, «Бирр»,115
38. Gazzali.Mişketul-Envar.Kahira.1964.
39. Gazzali.El-İktisad-filİtikad,Dımaşk.1990.
40. Gazzali.eL-Münkız-mined-delal.Dimaşk1990.
41. A.J .Wensinck,La Pensee de Ghazali, Paris.1940.
42. Gazzali.El-Mustafa.Dımaşk.1990.
43. Prof. Erol Güngor.IslamTasaufun .meselesı.Istanbul 1993.
44. К. Армстронг. Ислам: краткая история от начало до наших дней., М.:
Эксмо, 2011.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3 - 6
І. ТАРАУ. Ислам теологиясының қалыптасу алғышарттары
1.1 Алғашқы діни-саяси
тартыстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7 -
9
1.2 Құқықтық және кәламдық мазхабтардың пайда болуы ... ... ... ... ... .9 -
16
1.3 Исламның моральдық-практикалық бағыттарының дамуы ... ... ... .16- 21
ІІ. ТАРАУ. Ислам теологиясындағы адам мәселесі
2.1 Құран мен сүннеттегі адам
болмысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21- 24
2.2 Құқықтық және сенімдік мазхабтардағы адам мәселесі ... ... ... ... ..24
- 36
2.3 Сопылықтағы адам мәселесі мен ұлттық дүниетанымдағы
көріністері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 36 - 46
2.4 әл-Ғазалидің адам мәселесі жайындағы теологиялық
тұжырымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...46 - 56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .57 - 60
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60 -
62
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыста Ислам дініндегі адам
болмысына қатысты онтологиялық және танымдық мәселелер қарастырылып, Ислам
тарихымен астасып жатқан діни тәжірбиенің даму заңдылықтарына сараптама
жасалды. Жалпы, Ислам теологиясындағы құқықтық, сенімдік және этикалық
негіздерінің арасындағы байланыс пен ерекшеліктерді танып білу маңызды.
Адам санасының түрлі деңгейі мен болмысының ерекшеліктеріне сәйкес діни
ақиқаттардың да қабылдану ерекшеліктері қалыптасады. Осыған сәйкес түрлі
түсіндірмелердің орын алуы қалыпты жағдай. Бұл бір жағынан діннің әрбір
жеке тұлғаны дара болмыс ретінде бағалайтын құндылығын, көрсеткішін танытса
керек. Бұл жұмыста Ислам тарихындағы адам проблемасы құқықтық, сенімдік
және моральдық-этикалық бағыттардағы танымдық ерекшеліктерге сай
зерделенді.
Теология – [гр. Theologia theos - Құдай, logos - ілім] Құдай туралы
ілім деген мағынаны білдіреді. Теологияда сенім негіздерінің жүйеленген
түсіндірмесі орын алады. Сенімнің ақиқаттылығын әрі адамға қажетті құндылық
екендігін негіздейтін ілім[1, 502б]. Сондықтан, кез келген діннің сенім
негіздерін талдап, жүйелеп түсіндіретін діни ілімді теология деп атайды.
Ал, жалпы мағынада, дінтанулық зерттеулерде діннің теологиясы деп діни
ілімдердің тұтас жүйесін айтуға да болады. Мысалы, Ислам дінінің сенімдік,
құқықтық, моральдық бағыттарын жинақтап Ислам теологиясы ретінде
қарастыруға болады. Бұл жұмыстың барысында Ислам ғылымдарының негізіндегі
антропологиялық тұжырымдарды әр бағыттың танымдық ерекшеліктеріне сай
талдауға тырыстық.
Тағы бір мәселе, Ислам теологиясы дегенде негізінен кәлам ғылымы еске
түседі. Кәлам немесе ақида Исламдағы иман мәселесі мен сенім негіздерін
терең талдап түсіндіретін дін ғылымы. Біз, бұл еңбекте кәламдық
зерттеулермен қатар Ислам теологиясы ұғымын кең мағынада қарастыра отырып,
құқықтық һәм моральдық қырынан да зерттеуді жөн көрдік. Ислам ғылымдарының
хадис, тәпсір, ахлақ, тасауф, қитабет, қирағат секілді салаларын да Ислам
теологиясының аясында қарастыра отырып, кең мағынада дін ғылымының тұтасқан
жүйесі ретінде Ислам теологиясы деп атау қабылданған. Сондықтан, жұмыс
барысында сенімдік, құқықтық һәм моральдық арналардағы адам проблемасының
танымдық қырын ашуға тырыстық. Ол үшін алдымен Ислам тарихында өзіндік із
қалдырған саяси-итиқади мәні бар тартыстар мен оқиғалардың тарихы талдануы
тиіс. Жұмыстың алғашқы тарауы Ислам теологиясының қалыптасу алғышарттарына
арналады. Екінші тарауда, Құран мен сүннеттегі, сонымен қатар, Ислам
ғылымдарындағы адам мәселесі жүйелі түрде талданып, ұлттық дүниетанымымыз
бен діни тәжірбиеміздегі көріністері де қамтылып өтті.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Бүгінгі қоғамдағы діни ахуалдың көп
қабатты қырларының ішіндегі ең басты тұғыр діни таным мәселесі. Діни таным
қазіргі діни жамағаттардың жіктелуі мен топтасуының негізгі көрсеткіші.
Екінші жағынан, дін құбылысының формалық, әлеуметтік және құқықтық
негіздері мен бүгінгі зайырлы қоғамдағы құндылықтар арасындағы үйлесімді
тетігін табу мәселесі өзекті тақырып. Дін құбылысының сан қырлы қызметі мен
адамзат қоғамының рухани һәм әлеуметтік қажеттіліктеріне тұтас жауап
беретін механизм ретіндегі орнын дұрыс бағамдау маңызды. Әрі тәуелсіз
мемлекет ретінде рухани-мәдени бастауларымызды танып білу ісі өзекті жәйт.
Ислам дінінің тарихи тағдырымыздағы орнын дұрыс пайымдау – ұлттық
сипатымызбен мемлекеттік бағдарымыздың қалыпты дамуын қамтамасыз ететін
басты факторлардың бірі деуімізге болады. Мемлекетіміз бастан өткеріп
отырған қазіргі мәдени-тарихи кезеңде Батыс пен Шығыстың, дәстүрлілік пен
қазіргі заман араларын және батыстық ғылыми-техникалық прогресс пен
шығыстық құндылықтардың күшті жақтарын біріктіру – заман талабы. Алайда,
әлеуметтік өмір мен тарихтағы түрлі қоғамның қалыптасу құбылысын
интеллектуалды ақыл елегіне салып, сараптама жасаған кезде тарихи
қалыптасқан Батыстың еуроцентристік әдістерінен шегініп, мұсылман Шығысына
назар салу өзекті болып отыр. Әсіресе, жаһандану құбылысы кіші
мәдениеттерді қармап, қоғамда ғасырлар бойы қалыптасып келген дәстүрлі
рухани құндылықтарды жойып бара жатқан заманда гуманистік қайнар көздерге,
адамгершілікке қайта оралудың маңыздылығы арта түсті.
Қазіргі таңда діни тәжірбиенің тарихи-дүниетанымдық тұрғыдан
талданып, ғылыми тұжырым ретінде ұсынылуы – көп ұлтты, көп дінді
мемлекетіміздегі конфессияаралық келісім мен ұлтаралық бірлікті нығайта
түсуге ықпал етері сөзсіз. Себебі, демократиялық құндылықтарды дамытуға
бағыт алған мемлекетімізде Исламдық топтардың арасындағы діни таным
мәселесі олардың психологиялық, дүниетанымдық ерекшеліктерін айқындап тұр.
Ислам дінінің адам проблемасын, оның рухани негізінің бастауларымен
адамгершілік тұрғысынан жетілуін жан-жақты талдаған тәжірбиесін тұтас тану
арқылы ғана діннің прогрессивті жақтарын ұғынуға болады. Ислам дініндегі
адам мәселесінің ең нәзік тұстары мен оның болмысын өте терең талдаған,
психологиялық, онтологиялық мәнін ашқан зерделі тұжырымдар адамзат
өркениетіне жауһарлар ұсынды. Осы ізденістердің өзегі болған Ислам діні
ғасырлардан бері адамзат қоғамымен бірге жасасып, заман талабына сай түлеп
келеді. Мұсылман қауымының дүниетанымдық, психологиялық өмірлік
көзғарастарының ұстанымына айналған діни қағидалар негізінде оның жеке
индивид ретінде болмысы айқындалатыны шындық. Осы тұрғыдан алғанда
педогогикалық, психологиялық және әлеуметті институт ретінде Ислам ғылым
салаларының адам болмысына қатысты анықтамаларын саралап, осы дінді
ұстанушылардың қоғамдық қатынастардағы өзін ұстау, өмірлік көзғарастарын
анықтау секілді мәселелерді шешуге болады.
Дипломдық жұмыстың зерттелу деңгейі. Ислам теологиясының бір қыры
ретінде кәлам ғылымында адам болмысына қатысты терең онтологиялық
зерттеулер бар. Матуриди, Ашари, әбу Муин ән-Насафи, Ғазали сынды
ғалымдардың көптеген еңбектерінің бір бөлігі афғалуль ғибад яғни, адам
әрекеттері деген тарауға арналды, кәлам ғылымындағы мумин, мухсин, муслим
категориялары иман дәрежелеріне сай адам болмысын теологиялық аспектіде
зерттеу нысанына алды десек қателеспейміз.
Ислам философтарының негізгі антропологиялық тұжырымдары адамның
ақиқатты табуындағы ақылдың рөлі мен философтардың қоғамдық өмірдегі мәнін
талқылаумен қатар өріліп жатты. Әл-Киндиден бастап Ғазалиге дейінгі ислам
философтарының еңбектерінде, Әл-Фарабидің қоғамдық-саяси тұжырымдары мен
ахлақ мәселесін терең зерттеген трактаттарында, Ибн Сина мен Ибн Туфейлдің
Хай бин Якзан сынды персонажды мысал ете отырып адам болмысын кешенді
философиялық талқыға салған зерттеулерінде адам мәселесі мен оның әлемдегі
орны қарастырылды.
Тақырыпты терең зерттеген сопылық авторлар шын мәнінде Ислам
антропологиясын биік деңгейге көтерді. Кушайри, Бағдади, әл-Макки сынды
т.б. сопылық классиктерінен бастап, сопылық философияны жаңа сатыға
көтерген Ғазали, Ибн Араби, Руми, Имам Раббани сынды авторлар адам болмысын
рухани категориялар негізінде терең талдады. Сопылықтың мақсаты – Алла,
зерттеу обьектісі – адам. Өзін өзі таныған, Раббысын да таниды деген
хадис сопылықтың Ислам антропологиясындағы тұғырлы орнын дәлелдеп тұр.
Түркиялық теолог мамандардан Ильяс Челеби, Неждет Тосун, Мустафа
Өзтүрік сынды ғалымдардың еңбектерінде ислам ғылымдарының салаларына сай
академиялық талдаулар кездеседі.
Отандық ғалымдардан адам мәселесін сопылық философия негізінде Ғ.
Есім, Д. Кенжетай, Қ. Қаратышқанова, кәләмдық, құқықтық қырынан М. Исахан,
Қ. Ержан, А. Әбдірәсіл сынды ұстаздардың еңбектерінде осы зерттеуімде
пайдаға асырдым.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты мен міндеттері. Ислам теологиясының
дамуымен байланысты адам деген сырлы әлемнің сан қырлы қатпарларының
негізін талдаған дін ғылымдарының танымдық ерекшеліктерін тану. Ислам
дінініндегі адам мәселесінің мәнін ашу. Дипломдық жұмыстың мақсатына
сәйкес мынадай міндеттер алға қойылды:
- Құрандағы адам болмысына қатысты антропологиялық түсіндірмелерді
анықтау;
- Пайғамбар сүннетіндегі түсіндірмелерге сәйкес адамның рухани және
материалдық қажеттіліктерге деген қатынасының негізгі белгілерін ашу;
- Ислам тарихындағы діни тәжірбие арқылы қалыптасқан философиялық,
құқықтық һәм моральдық құндылықтардың мәнін ашу;
- Фыкһ, кәләм, ахлақ ғылымдары мен сопылық танымдағы адам мәселесінің
танымдық ерекшеліктерін зерделеу;
- Діни тәжірбиенің қалыптасуымен дін ғылымдарының қоғам дамуына сәйкес
жүйелі тұжырымдарының ғылыми-методологиялық ерекшеліктерінің
айқындалғанын ашып көрсету;
Зерттеудің теориялық және методологиялық мәні. Дипломдық жұмыста
алынған негізгі нәтижелерді, тұжырымдарды, қорытынды ойларды, дінтану,
теология мамандығының және Ясауитану пәндерін оқыту барысында қолдануға
болады. Педогогика, психология саласында Ислам дінін ұстанушылардың жан
дүниесінде орын алған діни дүниетаным мен сезімдік әсерлерді саралауға
көмектеседі.
Зерттеу жұмысының нысаны. Ислам теологиясындағы құқықтық, сенімдік
және моральдық-практикалық қырларындағы адам мәселесіне қатысты
ерекшеліктерді қарастыру.
Зерттеу жұмысының мәні. Ислам теологиясындағы адам болмысына қатысты
тұжырымдарды талдау.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І ТАРАУ. Ислам теологиясының қалыптасу алғышарттары
1. Алғашқы діни-саяси тартыстар
Дін – адам мен Алла арасындағы байланыстың негізі болып, ғасырлар бойы
қоғам өмірінің реттеуіші ретінде онымен бірге жасасып келеді. Дін
социологиясының дін феноменіне түсініктеме жасауына сәйкес дін – қоғамдық
құбылыс. Қоғам тіршілігінің басты шарты индивидтер қатынасынан келіп шығады
деп ой түйер болсақ, адамдар арасындағы байланыстардың киелілік сипаты мен
мәнді жалғастығының діни тәжірбиелер арқылы сомдалуы дәстүрлі
құндылықтардың қалыптасуына ықпал етеді. Осы құндылықтардың өзегінде адам
өмірінің мұраты мен мақсаты, оның болмысына қажетті шарттар мен құралдар
жүйеленіп, ықпалды негізге айналады. Сондықтан дін – адам үшін түскен
ақиқат ретінде кез келген халықтың өткені мен бүгінгі тіршілгінде және
болашақ бағдарында да маңызды шарт болып қала береді. Шындығында, үздіксіз
процесс болып табылатын адамның дүниеге келуі мен өлімі арасындағы
тіршіліктің кез келген саласы діни нормалар арқылы қалыптасқан. Жәй ғана
қарапайым жақсы мен жаман өлшемі, моральдық құндылықтардың негізі дінге
барып тіреледі. Ал, енді осы құндылықтар, нормалар, өлшемдер адамзат
қоғамының тұрақтылығы, қауіпсіздігі, бақыты үшін шарт болғандықтан осы
танымдық мәліметтер ұрпақтан ұрпаққа беріліп келеді[2, 5б].
Жаңа буынның діни құндылықтар мен моральдық императивтерді ұғыну
барысы өте күрделі құбылыс. Мұны М. Вебер рутинизация харизмы деп
анықтаған еді. Яғни, бір діннің құрушысының шексіз шынайылығы мен мінсіз
деп танылған тұлғасына елітіп дінге кірген буынның орнына келген жаңа ұрпақ
құлай беріле кетудің орнына бұл үкім шыныменде осылай түсіндірілді ме?
деген сұрақты қояды. Ислам тарихында да осындай күрмелі саяси мәселелермен,
жікке бөлінген топтардың сенімдік түсініктері көрініс таба бастады.
Пайғамбар дүниеден озған соң, халифалық мәселесі күн тәртібіне қойылып,
өзара тартыстардың тууына себепші болды. Себебі, Мұхаммед пайғамбар өзіне
кейін мұсылман үмметін кім басқарады? деген мәселеге қатысты нақты
көзғарасын білдірмей дүниеден озған болатын. Осындай діни-саяси
мәселелердің қордалануына байланысты біртұтас мұсылман үмметінің арасына
жік түсіп, халифалыққа қатысты тартыстардың соңы идеялық, діни танымдық
қайшылықтардың тууына, оның барысы әр түрлі ұстанымдағы ғұламалар мен саяси
лидерлердің жанына топтасқан топтардың негізінде ағымдар пайда бола
бастады. Мазһабтардың пайда болуындағы ең негізгі факторлардың бірі саяси
факторлар болып саналады. Саяси оқиғалардың бұл мәселеде қаншалықты рөл
ойнайтындығын тереңірек түсіну үшін Құранның саясат тақырыбына қаншалықты
орын берген, бермегендігіне көз қырын салып өткен жөн.
Құран сенім, ғибадат, және ахлақ мәселелеріне тікелей, кеңінен мән
бергенімен, саяси тақырыптарға әлемдік сипаттағы жалпы қағидалардан бөлек
өзгеше анықтама келтірмеген. Мысалы, Мұхаммед пайғамбардан кейін кім халифа
болуы керек, бойында қандай шарттар табылуы тиіс, мемлекет түрі мен басқару
жүйесі қалай болады деген мәселелерге тоқталмайды әрі баяндамайды.
Саясатпен қоса өзге тақырыптарды да қызықтыратын осы негізгі қағидалар –
жалпы алғанда мұсылмандардың істерінің өз араларында ақылдасу (мәшуәрәт)
арқылы шешілуі (Шура, 38; Әл-Имран, 159), адамдар арасында әділет және
шындықпен үкім берілуі (Ниса, 58), адамдар арасында жоғары дәреженің
көрсеткіші тек қана тақуалық екендігі (Хужурат, 19) жайлы қағидалардан
тұрады. Дін – саясат арақатынасында ең көп қозғалатын халифа және имам
ұғымдары Құранда саяси атақ-даңққа ие адам деген мағынада қолданылмаған.
Халифа – ерік-қалауы өзінде болған, тікелей ізгі істер жасауға ат салысатын
кез келген пенде (Бақара, 30; Әнғам, 165). Ал, имам деген сөз көптеген
мағыналарды білдіргенімен, қоғамдық, діни және басқа да әлеуметтік
мәселелерде адамдарға үлгі өнеге бола алатын әрі басшылық жасайтын кісі
деген мағынада пайғамбарлық үшін қолданылған (Бақара, 124) [3, 8б]
Пайғамбар өлімінен кейін мұсылман қауымының жолбасшылары, сахабалардың
ішіндегі Пайғамбарға ең сенімді болған серіктері үммет қандай жолмен
жүруі керек, қалай басқарылуы керек? – деген күрделі мәселені шешуі керек
болатын. Кейбіреулер тіпті, араб түбегінде болып көрмеген бірорталыққа
бағынған саяси құрылым ретінде өмір сүре алатындықтарына сенбеді. Тағы
біреулер әрбір тайпа өз басшысын таңдауы тиіс деп ойлады. Бірақ, Әбу Бәкір
мен Омар ибн Хаттаб үммет біртұтас болып, Пйғамбар кезіндегідей бір ғана
басшыға бағынып, Ислам ақиқатына сай мәңгілік мұсылман мемлекеті ретінде
тіршілік етуі тиіс деп шешті. Біраз қауым Пайғамбардың тақ мұрагері ретінде
Али ибн Абу Талибтің лайықты екендігін ашық айтты. Арабтарда қандық
байланыс қастерленетіні белгілі, сондықтан Алиге пайғамбар Мұхаммедтің
бойынан ерекше қасиеттер мен рухани артықшылықтар дарыды деп сенетін.
Бірақ, Алидің діндарлығы мен әділдігі анық болғанмен ол әлі жас әрі ел
басқаруға тәжірбиесіз болатын. Сондықтан, көпшіліктің дауысымен бірінші
халиф ретінде Әбу Бәкір Сыддық таңдалды. Әбу Бәкірдің халифалылығы тым
келте (632-634 ж.ж.) болғанымен, өте маңызды түйіткілдерді шешті. Ол 2 жыл
ішінде ридда (кері шегінушілер) соғыстарымен бетпе-бет келді. Өйткені,
көптеген ру-тайпалық одақтар үмметтен ажырап, тәуелсіз тіршілік етеміз деп
қарсылық көрсетіп еді. Әбу Бәкір қарсылықтарды хикметпен шешіп, үмметтің
біртұтастығын сақтап қала алды[4, 56б].
Омар ибн Хаттабтың (634-644 ж.ж.) халиф болған кезінде Ислам
мемлекетінің мәртебесі өсіп, өз территориясын ұлғайта түсті. Пайғамбар
заманындағы ел басқару ісіне, құран мен сүннет қағидаларына берік әрі
дініне өте сергек Омар халиф 10 жыл ішінде Халифаттың ішкі-сыртқы
проблемаларын шебер шешіп отырды.
Алайда, осы тұрақты дамып отырған Халифат тіршілігі күтпеген жерден
644 жылы Мәдинадағы мешітте Омар халифты Ирандық Файруз есімді құлдың
өлтіруімен өзгеріске тап болды. Одан кейінгі хулафа-и –Рашидундардың өмірі
қақтығыстармен өрілді. Осман Ибн Аффан пайғамбардың 6 ізбасарының ішінен
халиф болып сайланды. Ол басқарған 12 жылдың алғашқы 6 жылында да үммет
тіршілігі гүлдене түсті. Халифат территориясы тоқтаусыз ұлғая берді. Осман
елді жақсы басқара алды. Алайда, көптеген оған разы емес топтардың көбеюіде
орын алды.
Исламның сыртқа әлемге айбаты мен сән салтанаты тараған сайын ішкі
қайшылықтарда өрши түсті. Халифаттың жеңістері арта түскенімен, әскерлер
орталық басқару жүйесіне разы болмады. Бас аяғы 10-15 жыл ішінде қатал
көшпелі өмірге бейімделген өмір салтынан, маманданған қарулы, жарақты
тұрақты әскерге айналды. Мәдина шәһарынан жырақта жүрген әскерлердің
орталықпен байланысы азая түсті. Әрі өздерін дербес сезініп, жауланған
жерлерден иелік алуды көздеушілер де табылды. Осман халифтың өз туыстары
Омеядтарға көптеген жауапты қызметтерді ұсынуы бұл қарсылықты өршіте түсті.
Ирак аймағы мен Фустат, Куфа қалаларында халифқа наразы топтар пайда болды.
635 жылы наразылық ашық қарсылыққа айналып Фустаттан әскер көтеріліп, жолда
Куфалықтармен толысқан олар Мәдинаға келді. Қалаған талаптарына қол жеткізе
алмаған әрі бос қатқан жағдайда жазалауға ұшыраудан қорыққан олар Халифтың
үйін қоршауға алып, басып кіріп Османды өлтірді. Али халиф сайланды[4,
56б].
Алидің халиф ретіндегі орны дау тудырмастай болып көрінген. Ол жас
кезінен Пайғамбардың отбасында өсті. Пайғамбарға жақын туыстығымен қатар,
Алла елшісінің оған деген шексіз ықыласы бар болатын[5, 14б]. Әлиді
Мәдиналықтар мен Омеядтар әулетінің күшеюіне қарсы аз ғана Меккеліктер ғана
мойындады. Сонымен қатар, аймағындағы қамал, бекініс қызметін атқарған Куфа
қаласында да қолдаушылары көп болатын. Алайда, Әлидің өзі секілді
пайғамбардың күйеу баласы Осман бин Аффанның өлтірілуі өте қасіретті 5
жылға созылған азамат соғысына ұласты. Бұл кезең ислам тарихында фитна
яғни, бүлік, сынақ кезеңі ретінде қатталып қалды.
Османның өлімінен біраз уақыт өткен соң Талха, Зубейр және
Пайғамбарлдың сүйікті жары Айша анамыз бірігіп, Әлиге Османды өлтірген
бүлікшілерді жазаламады деген айыппен қарсы көтерілді. Бұл соғыс ислам
тарихында жамал соғысы деп аталды. Әлидің жеңісімен аяқталған бұл
қақтығыстан соң тағы да үлкен бөлінушілік орын алды.
Әлидің билігін Сирияда мойындамады. Дамаскі қаласында әмір болып
отырған Муайвия омеядтар әулетінің мүшесі ретінде Османның кегін қайтарамын
деген сылтаумен халифат билігі үшін таласты бастап кетті. Әли бастапқыда
Муайвияның ұстанымына түсіністікпен қарап, дереу басып жаншуды жөн көрмеді.
Келіссөздер арқылы шешуге болады деп сенді. Алайда, Пайғамбардың көзін
көрген ізбасарларының бір-біріне қару жұмсап, қатігездікпен соғыс ашуы өте
қайғылы көрініс болатын. Мұхаммед пайғамбардың мұраты мұсылмандар арасында
бірлікті нығайтып, сол арқылы Алланың бірлігін паш ету болатын. Ефрат
өзенінің жоғарғы ағысында 657 жылы екі жақтың әскері қақтығысқа түседі.
Әлидің басымдылығымен өтіп жатқан шайқаста Құран парақтарын найзаға шаншып,
Муайвия келісімге келуге шақырады. Осылайша хакам мәселесі алға шығып,
екі жақтан бір бір адамнан өкіл болып, халиф сайлауды кейінге қалдыруды
ұйғарды. Бұл жерде мәселенің шешімі Әли үшін пайдасыз болатыны анық еді.
Муайвия бұдан соң Әлидің халифалылығын мойындамай Ирак аймағына әлсін-әлсін
әскер шығарып, арасында одақтастар жинаумен уақыт соза берді. Осы тұста
Әлидің жанына топтасқан топты шиғалар деп атай бастады. Шиғалық топтар
пайғамбар әулетінен Әлиді халифа болуға ең лайықты тұлға деп танып осы
жолда ымырасыз кұресті. Кейіннен олар сунниттік исламның ақидалық
негіздеріне қайшы бағытпен өрбіп, өз алдына жеке ағым болып қалыптасты.
Муайвия мен Әли арасындағы соғыс барысында Әлидің жасағынан
харижиттер тобы бөлініп шықты. Олар өз іштерінен азракиттер, ибадиттер,
суфриттер болып бөлінді[6, 159б]. олар өте қатқыл ұстанымдарымен танылды.
Әли мен Муайвия арасындағы дауды шешу үшін қабыл етілген хакам мәселесін
(третейский суд) Аллаға серік қосу деп санаған олар халифалыққа қатысты
үкімді Алла ғана береді, ал Әли мен Муайвия үкімді адамдарға сеніп
тапсырды, олар ширк жасады деп санады.
Муржиялар негізінен харижиттердің тым қатқыл ұстанымдарына қарсы
шықты. Амал мен иманды бір деп күнә жасаған адамды иманынан айрылды деп
мұсылман санатынан шығарып, мұсылмандардың саяси, діни-этикалық
көзғарастарына өте ымырасыз ұстанымда болған харижиттердің анархиялық
әрекеттерін сынға алды. Осылайша олар, адам болмысына қарай ойысып,
сенімдік мәзһабтарға қарай жақындады.
Ал, жоғарыда айтылған саяси оқиғалардың барлығы кейінгі сенімдік
мәзһабтардың пайда болуына әсер ететін көптеген тауқыметтердің тууына себеп
болды. Үлкен күнә мәселесі, имамдық, амал мен иман арақатынасы, сондай-ақ
тағдыр (қадар) мәселелерінің сол кезеңде актуальды болуы осыған дәлел. Сол
кезеңде пайда болған саяси дау дамайлар кейінірек пайда болған мәзһабтардың
аталған мәселелерде үкім шығарып, белгілі бір қағидалар өндіріп
шығаруларына түрткі болды.
2. Құқықтық және кәламдық мәзһабтардың пайда болуы
Ислам діні өзінің даму тарихында қоғам қажеттілігіне сай шарттарға
бейімделе отырып, жүйелі ғылым салаларына бөліне бастады. Бірінші халиф Әбу
Бәкірдің тұсында қолға алынған Құран мәтінін толық жинастырып, кітап етіп
шығару мәселесі тек Осман халифаның кезінде жүзеге асты. Пайғамбарымыздың:
Мен сендерге екі мұра қалдырдым. Егер соған берік болсаңдар ешқашан
адаспайсыңдар. Ол құран мен сүннет - деп көрсеткен бағдаырна сәйкес хадис
ғылымының жандануымен қатар усул ул-фыкһ яғни ислам құқығының да
қалыптасу кезеңі басталды. Мұсылманның Алла алдындағы міндеттері (фарз,
уәжіп, сүннет т.б.) қоғамдық қатынастарының өлшемдері мен мемлекет, жеке
адамдар арасындағы байланыстар (муалимат) секілді құқықтық, экономикалық,
саяси-әлеуметтік түйіндер қарастырыла келе шариғат үкімдері жүйеленді.
Фыкһта негізінен құлшылық ережелерімен, мұсылманның Алла алдындағы
міндеттері қарастырылса, шариғатта осылармен қатар жоғарыда аталып өткен
қоғамдық мәселелер кеңінен талқыланды, Сондықтан, фыкһ пен шариғат екеуін
ретінде түсіну кездеседі.
Шариғат – (сөзбе сөз бастау көзі, бұлақ деген сөз) тура жол, жүріс-
тұрыс, амал әрекеттің ережесі. Яғни, ислам негіздеріне сай амал ету дегенді
білдіреді. Шариғат мұсылман өмірінің бар қырын қамтитын діни, құқықтық,
моральдық-этикалық нормалардың тұтасқан жүйесі. Исламда мәңгі және
өзгермейтін Қүдайлық ереже саналатын шариғат құқықтың конфессионалды
формасы. Шариғат құранға, сүннетке және фыкһқа сүйенеді. Конституциялық,
азаматтық, қылмыстық, отбасылық, басқарулық және моральдық-этикалық іс-
әрекеттер нормаларын қамтиды[7. 53б].
Фыкх усулі VIII ғасырда яғни, Пайғамбар, сахаба және табиғун
кезеңінен кейін толыққанды ілім хәліне тұтаса бастады. Өйткені, Мұхаммед
пайғамбардың көзі тірі кезінде үкімдер тек өзінен алынатын. Яғни, үкімдер
елшіге келген уахи (құран) немесе уахиды сөзімен, іс-әрекетімен және
мақұлдауы арқылы түсіндірген сүннеттерімен бекітілетін. Бұл жағдайда
бірқатар метод пен қағидаларды қолдануға қажеттілік жоқ еді. Пайғамбар
өлімінен соң, адамдар арасында пәтуа мен үкім беру міндетін сахабалардың
алдыңғы қатарлылары атқарды. Сахабалар құран тілі арабшаны, аяттардың түсу
себептерін (нузуль), хадистердің айтылу себептерін (уруд) өте жақсы білетін
және ислам шариғатының жан-жақты қырын, мақсаты мен мұддесінен толыққанды
хабардар болатын. Өйткені, бұл алдыңғы қатарлы сахабалар ұғыну қабілеті,
зейіні мен ахлақи сомадалуы тұрғысынан пайғамбар ұлағатына өте адал
болуымен қатар, оның жанында ұзақ бірге өмір сүріп достық құру мәртебесіне
ие болған мұсылмандар еді. Шариғи деректерден үкім шығару кезінде
қолданылатын қағидаларды теориялық тұрғыдан меңгеруге мұқтаж емес еді.
Табиғундар дәуірінде де сахабалардың, хулафа и рашидундардың тұжырымдары
үммет арасында беделді саналып келгені рас. Алайда заман өткен сайын қоғам
шарттары күрделене түскендіктен алғашқы теориялық ұстанымдар көрініс таба
бастады. Шешімі табылуы тиіс бірқатар мәселелер пайда болды.
Міне осы орайда фыкх усулі де хулафа и рашидин және басқада сахабалар
кезеңінде пайда болған ижтихад әрекетімен бірге пайда болды. Сахабалар
арасындағы мужтахидтері проблеманың шариғи үкімін алдымен құраннан, содан
кейін сүннеттен іздейді, таба алмаған жағдайда Әй, ақыл иелері! Ғибрат
алыңдар (Хашр, 2) аятының аясында қиясқа, яғни діннің негіздеріне сай
көзғарасты үкім ету үшін ижтихадқа жүгінетін[8, 20б].
Жоғарыда тоқтала кеткеніміздей, Пайғамбар өлімінен кейінгі төрт
халифтың тұсында Ислам халифатының шекарасы қарқынды түрде кеңейді. Осы
кезеңдерде рибаттардың (әскери гарнизон) үлкен қалаларға айналуымен ірі
діни-мәдени ошақтардың пайда болу процестері қарқынды жүріп жатты. Куфа,
Басра, Мосул, Фустат секілді рибат қалаларда исламдық ойлау жүйесіне
Ирандық, Мысырлық, Византиялық т.б. діни-философиялық қалыптардың ықпалы
анық сезіле бастады. Сахабалар арасында Талха, Зубайр және Айша анамыздың
саяси билік үшін Әлиге қарсы көтерілуінен туындаған жамал соғысында алғаш
рет мұсылмандар бір бірімен қақтығысқа түсіп, мұсылмандардың санасында
күрделі сенімге қатысты сұрақтардың тууына түрткі болды. Әли мен Муайвия
арасындағы келіспеушілік пен одан әрі жалғасқан азаматтық соғыстар әртүрліт
саяси және теологиялық тартыстардыңм жандана түсуіне себеп болғанын
жоғарыда айттық. Осы кезеңде харижилер, муржия және шиғалық топтардың
арасында дауға айналған діни-саяси проблемалар кейіннен идеялық ізденістер
мен жеклеген ағымдардың қалыптасуына әсер етті. Адамның еркі мен қалауы,
тағдыр мен қазасы тұрғысынан болмыстық мәнін терең талдауға түскен ислам
фаталистері қадария мен жәбрия топтары тарих сахнасына шықты. Мұсылман
мәдениетінің антика философиясы мен христиан, иудаизм және зараостризм
діндерәмен өркениеттік қақтығысқа түсуінде алғашқы сапты бастаған мутазила
тобы исламға философиялық-рационалдық өлшемдерді алып келді. Алланың
сипаттары, тағдыр мен қаза, адам еркі, үлкен күнә мәселелері мен алланың
антропоморфты мысалдармен сипатталынған муташаббих аяттардың түсіндірмесі
секілді тақырыптарды қарастырған мутазила мәзһабы кәләм ғылымын дамытты.
Бұл ұмтылыстары исламның ақидалық негіздерін қорғау мақсатында көрініс
тапқан еді. Алғашқы сәләфи ғалымдардың тарапынан кәләм ғылымы қатты сынға
ұшырағаенымен кейінірек түрлі философиялық қоспалардан исламның ақидалық
негіздерін қорғауда өте маңызды роль атқарған бұл ғылымның қажеттілігі
дұрыс бағаланды. Әл-Әшғари және Матуриди сынды ғалымдардың қажырлы
еңбегімен әһлі сунна шеңберіндегі кәләм ғылымы одан да биік деңгейге
көтерілді.
Мазһабтардың ортаға шығуының себептерін қорытындылайтын болсақ басты
факторларды былайша көрсетуге болады:
1) Құран және Сүннеттегі ерекшеліктер: Исламның негізгі қайнар
көздері саналатын Құран мен Сүннетте діннің негіздері (зарурияту-диние)
деп аталатын ана қағидалар жалпы түсінікті болғанымен, бұлардың жекелеген
тұстарына қатысты жағдайлар Құран мен Сүннетте ашық түсінікті етіп
көрсетілмеген. Құранның өзінде аяттардың Мухкам және Муташабих екендіктері
айтылған. Мухкам аяттары дегеніміз мағынасы ашық, түсінікті, арнайы
түсіндірмені қажетсінбейтін бір мағыналы аяттар. Ал Муташабих болса бірнеше
мағынаға келетін, бұл мағыналардан біреуін шығару үшін арнайы дәлелге,
түсіндірмеге мұқтаж аяттар болып табылады [9, 103-106б] Құрандағы халал,
харам, намаз, ораза, зекет, қажылық сияқты бөлімдер мухкам аяттар санатына
жатады. Сондай-ақ Аллаға қол (әл-Фатх 4810), бет (жүз) (Бақара2115),
арш (Таһа 205), келу (әл-Фажр 8922), сияқты сипаттар берген
аяттардың, жұмақ, тозақ сырат көпірі, таразы және басқа да мәні білінбейтін
ақыретпен байланысты мәселелердің және кейбір сүрелердің басындағы хуруфу-
муқаттаа деген жекелеген әріптерімен басталатын аяттар муташабих болып
саналады. Осы аяттарды түсіндірмелеу (интерпретация) бір топ ғұлама
тарапынан мақұл көрілсе, келесі бір топ бұл аяттарға түсіндірме беруге
түбегейлі қарсы болды. Алғашқы кезеңдерден бастап Салафилер және Әһли-
Хадис, Мушаббиха және Мужассима, біраз кейін Халеф деп аталатын
каламшылардың ортаға шығуында осы мәселелер маңызды себептердің бірі болды.
2) Тағдыр мәселесі: Дүниеде және ақыретте жауапкершілік жүктейтін
амалдармен тікелей байланысы болғандықтан тағдыр мәселесі алғашқы халифалар
тұсында күн тәртібіне енген және мәселеге қатысты әртүрлі сұрақтар сұрала
бастаған. Негізінен тағдыр мәселесінің қызу тартысқа түсе бастаған тұсы
сахабалар кезіндегі саяси және әлеуметтік оқиғалармен байланысты болып
келеді. Жамал және Сиффин соғыстарынан кейін бұл жағдайлардың тағдырмен
байланысы туралы пікірталастар шыға бастайды. Одан кейінгі жылдарда
Омейядтардың әділетсіз іс-әрекеттерін дінмен негіздеу үшін тағдыр сенімін
жебр түсінігіне ыңғайлап түсіндірмелеулері мәселенің саяси сипат алуына
әкеліп соқты. Осылайша тағдыр сенімі жан-жақты, әр түрлі қырынан талқыға
түсе бастады. Бұл жердегі пікірталастарда атақты болған Мабед әл-Жухани мен
Ғайлан әд-Димашқи секілді ғұламалардың әсерінен Қадария мазһабы ортаға
шықты. Жаъд бин Дирхем мен Жәхм бин Сафванның әсерімен Жәхмия деген ағым
пайда болды. Бұлар да тағдырды жәбр түсінігі негізінде талқылады. Ішкі
қақтығыстар, саяси себептер, мұсылмандардың иудаизм және христиан
теологиясымен танысулары секілді факторларға байланысты ортаға шыққан
тағдыр мәселесі кейбір теологиялық ағымдардың қалыптасуына алғышарт болды
және тағдыр мәселесі жалпы алғанда бүкіл мазһабтардың көзқарас білдірген
мәселесі болып, өзінің өзектілігін әрдәйім сақтап келген.
3) Саяси себептер: Шахристани өзінің еңбегінің кіріспесінде Исламдағы
қантөгістерге себеп болған жағдайлардың ең басында халифалық мәселесінің
тұрғанын баса айтады [10, 170б]. Шығыстанушылар да мазһабтардың шығуына
басты себеп ретінде саяси себептердің маңызды орын алатынын көрсетеді.
Мұхаммед пайғамбардың өлімінің артынша жасалған жиналыста Әбу Бәкір халифа
тағайындалады. Алайда бұл жағдай Саъд ибн Убаденің халифалығын қолдап
тұрған ансарлар, пайғамбардың жаназа жұмыстарымен жүріп жиналысқа қатыса
алмай қалған және Алидің халифа болуын қалайтын Хашимұлдары, Әбу Бәкірді
халифа еткен мухажирлер және бүкіл үміткерлерді мойындамай бейтарап
қалушылар болып сахабалардың төртке бөлінуіне әкеп соқты. Мұнымен қоса
Осман халифтың билігінің екінші жартысында ортаға шыққан саяси тұрақсыздық
ушыға түсіп халифаның өлтірілуімен аяқталады. Бұл жағдайлар саяси мақсат
пен түсінікке негізделген кейбір топтардың қалыптасуына себеп болды. Осы
топтар саяси пікірлерін негіздеу немесе саяси мақсаттарының астында жатқан
мүдделерін көрсетпеу үшін діни мәтіндерге арқа сүйейді. Алидің әскерінен
бөлініп кеткен Харижиттер осындай жағдайдан туындаған мазһаб болып
табылады. Сондай-ақ халифалық төңірегіндегі талас-тартыстарда Алидің
тарапында болғандар уақыт өте келе өзгерген саяси жағдайларға байланысты
топтарға бөліне бастайды. Халифалықтың Али мен оның ұлдарына тиесілі
екендігі туралы бір көзқараста болғандарымен, жекелеген мәселелерде бір-
біріне қайшы бірнеше діни-саяси топтар пайда болады. Саяси себептер
Харижилік пен Шиилік секілді екі үлкен топтың қалыптасуына себеп болумен
қатар, басқа да мазһабтарға бөлінушілікте маңызды рөл ойнаған.
4) Тайпалық, рушылдық сана: Тамырын исламнан бұрынғы Жахилия
кезеңінен алатын рушылдық, тайпаға бөлінушілік Мұхаммед пайғамбардың
тұсында исламның жоғарғы моральдық құндылықтарының арқасында
тоқтатылғанымен, оның өлімінен кейін қайта бой көрсете бастады. Бірнеше
саяси қақтығыстарға, әр түрлі топтардың пайда болуына себеп болды. Осман
халифтың өз туыстарын маңызды қызметтерге отырғызуы бұрыннан жалғасып келе
жатқан Хашими-Омейядтар қақтығысын қайта жандандырды және наразылықтардың
ең басты себептерінің бірі болды. Хашимиттерден болып келетін Алидің
халифалыққа отырысымен Омейядтар әулетінен болған Муавия ибн Әбу Суфянды
орнынан алады. Бұған қарсы шыққан ол, Алиді Осман халифтің өліміне кінәлі
деген желеуді алға тартып оның халифалығын мойындаудан бас тартады.
Нәтижесінде ислам тарихындағы Сиффин деген соғыс болады.
5) Әлеуметтік-мәдени себептер: Хз. Мұхаммед пайғамбардың кезеңінен
бастап жойыла бастаған Ислам діні яһуди, христиан және мәжусилер тарапынан
да қабылданады. Исламды жаю мақсатындағы жорықтардың нәтижесінде исламият
Сирия, Палестина, Ирак, Мысыр және Солтүстік Африка, Испания (Андалусия),
Иран, Хорасан, Түркістан, Кавказдар және Үндістанға дейінгі ұлан-ғайыр
аймақты өз билігіне алады. Бұл жерлерде әр түрлі діни наным өкілдері
исламды қабылдайды. Ескі сенімдерін тастап Исламға кірген адамдардың бір
бөлігі жаңа діннің негізгі қағидаттарын тез арада үйреніп қабылдаса,
келесі бір топ бұған ұзақ уақытқа дейін жатырқаушылықпен қараған. Ал
кейбіреулері болса шын мәнінде сенбесе де сенгендей кейіп танытып, өш алу
үшін әр түрлі іс-әрекеттерге барған. Исламды қабылдағандардың өздері де
жаңа сенім мен дүниетанымдарын ескі наным-сенімдерінің ықпалында қала
отырып қалыптастыруға тырысқан. Сайып келгенде бұл себептер де әр түрлі
мазһабтардың қалыптасуына жол ашып берген.
Мазһабтарға бөлінудің діни үкімі не? Ислам бұл жағдайға қалай қарайды
деген сұрақтарға жауап іздеп көрейік. Ислам дінінің негізінде тәуһид сенімі
жатыр. Тәуһид дегеніміз Алланың бірлігіне деген сенім. Осы Алланың бірлігі
сенімі, яғни тәуһид өз сенушілерінің әлеуметтік бірлік пен тұтастықты
сақтауларын да қажет етеді. Құран-Кәрімде тәуһид сенімінің адамның
жаратылысында бар екенін айтып муминдерге діндерінің тұтастығын бұзып, әр
түрлі топтарға бөлінбеулері ескертілген (Рум 3030-32). Сонымен қатар
адамдардың тұтас бір қауым бола тұра, өз араларында сенімдік тұрғыдан жік-
жікке бөлінгендері, оларды тура жолға салу үшін жаңа пайғамбарлардың
жіберілгендігі баяндалады (Бақара 2213, Жүніс 1019, Муминун 2352-53)
Құранда қоғамдық бірлікпен тұтастықты бұзатын идеологиялық,
дүниетанымдық бөлінулердің, уахиді және оның қалыптастырған діннің негізі
мен басты үкімдерін жоққа шығаруды немесе қажетсіз жағдайға әкелуді мақсат
еткен талас-тартыстарға тыйым салынғаны анық. Мұнымен бірге Құранда Алланың
таңдау еркін берген адамдардан тұратын қоғамда келіспеушіліктердің болатыны
айтылған. Құранда сондай-ақ Алла қаласа, бүкіл адамдарды бір сенім, бір
дүниетаным иелері жасай алатынын, бірақ олардың жаратылыс мақсатына сай әр
түрлі бағыттарға бет алатыны айтылған (Маида 548, Худ 11118-119). Ислам,
адамның өзін, ішінде өмір сүріп отырған табиғатты және оның тысын қамтыған,
мұның жанында әлемнің жаратушысы мен басқарушысы, оның (Алланың) адаммен
және табиғатпен байланысын, өлімнен кейінгі өмір сияқты көптеген мәселені
өз ішіне алған жүйе болып табылады. Бұл жүйені түсіну, оған ыңғайлану оңай
нәрсе емес. Тәжірибе мен түйсіктердің мүмкіндігінің сыртындағы және адам
пайымының әр түрлі жорамалдауына ыңғайлы мәселелерді қамтыған аяттарды
(муташабих) әркімнің бірдей түсінуі мүмкін емес. Бұдан басқа исламдағы
мазһабтардың шығуына әсер еткен басқа да факторлар бар.
Діннің ғибадат және күнделікті өмірмен байланысты мәселелерінде әр
түрлі көзқарасты ұстану, осыдан барып мазһабтарға бөліну ортодоксалды
ғалымдар тарапынан да мақұл көрілген [10, 95б]. Салафия деп аталған бұл
ғалымдар діннің негізгі қағидаларын әр түрлі түсіндірмелеуді мүлдем дұрыс
емес деп тапқан. Олардың әр түрлі көзқарас дегеннен айтатындары,
хадистерде орын алған сүннет және жамағат ұғымдарының мазмұнына қайшы
келетін көзқарастар болып табылады.
Хадис әдебиеттерінде мазһабтарға бөлінудің үкімі туралы Хз.
Пайғамбарға негізделген хабардың көбісі күдікті, сенімділік дәрежесі төмен
хадистер. Хадис сыншылары (эксперт) мазһабтар және олардың құрушылары
туралы айтылған хадистердің жалған екенін қабылдайды [11, 13б]. Хз.
Мұхаммед пайғамбардың мұсылман қауымынан бөлінбеуге байланысты айтқан
хадистері бар. Алайда бұл хадистердің айтылған уақытымен сол кездегі тарихи
шарттар назарға алынар болса, жоғарыда айтылған сүннет және жамағаттан
бөліну әрекетінің діннің негіздерімен байланысы жоқ екені ортаға шығады.
Хз. Мұхаммед Мекке кезеңінде адамгершілік нормаларға қайшы әрекеттермен
күресті. Медине кезеңінде Жахилия мәдениетінен арылып, мұсылман болған жаңа
нәсілмен қатар, шыққан тегін бірінші орынға қоятын еврейлерден құрылған,
ішінде екіжүзділері де бар бір қоғамнан үлгілі жамағат қалыптастыруға
тырысқан.
Құранда мақталған бұл жаңа қоғам (Тәубә 9100, Хашр 598-9)
пайғамбардың салып берген жолымен жүріп отырған алғашқы жамағатты құраған.
Ислам ғалымдары сүннет дегенді жалпы пайғамбардың көрсетіп, салып беруге
тырысқан жолы деп түсінеді. Көптеген сүннет хадистері талданғанда бұл
ұғымның, ғибадаттардың орындалуы және өмір барысында көбіне формалық
тұрғыдан ұстанатын жол және әдіс мағынасына келетіні байқалады. Шындығында
сенімге (ақида) байланысты талас-тартыстардың (мәселелердің) пайғамбар
заманында күн тәртібінде орын алмағаны және бұл мәселеде ешбір сұрақтың
болмағаны да байқалады. Бұған қарағанда пайғамбардың сүннет пен жамағаттан
бөлінбеуге қатысты өсиеттері мен бұйрықтарының басты мақсаты қоғамдық
бірлік пен тұтастықты сақтау, ислами өмір салтын ұстану болған деп
ойлаймыз.
Ислам теологиясы, яғни кәләм ғылымының қалыптасуына ықпал еткен
негізгі факторларды профессор Мухиддин Бағчежи басқа қырынан былайша
түсіндіреді: Ислам дінінің сенім, фыкһ және ахлақ негіздері құран аяттары
мен пайғамбар хадистерінде баяндалған болатын. Пайғамбарымыз уахи арқылы
өзіне түсірілген сенімге, амалға және этикаға қатысты Құдайлық үкімдерді
баяндап отыратын еді. Сахабалар да өздеріне қалай айтылса сол күйінде
шүбәсіз сеніп, амал етті. Пайғамбар діннің ғылымы мен амалдарын
түсіндіргендіктен сахабалар өздеріне пайдасыз және түсіндірілмеген
мәселелерді сұрап іздестірген жоқ. Егер бір қиыншылықтарға тап болса бұл
мәселелерді өмірден озбай тұрып пайғамбардан, оның өлімінен кейін
сахабалардың арасындағы ғалымдардан сұрап шешімін тауып отырды.
Сахабалардан кейін келген табиғиндар да таңдаулы сахабалардың осы жолымен
жүрді. Бұлардың дәуірінде де оқиғалар мен бөлінушіліктер аз болатын. Бір
проблема туындаған кезде дін басшыларына жүгініп, қиындықтарды шешу оңай
болатын. Осылайша сахабалардың пайғамбармен сұқбаттасудың берекесінен күш
алуына байланысты, табиғиндардың да пайғамбарымыздың кезеңіне жақын уақытта
өмір сүргендіктерінен сенімдері саф, ұждандары пәк болатын. Сол себепті де
олар ақаид пен фыкһты құрастырып, бөлімдер мен тарауларға бөлуді, олардың
негіздері мен салаларына анықтама беруді қажетсінбеді. Араға жылдар салып
пайғамбар нұры алыстаған сайын жағдай өзгере бастады. Ар-ұжданы таза әрі
ақылды адамдар азая бастады, бұзық ниеттегі адамдар көбейе түсті.
Мұсылмандар арасында пайда болған фитналарға және басқа да себептерге
байланысты халық арасында нәпсінің қалауына ерік беретін, бидғат пен
адасқан көзғарастарға бейім пікірлер ояна бастады, оқиғалар мен
келіспеушіліктер көбейе түсті, ортаға салынған әртүрлі мәселелердегі
проблемаларды шешу үшін дін ғұламаларына деген сұраныс арта түсті. Бұдан
былай дұрыс сенім мен жалған сенімдерді ажырату қиынға соға бастады.
Олардың нәтижесінде пайда болған басты бес бидғат мазһаптары мыналар:
харижит, қадария, шиға, жәбрия, муржия, мутазила, мубашшиха мен
мужассима... - деп сенімдік мәселеде тартысқа түскен мазһабтарды атап
көрсетеді [12, 6-7бб]. осы ағымдар арасында полемикаға айналған
тақырыптардың төңірегінде Ислам теологиясының жүйелі түсіндірмесі мен
бірізділікті негіздері толыса бастады. Бұл пікірден пайғамбар кезеңі мен
сахаба, табиғиндардың кезеңі алғашқы буынның дінді түсіну ерекшелігімен
белгілі болғандығы анықталды. Ал, бүл дәуірден кейінгі сұлтандық кезеңде
яғни, Омеядтар білігі мен Аббасилер халифалылығы барысында діни
ғұламалардың беделінің қоғамда арта түскендігін профессор Досай Кенжетай:
Исламда дәстүрлі діни танымның бірінші сатысында фыкһ пен кәләм ғылымдары
басты назарда болып, қоғамда факихтер мен кәләмшылардың билігі мен үкімдері
ғана мойындалды (VIII-XI ғ.ғ.). Бұл кезеңде исламдық тұжырым – кәләм, фыкһ,
ғұламаларының онда да шектеулі ағымдар негізіндегі тәпсіршілер мен
хадисшілердің түсіндірмелері, үкімдері мен жорамалдарынан құралатын. Осы
ғұламалардың пәтуалары, түсініктемелері, көзғарастары шеңберінде діни
түсінік пен таным қалыптасты. Пайғамбардың мұрагері саналған діни көсем,
ұстаз ретінде танып, олардың көзғарастарына, жолына бас иді. Яғни, Алла,
пайғамбарлық және адам арасына тағы бір институт келіп қосылды – олар
ғұламалардың ижма, қияс әдістеріне негізделген құқыққыт таным болатын.
Факихтер, кәләмшылар, хадисшілер мен тафсиршілер өте жоғарғы беделге ие
болды - деп көрсетеді[13, 7б]. Осылайша ислам ғылымдарының қалыптасу
кезеңінің алғашқы сатысындағы құқықтық һәм кәләмдық мәзһабтар алдыңғы
орынға шығып, адам проблемасын тақырыптарға, бөлімдерге сай зерделейтін
методологиялық қалыпқа түсе бастады.
1.3 Исламның моральдық-практикалық қыры ретінде сопылық пен ахлақ ғылымы
Исламның рухани-эмпирикалық мол тәжірбиесін қалыптаған сопылық
ілімнің бастауы әрине құран мен сүннет. Алғашында зухд (аскетизм,
дегдарлық – ақиретке бет бұру, дүниеден безіну, нәпсінің құмарлықтарына бой
алдырмау деген мағынаға келеді) болып көрініс тапқан бұл феномен ХІІ
ғасырдан бастап тариқат деңгейіне көтеріліп, діни-әлеуметтік қауымдастық
ретіндегі сипатын тапты. Құран аяттары мен пайғамбар хадистерінде дүниенің
өткінші, жалған екендігін баяндаған ойлар көптеп кездеседі. Әрі дүние
сөзі араб тілінде Алладан ең ұзақ жатқан жер деген мағынаға келеді.
Құраннан бастау алған осы түсініктер негізінде пайғамбар мен алғашқы
сахабалардың діни тәжірбиесінде дегдарлықтың орны болмады деп айта
алмаймыз. Неміс ғалымы, профессор Ф.Толюк: Мұхаммед пайғамбармен қоса
барлық араб тайпалары тәркідүниелік өмірге бейім болатын. Сондықтан да,
сопылық ілімнің бастауын Исламның құрушысының мистикалық тұлғасымен,
хижреттен кейінгі сахабалардың алғашқы онжылдықтағы аскеттік
тәжірбиелерінен іздеген жөн-деп жазды[14, 116б]. Бұл пікірдің Европада
сопылық жайлы академиялық зерттеулердің орныға бастаған кезінде айтылғанын
ескерсек, сопылықтың ең әуелі таза исламдық құбылыс ретінде пайда
болғандығын көреміз.
Кейбір зерттеушілер сопылықтың тууына ықпал еткен алғышарттарды саяси
астарлармен байланыстырады. Халифаттағы азаматтық соғыстардың салдары,
Омеядтар билігінің әділетсіздігі, сарай билеушілерінің дүниеқоңыздылыққа
берілуі секілді жәйттар дүниеден безінген, саяси мәселелерде квиетистік
ұстанымда болған тақуалардың қалыптасуына әсер етті. Осы тұста табиғиндер
арасынан Хасан Басридің (642-768 ж.ж.) тақуалық өмірі мен мистикалық
мәндегі уағыздары мұсылман қауымының жан жарасын дөп басып, аскеттік өмірге
бейім тақуалар шоғырының қалыптасуына әсер етті [15. 16-18бб].
Ерте кезеңдегі сопылықта Хасан Басридан кейінгі танымал тұлға ретінде
Ибрахим Адхамның (977 ж.ө.) аты аталады. Хорасан аймағындағы Балха
қаласының бай отбасынан шыққан ол кезбе тақуа ретінде танымал болды. Оның
мурақаба - әрдайым өзін бақылауда ұстау, Аллаға жақын болу - хулла,
күнәларына өкініп тәубеде болу – камад және терең рухани білімге қол
жеткізу – мағрифат ұстанымдары кейінгі сопылардың ілімінде мистикалық
жолдың негізгі принциптері ретінде орын алды [15, 26б].
Сондай-ақ Рабииа әл-Адауия (717-801 ж.ж.) деген атпен танымал әйел
сопының атымен сопылықтағы ғашықтық философияның дамығандығын байқаймыз.
Оның атақты: Я, мейірімді Алла егер мен тозағыңнан қорқып құлшылық қылған
болсам мені сонда таста, егер жәннәтіңді сағынып құлшылық қылған болсам
мені жәннатқа кіргізбе, ал егер сенің тек разылығыңды қалап құлшылық етсем
Сенің мәңгі дидарыңды көруден мені айыра көрме - деген дұғасы сопылықтағы
басты мұрат ретінде Аллаға ғашықтық идеясының тууының көрінісі еді. ІХ
ғасырдан бастап сопылық ілімнің теориялық негіздемесін жасап, кәләмшілар
мен факихтерге, ғұламаларға құрын мен сүннет негізінде түсіндіру
қажеттілігі туды. Себебі, сопылық алғашқы дегдарлық сипатынан тек
таңдаулыларға ғана түсінікті ұғымдармен, символдық тілімен, аллегориялық
болмысымен ерекшеленетін мистикалық мәнге ие бола бастады. Осы кезеңде
Баязит Бистамидің (874 ж.ө.) фана тұжырымдамасы жасалды. Алламен тұтасу
хәлінің сипаттамасы ретінде көрініс тапқан фана мақамы нәпсінің
сипаттарынан арылып, рухани еркіндікке қауышудың нәтижесін білдірді.
Б.Бистамидің фана тұжырымына сай хәлдер мен психотехникалық амалдары
сопының мастық күйін танытты. Экстаз бен өзін жоғалту секілді хәлдерімен
танымал бұл мектеп ғұламалар (традиционалист) тарапынан сынға ұшырады.
Қалыпты сопылықтың негізін қалаған Жунайд әл-Бағдади (909 ж.ө.) жан
жақты білімдарлығымен танылды. Жунпайд мектебінің өкілдері шариғат арқылы
өетін рухани жолды тұтты. Бистамидің фана – Аллада еру, жоқ болу түсінігіне
қарсы, мәңгі жандану – бақа, Алламен тұтасу барысында адамға тән болмыстық
сипатын жоғалтпастан Құдайлық ақиқаттармен қайта туу тұжырымдамасын
негіздеді. Өйткені, Алламен тұтасу адамның табиғи қабілеттерін жоймай қа
йта оларды өз орнымен қолдануды қамтамасыз етуі тиіс еді. Бұл ағымда мақсат
– Алланы тану (мағрифатуллаһ). Негізгі ұстанымдары ояу болу хәлі – сәху,
исбат – құлдың ғибадаты мен тағатында ададмдық сананың сақталуы, үнемі
зікірде болуды қамтиды.
Өздерін түсіндіру, таныту жолында тарихтағы сопылық авторларының
анықтамалары да ерекше мәнге ие. Мысалы суфизмнің анықтамасын атақты
сопылар Сарий әс-Сәкәти (865 ж.ө.) сопылық – көркем ахлақ; Әбу Хафс ән-
Найсабури (883 ж.ө.) сопылық – толығымен әдеп; Әбу әл Хусайн ән Нури (907
ж.ө.) сопылық – нәпсінің қүмарлықтары мен талаптарын тәрк ету ретінде дөп
басып көрсеткен [16, 31б].
Осы анықтамаларға ұқсас қазіргі заманның дін маманы Мустафа Чағрыжы
Ислам ахлақы еңбегінде сопылықтың тұтастай алғандағы мәнін былайша
түсіндіреді: сопылық – адамның нәпсәни өмірден рухтың саф дәрежелі өміріне
жоғарылауын және өзі үшін мүмкін болған ең жоғарғы кемелдікке ұласуы үшін
нәпсіні жаман сезімдер мен хайуани бейімділігінен арылтып, мінезін
түзелтуін, ішкі сыртқы болмысын нұрландыруын қамтамасыз ететін ілім. Сол
үшін барлық сопылық зерттеушілері сопылықты қал ғылымы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3 - 6
І. ТАРАУ. Ислам теологиясының қалыптасу алғышарттары
1.1 Алғашқы діни-саяси
тартыстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7 -
9
1.2 Құқықтық және кәламдық мазхабтардың пайда болуы ... ... ... ... ... .9 -
16
1.3 Исламның моральдық-практикалық бағыттарының дамуы ... ... ... .16- 21
ІІ. ТАРАУ. Ислам теологиясындағы адам мәселесі
2.1 Құран мен сүннеттегі адам
болмысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21- 24
2.2 Құқықтық және сенімдік мазхабтардағы адам мәселесі ... ... ... ... ..24
- 36
2.3 Сопылықтағы адам мәселесі мен ұлттық дүниетанымдағы
көріністері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 36 - 46
2.4 әл-Ғазалидің адам мәселесі жайындағы теологиялық
тұжырымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...46 - 56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .57 - 60
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60 -
62
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыста Ислам дініндегі адам
болмысына қатысты онтологиялық және танымдық мәселелер қарастырылып, Ислам
тарихымен астасып жатқан діни тәжірбиенің даму заңдылықтарына сараптама
жасалды. Жалпы, Ислам теологиясындағы құқықтық, сенімдік және этикалық
негіздерінің арасындағы байланыс пен ерекшеліктерді танып білу маңызды.
Адам санасының түрлі деңгейі мен болмысының ерекшеліктеріне сәйкес діни
ақиқаттардың да қабылдану ерекшеліктері қалыптасады. Осыған сәйкес түрлі
түсіндірмелердің орын алуы қалыпты жағдай. Бұл бір жағынан діннің әрбір
жеке тұлғаны дара болмыс ретінде бағалайтын құндылығын, көрсеткішін танытса
керек. Бұл жұмыста Ислам тарихындағы адам проблемасы құқықтық, сенімдік
және моральдық-этикалық бағыттардағы танымдық ерекшеліктерге сай
зерделенді.
Теология – [гр. Theologia theos - Құдай, logos - ілім] Құдай туралы
ілім деген мағынаны білдіреді. Теологияда сенім негіздерінің жүйеленген
түсіндірмесі орын алады. Сенімнің ақиқаттылығын әрі адамға қажетті құндылық
екендігін негіздейтін ілім[1, 502б]. Сондықтан, кез келген діннің сенім
негіздерін талдап, жүйелеп түсіндіретін діни ілімді теология деп атайды.
Ал, жалпы мағынада, дінтанулық зерттеулерде діннің теологиясы деп діни
ілімдердің тұтас жүйесін айтуға да болады. Мысалы, Ислам дінінің сенімдік,
құқықтық, моральдық бағыттарын жинақтап Ислам теологиясы ретінде
қарастыруға болады. Бұл жұмыстың барысында Ислам ғылымдарының негізіндегі
антропологиялық тұжырымдарды әр бағыттың танымдық ерекшеліктеріне сай
талдауға тырыстық.
Тағы бір мәселе, Ислам теологиясы дегенде негізінен кәлам ғылымы еске
түседі. Кәлам немесе ақида Исламдағы иман мәселесі мен сенім негіздерін
терең талдап түсіндіретін дін ғылымы. Біз, бұл еңбекте кәламдық
зерттеулермен қатар Ислам теологиясы ұғымын кең мағынада қарастыра отырып,
құқықтық һәм моральдық қырынан да зерттеуді жөн көрдік. Ислам ғылымдарының
хадис, тәпсір, ахлақ, тасауф, қитабет, қирағат секілді салаларын да Ислам
теологиясының аясында қарастыра отырып, кең мағынада дін ғылымының тұтасқан
жүйесі ретінде Ислам теологиясы деп атау қабылданған. Сондықтан, жұмыс
барысында сенімдік, құқықтық һәм моральдық арналардағы адам проблемасының
танымдық қырын ашуға тырыстық. Ол үшін алдымен Ислам тарихында өзіндік із
қалдырған саяси-итиқади мәні бар тартыстар мен оқиғалардың тарихы талдануы
тиіс. Жұмыстың алғашқы тарауы Ислам теологиясының қалыптасу алғышарттарына
арналады. Екінші тарауда, Құран мен сүннеттегі, сонымен қатар, Ислам
ғылымдарындағы адам мәселесі жүйелі түрде талданып, ұлттық дүниетанымымыз
бен діни тәжірбиеміздегі көріністері де қамтылып өтті.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Бүгінгі қоғамдағы діни ахуалдың көп
қабатты қырларының ішіндегі ең басты тұғыр діни таным мәселесі. Діни таным
қазіргі діни жамағаттардың жіктелуі мен топтасуының негізгі көрсеткіші.
Екінші жағынан, дін құбылысының формалық, әлеуметтік және құқықтық
негіздері мен бүгінгі зайырлы қоғамдағы құндылықтар арасындағы үйлесімді
тетігін табу мәселесі өзекті тақырып. Дін құбылысының сан қырлы қызметі мен
адамзат қоғамының рухани һәм әлеуметтік қажеттіліктеріне тұтас жауап
беретін механизм ретіндегі орнын дұрыс бағамдау маңызды. Әрі тәуелсіз
мемлекет ретінде рухани-мәдени бастауларымызды танып білу ісі өзекті жәйт.
Ислам дінінің тарихи тағдырымыздағы орнын дұрыс пайымдау – ұлттық
сипатымызбен мемлекеттік бағдарымыздың қалыпты дамуын қамтамасыз ететін
басты факторлардың бірі деуімізге болады. Мемлекетіміз бастан өткеріп
отырған қазіргі мәдени-тарихи кезеңде Батыс пен Шығыстың, дәстүрлілік пен
қазіргі заман араларын және батыстық ғылыми-техникалық прогресс пен
шығыстық құндылықтардың күшті жақтарын біріктіру – заман талабы. Алайда,
әлеуметтік өмір мен тарихтағы түрлі қоғамның қалыптасу құбылысын
интеллектуалды ақыл елегіне салып, сараптама жасаған кезде тарихи
қалыптасқан Батыстың еуроцентристік әдістерінен шегініп, мұсылман Шығысына
назар салу өзекті болып отыр. Әсіресе, жаһандану құбылысы кіші
мәдениеттерді қармап, қоғамда ғасырлар бойы қалыптасып келген дәстүрлі
рухани құндылықтарды жойып бара жатқан заманда гуманистік қайнар көздерге,
адамгершілікке қайта оралудың маңыздылығы арта түсті.
Қазіргі таңда діни тәжірбиенің тарихи-дүниетанымдық тұрғыдан
талданып, ғылыми тұжырым ретінде ұсынылуы – көп ұлтты, көп дінді
мемлекетіміздегі конфессияаралық келісім мен ұлтаралық бірлікті нығайта
түсуге ықпал етері сөзсіз. Себебі, демократиялық құндылықтарды дамытуға
бағыт алған мемлекетімізде Исламдық топтардың арасындағы діни таным
мәселесі олардың психологиялық, дүниетанымдық ерекшеліктерін айқындап тұр.
Ислам дінінің адам проблемасын, оның рухани негізінің бастауларымен
адамгершілік тұрғысынан жетілуін жан-жақты талдаған тәжірбиесін тұтас тану
арқылы ғана діннің прогрессивті жақтарын ұғынуға болады. Ислам дініндегі
адам мәселесінің ең нәзік тұстары мен оның болмысын өте терең талдаған,
психологиялық, онтологиялық мәнін ашқан зерделі тұжырымдар адамзат
өркениетіне жауһарлар ұсынды. Осы ізденістердің өзегі болған Ислам діні
ғасырлардан бері адамзат қоғамымен бірге жасасып, заман талабына сай түлеп
келеді. Мұсылман қауымының дүниетанымдық, психологиялық өмірлік
көзғарастарының ұстанымына айналған діни қағидалар негізінде оның жеке
индивид ретінде болмысы айқындалатыны шындық. Осы тұрғыдан алғанда
педогогикалық, психологиялық және әлеуметті институт ретінде Ислам ғылым
салаларының адам болмысына қатысты анықтамаларын саралап, осы дінді
ұстанушылардың қоғамдық қатынастардағы өзін ұстау, өмірлік көзғарастарын
анықтау секілді мәселелерді шешуге болады.
Дипломдық жұмыстың зерттелу деңгейі. Ислам теологиясының бір қыры
ретінде кәлам ғылымында адам болмысына қатысты терең онтологиялық
зерттеулер бар. Матуриди, Ашари, әбу Муин ән-Насафи, Ғазали сынды
ғалымдардың көптеген еңбектерінің бір бөлігі афғалуль ғибад яғни, адам
әрекеттері деген тарауға арналды, кәлам ғылымындағы мумин, мухсин, муслим
категориялары иман дәрежелеріне сай адам болмысын теологиялық аспектіде
зерттеу нысанына алды десек қателеспейміз.
Ислам философтарының негізгі антропологиялық тұжырымдары адамның
ақиқатты табуындағы ақылдың рөлі мен философтардың қоғамдық өмірдегі мәнін
талқылаумен қатар өріліп жатты. Әл-Киндиден бастап Ғазалиге дейінгі ислам
философтарының еңбектерінде, Әл-Фарабидің қоғамдық-саяси тұжырымдары мен
ахлақ мәселесін терең зерттеген трактаттарында, Ибн Сина мен Ибн Туфейлдің
Хай бин Якзан сынды персонажды мысал ете отырып адам болмысын кешенді
философиялық талқыға салған зерттеулерінде адам мәселесі мен оның әлемдегі
орны қарастырылды.
Тақырыпты терең зерттеген сопылық авторлар шын мәнінде Ислам
антропологиясын биік деңгейге көтерді. Кушайри, Бағдади, әл-Макки сынды
т.б. сопылық классиктерінен бастап, сопылық философияны жаңа сатыға
көтерген Ғазали, Ибн Араби, Руми, Имам Раббани сынды авторлар адам болмысын
рухани категориялар негізінде терең талдады. Сопылықтың мақсаты – Алла,
зерттеу обьектісі – адам. Өзін өзі таныған, Раббысын да таниды деген
хадис сопылықтың Ислам антропологиясындағы тұғырлы орнын дәлелдеп тұр.
Түркиялық теолог мамандардан Ильяс Челеби, Неждет Тосун, Мустафа
Өзтүрік сынды ғалымдардың еңбектерінде ислам ғылымдарының салаларына сай
академиялық талдаулар кездеседі.
Отандық ғалымдардан адам мәселесін сопылық философия негізінде Ғ.
Есім, Д. Кенжетай, Қ. Қаратышқанова, кәләмдық, құқықтық қырынан М. Исахан,
Қ. Ержан, А. Әбдірәсіл сынды ұстаздардың еңбектерінде осы зерттеуімде
пайдаға асырдым.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты мен міндеттері. Ислам теологиясының
дамуымен байланысты адам деген сырлы әлемнің сан қырлы қатпарларының
негізін талдаған дін ғылымдарының танымдық ерекшеліктерін тану. Ислам
дінініндегі адам мәселесінің мәнін ашу. Дипломдық жұмыстың мақсатына
сәйкес мынадай міндеттер алға қойылды:
- Құрандағы адам болмысына қатысты антропологиялық түсіндірмелерді
анықтау;
- Пайғамбар сүннетіндегі түсіндірмелерге сәйкес адамның рухани және
материалдық қажеттіліктерге деген қатынасының негізгі белгілерін ашу;
- Ислам тарихындағы діни тәжірбие арқылы қалыптасқан философиялық,
құқықтық һәм моральдық құндылықтардың мәнін ашу;
- Фыкһ, кәләм, ахлақ ғылымдары мен сопылық танымдағы адам мәселесінің
танымдық ерекшеліктерін зерделеу;
- Діни тәжірбиенің қалыптасуымен дін ғылымдарының қоғам дамуына сәйкес
жүйелі тұжырымдарының ғылыми-методологиялық ерекшеліктерінің
айқындалғанын ашып көрсету;
Зерттеудің теориялық және методологиялық мәні. Дипломдық жұмыста
алынған негізгі нәтижелерді, тұжырымдарды, қорытынды ойларды, дінтану,
теология мамандығының және Ясауитану пәндерін оқыту барысында қолдануға
болады. Педогогика, психология саласында Ислам дінін ұстанушылардың жан
дүниесінде орын алған діни дүниетаным мен сезімдік әсерлерді саралауға
көмектеседі.
Зерттеу жұмысының нысаны. Ислам теологиясындағы құқықтық, сенімдік
және моральдық-практикалық қырларындағы адам мәселесіне қатысты
ерекшеліктерді қарастыру.
Зерттеу жұмысының мәні. Ислам теологиясындағы адам болмысына қатысты
тұжырымдарды талдау.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І ТАРАУ. Ислам теологиясының қалыптасу алғышарттары
1. Алғашқы діни-саяси тартыстар
Дін – адам мен Алла арасындағы байланыстың негізі болып, ғасырлар бойы
қоғам өмірінің реттеуіші ретінде онымен бірге жасасып келеді. Дін
социологиясының дін феноменіне түсініктеме жасауына сәйкес дін – қоғамдық
құбылыс. Қоғам тіршілігінің басты шарты индивидтер қатынасынан келіп шығады
деп ой түйер болсақ, адамдар арасындағы байланыстардың киелілік сипаты мен
мәнді жалғастығының діни тәжірбиелер арқылы сомдалуы дәстүрлі
құндылықтардың қалыптасуына ықпал етеді. Осы құндылықтардың өзегінде адам
өмірінің мұраты мен мақсаты, оның болмысына қажетті шарттар мен құралдар
жүйеленіп, ықпалды негізге айналады. Сондықтан дін – адам үшін түскен
ақиқат ретінде кез келген халықтың өткені мен бүгінгі тіршілгінде және
болашақ бағдарында да маңызды шарт болып қала береді. Шындығында, үздіксіз
процесс болып табылатын адамның дүниеге келуі мен өлімі арасындағы
тіршіліктің кез келген саласы діни нормалар арқылы қалыптасқан. Жәй ғана
қарапайым жақсы мен жаман өлшемі, моральдық құндылықтардың негізі дінге
барып тіреледі. Ал, енді осы құндылықтар, нормалар, өлшемдер адамзат
қоғамының тұрақтылығы, қауіпсіздігі, бақыты үшін шарт болғандықтан осы
танымдық мәліметтер ұрпақтан ұрпаққа беріліп келеді[2, 5б].
Жаңа буынның діни құндылықтар мен моральдық императивтерді ұғыну
барысы өте күрделі құбылыс. Мұны М. Вебер рутинизация харизмы деп
анықтаған еді. Яғни, бір діннің құрушысының шексіз шынайылығы мен мінсіз
деп танылған тұлғасына елітіп дінге кірген буынның орнына келген жаңа ұрпақ
құлай беріле кетудің орнына бұл үкім шыныменде осылай түсіндірілді ме?
деген сұрақты қояды. Ислам тарихында да осындай күрмелі саяси мәселелермен,
жікке бөлінген топтардың сенімдік түсініктері көрініс таба бастады.
Пайғамбар дүниеден озған соң, халифалық мәселесі күн тәртібіне қойылып,
өзара тартыстардың тууына себепші болды. Себебі, Мұхаммед пайғамбар өзіне
кейін мұсылман үмметін кім басқарады? деген мәселеге қатысты нақты
көзғарасын білдірмей дүниеден озған болатын. Осындай діни-саяси
мәселелердің қордалануына байланысты біртұтас мұсылман үмметінің арасына
жік түсіп, халифалыққа қатысты тартыстардың соңы идеялық, діни танымдық
қайшылықтардың тууына, оның барысы әр түрлі ұстанымдағы ғұламалар мен саяси
лидерлердің жанына топтасқан топтардың негізінде ағымдар пайда бола
бастады. Мазһабтардың пайда болуындағы ең негізгі факторлардың бірі саяси
факторлар болып саналады. Саяси оқиғалардың бұл мәселеде қаншалықты рөл
ойнайтындығын тереңірек түсіну үшін Құранның саясат тақырыбына қаншалықты
орын берген, бермегендігіне көз қырын салып өткен жөн.
Құран сенім, ғибадат, және ахлақ мәселелеріне тікелей, кеңінен мән
бергенімен, саяси тақырыптарға әлемдік сипаттағы жалпы қағидалардан бөлек
өзгеше анықтама келтірмеген. Мысалы, Мұхаммед пайғамбардан кейін кім халифа
болуы керек, бойында қандай шарттар табылуы тиіс, мемлекет түрі мен басқару
жүйесі қалай болады деген мәселелерге тоқталмайды әрі баяндамайды.
Саясатпен қоса өзге тақырыптарды да қызықтыратын осы негізгі қағидалар –
жалпы алғанда мұсылмандардың істерінің өз араларында ақылдасу (мәшуәрәт)
арқылы шешілуі (Шура, 38; Әл-Имран, 159), адамдар арасында әділет және
шындықпен үкім берілуі (Ниса, 58), адамдар арасында жоғары дәреженің
көрсеткіші тек қана тақуалық екендігі (Хужурат, 19) жайлы қағидалардан
тұрады. Дін – саясат арақатынасында ең көп қозғалатын халифа және имам
ұғымдары Құранда саяси атақ-даңққа ие адам деген мағынада қолданылмаған.
Халифа – ерік-қалауы өзінде болған, тікелей ізгі істер жасауға ат салысатын
кез келген пенде (Бақара, 30; Әнғам, 165). Ал, имам деген сөз көптеген
мағыналарды білдіргенімен, қоғамдық, діни және басқа да әлеуметтік
мәселелерде адамдарға үлгі өнеге бола алатын әрі басшылық жасайтын кісі
деген мағынада пайғамбарлық үшін қолданылған (Бақара, 124) [3, 8б]
Пайғамбар өлімінен кейін мұсылман қауымының жолбасшылары, сахабалардың
ішіндегі Пайғамбарға ең сенімді болған серіктері үммет қандай жолмен
жүруі керек, қалай басқарылуы керек? – деген күрделі мәселені шешуі керек
болатын. Кейбіреулер тіпті, араб түбегінде болып көрмеген бірорталыққа
бағынған саяси құрылым ретінде өмір сүре алатындықтарына сенбеді. Тағы
біреулер әрбір тайпа өз басшысын таңдауы тиіс деп ойлады. Бірақ, Әбу Бәкір
мен Омар ибн Хаттаб үммет біртұтас болып, Пйғамбар кезіндегідей бір ғана
басшыға бағынып, Ислам ақиқатына сай мәңгілік мұсылман мемлекеті ретінде
тіршілік етуі тиіс деп шешті. Біраз қауым Пайғамбардың тақ мұрагері ретінде
Али ибн Абу Талибтің лайықты екендігін ашық айтты. Арабтарда қандық
байланыс қастерленетіні белгілі, сондықтан Алиге пайғамбар Мұхаммедтің
бойынан ерекше қасиеттер мен рухани артықшылықтар дарыды деп сенетін.
Бірақ, Алидің діндарлығы мен әділдігі анық болғанмен ол әлі жас әрі ел
басқаруға тәжірбиесіз болатын. Сондықтан, көпшіліктің дауысымен бірінші
халиф ретінде Әбу Бәкір Сыддық таңдалды. Әбу Бәкірдің халифалылығы тым
келте (632-634 ж.ж.) болғанымен, өте маңызды түйіткілдерді шешті. Ол 2 жыл
ішінде ридда (кері шегінушілер) соғыстарымен бетпе-бет келді. Өйткені,
көптеген ру-тайпалық одақтар үмметтен ажырап, тәуелсіз тіршілік етеміз деп
қарсылық көрсетіп еді. Әбу Бәкір қарсылықтарды хикметпен шешіп, үмметтің
біртұтастығын сақтап қала алды[4, 56б].
Омар ибн Хаттабтың (634-644 ж.ж.) халиф болған кезінде Ислам
мемлекетінің мәртебесі өсіп, өз территориясын ұлғайта түсті. Пайғамбар
заманындағы ел басқару ісіне, құран мен сүннет қағидаларына берік әрі
дініне өте сергек Омар халиф 10 жыл ішінде Халифаттың ішкі-сыртқы
проблемаларын шебер шешіп отырды.
Алайда, осы тұрақты дамып отырған Халифат тіршілігі күтпеген жерден
644 жылы Мәдинадағы мешітте Омар халифты Ирандық Файруз есімді құлдың
өлтіруімен өзгеріске тап болды. Одан кейінгі хулафа-и –Рашидундардың өмірі
қақтығыстармен өрілді. Осман Ибн Аффан пайғамбардың 6 ізбасарының ішінен
халиф болып сайланды. Ол басқарған 12 жылдың алғашқы 6 жылында да үммет
тіршілігі гүлдене түсті. Халифат территориясы тоқтаусыз ұлғая берді. Осман
елді жақсы басқара алды. Алайда, көптеген оған разы емес топтардың көбеюіде
орын алды.
Исламның сыртқа әлемге айбаты мен сән салтанаты тараған сайын ішкі
қайшылықтарда өрши түсті. Халифаттың жеңістері арта түскенімен, әскерлер
орталық басқару жүйесіне разы болмады. Бас аяғы 10-15 жыл ішінде қатал
көшпелі өмірге бейімделген өмір салтынан, маманданған қарулы, жарақты
тұрақты әскерге айналды. Мәдина шәһарынан жырақта жүрген әскерлердің
орталықпен байланысы азая түсті. Әрі өздерін дербес сезініп, жауланған
жерлерден иелік алуды көздеушілер де табылды. Осман халифтың өз туыстары
Омеядтарға көптеген жауапты қызметтерді ұсынуы бұл қарсылықты өршіте түсті.
Ирак аймағы мен Фустат, Куфа қалаларында халифқа наразы топтар пайда болды.
635 жылы наразылық ашық қарсылыққа айналып Фустаттан әскер көтеріліп, жолда
Куфалықтармен толысқан олар Мәдинаға келді. Қалаған талаптарына қол жеткізе
алмаған әрі бос қатқан жағдайда жазалауға ұшыраудан қорыққан олар Халифтың
үйін қоршауға алып, басып кіріп Османды өлтірді. Али халиф сайланды[4,
56б].
Алидің халиф ретіндегі орны дау тудырмастай болып көрінген. Ол жас
кезінен Пайғамбардың отбасында өсті. Пайғамбарға жақын туыстығымен қатар,
Алла елшісінің оған деген шексіз ықыласы бар болатын[5, 14б]. Әлиді
Мәдиналықтар мен Омеядтар әулетінің күшеюіне қарсы аз ғана Меккеліктер ғана
мойындады. Сонымен қатар, аймағындағы қамал, бекініс қызметін атқарған Куфа
қаласында да қолдаушылары көп болатын. Алайда, Әлидің өзі секілді
пайғамбардың күйеу баласы Осман бин Аффанның өлтірілуі өте қасіретті 5
жылға созылған азамат соғысына ұласты. Бұл кезең ислам тарихында фитна
яғни, бүлік, сынақ кезеңі ретінде қатталып қалды.
Османның өлімінен біраз уақыт өткен соң Талха, Зубейр және
Пайғамбарлдың сүйікті жары Айша анамыз бірігіп, Әлиге Османды өлтірген
бүлікшілерді жазаламады деген айыппен қарсы көтерілді. Бұл соғыс ислам
тарихында жамал соғысы деп аталды. Әлидің жеңісімен аяқталған бұл
қақтығыстан соң тағы да үлкен бөлінушілік орын алды.
Әлидің билігін Сирияда мойындамады. Дамаскі қаласында әмір болып
отырған Муайвия омеядтар әулетінің мүшесі ретінде Османның кегін қайтарамын
деген сылтаумен халифат билігі үшін таласты бастап кетті. Әли бастапқыда
Муайвияның ұстанымына түсіністікпен қарап, дереу басып жаншуды жөн көрмеді.
Келіссөздер арқылы шешуге болады деп сенді. Алайда, Пайғамбардың көзін
көрген ізбасарларының бір-біріне қару жұмсап, қатігездікпен соғыс ашуы өте
қайғылы көрініс болатын. Мұхаммед пайғамбардың мұраты мұсылмандар арасында
бірлікті нығайтып, сол арқылы Алланың бірлігін паш ету болатын. Ефрат
өзенінің жоғарғы ағысында 657 жылы екі жақтың әскері қақтығысқа түседі.
Әлидің басымдылығымен өтіп жатқан шайқаста Құран парақтарын найзаға шаншып,
Муайвия келісімге келуге шақырады. Осылайша хакам мәселесі алға шығып,
екі жақтан бір бір адамнан өкіл болып, халиф сайлауды кейінге қалдыруды
ұйғарды. Бұл жерде мәселенің шешімі Әли үшін пайдасыз болатыны анық еді.
Муайвия бұдан соң Әлидің халифалылығын мойындамай Ирак аймағына әлсін-әлсін
әскер шығарып, арасында одақтастар жинаумен уақыт соза берді. Осы тұста
Әлидің жанына топтасқан топты шиғалар деп атай бастады. Шиғалық топтар
пайғамбар әулетінен Әлиді халифа болуға ең лайықты тұлға деп танып осы
жолда ымырасыз кұресті. Кейіннен олар сунниттік исламның ақидалық
негіздеріне қайшы бағытпен өрбіп, өз алдына жеке ағым болып қалыптасты.
Муайвия мен Әли арасындағы соғыс барысында Әлидің жасағынан
харижиттер тобы бөлініп шықты. Олар өз іштерінен азракиттер, ибадиттер,
суфриттер болып бөлінді[6, 159б]. олар өте қатқыл ұстанымдарымен танылды.
Әли мен Муайвия арасындағы дауды шешу үшін қабыл етілген хакам мәселесін
(третейский суд) Аллаға серік қосу деп санаған олар халифалыққа қатысты
үкімді Алла ғана береді, ал Әли мен Муайвия үкімді адамдарға сеніп
тапсырды, олар ширк жасады деп санады.
Муржиялар негізінен харижиттердің тым қатқыл ұстанымдарына қарсы
шықты. Амал мен иманды бір деп күнә жасаған адамды иманынан айрылды деп
мұсылман санатынан шығарып, мұсылмандардың саяси, діни-этикалық
көзғарастарына өте ымырасыз ұстанымда болған харижиттердің анархиялық
әрекеттерін сынға алды. Осылайша олар, адам болмысына қарай ойысып,
сенімдік мәзһабтарға қарай жақындады.
Ал, жоғарыда айтылған саяси оқиғалардың барлығы кейінгі сенімдік
мәзһабтардың пайда болуына әсер ететін көптеген тауқыметтердің тууына себеп
болды. Үлкен күнә мәселесі, имамдық, амал мен иман арақатынасы, сондай-ақ
тағдыр (қадар) мәселелерінің сол кезеңде актуальды болуы осыған дәлел. Сол
кезеңде пайда болған саяси дау дамайлар кейінірек пайда болған мәзһабтардың
аталған мәселелерде үкім шығарып, белгілі бір қағидалар өндіріп
шығаруларына түрткі болды.
2. Құқықтық және кәламдық мәзһабтардың пайда болуы
Ислам діні өзінің даму тарихында қоғам қажеттілігіне сай шарттарға
бейімделе отырып, жүйелі ғылым салаларына бөліне бастады. Бірінші халиф Әбу
Бәкірдің тұсында қолға алынған Құран мәтінін толық жинастырып, кітап етіп
шығару мәселесі тек Осман халифаның кезінде жүзеге асты. Пайғамбарымыздың:
Мен сендерге екі мұра қалдырдым. Егер соған берік болсаңдар ешқашан
адаспайсыңдар. Ол құран мен сүннет - деп көрсеткен бағдаырна сәйкес хадис
ғылымының жандануымен қатар усул ул-фыкһ яғни ислам құқығының да
қалыптасу кезеңі басталды. Мұсылманның Алла алдындағы міндеттері (фарз,
уәжіп, сүннет т.б.) қоғамдық қатынастарының өлшемдері мен мемлекет, жеке
адамдар арасындағы байланыстар (муалимат) секілді құқықтық, экономикалық,
саяси-әлеуметтік түйіндер қарастырыла келе шариғат үкімдері жүйеленді.
Фыкһта негізінен құлшылық ережелерімен, мұсылманның Алла алдындағы
міндеттері қарастырылса, шариғатта осылармен қатар жоғарыда аталып өткен
қоғамдық мәселелер кеңінен талқыланды, Сондықтан, фыкһ пен шариғат екеуін
ретінде түсіну кездеседі.
Шариғат – (сөзбе сөз бастау көзі, бұлақ деген сөз) тура жол, жүріс-
тұрыс, амал әрекеттің ережесі. Яғни, ислам негіздеріне сай амал ету дегенді
білдіреді. Шариғат мұсылман өмірінің бар қырын қамтитын діни, құқықтық,
моральдық-этикалық нормалардың тұтасқан жүйесі. Исламда мәңгі және
өзгермейтін Қүдайлық ереже саналатын шариғат құқықтың конфессионалды
формасы. Шариғат құранға, сүннетке және фыкһқа сүйенеді. Конституциялық,
азаматтық, қылмыстық, отбасылық, басқарулық және моральдық-этикалық іс-
әрекеттер нормаларын қамтиды[7. 53б].
Фыкх усулі VIII ғасырда яғни, Пайғамбар, сахаба және табиғун
кезеңінен кейін толыққанды ілім хәліне тұтаса бастады. Өйткені, Мұхаммед
пайғамбардың көзі тірі кезінде үкімдер тек өзінен алынатын. Яғни, үкімдер
елшіге келген уахи (құран) немесе уахиды сөзімен, іс-әрекетімен және
мақұлдауы арқылы түсіндірген сүннеттерімен бекітілетін. Бұл жағдайда
бірқатар метод пен қағидаларды қолдануға қажеттілік жоқ еді. Пайғамбар
өлімінен соң, адамдар арасында пәтуа мен үкім беру міндетін сахабалардың
алдыңғы қатарлылары атқарды. Сахабалар құран тілі арабшаны, аяттардың түсу
себептерін (нузуль), хадистердің айтылу себептерін (уруд) өте жақсы білетін
және ислам шариғатының жан-жақты қырын, мақсаты мен мұддесінен толыққанды
хабардар болатын. Өйткені, бұл алдыңғы қатарлы сахабалар ұғыну қабілеті,
зейіні мен ахлақи сомадалуы тұрғысынан пайғамбар ұлағатына өте адал
болуымен қатар, оның жанында ұзақ бірге өмір сүріп достық құру мәртебесіне
ие болған мұсылмандар еді. Шариғи деректерден үкім шығару кезінде
қолданылатын қағидаларды теориялық тұрғыдан меңгеруге мұқтаж емес еді.
Табиғундар дәуірінде де сахабалардың, хулафа и рашидундардың тұжырымдары
үммет арасында беделді саналып келгені рас. Алайда заман өткен сайын қоғам
шарттары күрделене түскендіктен алғашқы теориялық ұстанымдар көрініс таба
бастады. Шешімі табылуы тиіс бірқатар мәселелер пайда болды.
Міне осы орайда фыкх усулі де хулафа и рашидин және басқада сахабалар
кезеңінде пайда болған ижтихад әрекетімен бірге пайда болды. Сахабалар
арасындағы мужтахидтері проблеманың шариғи үкімін алдымен құраннан, содан
кейін сүннеттен іздейді, таба алмаған жағдайда Әй, ақыл иелері! Ғибрат
алыңдар (Хашр, 2) аятының аясында қиясқа, яғни діннің негіздеріне сай
көзғарасты үкім ету үшін ижтихадқа жүгінетін[8, 20б].
Жоғарыда тоқтала кеткеніміздей, Пайғамбар өлімінен кейінгі төрт
халифтың тұсында Ислам халифатының шекарасы қарқынды түрде кеңейді. Осы
кезеңдерде рибаттардың (әскери гарнизон) үлкен қалаларға айналуымен ірі
діни-мәдени ошақтардың пайда болу процестері қарқынды жүріп жатты. Куфа,
Басра, Мосул, Фустат секілді рибат қалаларда исламдық ойлау жүйесіне
Ирандық, Мысырлық, Византиялық т.б. діни-философиялық қалыптардың ықпалы
анық сезіле бастады. Сахабалар арасында Талха, Зубайр және Айша анамыздың
саяси билік үшін Әлиге қарсы көтерілуінен туындаған жамал соғысында алғаш
рет мұсылмандар бір бірімен қақтығысқа түсіп, мұсылмандардың санасында
күрделі сенімге қатысты сұрақтардың тууына түрткі болды. Әли мен Муайвия
арасындағы келіспеушілік пен одан әрі жалғасқан азаматтық соғыстар әртүрліт
саяси және теологиялық тартыстардыңм жандана түсуіне себеп болғанын
жоғарыда айттық. Осы кезеңде харижилер, муржия және шиғалық топтардың
арасында дауға айналған діни-саяси проблемалар кейіннен идеялық ізденістер
мен жеклеген ағымдардың қалыптасуына әсер етті. Адамның еркі мен қалауы,
тағдыр мен қазасы тұрғысынан болмыстық мәнін терең талдауға түскен ислам
фаталистері қадария мен жәбрия топтары тарих сахнасына шықты. Мұсылман
мәдениетінің антика философиясы мен христиан, иудаизм және зараостризм
діндерәмен өркениеттік қақтығысқа түсуінде алғашқы сапты бастаған мутазила
тобы исламға философиялық-рационалдық өлшемдерді алып келді. Алланың
сипаттары, тағдыр мен қаза, адам еркі, үлкен күнә мәселелері мен алланың
антропоморфты мысалдармен сипатталынған муташаббих аяттардың түсіндірмесі
секілді тақырыптарды қарастырған мутазила мәзһабы кәләм ғылымын дамытты.
Бұл ұмтылыстары исламның ақидалық негіздерін қорғау мақсатында көрініс
тапқан еді. Алғашқы сәләфи ғалымдардың тарапынан кәләм ғылымы қатты сынға
ұшырағаенымен кейінірек түрлі философиялық қоспалардан исламның ақидалық
негіздерін қорғауда өте маңызды роль атқарған бұл ғылымның қажеттілігі
дұрыс бағаланды. Әл-Әшғари және Матуриди сынды ғалымдардың қажырлы
еңбегімен әһлі сунна шеңберіндегі кәләм ғылымы одан да биік деңгейге
көтерілді.
Мазһабтардың ортаға шығуының себептерін қорытындылайтын болсақ басты
факторларды былайша көрсетуге болады:
1) Құран және Сүннеттегі ерекшеліктер: Исламның негізгі қайнар
көздері саналатын Құран мен Сүннетте діннің негіздері (зарурияту-диние)
деп аталатын ана қағидалар жалпы түсінікті болғанымен, бұлардың жекелеген
тұстарына қатысты жағдайлар Құран мен Сүннетте ашық түсінікті етіп
көрсетілмеген. Құранның өзінде аяттардың Мухкам және Муташабих екендіктері
айтылған. Мухкам аяттары дегеніміз мағынасы ашық, түсінікті, арнайы
түсіндірмені қажетсінбейтін бір мағыналы аяттар. Ал Муташабих болса бірнеше
мағынаға келетін, бұл мағыналардан біреуін шығару үшін арнайы дәлелге,
түсіндірмеге мұқтаж аяттар болып табылады [9, 103-106б] Құрандағы халал,
харам, намаз, ораза, зекет, қажылық сияқты бөлімдер мухкам аяттар санатына
жатады. Сондай-ақ Аллаға қол (әл-Фатх 4810), бет (жүз) (Бақара2115),
арш (Таһа 205), келу (әл-Фажр 8922), сияқты сипаттар берген
аяттардың, жұмақ, тозақ сырат көпірі, таразы және басқа да мәні білінбейтін
ақыретпен байланысты мәселелердің және кейбір сүрелердің басындағы хуруфу-
муқаттаа деген жекелеген әріптерімен басталатын аяттар муташабих болып
саналады. Осы аяттарды түсіндірмелеу (интерпретация) бір топ ғұлама
тарапынан мақұл көрілсе, келесі бір топ бұл аяттарға түсіндірме беруге
түбегейлі қарсы болды. Алғашқы кезеңдерден бастап Салафилер және Әһли-
Хадис, Мушаббиха және Мужассима, біраз кейін Халеф деп аталатын
каламшылардың ортаға шығуында осы мәселелер маңызды себептердің бірі болды.
2) Тағдыр мәселесі: Дүниеде және ақыретте жауапкершілік жүктейтін
амалдармен тікелей байланысы болғандықтан тағдыр мәселесі алғашқы халифалар
тұсында күн тәртібіне енген және мәселеге қатысты әртүрлі сұрақтар сұрала
бастаған. Негізінен тағдыр мәселесінің қызу тартысқа түсе бастаған тұсы
сахабалар кезіндегі саяси және әлеуметтік оқиғалармен байланысты болып
келеді. Жамал және Сиффин соғыстарынан кейін бұл жағдайлардың тағдырмен
байланысы туралы пікірталастар шыға бастайды. Одан кейінгі жылдарда
Омейядтардың әділетсіз іс-әрекеттерін дінмен негіздеу үшін тағдыр сенімін
жебр түсінігіне ыңғайлап түсіндірмелеулері мәселенің саяси сипат алуына
әкеліп соқты. Осылайша тағдыр сенімі жан-жақты, әр түрлі қырынан талқыға
түсе бастады. Бұл жердегі пікірталастарда атақты болған Мабед әл-Жухани мен
Ғайлан әд-Димашқи секілді ғұламалардың әсерінен Қадария мазһабы ортаға
шықты. Жаъд бин Дирхем мен Жәхм бин Сафванның әсерімен Жәхмия деген ағым
пайда болды. Бұлар да тағдырды жәбр түсінігі негізінде талқылады. Ішкі
қақтығыстар, саяси себептер, мұсылмандардың иудаизм және христиан
теологиясымен танысулары секілді факторларға байланысты ортаға шыққан
тағдыр мәселесі кейбір теологиялық ағымдардың қалыптасуына алғышарт болды
және тағдыр мәселесі жалпы алғанда бүкіл мазһабтардың көзқарас білдірген
мәселесі болып, өзінің өзектілігін әрдәйім сақтап келген.
3) Саяси себептер: Шахристани өзінің еңбегінің кіріспесінде Исламдағы
қантөгістерге себеп болған жағдайлардың ең басында халифалық мәселесінің
тұрғанын баса айтады [10, 170б]. Шығыстанушылар да мазһабтардың шығуына
басты себеп ретінде саяси себептердің маңызды орын алатынын көрсетеді.
Мұхаммед пайғамбардың өлімінің артынша жасалған жиналыста Әбу Бәкір халифа
тағайындалады. Алайда бұл жағдай Саъд ибн Убаденің халифалығын қолдап
тұрған ансарлар, пайғамбардың жаназа жұмыстарымен жүріп жиналысқа қатыса
алмай қалған және Алидің халифа болуын қалайтын Хашимұлдары, Әбу Бәкірді
халифа еткен мухажирлер және бүкіл үміткерлерді мойындамай бейтарап
қалушылар болып сахабалардың төртке бөлінуіне әкеп соқты. Мұнымен қоса
Осман халифтың билігінің екінші жартысында ортаға шыққан саяси тұрақсыздық
ушыға түсіп халифаның өлтірілуімен аяқталады. Бұл жағдайлар саяси мақсат
пен түсінікке негізделген кейбір топтардың қалыптасуына себеп болды. Осы
топтар саяси пікірлерін негіздеу немесе саяси мақсаттарының астында жатқан
мүдделерін көрсетпеу үшін діни мәтіндерге арқа сүйейді. Алидің әскерінен
бөлініп кеткен Харижиттер осындай жағдайдан туындаған мазһаб болып
табылады. Сондай-ақ халифалық төңірегіндегі талас-тартыстарда Алидің
тарапында болғандар уақыт өте келе өзгерген саяси жағдайларға байланысты
топтарға бөліне бастайды. Халифалықтың Али мен оның ұлдарына тиесілі
екендігі туралы бір көзқараста болғандарымен, жекелеген мәселелерде бір-
біріне қайшы бірнеше діни-саяси топтар пайда болады. Саяси себептер
Харижилік пен Шиилік секілді екі үлкен топтың қалыптасуына себеп болумен
қатар, басқа да мазһабтарға бөлінушілікте маңызды рөл ойнаған.
4) Тайпалық, рушылдық сана: Тамырын исламнан бұрынғы Жахилия
кезеңінен алатын рушылдық, тайпаға бөлінушілік Мұхаммед пайғамбардың
тұсында исламның жоғарғы моральдық құндылықтарының арқасында
тоқтатылғанымен, оның өлімінен кейін қайта бой көрсете бастады. Бірнеше
саяси қақтығыстарға, әр түрлі топтардың пайда болуына себеп болды. Осман
халифтың өз туыстарын маңызды қызметтерге отырғызуы бұрыннан жалғасып келе
жатқан Хашими-Омейядтар қақтығысын қайта жандандырды және наразылықтардың
ең басты себептерінің бірі болды. Хашимиттерден болып келетін Алидің
халифалыққа отырысымен Омейядтар әулетінен болған Муавия ибн Әбу Суфянды
орнынан алады. Бұған қарсы шыққан ол, Алиді Осман халифтің өліміне кінәлі
деген желеуді алға тартып оның халифалығын мойындаудан бас тартады.
Нәтижесінде ислам тарихындағы Сиффин деген соғыс болады.
5) Әлеуметтік-мәдени себептер: Хз. Мұхаммед пайғамбардың кезеңінен
бастап жойыла бастаған Ислам діні яһуди, христиан және мәжусилер тарапынан
да қабылданады. Исламды жаю мақсатындағы жорықтардың нәтижесінде исламият
Сирия, Палестина, Ирак, Мысыр және Солтүстік Африка, Испания (Андалусия),
Иран, Хорасан, Түркістан, Кавказдар және Үндістанға дейінгі ұлан-ғайыр
аймақты өз билігіне алады. Бұл жерлерде әр түрлі діни наным өкілдері
исламды қабылдайды. Ескі сенімдерін тастап Исламға кірген адамдардың бір
бөлігі жаңа діннің негізгі қағидаттарын тез арада үйреніп қабылдаса,
келесі бір топ бұған ұзақ уақытқа дейін жатырқаушылықпен қараған. Ал
кейбіреулері болса шын мәнінде сенбесе де сенгендей кейіп танытып, өш алу
үшін әр түрлі іс-әрекеттерге барған. Исламды қабылдағандардың өздері де
жаңа сенім мен дүниетанымдарын ескі наным-сенімдерінің ықпалында қала
отырып қалыптастыруға тырысқан. Сайып келгенде бұл себептер де әр түрлі
мазһабтардың қалыптасуына жол ашып берген.
Мазһабтарға бөлінудің діни үкімі не? Ислам бұл жағдайға қалай қарайды
деген сұрақтарға жауап іздеп көрейік. Ислам дінінің негізінде тәуһид сенімі
жатыр. Тәуһид дегеніміз Алланың бірлігіне деген сенім. Осы Алланың бірлігі
сенімі, яғни тәуһид өз сенушілерінің әлеуметтік бірлік пен тұтастықты
сақтауларын да қажет етеді. Құран-Кәрімде тәуһид сенімінің адамның
жаратылысында бар екенін айтып муминдерге діндерінің тұтастығын бұзып, әр
түрлі топтарға бөлінбеулері ескертілген (Рум 3030-32). Сонымен қатар
адамдардың тұтас бір қауым бола тұра, өз араларында сенімдік тұрғыдан жік-
жікке бөлінгендері, оларды тура жолға салу үшін жаңа пайғамбарлардың
жіберілгендігі баяндалады (Бақара 2213, Жүніс 1019, Муминун 2352-53)
Құранда қоғамдық бірлікпен тұтастықты бұзатын идеологиялық,
дүниетанымдық бөлінулердің, уахиді және оның қалыптастырған діннің негізі
мен басты үкімдерін жоққа шығаруды немесе қажетсіз жағдайға әкелуді мақсат
еткен талас-тартыстарға тыйым салынғаны анық. Мұнымен бірге Құранда Алланың
таңдау еркін берген адамдардан тұратын қоғамда келіспеушіліктердің болатыны
айтылған. Құранда сондай-ақ Алла қаласа, бүкіл адамдарды бір сенім, бір
дүниетаным иелері жасай алатынын, бірақ олардың жаратылыс мақсатына сай әр
түрлі бағыттарға бет алатыны айтылған (Маида 548, Худ 11118-119). Ислам,
адамның өзін, ішінде өмір сүріп отырған табиғатты және оның тысын қамтыған,
мұның жанында әлемнің жаратушысы мен басқарушысы, оның (Алланың) адаммен
және табиғатпен байланысын, өлімнен кейінгі өмір сияқты көптеген мәселені
өз ішіне алған жүйе болып табылады. Бұл жүйені түсіну, оған ыңғайлану оңай
нәрсе емес. Тәжірибе мен түйсіктердің мүмкіндігінің сыртындағы және адам
пайымының әр түрлі жорамалдауына ыңғайлы мәселелерді қамтыған аяттарды
(муташабих) әркімнің бірдей түсінуі мүмкін емес. Бұдан басқа исламдағы
мазһабтардың шығуына әсер еткен басқа да факторлар бар.
Діннің ғибадат және күнделікті өмірмен байланысты мәселелерінде әр
түрлі көзқарасты ұстану, осыдан барып мазһабтарға бөліну ортодоксалды
ғалымдар тарапынан да мақұл көрілген [10, 95б]. Салафия деп аталған бұл
ғалымдар діннің негізгі қағидаларын әр түрлі түсіндірмелеуді мүлдем дұрыс
емес деп тапқан. Олардың әр түрлі көзқарас дегеннен айтатындары,
хадистерде орын алған сүннет және жамағат ұғымдарының мазмұнына қайшы
келетін көзқарастар болып табылады.
Хадис әдебиеттерінде мазһабтарға бөлінудің үкімі туралы Хз.
Пайғамбарға негізделген хабардың көбісі күдікті, сенімділік дәрежесі төмен
хадистер. Хадис сыншылары (эксперт) мазһабтар және олардың құрушылары
туралы айтылған хадистердің жалған екенін қабылдайды [11, 13б]. Хз.
Мұхаммед пайғамбардың мұсылман қауымынан бөлінбеуге байланысты айтқан
хадистері бар. Алайда бұл хадистердің айтылған уақытымен сол кездегі тарихи
шарттар назарға алынар болса, жоғарыда айтылған сүннет және жамағаттан
бөліну әрекетінің діннің негіздерімен байланысы жоқ екені ортаға шығады.
Хз. Мұхаммед Мекке кезеңінде адамгершілік нормаларға қайшы әрекеттермен
күресті. Медине кезеңінде Жахилия мәдениетінен арылып, мұсылман болған жаңа
нәсілмен қатар, шыққан тегін бірінші орынға қоятын еврейлерден құрылған,
ішінде екіжүзділері де бар бір қоғамнан үлгілі жамағат қалыптастыруға
тырысқан.
Құранда мақталған бұл жаңа қоғам (Тәубә 9100, Хашр 598-9)
пайғамбардың салып берген жолымен жүріп отырған алғашқы жамағатты құраған.
Ислам ғалымдары сүннет дегенді жалпы пайғамбардың көрсетіп, салып беруге
тырысқан жолы деп түсінеді. Көптеген сүннет хадистері талданғанда бұл
ұғымның, ғибадаттардың орындалуы және өмір барысында көбіне формалық
тұрғыдан ұстанатын жол және әдіс мағынасына келетіні байқалады. Шындығында
сенімге (ақида) байланысты талас-тартыстардың (мәселелердің) пайғамбар
заманында күн тәртібінде орын алмағаны және бұл мәселеде ешбір сұрақтың
болмағаны да байқалады. Бұған қарағанда пайғамбардың сүннет пен жамағаттан
бөлінбеуге қатысты өсиеттері мен бұйрықтарының басты мақсаты қоғамдық
бірлік пен тұтастықты сақтау, ислами өмір салтын ұстану болған деп
ойлаймыз.
Ислам теологиясы, яғни кәләм ғылымының қалыптасуына ықпал еткен
негізгі факторларды профессор Мухиддин Бағчежи басқа қырынан былайша
түсіндіреді: Ислам дінінің сенім, фыкһ және ахлақ негіздері құран аяттары
мен пайғамбар хадистерінде баяндалған болатын. Пайғамбарымыз уахи арқылы
өзіне түсірілген сенімге, амалға және этикаға қатысты Құдайлық үкімдерді
баяндап отыратын еді. Сахабалар да өздеріне қалай айтылса сол күйінде
шүбәсіз сеніп, амал етті. Пайғамбар діннің ғылымы мен амалдарын
түсіндіргендіктен сахабалар өздеріне пайдасыз және түсіндірілмеген
мәселелерді сұрап іздестірген жоқ. Егер бір қиыншылықтарға тап болса бұл
мәселелерді өмірден озбай тұрып пайғамбардан, оның өлімінен кейін
сахабалардың арасындағы ғалымдардан сұрап шешімін тауып отырды.
Сахабалардан кейін келген табиғиндар да таңдаулы сахабалардың осы жолымен
жүрді. Бұлардың дәуірінде де оқиғалар мен бөлінушіліктер аз болатын. Бір
проблема туындаған кезде дін басшыларына жүгініп, қиындықтарды шешу оңай
болатын. Осылайша сахабалардың пайғамбармен сұқбаттасудың берекесінен күш
алуына байланысты, табиғиндардың да пайғамбарымыздың кезеңіне жақын уақытта
өмір сүргендіктерінен сенімдері саф, ұждандары пәк болатын. Сол себепті де
олар ақаид пен фыкһты құрастырып, бөлімдер мен тарауларға бөлуді, олардың
негіздері мен салаларына анықтама беруді қажетсінбеді. Араға жылдар салып
пайғамбар нұры алыстаған сайын жағдай өзгере бастады. Ар-ұжданы таза әрі
ақылды адамдар азая бастады, бұзық ниеттегі адамдар көбейе түсті.
Мұсылмандар арасында пайда болған фитналарға және басқа да себептерге
байланысты халық арасында нәпсінің қалауына ерік беретін, бидғат пен
адасқан көзғарастарға бейім пікірлер ояна бастады, оқиғалар мен
келіспеушіліктер көбейе түсті, ортаға салынған әртүрлі мәселелердегі
проблемаларды шешу үшін дін ғұламаларына деген сұраныс арта түсті. Бұдан
былай дұрыс сенім мен жалған сенімдерді ажырату қиынға соға бастады.
Олардың нәтижесінде пайда болған басты бес бидғат мазһаптары мыналар:
харижит, қадария, шиға, жәбрия, муржия, мутазила, мубашшиха мен
мужассима... - деп сенімдік мәселеде тартысқа түскен мазһабтарды атап
көрсетеді [12, 6-7бб]. осы ағымдар арасында полемикаға айналған
тақырыптардың төңірегінде Ислам теологиясының жүйелі түсіндірмесі мен
бірізділікті негіздері толыса бастады. Бұл пікірден пайғамбар кезеңі мен
сахаба, табиғиндардың кезеңі алғашқы буынның дінді түсіну ерекшелігімен
белгілі болғандығы анықталды. Ал, бүл дәуірден кейінгі сұлтандық кезеңде
яғни, Омеядтар білігі мен Аббасилер халифалылығы барысында діни
ғұламалардың беделінің қоғамда арта түскендігін профессор Досай Кенжетай:
Исламда дәстүрлі діни танымның бірінші сатысында фыкһ пен кәләм ғылымдары
басты назарда болып, қоғамда факихтер мен кәләмшылардың билігі мен үкімдері
ғана мойындалды (VIII-XI ғ.ғ.). Бұл кезеңде исламдық тұжырым – кәләм, фыкһ,
ғұламаларының онда да шектеулі ағымдар негізіндегі тәпсіршілер мен
хадисшілердің түсіндірмелері, үкімдері мен жорамалдарынан құралатын. Осы
ғұламалардың пәтуалары, түсініктемелері, көзғарастары шеңберінде діни
түсінік пен таным қалыптасты. Пайғамбардың мұрагері саналған діни көсем,
ұстаз ретінде танып, олардың көзғарастарына, жолына бас иді. Яғни, Алла,
пайғамбарлық және адам арасына тағы бір институт келіп қосылды – олар
ғұламалардың ижма, қияс әдістеріне негізделген құқыққыт таным болатын.
Факихтер, кәләмшылар, хадисшілер мен тафсиршілер өте жоғарғы беделге ие
болды - деп көрсетеді[13, 7б]. Осылайша ислам ғылымдарының қалыптасу
кезеңінің алғашқы сатысындағы құқықтық һәм кәләмдық мәзһабтар алдыңғы
орынға шығып, адам проблемасын тақырыптарға, бөлімдерге сай зерделейтін
методологиялық қалыпқа түсе бастады.
1.3 Исламның моральдық-практикалық қыры ретінде сопылық пен ахлақ ғылымы
Исламның рухани-эмпирикалық мол тәжірбиесін қалыптаған сопылық
ілімнің бастауы әрине құран мен сүннет. Алғашында зухд (аскетизм,
дегдарлық – ақиретке бет бұру, дүниеден безіну, нәпсінің құмарлықтарына бой
алдырмау деген мағынаға келеді) болып көрініс тапқан бұл феномен ХІІ
ғасырдан бастап тариқат деңгейіне көтеріліп, діни-әлеуметтік қауымдастық
ретіндегі сипатын тапты. Құран аяттары мен пайғамбар хадистерінде дүниенің
өткінші, жалған екендігін баяндаған ойлар көптеп кездеседі. Әрі дүние
сөзі араб тілінде Алладан ең ұзақ жатқан жер деген мағынаға келеді.
Құраннан бастау алған осы түсініктер негізінде пайғамбар мен алғашқы
сахабалардың діни тәжірбиесінде дегдарлықтың орны болмады деп айта
алмаймыз. Неміс ғалымы, профессор Ф.Толюк: Мұхаммед пайғамбармен қоса
барлық араб тайпалары тәркідүниелік өмірге бейім болатын. Сондықтан да,
сопылық ілімнің бастауын Исламның құрушысының мистикалық тұлғасымен,
хижреттен кейінгі сахабалардың алғашқы онжылдықтағы аскеттік
тәжірбиелерінен іздеген жөн-деп жазды[14, 116б]. Бұл пікірдің Европада
сопылық жайлы академиялық зерттеулердің орныға бастаған кезінде айтылғанын
ескерсек, сопылықтың ең әуелі таза исламдық құбылыс ретінде пайда
болғандығын көреміз.
Кейбір зерттеушілер сопылықтың тууына ықпал еткен алғышарттарды саяси
астарлармен байланыстырады. Халифаттағы азаматтық соғыстардың салдары,
Омеядтар билігінің әділетсіздігі, сарай билеушілерінің дүниеқоңыздылыққа
берілуі секілді жәйттар дүниеден безінген, саяси мәселелерде квиетистік
ұстанымда болған тақуалардың қалыптасуына әсер етті. Осы тұста табиғиндер
арасынан Хасан Басридің (642-768 ж.ж.) тақуалық өмірі мен мистикалық
мәндегі уағыздары мұсылман қауымының жан жарасын дөп басып, аскеттік өмірге
бейім тақуалар шоғырының қалыптасуына әсер етті [15. 16-18бб].
Ерте кезеңдегі сопылықта Хасан Басридан кейінгі танымал тұлға ретінде
Ибрахим Адхамның (977 ж.ө.) аты аталады. Хорасан аймағындағы Балха
қаласының бай отбасынан шыққан ол кезбе тақуа ретінде танымал болды. Оның
мурақаба - әрдайым өзін бақылауда ұстау, Аллаға жақын болу - хулла,
күнәларына өкініп тәубеде болу – камад және терең рухани білімге қол
жеткізу – мағрифат ұстанымдары кейінгі сопылардың ілімінде мистикалық
жолдың негізгі принциптері ретінде орын алды [15, 26б].
Сондай-ақ Рабииа әл-Адауия (717-801 ж.ж.) деген атпен танымал әйел
сопының атымен сопылықтағы ғашықтық философияның дамығандығын байқаймыз.
Оның атақты: Я, мейірімді Алла егер мен тозағыңнан қорқып құлшылық қылған
болсам мені сонда таста, егер жәннәтіңді сағынып құлшылық қылған болсам
мені жәннатқа кіргізбе, ал егер сенің тек разылығыңды қалап құлшылық етсем
Сенің мәңгі дидарыңды көруден мені айыра көрме - деген дұғасы сопылықтағы
басты мұрат ретінде Аллаға ғашықтық идеясының тууының көрінісі еді. ІХ
ғасырдан бастап сопылық ілімнің теориялық негіздемесін жасап, кәләмшілар
мен факихтерге, ғұламаларға құрын мен сүннет негізінде түсіндіру
қажеттілігі туды. Себебі, сопылық алғашқы дегдарлық сипатынан тек
таңдаулыларға ғана түсінікті ұғымдармен, символдық тілімен, аллегориялық
болмысымен ерекшеленетін мистикалық мәнге ие бола бастады. Осы кезеңде
Баязит Бистамидің (874 ж.ө.) фана тұжырымдамасы жасалды. Алламен тұтасу
хәлінің сипаттамасы ретінде көрініс тапқан фана мақамы нәпсінің
сипаттарынан арылып, рухани еркіндікке қауышудың нәтижесін білдірді.
Б.Бистамидің фана тұжырымына сай хәлдер мен психотехникалық амалдары
сопының мастық күйін танытты. Экстаз бен өзін жоғалту секілді хәлдерімен
танымал бұл мектеп ғұламалар (традиционалист) тарапынан сынға ұшырады.
Қалыпты сопылықтың негізін қалаған Жунайд әл-Бағдади (909 ж.ө.) жан
жақты білімдарлығымен танылды. Жунпайд мектебінің өкілдері шариғат арқылы
өетін рухани жолды тұтты. Бистамидің фана – Аллада еру, жоқ болу түсінігіне
қарсы, мәңгі жандану – бақа, Алламен тұтасу барысында адамға тән болмыстық
сипатын жоғалтпастан Құдайлық ақиқаттармен қайта туу тұжырымдамасын
негіздеді. Өйткені, Алламен тұтасу адамның табиғи қабілеттерін жоймай қа
йта оларды өз орнымен қолдануды қамтамасыз етуі тиіс еді. Бұл ағымда мақсат
– Алланы тану (мағрифатуллаһ). Негізгі ұстанымдары ояу болу хәлі – сәху,
исбат – құлдың ғибадаты мен тағатында ададмдық сананың сақталуы, үнемі
зікірде болуды қамтиды.
Өздерін түсіндіру, таныту жолында тарихтағы сопылық авторларының
анықтамалары да ерекше мәнге ие. Мысалы суфизмнің анықтамасын атақты
сопылар Сарий әс-Сәкәти (865 ж.ө.) сопылық – көркем ахлақ; Әбу Хафс ән-
Найсабури (883 ж.ө.) сопылық – толығымен әдеп; Әбу әл Хусайн ән Нури (907
ж.ө.) сопылық – нәпсінің қүмарлықтары мен талаптарын тәрк ету ретінде дөп
басып көрсеткен [16, 31б].
Осы анықтамаларға ұқсас қазіргі заманның дін маманы Мустафа Чағрыжы
Ислам ахлақы еңбегінде сопылықтың тұтастай алғандағы мәнін былайша
түсіндіреді: сопылық – адамның нәпсәни өмірден рухтың саф дәрежелі өміріне
жоғарылауын және өзі үшін мүмкін болған ең жоғарғы кемелдікке ұласуы үшін
нәпсіні жаман сезімдер мен хайуани бейімділігінен арылтып, мінезін
түзелтуін, ішкі сыртқы болмысын нұрландыруын қамтамасыз ететін ілім. Сол
үшін барлық сопылық зерттеушілері сопылықты қал ғылымы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz