АҚШ бүкіл дүниежүзілік экономикалық дағдарыстан кейін
ЖОСПАРЫ:
КІРІСПЕ3.9
БІРШШІ ТАРАУ АҚШ XX ҒАСЫРДЫҢ 30.ЖЫЛДАРЫНДА
1.1. 1929.1933 жылдардағы экономикалық дағдарыс0.21
1.2. Демократтардың өкімет басына келуі 22.26
ЕКШШІ ТАРАУ ФРАНКЛИН РУЗВЕЛЬТ ЖӘНЕ ОНЫҢ САЯСИ БАҒЫТЫ
2.1. Ф.Рузвельт «Жаңа бағыты» және саясаттағы бетбүрыс27.35
2.2. Ф.Рузвельт өкіметінің сыртқы саясаты және АҚШ екінші дүниежүзілік
соғыс жылдарында36.42
ҚОРЫТЫНДЫ43.47
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР48.50
КІРІСПЕ3.9
БІРШШІ ТАРАУ АҚШ XX ҒАСЫРДЫҢ 30.ЖЫЛДАРЫНДА
1.1. 1929.1933 жылдардағы экономикалық дағдарыс0.21
1.2. Демократтардың өкімет басына келуі 22.26
ЕКШШІ ТАРАУ ФРАНКЛИН РУЗВЕЛЬТ ЖӘНЕ ОНЫҢ САЯСИ БАҒЫТЫ
2.1. Ф.Рузвельт «Жаңа бағыты» және саясаттағы бетбүрыс27.35
2.2. Ф.Рузвельт өкіметінің сыртқы саясаты және АҚШ екінші дүниежүзілік
соғыс жылдарында36.42
ҚОРЫТЫНДЫ43.47
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР48.50
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: XX ғасырдың 30-жылдарының соңында АҚШ-та өндіріспен капитал миллион доллардан астам өнім шығаратын ірі кәсіпорындарында өндіріспен капитал шоғырланды. Ол американ кәсіпорынының жалпы көлемінің 5,2 %-тін құрады. Онда кәсіпорындарда жұмыс істейтін жұмысшылардың 55%-ті жинақталған. Ол өнеркәсіп өнімінің 67,5%-тін өндіреді. Американ корпорациясының жалпы санының 1000-нан астамын құрайтын алып концерндер барлық активтердің жартысын иемденді. ХХғ. 30-жылдардың соңында жекеменшік иелерінің 1%-ті елдегі ұлттық байлықтың 59%-не ие болды. Елдің басым көпшілігі ұлттық байлықтың 8%-не ие. Франклин Рузвельт үкіметінің сыртқы саясаты алдыңғы кезеңдегі үкіметтің саясатынан гөрі бұрмалаңқы саясат болды. Америка үкіметі Латын Америкасы елдерімен «Тату көршілік» саясат ұстанды. 30-жылдардың басында АҚШ дүниежүзілік рынокта үлкен бәсекелестікке түсті. Оның бәсекелестері Германия, Жапония, Италия болды. Осы бәсекелестік олардың арасында қайшылықтардың шиеленісуіне әкеп соқты. 1929-1933 жылдары өндірілген товарларды сату мен өткізу саласында дағдарыс туды. Ол дағдарыс Американың Нью-Йорк биржасында басталып, Европаның барлық капиталистік мемлекеттерін қамтыды.
Американ қоғамында терең реформалар жүргізу дағдарыстан шығудың жолы болды да ол 1933-1941 жылдары президент Франклин Д.Рузверьттің саясатымен тұстас келді. Бұл саясат тарихқа «Жаңа бағыт» деген атпен енді. АҚШ-та 20-жылдары экономикалық қарқын өте жоғары болды да 1929-1933 жылдардағы орыналған экономикалық дағдарыс соншалықты терең болды. Өнеркәсіп өндірісі ғасырдың басындағы деңгейіне түсті, 100 мыңдаған фермерлер күйреді. Жұмыссыздық өсті. Америка тағдырында алғаш рет жұмыссыздар саны 12,5 миллион адамға жетті. 1929-1933 жылдары орын алған дағдарыс американдықтардың тағдырында ұлттық трагедияның символы ретінде қалды. Бұл дағдарыс американдықтардың 20-жылдары гүлденген американың еш уақытта күйрейтінін білмеген американдықтарға өте ауыр тиді. Оның үстіне АҚШ-та әлеуметтік қамсыздандыру жүйесі жүзеге аспаған болатын. Американдықтар әр адам өзіне ғана сенуі керек деп есептейтін. Дағдарыс кезінде олар Бұл көзқарастан ауытқыды. Олар мемлекеттен көмек сұрады. Мемлекеттің экономикаға араласуы өмір сүрудің жалғыз құралы деп есептелінді. І-дүниежүзілік соғыс ардагерлері, жұмыссыздарға мемлекеттің қолдау көрсетуін талап етті. Фермерлер өз өнімдерінің бағасының құлдырауының шегін қоюды қалады. Дағдарыс республикаидықтардың президенті Герберт К. Губер тұсына сай келді. Ол 1928 жылы президенттікке сайланып, 4 март 1929 жылы дағдарыс басталған соң Ақ үйді тастап кетті. Оның қарсыласы демократиялық партия өкімет басына келуге мүмкіндік алды. Демократтар 1930 жылы американ конгрессінде көпшілік орын алды. Демократтар 1932 жылы президенттік қызметті жеңіп алуға ұмтылып, Франклин Д.Рузвельтке үміт артты.
Франклин Делано Рузвельт Гудзон өзені даласында атақты Рузвельттер жан ұясында 1881 жылы дүниеге келген. Оның арғы атасы Ван Рузвельт Америкаға ХҮІІ ғасырда Голландиядан келген. Қазіргі Нью-Иорк ол кезде голландылық болып, Жаңа Амстердам болып аталған. Кейін оны ағылшындар басып алып, қаланың атын өзгерткен. Рузвельт ағылшын мәнерінде Рузвельт болып аталған. Оның екі немересі американ тарихында президент болды: Біріншісі президент Теодор Рузвельт. Ол 1901-1909 жылдары аралығында президенттік атқарған. Екіншісі-Франклин Делано Рузвельт. Оның әкесі бизнесмен болған. Оның әкесі, Рузвельттер Нью-Иорктағы атақты жан ұяларға жатады. Франклин Рузвельт әке-шешесінің жалғыз ұлы болған. Франклин үйде жақсы білім алған. Ол француз, неміс тілдерін жетік білген. Делано 3 жасқа келгеннен бастап үнемі әке-шешесімен бірге Европаға саяхат шегіп отырған. Франклин Д.Рузвельт жеке меншік мектепте білім алып, даңқты Гарвард университетін бітірген. Сонан кейін Колумбия университетінің құқық мектебін бітіреді. Франклин Д.Рузвельт жас кезінен бастап саясатқа қызығады. Ол 1913 жылы демократиялык партиядан Нью-Йорк штатының сенатына сайланады. 1913 жылы президент В.Вильсон оны теңіз министрінің орынбасары етіп тағайындайды. Осы қызмет үлкен саясатқа жол ашады.
1921 жылы Франклин Д.Рузвельт мүхитқа шомылып, суықтайды және полиомиелит ауыруымен ауырады. Балдақсыз жүре алмайтын қалге келеді. Аурудың алғашқы ауырлығын жеңіп, саясатқа қайта оралады. Ол өзімшіл, өте рухы жоғары, қайсар адам болған. 1928 жылы оны өзінің штаты Нью-Йорктің губернаторы етіп сайлайды. Осы штатта революцияға тең мемлекет көмегіне қажеттілерге көмек көрсететін бағдарламаны жүзеге асырады. Осы саясат қайыршыланғандардың қолдауын көрсетеді. 1932 жылы президенттік сайлауда республикандық партия оңбай жеңіледі. Франклин Д.Рузвельт конгресстің екі палатасында да басым орынға қолдауына жетеді. Сайланған президент өзінің қызметіне 4 март 1933 жылы кірісті. Сайлау жүргеннен бастап, дағдарыс кеңейіп, американ банктері банкроттыкқа ұшырады. Американдықтар өз жинақтарын сақтап қалу үшін банктер жанына шоғырланды. Франклин Д.Рузвельт қызметіне кіріскен кезде Нью-Йорк және Чикаго сияқты финанс орталықтарында банктерде қаржылар болмады. Ел толық жансыздану алдында тұрды. Франклин Д.Рузвельт дағдарыстан елді сауықтандыруды финанс жүйесінен бастады. Президент банк жүйесін құтқару үшін күтпеген шаралар қолданды. Бір банктерді жапты, бірін-біріне қосты. Франклин Д.Рузвельт әкімшілігі «Жүз күн» деп аталатын реформаларды жүзеге асырды. Көптеген жұмыссыздар әртүрлі қоғамдық жұмыстарға тартылды. Франклин Д.Рузвельт өзінің батылдылығымен, болашаққа сенімділігімен адамдарды өзіне тартты. Оның басшылығымен «Жаңа бағыт» атымен белгілі реформалар кешені әзірленді. Белгілі бір мағынада «жаңа бағыт» АҚШ-та Батыс Европалық елдерде жүргізілген реформаларға ұқсас реформалар жүргізуді көздеді. Сонымен қоса ол 1880 жылы темір жол тарифтерін бақылаудан және Г. Рузвельт пен В.Вильсонның реформаларынан басталатын реттелетін экономиканың ұзақ жолының аякталуы болды.
«Жаңа бағыттағы» шын мәніндегі жаңашылдық-АҚШ-та өз міндеттерін орындаған реформалардың жылдамдығы болды. Бірақ көптеген реформалар асығыс дайындалып, қарқынсыз жүргізілді, ал кейбіреулері тіпті бір-біреуіне қайшы келді. Шешім қабылдау мен оны өмірге енгізудегі бар жылдамдығына қарамастан, «жаңа бағыт» еркін талқылау мен сынға ашық боп қала берді. Ол американдықтардың өз мемлекеттерінің әрекеттеріне деген қызығушылығын қайта оятты.
Америка Құрама Штаттары туралы КСРО өмір сүріп түрған кезеңде терең біле бермейтінбіз, ал 1991 жылы Қазақстан өз алдына егеменді ел болып, туын көтерген соң 1991 жылдың соңынан бастап екі елдің арасында дипломатиялық қатынастар орнап, екі жақты байланыстар белсенді дамып келеді. Дүниежүзіндегі мемлекеттерден өзгешелігі АҚШ-та жеке адамның қүқын және жеке меншікке ие болу қүқы қорғалып бағаланады, әр адам қоғамда өз орнын таба алады. АҚШ-тың саяси өмірін тек байлар мен билеп төстеушілер өкіметтің үстемдігі деп сипаттауға болмайды. Егер заңды немесе моралдық нормаларды бұзғаны анықталса, президент болса да саясат пен бизнес әлемінен өз орнынан айрылып қалатындығы сөзсіз.
Америка халқының үлкен «жетістігі» жеке табыс іскерлік тәуекелге бел буушылдық, еркіндік сүйгіштік аркылы даму жолы болып табылады. Осындай сипаттағы Американы қалыптастыруда Американ тарихында президенттік қызметке төрт рет сайланған Франклин Делано Рузвельттің еңбегі айрықша. Болашақ президент бақуатты бай жанұяда өмірге келді. Ф.Рузвельт 1904 жылдары үйінде білімін ашқан. Колумбия университетінде заң мамандығын меңгерген. 1905 жылы жиені Эленора Рузвельтке үйленеді. Эленора күйеуінің саяси карерасында үлкен рол атқарады. 1910 жылы Рузвельт АҚШ-тың демократиялық партиясын н Нью-Йорк штатына сенатор болып сайланады. 1929-1933 жылдардағы Бүкіл дүниежүзілік дағдарыс жылдарында Американы тығырықтан алып шығуға лайықты адам іздегенде Американдыктардың назары тағыда Ф.Рузвельтке ауды. Ф.Рузвельт 1932 жылы президенттік сайлау кезінде Нью-Йорк штатының губерноторы демократиялық партияның өкілі Ф.Рузвельт жеңді. Ол билік басына келісімен сайлаушылардың көңілінен шығу үшін терең саяси бағыт жүргізу керек екенін түсінді. Ол Американдықтарды абыржудан сақтандырып белсенді әрекеттер жүргізуге шақырды. Егер мемлекет экономикалық проблемаларыды шешуге барынша қатыссын десеңіздер, аман қаламыз десеңіздер реформа жүргізу қажет деп үғындырды.
Ф.Рузвельт Американ халқына былай деді. «Долг государства по отношения к гражданам являтся долгом соуги по отношению к своему "хозяину одна из обязнностей государства заключается в заботе о гражданах, оказавшихся жертвамы неблагоприятных обьстоятельств» [1].
Президент болған Рузвельт елдегі депрессия америка халық шаруашылығындағы ішкі процестердің салдарынан басталып, 20-жылдардағы республикандықтардың саясатының арқасында күшейгенін дәлелдеу мен болды. Жаңа президент өзінің батылдығымен, болашаққа сенімділігі мен адамдарды өзіне тартты. АҚШ-та жүргізілген ол жүргізген жаңа бағыт Батыс Европалық елдерде жүргізілген реформаларға ұқсас реформалар жүргізуді көздеді. Сонымен қоса ол 1880 жылы темір жол тарифтерін бақылаудан және Т.Рузвельтпен В.Вильсон реформаларынан басталатын реттелетін экономиканың ұзақ жолының аяқталуы болды. «Жаңа бағыттағы» шын мәніндегі жаңашылдық АҚШ-та өз міндеттерін орындаған
реформалардың жылдамдығы болды [2]. Бірақ көптеген реформалар асығыс дайындалып, қарқынсыз жүргізілді, ал кейбіреулері тіпті бір-біріне қайшы келді. Шешім қабылдау мен оны енгізудегі бар жылдамдағына қарамастан, «Жаңа бағыт» еркін талқылау мен сынға ашық болып қала берді. Бұл жағдай американдықтардың өз мемлекеттерінің әрекеттеріне қызығушылығын қайта оятты.
Рузвельт президенттік ант бергенде елдің банкі және несие жүйесі мүлдем құлдыраған еді. Елде инфляция орын алған еді. Ауыл шаруашылығы мүлдем күйреген еді. Осыларды жөндеу үшін шешімді реформалар қажет болды. «Жаңа бағыт» реформасы арқылы өнеркәсіп ауылшаруашылық және банк финанс жүйесі реттке келді. Бұның бәрі Ф.Рузвельттің саналы басшылығы және ақылдылығынаң арқасында жүзеге асқан еді. Америка халқы Ф.Рузвельттің елді тығырықтан алып шыққан еңбегін бағалап оны келесі мерзімге де президент етіп сайлады.
Диплом жұмысы алдына мынадай мақсатар қояды: Диплом жұмысы Америка Құрама Штаттарының тарихи дамуында елеулі орын алған 1929-1933 жылдардағы бүкіл дүниежүзінің капиталистік елдерін қамтыған экономикалық дағдарыстың Америка Құрама Штаттарының өміріне тигізген әсері және 1932 жылы сайлау барысында республикандықтар жеңіліп, демократтар өкімет басына келген соң елдің экономикасын сауықтыру мақсатында оның лидері Франклин Делано Рузвельттің «Жаңа бағыт» саясатын жүргізудегі табандылығын ол бағыттың, нәтижесін жан-жақты көрсетуді мақсат етеді.
Диплом жұмысының міндетті: - Дүниежүзінің алып мемлекеті АҚШ тарихындағы «ұлы депрессия» жылдарындағы америка экономикасының құлдырауын, жұмыссыздықтың орасан зор орын алғандығын ашып көрсету;
1929-1933 жылдары бүкіл дүниежүзілік экономикалық дағдарыс салдарынан күйзелген америка экономикасын сауықтыруға, одан әрі дамытуға жол салған Франклин Рузвельттің «Жаңа бағыт» саясатының мән- мағанасын, оның америка халқының тағдырында алар орнын ұғындыру болып табылады.
Диплом жүмысының тарихнамасы КСРО өмір сүріп түрған кезеңде дүниежүзінің алып мемлекеті Америка Құрама Штаттары туралы қызығушылықтар нәтижесінде көптеген зерттеулер дүниеге келген. Ол зерттеулер Кеңестік құрылысты асыра дәріптеп АҚШ-тың шын тарихы бұрмаланған. Солай бола тұрса да елдің өміріндегі президенттердің атқарған қызметтері тарихтан алып тастау мүмкін емес еді. Соның бірі 1979 жылы Москвадан жарық көрген А.Э.Иванян. «Белый дом. Президенты и политика» деп аталатын еңбек болып табылады. Онда АҚШ президенттерінің жүргізген саясаттары кеңінен сөз болады. Кеңес дәуірінде жарық көрседе еңбекте Франклин Рузвелттің «Жаңа бағыт» реформасын орнына, мәніне өз бағасы беріледі. Ф.Рузвельттің «Жаңа бағыты америка халқын депрессиядан алып шыкқан батыл шешім» деп әділ бағасын береді [3]. Американ тарихына шынайы өз бағасын беруді көздеген еңбектің біріне 1990 жылы Москвадан жарық көрген А.С.Маныкин «Эра демократов: партиная перегруппировка в США 1933-1952гг» деп аталады. Онда автор демократтар басқару тұсының республикандықтар басқару кезеңінен айырмашылығын айқындайды. Автор Франклин Рузвельттің II дүниежүзілік соғыс кезіндегі еңбегін ерекше бағалап, оның президент болған алғашқы кезеңінде жүргізген «Жаңа бағыт» саясатында Рузвельттің ешкімге ұқсамайтын батылдығымен табандылығын ашып көрсетеді [4].
Диплом жұмысын жазу барысында көп мәліметтер мен құжаттар интернет жүйесі арқылы алынды. Интернет жүйесі арқылы алынған мәліметтер меи материалдарда Франклин Рузвельттің өмірі, қайсарлығы, елдің тізгінін ұстанғандағы, табандылығы, бір беткейлігі шынайы тарихи құжаттар арқылы беріледі. Осы тақырыпты зерттей отырып мен бұл тақырып студент жастар үшін Америка Құрама Штаттатары, оның президенті Франклин Рузвельтке деген қызығушылығын арттыра түстіне сенемін. Оның өмірі, халықаралық аренада ұстанған ұстанымы болашақ саясаткерлердің бәрін де қызықтырмай қоймайды.
1991 жылы Тәуелсіз Қазақстан мен Америка Құрама Штаттарының арасында дипломатиялық қатынастар орнағаннан кейін Қазақстандықтар осы елдің өткенін, бүгінін, болашағын білуге ұмтылды. Оны білу үшін сол елдің тарихын білуге тиіс болдық. Сондай мақсатта 1996 жылы Алматыдан «АҚШ-тың қысқаша тарихы» деген еңбек жарық көрді. Осы тарихта «1932 жылы президент сайлауы «Ұлы депрессиядан» шығудың жолдарымен себептерін талқылау айтысында Г.Гувердің жолы болмады, шешуші шараларды қабылдай алмады. Елді күйзелістен алып шыға алатын демократиялық партияның өкілі Франклин Делано Рузвельт деп есептелінді» [5].
1995 жылы Алматыдан Дуглас К. Стивенсонның «Америка: Халық пен ел» деген еңбегі қазақ тілінде басылып шықты. Осы еңбекте Америка Құрама Штаттарының мемлекеттік құрылымына жан-жақты талдау жасалынған. Президент әр төрт жыл сайын сайланып отырады. Оның екі мерзімге ғана сайлануға құқы бар. «Американдық жүйенің мемлекет басшысы партияның немесе көпшілік партиясының өкілі болып табылады, көпшілік партиясының өкілі болып табылатын парламенттік жүйеден негізгі өзгешелігі міне осы» [6].
Диплом жұмысының құрылымы: Кіріспе, екі тарау, қорытынды пайдаланған әдебиеттер.
Тақырыптың өзектілігі: XX ғасырдың 30-жылдарының соңында АҚШ-та өндіріспен капитал миллион доллардан астам өнім шығаратын ірі кәсіпорындарында өндіріспен капитал шоғырланды. Ол американ кәсіпорынының жалпы көлемінің 5,2 %-тін құрады. Онда кәсіпорындарда жұмыс істейтін жұмысшылардың 55%-ті жинақталған. Ол өнеркәсіп өнімінің 67,5%-тін өндіреді. Американ корпорациясының жалпы санының 1000-нан астамын құрайтын алып концерндер барлық активтердің жартысын иемденді. ХХғ. 30-жылдардың соңында жекеменшік иелерінің 1%-ті елдегі ұлттық байлықтың 59%-не ие болды. Елдің басым көпшілігі ұлттық байлықтың 8%-не ие. Франклин Рузвельт үкіметінің сыртқы саясаты алдыңғы кезеңдегі үкіметтің саясатынан гөрі бұрмалаңқы саясат болды. Америка үкіметі Латын Америкасы елдерімен «Тату көршілік» саясат ұстанды. 30-жылдардың басында АҚШ дүниежүзілік рынокта үлкен бәсекелестікке түсті. Оның бәсекелестері Германия, Жапония, Италия болды. Осы бәсекелестік олардың арасында қайшылықтардың шиеленісуіне әкеп соқты. 1929-1933 жылдары өндірілген товарларды сату мен өткізу саласында дағдарыс туды. Ол дағдарыс Американың Нью-Йорк биржасында басталып, Европаның барлық капиталистік мемлекеттерін қамтыды.
Американ қоғамында терең реформалар жүргізу дағдарыстан шығудың жолы болды да ол 1933-1941 жылдары президент Франклин Д.Рузверьттің саясатымен тұстас келді. Бұл саясат тарихқа «Жаңа бағыт» деген атпен енді. АҚШ-та 20-жылдары экономикалық қарқын өте жоғары болды да 1929-1933 жылдардағы орыналған экономикалық дағдарыс соншалықты терең болды. Өнеркәсіп өндірісі ғасырдың басындағы деңгейіне түсті, 100 мыңдаған фермерлер күйреді. Жұмыссыздық өсті. Америка тағдырында алғаш рет жұмыссыздар саны 12,5 миллион адамға жетті. 1929-1933 жылдары орын алған дағдарыс американдықтардың тағдырында ұлттық трагедияның символы ретінде қалды. Бұл дағдарыс американдықтардың 20-жылдары гүлденген американың еш уақытта күйрейтінін білмеген американдықтарға өте ауыр тиді. Оның үстіне АҚШ-та әлеуметтік қамсыздандыру жүйесі жүзеге аспаған болатын. Американдықтар әр адам өзіне ғана сенуі керек деп есептейтін. Дағдарыс кезінде олар Бұл көзқарастан ауытқыды. Олар мемлекеттен көмек сұрады. Мемлекеттің экономикаға араласуы өмір сүрудің жалғыз құралы деп есептелінді. І-дүниежүзілік соғыс ардагерлері, жұмыссыздарға мемлекеттің қолдау көрсетуін талап етті. Фермерлер өз өнімдерінің бағасының құлдырауының шегін қоюды қалады. Дағдарыс республикаидықтардың президенті Герберт К. Губер тұсына сай келді. Ол 1928 жылы президенттікке сайланып, 4 март 1929 жылы дағдарыс басталған соң Ақ үйді тастап кетті. Оның қарсыласы демократиялық партия өкімет басына келуге мүмкіндік алды. Демократтар 1930 жылы американ конгрессінде көпшілік орын алды. Демократтар 1932 жылы президенттік қызметті жеңіп алуға ұмтылып, Франклин Д.Рузвельтке үміт артты.
Франклин Делано Рузвельт Гудзон өзені даласында атақты Рузвельттер жан ұясында 1881 жылы дүниеге келген. Оның арғы атасы Ван Рузвельт Америкаға ХҮІІ ғасырда Голландиядан келген. Қазіргі Нью-Иорк ол кезде голландылық болып, Жаңа Амстердам болып аталған. Кейін оны ағылшындар басып алып, қаланың атын өзгерткен. Рузвельт ағылшын мәнерінде Рузвельт болып аталған. Оның екі немересі американ тарихында президент болды: Біріншісі президент Теодор Рузвельт. Ол 1901-1909 жылдары аралығында президенттік атқарған. Екіншісі-Франклин Делано Рузвельт. Оның әкесі бизнесмен болған. Оның әкесі, Рузвельттер Нью-Иорктағы атақты жан ұяларға жатады. Франклин Рузвельт әке-шешесінің жалғыз ұлы болған. Франклин үйде жақсы білім алған. Ол француз, неміс тілдерін жетік білген. Делано 3 жасқа келгеннен бастап үнемі әке-шешесімен бірге Европаға саяхат шегіп отырған. Франклин Д.Рузвельт жеке меншік мектепте білім алып, даңқты Гарвард университетін бітірген. Сонан кейін Колумбия университетінің құқық мектебін бітіреді. Франклин Д.Рузвельт жас кезінен бастап саясатқа қызығады. Ол 1913 жылы демократиялык партиядан Нью-Йорк штатының сенатына сайланады. 1913 жылы президент В.Вильсон оны теңіз министрінің орынбасары етіп тағайындайды. Осы қызмет үлкен саясатқа жол ашады.
1921 жылы Франклин Д.Рузвельт мүхитқа шомылып, суықтайды және полиомиелит ауыруымен ауырады. Балдақсыз жүре алмайтын қалге келеді. Аурудың алғашқы ауырлығын жеңіп, саясатқа қайта оралады. Ол өзімшіл, өте рухы жоғары, қайсар адам болған. 1928 жылы оны өзінің штаты Нью-Йорктің губернаторы етіп сайлайды. Осы штатта революцияға тең мемлекет көмегіне қажеттілерге көмек көрсететін бағдарламаны жүзеге асырады. Осы саясат қайыршыланғандардың қолдауын көрсетеді. 1932 жылы президенттік сайлауда республикандық партия оңбай жеңіледі. Франклин Д.Рузвельт конгресстің екі палатасында да басым орынға қолдауына жетеді. Сайланған президент өзінің қызметіне 4 март 1933 жылы кірісті. Сайлау жүргеннен бастап, дағдарыс кеңейіп, американ банктері банкроттыкқа ұшырады. Американдықтар өз жинақтарын сақтап қалу үшін банктер жанына шоғырланды. Франклин Д.Рузвельт қызметіне кіріскен кезде Нью-Йорк және Чикаго сияқты финанс орталықтарында банктерде қаржылар болмады. Ел толық жансыздану алдында тұрды. Франклин Д.Рузвельт дағдарыстан елді сауықтандыруды финанс жүйесінен бастады. Президент банк жүйесін құтқару үшін күтпеген шаралар қолданды. Бір банктерді жапты, бірін-біріне қосты. Франклин Д.Рузвельт әкімшілігі «Жүз күн» деп аталатын реформаларды жүзеге асырды. Көптеген жұмыссыздар әртүрлі қоғамдық жұмыстарға тартылды. Франклин Д.Рузвельт өзінің батылдылығымен, болашаққа сенімділігімен адамдарды өзіне тартты. Оның басшылығымен «Жаңа бағыт» атымен белгілі реформалар кешені әзірленді. Белгілі бір мағынада «жаңа бағыт» АҚШ-та Батыс Европалық елдерде жүргізілген реформаларға ұқсас реформалар жүргізуді көздеді. Сонымен қоса ол 1880 жылы темір жол тарифтерін бақылаудан және Г. Рузвельт пен В.Вильсонның реформаларынан басталатын реттелетін экономиканың ұзақ жолының аякталуы болды.
«Жаңа бағыттағы» шын мәніндегі жаңашылдық-АҚШ-та өз міндеттерін орындаған реформалардың жылдамдығы болды. Бірақ көптеген реформалар асығыс дайындалып, қарқынсыз жүргізілді, ал кейбіреулері тіпті бір-біреуіне қайшы келді. Шешім қабылдау мен оны өмірге енгізудегі бар жылдамдығына қарамастан, «жаңа бағыт» еркін талқылау мен сынға ашық боп қала берді. Ол американдықтардың өз мемлекеттерінің әрекеттеріне деген қызығушылығын қайта оятты.
Америка Құрама Штаттары туралы КСРО өмір сүріп түрған кезеңде терең біле бермейтінбіз, ал 1991 жылы Қазақстан өз алдына егеменді ел болып, туын көтерген соң 1991 жылдың соңынан бастап екі елдің арасында дипломатиялық қатынастар орнап, екі жақты байланыстар белсенді дамып келеді. Дүниежүзіндегі мемлекеттерден өзгешелігі АҚШ-та жеке адамның қүқын және жеке меншікке ие болу қүқы қорғалып бағаланады, әр адам қоғамда өз орнын таба алады. АҚШ-тың саяси өмірін тек байлар мен билеп төстеушілер өкіметтің үстемдігі деп сипаттауға болмайды. Егер заңды немесе моралдық нормаларды бұзғаны анықталса, президент болса да саясат пен бизнес әлемінен өз орнынан айрылып қалатындығы сөзсіз.
Америка халқының үлкен «жетістігі» жеке табыс іскерлік тәуекелге бел буушылдық, еркіндік сүйгіштік аркылы даму жолы болып табылады. Осындай сипаттағы Американы қалыптастыруда Американ тарихында президенттік қызметке төрт рет сайланған Франклин Делано Рузвельттің еңбегі айрықша. Болашақ президент бақуатты бай жанұяда өмірге келді. Ф.Рузвельт 1904 жылдары үйінде білімін ашқан. Колумбия университетінде заң мамандығын меңгерген. 1905 жылы жиені Эленора Рузвельтке үйленеді. Эленора күйеуінің саяси карерасында үлкен рол атқарады. 1910 жылы Рузвельт АҚШ-тың демократиялық партиясын н Нью-Йорк штатына сенатор болып сайланады. 1929-1933 жылдардағы Бүкіл дүниежүзілік дағдарыс жылдарында Американы тығырықтан алып шығуға лайықты адам іздегенде Американдыктардың назары тағыда Ф.Рузвельтке ауды. Ф.Рузвельт 1932 жылы президенттік сайлау кезінде Нью-Йорк штатының губерноторы демократиялық партияның өкілі Ф.Рузвельт жеңді. Ол билік басына келісімен сайлаушылардың көңілінен шығу үшін терең саяси бағыт жүргізу керек екенін түсінді. Ол Американдықтарды абыржудан сақтандырып белсенді әрекеттер жүргізуге шақырды. Егер мемлекет экономикалық проблемаларыды шешуге барынша қатыссын десеңіздер, аман қаламыз десеңіздер реформа жүргізу қажет деп үғындырды.
Ф.Рузвельт Американ халқына былай деді. «Долг государства по отношения к гражданам являтся долгом соуги по отношению к своему "хозяину одна из обязнностей государства заключается в заботе о гражданах, оказавшихся жертвамы неблагоприятных обьстоятельств» [1].
Президент болған Рузвельт елдегі депрессия америка халық шаруашылығындағы ішкі процестердің салдарынан басталып, 20-жылдардағы республикандықтардың саясатының арқасында күшейгенін дәлелдеу мен болды. Жаңа президент өзінің батылдығымен, болашаққа сенімділігі мен адамдарды өзіне тартты. АҚШ-та жүргізілген ол жүргізген жаңа бағыт Батыс Европалық елдерде жүргізілген реформаларға ұқсас реформалар жүргізуді көздеді. Сонымен қоса ол 1880 жылы темір жол тарифтерін бақылаудан және Т.Рузвельтпен В.Вильсон реформаларынан басталатын реттелетін экономиканың ұзақ жолының аяқталуы болды. «Жаңа бағыттағы» шын мәніндегі жаңашылдық АҚШ-та өз міндеттерін орындаған
реформалардың жылдамдығы болды [2]. Бірақ көптеген реформалар асығыс дайындалып, қарқынсыз жүргізілді, ал кейбіреулері тіпті бір-біріне қайшы келді. Шешім қабылдау мен оны енгізудегі бар жылдамдағына қарамастан, «Жаңа бағыт» еркін талқылау мен сынға ашық болып қала берді. Бұл жағдай американдықтардың өз мемлекеттерінің әрекеттеріне қызығушылығын қайта оятты.
Рузвельт президенттік ант бергенде елдің банкі және несие жүйесі мүлдем құлдыраған еді. Елде инфляция орын алған еді. Ауыл шаруашылығы мүлдем күйреген еді. Осыларды жөндеу үшін шешімді реформалар қажет болды. «Жаңа бағыт» реформасы арқылы өнеркәсіп ауылшаруашылық және банк финанс жүйесі реттке келді. Бұның бәрі Ф.Рузвельттің саналы басшылығы және ақылдылығынаң арқасында жүзеге асқан еді. Америка халқы Ф.Рузвельттің елді тығырықтан алып шыққан еңбегін бағалап оны келесі мерзімге де президент етіп сайлады.
Диплом жұмысы алдына мынадай мақсатар қояды: Диплом жұмысы Америка Құрама Штаттарының тарихи дамуында елеулі орын алған 1929-1933 жылдардағы бүкіл дүниежүзінің капиталистік елдерін қамтыған экономикалық дағдарыстың Америка Құрама Штаттарының өміріне тигізген әсері және 1932 жылы сайлау барысында республикандықтар жеңіліп, демократтар өкімет басына келген соң елдің экономикасын сауықтыру мақсатында оның лидері Франклин Делано Рузвельттің «Жаңа бағыт» саясатын жүргізудегі табандылығын ол бағыттың, нәтижесін жан-жақты көрсетуді мақсат етеді.
Диплом жұмысының міндетті: - Дүниежүзінің алып мемлекеті АҚШ тарихындағы «ұлы депрессия» жылдарындағы америка экономикасының құлдырауын, жұмыссыздықтың орасан зор орын алғандығын ашып көрсету;
1929-1933 жылдары бүкіл дүниежүзілік экономикалық дағдарыс салдарынан күйзелген америка экономикасын сауықтыруға, одан әрі дамытуға жол салған Франклин Рузвельттің «Жаңа бағыт» саясатының мән- мағанасын, оның америка халқының тағдырында алар орнын ұғындыру болып табылады.
Диплом жүмысының тарихнамасы КСРО өмір сүріп түрған кезеңде дүниежүзінің алып мемлекеті Америка Құрама Штаттары туралы қызығушылықтар нәтижесінде көптеген зерттеулер дүниеге келген. Ол зерттеулер Кеңестік құрылысты асыра дәріптеп АҚШ-тың шын тарихы бұрмаланған. Солай бола тұрса да елдің өміріндегі президенттердің атқарған қызметтері тарихтан алып тастау мүмкін емес еді. Соның бірі 1979 жылы Москвадан жарық көрген А.Э.Иванян. «Белый дом. Президенты и политика» деп аталатын еңбек болып табылады. Онда АҚШ президенттерінің жүргізген саясаттары кеңінен сөз болады. Кеңес дәуірінде жарық көрседе еңбекте Франклин Рузвелттің «Жаңа бағыт» реформасын орнына, мәніне өз бағасы беріледі. Ф.Рузвельттің «Жаңа бағыты америка халқын депрессиядан алып шыкқан батыл шешім» деп әділ бағасын береді [3]. Американ тарихына шынайы өз бағасын беруді көздеген еңбектің біріне 1990 жылы Москвадан жарық көрген А.С.Маныкин «Эра демократов: партиная перегруппировка в США 1933-1952гг» деп аталады. Онда автор демократтар басқару тұсының республикандықтар басқару кезеңінен айырмашылығын айқындайды. Автор Франклин Рузвельттің II дүниежүзілік соғыс кезіндегі еңбегін ерекше бағалап, оның президент болған алғашқы кезеңінде жүргізген «Жаңа бағыт» саясатында Рузвельттің ешкімге ұқсамайтын батылдығымен табандылығын ашып көрсетеді [4].
Диплом жұмысын жазу барысында көп мәліметтер мен құжаттар интернет жүйесі арқылы алынды. Интернет жүйесі арқылы алынған мәліметтер меи материалдарда Франклин Рузвельттің өмірі, қайсарлығы, елдің тізгінін ұстанғандағы, табандылығы, бір беткейлігі шынайы тарихи құжаттар арқылы беріледі. Осы тақырыпты зерттей отырып мен бұл тақырып студент жастар үшін Америка Құрама Штаттатары, оның президенті Франклин Рузвельтке деген қызығушылығын арттыра түстіне сенемін. Оның өмірі, халықаралық аренада ұстанған ұстанымы болашақ саясаткерлердің бәрін де қызықтырмай қоймайды.
1991 жылы Тәуелсіз Қазақстан мен Америка Құрама Штаттарының арасында дипломатиялық қатынастар орнағаннан кейін Қазақстандықтар осы елдің өткенін, бүгінін, болашағын білуге ұмтылды. Оны білу үшін сол елдің тарихын білуге тиіс болдық. Сондай мақсатта 1996 жылы Алматыдан «АҚШ-тың қысқаша тарихы» деген еңбек жарық көрді. Осы тарихта «1932 жылы президент сайлауы «Ұлы депрессиядан» шығудың жолдарымен себептерін талқылау айтысында Г.Гувердің жолы болмады, шешуші шараларды қабылдай алмады. Елді күйзелістен алып шыға алатын демократиялық партияның өкілі Франклин Делано Рузвельт деп есептелінді» [5].
1995 жылы Алматыдан Дуглас К. Стивенсонның «Америка: Халық пен ел» деген еңбегі қазақ тілінде басылып шықты. Осы еңбекте Америка Құрама Штаттарының мемлекеттік құрылымына жан-жақты талдау жасалынған. Президент әр төрт жыл сайын сайланып отырады. Оның екі мерзімге ғана сайлануға құқы бар. «Американдық жүйенің мемлекет басшысы партияның немесе көпшілік партиясының өкілі болып табылады, көпшілік партиясының өкілі болып табылатын парламенттік жүйеден негізгі өзгешелігі міне осы» [6].
Диплом жұмысының құрылымы: Кіріспе, екі тарау, қорытынды пайдаланған әдебиеттер.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:
I. Фостер 3. Очерк политической истории Америки. М.,1955, 244стр.
З.Ғ.Агтао£Іи. ХХуигуіі Іагіһі. 165 в.
4. Бұл да сонда 165. Хрестоматия по новейшей истории. В 3-х т.т. Т.З. 1939-1945. Под ред. Б.Г.Гафурова. стр 55. М.,1960
5. Бұлда сонда 59 бет
6. Бұлда сонда 65 бет
7. Бұлда сонда 77 бет
8. Бұл да сонда 56 стр
9. Практикум по новейшей истории. 1917-1945. С.А.Стегерь. М.,1975 23 стр
10. ИЛемин. Внешняя политика от Вераля до Локарно.1919-1925. М.,47 28с.
I1. Бұл да сонда 28 с.
12. Бұл да сонда 29 с.
Н.Ф.Волков. Тайны Уайтхолла и Даунинг-стрит (англо-советские отношения. 1917-1939). М.,1980. 65с.
Н.Версальский мирный договор. 70 стр М.,1925
15.Прицкер. Жорж Клемансо. 80 стр М.,86
іб.Бұл да сонда 81 стр
П.Драбкин Я.С. Становление Веймарской республики. 28 стр М.,1978
18.Ф.Сергеев. Тайные операции нацисткой разведки. 1933-1945.М.,81 79 стр
19.Бұл да сонда 80 стр
2О.М.Зейдевич. Германия между Одером и Рейчом. М.,1960 43 стр
21. Бұл да сонда 44 стр
23.В.Кульбанин. Германия. Социал-демократия. 1924-1932. 99 стр М.,1978
24Л.Безыменский. Разгаданные загадки Ш-го рейха. 1933-1934. 45 стр М.,82
25. Бұл да сонда 46 стр
26.Ф.Волков. Тайны Уайтхолла и Даунинг-стрит (англо-кеңесские
отношения. 1917-1939). 55 стрМ.,1980
27.Виноградов К.Б. Дэвид Ллойд Джордж. 63 стр М.,1970
28.Бұл да сонда 64 стр
29.Ундасынов И.Н. Коммунисты и лейбористкая партия. 1919-1923. 68 стр
М.,1979
ЗО.Бұл да сонда 69 стр
ЗІ.Ундасынов И.Н. Рабочее движение и лейбориетская партия
Великобритании в период мирового экономического кризиса. 77 стр М.,1961
32.Бұл да сонда 78 стр
ЗЗ.Бұл да сонда 78 стр
34.Новейшая история стран Западной Европы и Америки. 1918-1939. Под
ред. Н.Саморукова. 66 стр М.,59
35-Новейшая история зарубежных стран Европы и Америки. 1917-1939. Под
ред. В.Ревнункова и .др. 38 стр М.,75
Зб.В.П.Смирнов. Новейшая история Франции. 1918-1975. 55 стр М.,1979
37.История новейшего времени стран Европы и Америки. 1918-1945. 82 стр
М.,1989
38.3убок Л.И., Яковлев Н. Новейшая история СПІА. 60 стр М.,1972
39.Краткая история США. 22 стр М.,1993
4О.А.Уткин.Дишюматия Ф.Рузвельта. 77 стр М ,1990
41.Иванян. Э.А. Белый дом: президенты и политика. М.,1979
42.Америка үкіметі туралы очерктер. А.,1995
43.Тегеран, Ялта, Потсдам. А.,1993
44.У.Черчилль. Вторая мировая война. В Зт.т М.,1991
45.Вторая мровая война. 1939-1945. М.,1984
46.Кисседьгоф И.С. История Франции в годы второй мировой войны.
М.,1975
47.Шелудченко Н., Труборов А. Антифашистские движение сопротивления в
европейских странах. М.,1987
48.А.А.Кредер. Новейшая история. XX век. М.. 1995
49.А.Демин., С.Лавров. ФРГ сегодня. Л.,1990
50.Новейшая история стран Западной Европы и Америки. 1939-1975. Под
ред. С.Стецкевича. М.,78
51.Жигалов И. Современная история Великобритании. 1945-1975. М.,1975
52.Новейшая история стран Европы и Америки. 1945-1986. Под ред.
В.Александрова. М.,1989
53.Лемин И. Обострение кризиса Британской империипосле П-ой мировой
войны. М.,1952
54.МИЛИКОВСКИЙ, И.Лемин, Е.Хесен, М.Волков. Распад Британской
империи. М.,1964
55.Яковлев Н.Н. Франклин Рузвельт - человек и политик. М.,1969,
22 стр
56.Иванян Э.А. Белый дом: президенты и политика. М., 1975,-170
бет.
57.Яковлев Н.Н. Франклин Рузвельт - человек и политик. М.,1969,
24 бет
58.Иванян Э.А. Белый дом: президенты и политика. М.,1975, 136
бет.
59.Клод А. Куда идет американский империализм. М.,1961, 216 бет.
бО.Иванян Э.А. Белый дом: президенты и политика. М.,1975, 157
бет.
61. Кредер А.А. Новейшая история XX век. М., «Центр гуманитарного
образование» 1996, 312с.
62. АҚШ қысқаша тарихы /қазақ тіліне аударған т.ғ. д., профессор Салықов
Т.С./А., «Ғылым»1996.
I. Фостер 3. Очерк политической истории Америки. М.,1955, 244стр.
З.Ғ.Агтао£Іи. ХХуигуіі Іагіһі. 165 в.
4. Бұл да сонда 165. Хрестоматия по новейшей истории. В 3-х т.т. Т.З. 1939-1945. Под ред. Б.Г.Гафурова. стр 55. М.,1960
5. Бұлда сонда 59 бет
6. Бұлда сонда 65 бет
7. Бұлда сонда 77 бет
8. Бұл да сонда 56 стр
9. Практикум по новейшей истории. 1917-1945. С.А.Стегерь. М.,1975 23 стр
10. ИЛемин. Внешняя политика от Вераля до Локарно.1919-1925. М.,47 28с.
I1. Бұл да сонда 28 с.
12. Бұл да сонда 29 с.
Н.Ф.Волков. Тайны Уайтхолла и Даунинг-стрит (англо-советские отношения. 1917-1939). М.,1980. 65с.
Н.Версальский мирный договор. 70 стр М.,1925
15.Прицкер. Жорж Клемансо. 80 стр М.,86
іб.Бұл да сонда 81 стр
П.Драбкин Я.С. Становление Веймарской республики. 28 стр М.,1978
18.Ф.Сергеев. Тайные операции нацисткой разведки. 1933-1945.М.,81 79 стр
19.Бұл да сонда 80 стр
2О.М.Зейдевич. Германия между Одером и Рейчом. М.,1960 43 стр
21. Бұл да сонда 44 стр
23.В.Кульбанин. Германия. Социал-демократия. 1924-1932. 99 стр М.,1978
24Л.Безыменский. Разгаданные загадки Ш-го рейха. 1933-1934. 45 стр М.,82
25. Бұл да сонда 46 стр
26.Ф.Волков. Тайны Уайтхолла и Даунинг-стрит (англо-кеңесские
отношения. 1917-1939). 55 стрМ.,1980
27.Виноградов К.Б. Дэвид Ллойд Джордж. 63 стр М.,1970
28.Бұл да сонда 64 стр
29.Ундасынов И.Н. Коммунисты и лейбористкая партия. 1919-1923. 68 стр
М.,1979
ЗО.Бұл да сонда 69 стр
ЗІ.Ундасынов И.Н. Рабочее движение и лейбориетская партия
Великобритании в период мирового экономического кризиса. 77 стр М.,1961
32.Бұл да сонда 78 стр
ЗЗ.Бұл да сонда 78 стр
34.Новейшая история стран Западной Европы и Америки. 1918-1939. Под
ред. Н.Саморукова. 66 стр М.,59
35-Новейшая история зарубежных стран Европы и Америки. 1917-1939. Под
ред. В.Ревнункова и .др. 38 стр М.,75
Зб.В.П.Смирнов. Новейшая история Франции. 1918-1975. 55 стр М.,1979
37.История новейшего времени стран Европы и Америки. 1918-1945. 82 стр
М.,1989
38.3убок Л.И., Яковлев Н. Новейшая история СПІА. 60 стр М.,1972
39.Краткая история США. 22 стр М.,1993
4О.А.Уткин.Дишюматия Ф.Рузвельта. 77 стр М ,1990
41.Иванян. Э.А. Белый дом: президенты и политика. М.,1979
42.Америка үкіметі туралы очерктер. А.,1995
43.Тегеран, Ялта, Потсдам. А.,1993
44.У.Черчилль. Вторая мировая война. В Зт.т М.,1991
45.Вторая мровая война. 1939-1945. М.,1984
46.Кисседьгоф И.С. История Франции в годы второй мировой войны.
М.,1975
47.Шелудченко Н., Труборов А. Антифашистские движение сопротивления в
европейских странах. М.,1987
48.А.А.Кредер. Новейшая история. XX век. М.. 1995
49.А.Демин., С.Лавров. ФРГ сегодня. Л.,1990
50.Новейшая история стран Западной Европы и Америки. 1939-1975. Под
ред. С.Стецкевича. М.,78
51.Жигалов И. Современная история Великобритании. 1945-1975. М.,1975
52.Новейшая история стран Европы и Америки. 1945-1986. Под ред.
В.Александрова. М.,1989
53.Лемин И. Обострение кризиса Британской империипосле П-ой мировой
войны. М.,1952
54.МИЛИКОВСКИЙ, И.Лемин, Е.Хесен, М.Волков. Распад Британской
империи. М.,1964
55.Яковлев Н.Н. Франклин Рузвельт - человек и политик. М.,1969,
22 стр
56.Иванян Э.А. Белый дом: президенты и политика. М., 1975,-170
бет.
57.Яковлев Н.Н. Франклин Рузвельт - человек и политик. М.,1969,
24 бет
58.Иванян Э.А. Белый дом: президенты и политика. М.,1975, 136
бет.
59.Клод А. Куда идет американский империализм. М.,1961, 216 бет.
бО.Иванян Э.А. Белый дом: президенты и политика. М.,1975, 157
бет.
61. Кредер А.А. Новейшая история XX век. М., «Центр гуманитарного
образование» 1996, 312с.
62. АҚШ қысқаша тарихы /қазақ тіліне аударған т.ғ. д., профессор Салықов
Т.С./А., «Ғылым»1996.
АҚШ бүкіл дүниежүзілік экономикалық дағдарыстан кейін
ЖОСПАРЫ:
КІРІСПЕ3-9
БІРШШІ ТАРАУ АҚШ XX ҒАСЫРДЫҢ 30-ЖЫЛДАРЫНДА
1. 1929-1933 жылдардағы экономикалық дағдарыс0-21
2. Демократтардың өкімет басына келуі 22-26
ЕКШШІ ТАРАУ ФРАНКЛИН РУЗВЕЛЬТ ЖӘНЕ ОНЫҢ САЯСИ БАҒЫТЫ
2.1. Ф.Рузвельт Жаңа бағыты және саясаттағы бетбүрыс27-35
2.2. Ф.Рузвельт өкіметінің сыртқы саясаты және АҚШ екінші дүниежүзілік
соғыс жылдарында36-42
ҚОРЫТЫНДЫ43-47
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР48-50
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: XX ғасырдың 30-жылдарының соңында АҚШ-та
өндіріспен капитал миллион доллардан астам өнім шығаратын ірі
кәсіпорындарында өндіріспен капитал шоғырланды. Ол американ кәсіпорынының
жалпы көлемінің 5,2 %-тін құрады. Онда кәсіпорындарда жұмыс істейтін
жұмысшылардың 55%-ті жинақталған. Ол өнеркәсіп өнімінің 67,5%-тін өндіреді.
Американ корпорациясының жалпы санының 1000-нан астамын құрайтын алып
концерндер барлық активтердің жартысын иемденді. ХХғ. 30-жылдардың соңында
жекеменшік иелерінің 1%-ті елдегі ұлттық байлықтың 59%-не ие болды. Елдің
басым көпшілігі ұлттық байлықтың 8%-не ие. Франклин Рузвельт үкіметінің
сыртқы саясаты алдыңғы кезеңдегі үкіметтің саясатынан гөрі бұрмалаңқы
саясат болды. Америка үкіметі Латын Америкасы елдерімен Тату көршілік
саясат ұстанды. 30-жылдардың басында АҚШ дүниежүзілік рынокта үлкен
бәсекелестікке түсті. Оның бәсекелестері Германия, Жапония, Италия болды.
Осы бәсекелестік олардың арасында қайшылықтардың шиеленісуіне әкеп соқты.
1929-1933 жылдары өндірілген товарларды сату мен өткізу саласында дағдарыс
туды. Ол дағдарыс Американың Нью-Йорк биржасында басталып, Европаның барлық
капиталистік мемлекеттерін қамтыды.
Американ қоғамында терең реформалар жүргізу дағдарыстан шығудың жолы
болды да ол 1933-1941 жылдары президент Франклин Д.Рузверьттің саясатымен
тұстас келді. Бұл саясат тарихқа Жаңа бағыт деген атпен енді. АҚШ-та 20-
жылдары экономикалық қарқын өте жоғары болды да 1929-1933 жылдардағы
орыналған экономикалық дағдарыс соншалықты терең болды. Өнеркәсіп өндірісі
ғасырдың басындағы деңгейіне түсті, 100 мыңдаған фермерлер күйреді.
Жұмыссыздық өсті. Америка тағдырында алғаш рет жұмыссыздар саны 12,5
миллион адамға жетті. 1929-1933 жылдары орын алған дағдарыс
американдықтардың тағдырында ұлттық трагедияның символы ретінде қалды. Бұл
дағдарыс американдықтардың 20-жылдары гүлденген американың еш уақытта
күйрейтінін білмеген американдықтарға өте ауыр тиді. Оның үстіне АҚШ-та
әлеуметтік қамсыздандыру жүйесі жүзеге аспаған болатын. Американдықтар әр
адам өзіне ғана сенуі керек деп есептейтін. Дағдарыс кезінде олар Бұл
көзқарастан ауытқыды. Олар мемлекеттен көмек сұрады. Мемлекеттің
экономикаға араласуы өмір сүрудің жалғыз құралы деп есептелінді. І-
дүниежүзілік соғыс ардагерлері, жұмыссыздарға мемлекеттің қолдау көрсетуін
талап етті. Фермерлер өз өнімдерінің бағасының құлдырауының шегін қоюды
қалады. Дағдарыс республикаидықтардың президенті Герберт К. Губер тұсына
сай келді. Ол 1928 жылы президенттікке сайланып, 4 март 1929 жылы дағдарыс
басталған соң Ақ үйді тастап кетті. Оның қарсыласы демократиялық партия
өкімет басына келуге мүмкіндік алды. Демократтар 1930 жылы американ
конгрессінде көпшілік орын алды. Демократтар 1932 жылы президенттік
қызметті жеңіп алуға ұмтылып, Франклин Д.Рузвельтке үміт артты.
Франклин Делано Рузвельт Гудзон өзені даласында атақты Рузвельттер жан
ұясында 1881 жылы дүниеге келген. Оның арғы атасы Ван Рузвельт Америкаға
ХҮІІ ғасырда Голландиядан келген. Қазіргі Нью-Иорк ол кезде голландылық
болып, Жаңа Амстердам болып аталған. Кейін оны ағылшындар басып алып,
қаланың атын өзгерткен. Рузвельт ағылшын мәнерінде Рузвельт болып аталған.
Оның екі немересі американ тарихында президент болды: Біріншісі президент
Теодор Рузвельт. Ол 1901-1909 жылдары аралығында президенттік атқарған.
Екіншісі-Франклин Делано Рузвельт. Оның әкесі бизнесмен болған. Оның әкесі,
Рузвельттер Нью-Иорктағы атақты жан ұяларға жатады. Франклин Рузвельт әке-
шешесінің жалғыз ұлы болған. Франклин үйде жақсы білім алған. Ол француз,
неміс тілдерін жетік білген. Делано 3 жасқа келгеннен бастап үнемі әке-
шешесімен бірге Европаға саяхат шегіп отырған. Франклин Д.Рузвельт жеке
меншік мектепте білім алып, даңқты Гарвард университетін бітірген. Сонан
кейін Колумбия университетінің құқық мектебін бітіреді. Франклин Д.Рузвельт
жас кезінен бастап саясатқа қызығады. Ол 1913 жылы демократиялык партиядан
Нью-Йорк штатының сенатына сайланады. 1913 жылы президент В.Вильсон оны
теңіз министрінің орынбасары етіп тағайындайды. Осы қызмет үлкен саясатқа
жол ашады.
1921 жылы Франклин Д.Рузвельт мүхитқа шомылып, суықтайды және
полиомиелит ауыруымен ауырады. Балдақсыз жүре алмайтын қалге келеді.
Аурудың алғашқы ауырлығын жеңіп, саясатқа қайта оралады. Ол өзімшіл, өте
рухы жоғары, қайсар адам болған. 1928 жылы оны өзінің штаты Нью-Йорктің
губернаторы етіп сайлайды. Осы штатта революцияға тең мемлекет көмегіне
қажеттілерге көмек көрсететін бағдарламаны жүзеге асырады. Осы саясат
қайыршыланғандардың қолдауын көрсетеді. 1932 жылы президенттік сайлауда
республикандық партия оңбай жеңіледі. Франклин Д.Рузвельт конгресстің екі
палатасында да басым орынға қолдауына жетеді. Сайланған президент өзінің
қызметіне 4 март 1933 жылы кірісті. Сайлау жүргеннен бастап, дағдарыс
кеңейіп, американ банктері банкроттыкқа ұшырады. Американдықтар өз
жинақтарын сақтап қалу үшін банктер жанына шоғырланды. Франклин Д.Рузвельт
қызметіне кіріскен кезде Нью-Йорк және Чикаго сияқты финанс орталықтарында
банктерде қаржылар болмады. Ел толық жансыздану алдында тұрды. Франклин
Д.Рузвельт дағдарыстан елді сауықтандыруды финанс жүйесінен бастады.
Президент банк жүйесін құтқару үшін күтпеген шаралар қолданды. Бір
банктерді жапты, бірін-біріне қосты. Франклин Д.Рузвельт әкімшілігі Жүз
күн деп аталатын реформаларды жүзеге асырды. Көптеген жұмыссыздар әртүрлі
қоғамдық жұмыстарға тартылды. Франклин Д.Рузвельт өзінің батылдылығымен,
болашаққа сенімділігімен адамдарды өзіне тартты. Оның басшылығымен Жаңа
бағыт атымен белгілі реформалар кешені әзірленді. Белгілі бір мағынада
жаңа бағыт АҚШ-та Батыс Европалық елдерде жүргізілген реформаларға ұқсас
реформалар жүргізуді көздеді. Сонымен қоса ол 1880 жылы темір жол
тарифтерін бақылаудан және Г. Рузвельт пен В.Вильсонның реформаларынан
басталатын реттелетін экономиканың ұзақ жолының аякталуы болды.
Жаңа бағыттағы шын мәніндегі жаңашылдық-АҚШ-та өз міндеттерін
орындаған реформалардың жылдамдығы болды. Бірақ көптеген реформалар асығыс
дайындалып, қарқынсыз жүргізілді, ал кейбіреулері тіпті бір-біреуіне қайшы
келді. Шешім қабылдау мен оны өмірге енгізудегі бар жылдамдығына
қарамастан, жаңа бағыт еркін талқылау мен сынға ашық боп қала берді. Ол
американдықтардың өз мемлекеттерінің әрекеттеріне деген қызығушылығын қайта
оятты.
Америка Құрама Штаттары туралы КСРО өмір сүріп түрған кезеңде терең
біле бермейтінбіз, ал 1991 жылы Қазақстан өз алдына егеменді ел болып, туын
көтерген соң 1991 жылдың соңынан бастап екі елдің арасында дипломатиялық
қатынастар орнап, екі жақты байланыстар белсенді дамып келеді.
Дүниежүзіндегі мемлекеттерден өзгешелігі АҚШ-та жеке адамның қүқын және
жеке меншікке ие болу қүқы қорғалып бағаланады, әр адам қоғамда өз орнын
таба алады. АҚШ-тың саяси өмірін тек байлар мен билеп төстеушілер өкіметтің
үстемдігі деп сипаттауға болмайды. Егер заңды немесе моралдық нормаларды
бұзғаны анықталса, президент болса да саясат пен бизнес әлемінен өз орнынан
айрылып қалатындығы сөзсіз.
Америка халқының үлкен жетістігі жеке табыс іскерлік тәуекелге бел
буушылдық, еркіндік сүйгіштік аркылы даму жолы болып табылады. Осындай
сипаттағы Американы қалыптастыруда Американ тарихында президенттік қызметке
төрт рет сайланған Франклин Делано Рузвельттің еңбегі айрықша. Болашақ
президент бақуатты бай жанұяда өмірге келді. Ф.Рузвельт 1904 жылдары үйінде
білімін ашқан. Колумбия университетінде заң мамандығын меңгерген. 1905 жылы
жиені Эленора Рузвельтке үйленеді. Эленора күйеуінің саяси карерасында
үлкен рол атқарады. 1910 жылы Рузвельт АҚШ-тың демократиялық партиясын н
Нью-Йорк штатына сенатор болып сайланады. 1929-1933 жылдардағы Бүкіл
дүниежүзілік дағдарыс жылдарында Американы тығырықтан алып шығуға лайықты
адам іздегенде Американдыктардың назары тағыда Ф.Рузвельтке ауды.
Ф.Рузвельт 1932 жылы президенттік сайлау кезінде Нью-Йорк штатының
губерноторы демократиялық партияның өкілі Ф.Рузвельт жеңді. Ол билік басына
келісімен сайлаушылардың көңілінен шығу үшін терең саяси бағыт жүргізу
керек екенін түсінді. Ол Американдықтарды абыржудан сақтандырып белсенді
әрекеттер жүргізуге шақырды. Егер мемлекет экономикалық проблемаларыды
шешуге барынша қатыссын десеңіздер, аман қаламыз десеңіздер реформа жүргізу
қажет деп үғындырды.
Ф.Рузвельт Американ халқына былай деді. Долг государства по
отношения к гражданам являтся долгом соуги по отношению к своему "хозяину
одна из обязнностей государства заключается в заботе о гражданах,
оказавшихся жертвамы неблагоприятных обьстоятельств [1].
Президент болған Рузвельт елдегі депрессия америка халық
шаруашылығындағы ішкі процестердің салдарынан басталып, 20-жылдардағы
республикандықтардың саясатының арқасында күшейгенін дәлелдеу мен болды.
Жаңа президент өзінің батылдығымен, болашаққа сенімділігі мен адамдарды
өзіне тартты. АҚШ-та жүргізілген ол жүргізген жаңа бағыт Батыс Европалық
елдерде жүргізілген реформаларға ұқсас реформалар жүргізуді көздеді.
Сонымен қоса ол 1880 жылы темір жол тарифтерін бақылаудан және
Т.Рузвельтпен В.Вильсон реформаларынан басталатын реттелетін экономиканың
ұзақ жолының аяқталуы болды. Жаңа бағыттағы шын мәніндегі жаңашылдық АҚШ-
та өз міндеттерін орындаған
реформалардың жылдамдығы болды [2]. Бірақ көптеген реформалар асығыс
дайындалып, қарқынсыз жүргізілді, ал кейбіреулері тіпті бір-біріне қайшы
келді. Шешім қабылдау мен оны енгізудегі бар жылдамдағына қарамастан, Жаңа
бағыт еркін талқылау мен сынға ашық болып қала берді. Бұл жағдай
американдықтардың өз мемлекеттерінің әрекеттеріне қызығушылығын қайта
оятты.
Рузвельт президенттік ант бергенде елдің банкі және несие жүйесі
мүлдем құлдыраған еді. Елде инфляция орын алған еді. Ауыл шаруашылығы
мүлдем күйреген еді. Осыларды жөндеу үшін шешімді реформалар қажет болды.
Жаңа бағыт реформасы арқылы өнеркәсіп ауылшаруашылық және банк финанс
жүйесі реттке келді. Бұның бәрі Ф.Рузвельттің саналы басшылығы және
ақылдылығынаң арқасында жүзеге асқан еді. Америка халқы Ф.Рузвельттің елді
тығырықтан алып шыққан еңбегін бағалап оны келесі мерзімге де президент
етіп сайлады.
Диплом жұмысы алдына мынадай мақсатар қояды: Диплом жұмысы Америка
Құрама Штаттарының тарихи дамуында елеулі орын алған 1929-1933 жылдардағы
бүкіл дүниежүзінің капиталистік елдерін қамтыған экономикалық дағдарыстың
Америка Құрама Штаттарының өміріне тигізген әсері және 1932 жылы сайлау
барысында республикандықтар жеңіліп, демократтар өкімет басына келген соң
елдің экономикасын сауықтыру мақсатында оның лидері Франклин Делано
Рузвельттің Жаңа бағыт саясатын жүргізудегі табандылығын ол бағыттың,
нәтижесін жан-жақты көрсетуді мақсат етеді.
Диплом жұмысының міндетті: - Дүниежүзінің алып мемлекеті АҚШ
тарихындағы ұлы депрессия жылдарындағы америка экономикасының құлдырауын,
жұмыссыздықтың орасан зор орын алғандығын ашып көрсету;
1929-1933 жылдары бүкіл дүниежүзілік экономикалық дағдарыс салдарынан
күйзелген америка экономикасын сауықтыруға, одан әрі дамытуға жол салған
Франклин Рузвельттің Жаңа бағыт саясатының мән- мағанасын, оның америка
халқының тағдырында алар орнын ұғындыру болып табылады.
Диплом жүмысының тарихнамасы КСРО өмір сүріп түрған кезеңде дүниежүзінің
алып мемлекеті Америка Құрама Штаттары туралы қызығушылықтар нәтижесінде
көптеген зерттеулер дүниеге келген. Ол зерттеулер Кеңестік құрылысты асыра
дәріптеп АҚШ-тың шын тарихы бұрмаланған. Солай бола тұрса да елдің
өміріндегі президенттердің атқарған қызметтері тарихтан алып тастау мүмкін
емес еді. Соның бірі 1979 жылы Москвадан жарық көрген А.Э.Иванян. Белый
дом. Президенты и политика деп аталатын еңбек болып табылады. Онда АҚШ
президенттерінің жүргізген саясаттары кеңінен сөз болады. Кеңес дәуірінде
жарық көрседе еңбекте Франклин Рузвелттің Жаңа бағыт реформасын орнына,
мәніне өз бағасы беріледі. Ф.Рузвельттің Жаңа бағыты америка халқын
депрессиядан алып шыкқан батыл шешім деп әділ бағасын береді [3]. Американ
тарихына шынайы өз бағасын беруді көздеген еңбектің біріне 1990 жылы
Москвадан жарық көрген А.С.Маныкин Эра демократов: партиная
перегруппировка в США 1933-1952гг деп аталады. Онда автор демократтар
басқару тұсының республикандықтар басқару кезеңінен айырмашылығын
айқындайды. Автор Франклин Рузвельттің II дүниежүзілік соғыс кезіндегі
еңбегін ерекше бағалап, оның президент болған алғашқы кезеңінде жүргізген
Жаңа бағыт саясатында Рузвельттің ешкімге ұқсамайтын батылдығымен
табандылығын ашып көрсетеді [4].
Диплом жұмысын жазу барысында көп мәліметтер мен құжаттар интернет
жүйесі арқылы алынды. Интернет жүйесі арқылы алынған мәліметтер меи
материалдарда Франклин Рузвельттің өмірі, қайсарлығы, елдің тізгінін
ұстанғандағы, табандылығы, бір беткейлігі шынайы тарихи құжаттар арқылы
беріледі. Осы тақырыпты зерттей отырып мен бұл тақырып студент жастар үшін
Америка Құрама Штаттатары, оның президенті Франклин Рузвельтке деген
қызығушылығын арттыра түстіне сенемін. Оның өмірі, халықаралық аренада
ұстанған ұстанымы болашақ саясаткерлердің бәрін де қызықтырмай қоймайды.
1991 жылы Тәуелсіз Қазақстан мен Америка Құрама Штаттарының арасында
дипломатиялық қатынастар орнағаннан кейін Қазақстандықтар осы елдің
өткенін, бүгінін, болашағын білуге ұмтылды. Оны білу үшін сол елдің тарихын
білуге тиіс болдық. Сондай мақсатта 1996 жылы Алматыдан АҚШ-тың қысқаша
тарихы деген еңбек жарық көрді. Осы тарихта 1932 жылы президент сайлауы
Ұлы депрессиядан шығудың жолдарымен себептерін талқылау айтысында
Г.Гувердің жолы болмады, шешуші шараларды қабылдай алмады. Елді күйзелістен
алып шыға алатын демократиялық партияның өкілі Франклин Делано Рузвельт деп
есептелінді [5].
1995 жылы Алматыдан Дуглас К. Стивенсонның Америка: Халық пен ел
деген еңбегі қазақ тілінде басылып шықты. Осы еңбекте Америка Құрама
Штаттарының мемлекеттік құрылымына жан-жақты талдау жасалынған. Президент
әр төрт жыл сайын сайланып отырады. Оның екі мерзімге ғана сайлануға құқы
бар. Американдық жүйенің мемлекет басшысы партияның немесе көпшілік
партиясының өкілі болып табылады, көпшілік партиясының өкілі болып
табылатын парламенттік жүйеден негізгі өзгешелігі міне осы [6].
Диплом жұмысының құрылымы: Кіріспе, екі тарау, қорытынды пайдаланған
әдебиеттер.
І- ТАРАУ. АҚШ XX ҒАСЫРДЫҢ 30-ЖЫЛДАРДА
І.І. 1929-1933 жылдардағы экономикалық дағдарыс
Бірінші дүниежүзілік соғыстың қорытындысы. Саяси экономикалық дамуы.
Бірінші дүниежүзілік соғыс АҚШ-ты халықаралық қатынаста түбегеилі өзгеріске
әкелді - АҚШ соғысқа Антанта жағында 1917 жылы сәуір айында кірді. 1917
жылы көктемде Америка әскерлері Еуропа құрлығына шілде-тамыз айларында
соғыс майдандарына қатысты. Соғыс АҚШ-тың жерін қамтыған жоқ, экономикасы
ешқандай зиян шекпеді. АҚШ-тың соғыста адам шығыны өте аз болды. Соғыс
майданында 50 мың адам өліп, 230 мың адам жараланды.
Бірінші дүниежүзілік соғыс жылдарында АҚШ-тың өнеркәсіп орындары
тоқтаусыз жұмыс істеп Еуропа елдерінің соғыс тапсырмаларын орындап отырды.
Сондықтан американдық корпорация иелері шексіз таза пайдаға кенелді. 1914-
1918 жылдары АҚШ-тың таза кірісі 33,5 млрд доллар болды. Өнеркәсіптің
дамуының дүниежүзілік саладағы үлес салмағы өсті. 1919 жылы АҚШ
дүниежүзінде өндірілген өнеркәсіп өнімдерінің, оның ішінде көмірдің 50%,
шойын мен болаттың -53; мұнайдың 32 —; автомобильдің 85% шығарды.
Соғыстың қорытындысында АҚШ-тың экономикалық күш қуаты артты. Сонымен
қатар, АҚШ каржы саласында Еуропа елдеріне көптеп инвестиция арқылы
көмектесіп. өндірісін дамытуда. Олар каржы саласында АҚШ-қа теуелді болды.
АҚШ инвестицшсы Еуропа елдеріне:
- соғысқа қажетті заем 11 млрд долларға жетті;
- Қанада мен Латын Америка елдеріне жеке инвестиция мөлшері 7 млрд
доллар болса, 20 жылдарда дүниежүзі елдеріндегі АҚШ инвестициясыныц мөлшері
18 млрд долларға жетті. Соғыстың АҚШ үшін қорытындысы, Еуропа елдеріне
Америка капиталының көп мөлшерде шығарылуы, АҚШ қарыз беретін елге айналды.
Соғыстың қорытындысында АҚШ дүниежүзіне өзінің саяси экспанциялық саясатын
нығайта түсті. Дүниежүзілік рынокты өз қолына ала бастады. АҚШ президенті
Вильсонның сөзімен айтқанда: Біздің міндетіміз дүниежүзіне ақша беру
болса, ақша берген ел әлемді билей білуі керек. Бұл саясаттың негізі -
АҚШ-тың дүниежүзілік гегемондық билікке шығуы болды.
Соғыстан кейін АҚШ президенті Вудро Вильсон (1856-1924) болып қалды. Ішкі
саясатта либерал-реформаторлық бағыт ұстап, Американың қаржы капиталының
мүддесін қолдады. Сыртқы саясатта Латын Америкасы елдеріне қарсы
экспанциялық саясат жүргізді. 1918 жылы қаңтарда атақты 14 пүнкт -
бағдарламасын ұсынып, Париж конференциясына қатысты.
1920-1921 жылдарда АҚШ-та экономикалық дағдарыс кен етек алды, Елде
ереуілдік қозғалыс күшейді. 1919 жылы елде 210 мың өнеркәсіп орындары
болса, ол 1921 жылы 192 мыңға қысқарды. Жұмыссыздық 5-6 млн адамға жетті.
Ереуілдік қозғалысқа қатысқан адамдар саны 4,5 млн жетті. 1921 жылы АҚШ-та
екі коммунистік партия бірігіп, бір партияға айналды. АҚШ-та дағдарыс
жылдарында демократиялық қозғалыс кең етек алды. Ереуілдік қозғалысқа
Америка Еңбек конфедерациясы (АЕК) кәсіподақ ұйымы басшылық жасады.
Экономикалық дағдарыс президенттік сайлау қарсаңында демократиялық және
республикалық партия арасында саяси күресті күшейте түсті. Вильсонның
демократиялық партия үкіметінің, халықтың алдында беделі түсе бастады.
жылы қараша айының 2-і күні АҚШ-та президенттік саилау өтті. Сайлауда
республикалық партияны қолдап 16 млн дауыс берсе, демократиялык партияны
қолдап 9 млн сайлаушылар дауыс берді. 8 жыл елді басқарған демократиялық
партия жеңіліс тапты. АҚШ президенті болып республика партиясынан Уоррен
Гардинг (1865-1923) сайланды. Вице-президенті болып Калвин Кулидж болды.
Республикалық партия үкіметі келген- кейін де елдегі экономикалық дағдарыс
жалғасты. Ірі монополияға сенім артқанымен, Гардинг үкіметі қарсылыққа
душар болды. 1923 жылы елді аралап жүрген кезде, аурудан Гардинг қайтыс
болып, оның орнына вице-президент Кулидж тағайындалды.
Капитализмнің уақытша тұрақтану кезіндегі АҚШ
1924 жылы АҚШ-та президенттік сайлау болып, республикалық партия екінші рет
жеңіске жетіп, Кулидж президент болды.
1924 жылы АҚШ-та капитализм уақытша тұрақтану кезеңіне өтті.
Буржуазияның саяси ықпалы күшейді. Ереуілдік қозғалыс жеңіліс тапты. Жалпы
демократиялық қозғалыс сайлаудан кейін әлсіреді. Экономикалык өрлеу үшін
АҚШ буржуазиясы қаржы бөлуге кірісті. Экономика құрылымын өзгертіп, ішкі
өндіріске капиталды салып, жаңа технологияны енгізіп, өндіргіш күштің тез
өсуіне жағдай жасады. Өнеркәсіптің жаңа салалары: ауыр өнеркәсіп,
автомобиль, машина жасау, энергетиканың дамуына көңіл бөлінді. Өнеркәсіп
өнімдерін өндіру тез өсті. Мысалы: 1923 жылмен салыстырғанда болат қорыту
45 млн т; 57 млн т артты; электр энергиясы 71 млрд квт сағ, 117 млрд квт
сағатқа өсті. Жалпы өнеркәсіп өнімі 70% артты. АҚШ өнеркәсібі дүниежүзінде
өндірілген өнімнің 48%-ын шығарды. Сөйтіп, капиталистік елдердің арасында
бірінші орынға шықты. Ғылым мен техниканың жаңа жетістіктерінің өндіріске
тез енгізілуі автомобиль шығару Америка қоғамынын мақтанышына айналды.
Автомобиль өндірістің негізін қалаушы Генри Фордтың атымен шықты. Жаңа
конвейерлік жүйенің енгізілуі, өндірістің үздіксіз жургізілуі өндіргіш
күштердің артуы, АҚШ-ты автомобиль шығарудан дүниежүзінде бірінші орынға
алып шықты. Мысалы: 1913 жылы 485 мың. ал 1921 жылы, 1.6 млн, 1929 жылы 5,4
млн автомобиль шығарылды. Форд автомобиль заводында кейбір кезде күніне 25
мың автомобиль шығарылатын болды. Өнеркәсіптің химия, самолет жасау,
радиотехника салалары қарқынды дамыды. 1928 жылы капитализмнің тұрақтануы
өзінің ең жоғарғы деңгейіне жетті. Американдық гүлдену заманы басталды
деп түсіндірді АҚШ президенті Кулидж.
1928 жылы АҚШ-та кезекті президенттік сайлауда республикалық партия
жеңіске жетіп Герберт Гувер елдін президенті болып сайланды. Гувер укіметі
сайлаушылардын үмітін ақтай алмады. АҚШ экономикасындағы дағдарыстан
шығудын жолын іздеген миллионер үкіметі одан еңбекші халық арқылы
шығудың жолын таңдады. Қатал индивидуализм идеясы елдің дағдарыстан
мемлекеттік қолдау арқылы шығуынан бас тартты. Еңбекші халықты әлеуметтік
жағынан қолдауга және жұмыссыздарға көмек керсетуге қарсы болды. Гувер
үкіметі реакциялық саясат ұстады. АҚШ фермерлерінің талабын орындау үшін
1929 жылы маусым айында конгресс арқылы Ауыл шаруашылык тауарларын өткізу
туралы заң қабылдады. Жаңа заң бойынша федералдық фермерлерді басқару
басқармасын құрды. Фермерлердің өнімдерін сатып алу жэне рыноктағы артық
астықтың мөлшерін азайту үшін мемлекет фермерлерге 500 млн доллар бөлді.
Фермерлерден сатып алынған ауыл шаруашылығы тауарлары мемлекеттік
қоймаларда сақталды. Қоймаларға 257 млн т. бидай, 1,3 млн т. мақта жиналды.
Халыққа қажетті азық-түлік тауарларын базарға шығаруды тежеді. Халық
арасында аштық басталды. Үсақ және орта фермерлердің жағдайы нашарлады.
Мемлекеттік қолдау саясаты уақытша ғана қолданылып. көп кешікпей
тоқтатылды.
Гувер үкіметі ішкі саясатта миллионерлерді колдап, ірі монополия
иелеріне жеңілдіктер жасады. Жеке меншік компанияларына жеңілдетілген несие
берсе, корпорация иелеріне салық мөлшерін азайтты. Шет елдің тауарларына
баж салығын өсіріп, ірі өнеркәсіп монополиясы тауарларының бағасын кетерді.
Ірі монополияларды мемлекеттік субсидия (көмек) арқылы қолдап отырды. Гувер
үкіметі дағдарыс жылдарында мемлекеттік-монополиялық саясатты жүргізуге
мәжбүр болғанымен, оған шектеу қойып отырды. Бұл саясатты АҚШ-та кейіннен
Рузвельт үкіметі толық жолға қоя алды.
Гувер үкіметінің сыртқы саясаты 20-жылдары басталған экспанциялық
бағытта жүргізілді. Қаржы-ақша саясаты АҚШ-тың халықаралық қатынастағы
орнын нығайтты. Шет елдерге АҚШ инвестициясы көптеп шығарылды.
1929 жылы шет елге шығарылған инвестиция мөлшері 16,5 млрд доллардан 27
млрд долларға өсті. Американ капиталы Латын Америкасы елдеріне көптеп
шығарылды. Бүл АҚШ монополистеріне шексіз пайда әкелді. Экономикалық
-экспансия саясаты бұл елдерде әскери бақылауын күшейтті. АҚШ үкіметі Қиыр
Шығыста Жапонияның ықпалын әлсіретіп, Вашингтон конференциясынан кейін
Қытайда өз беделін көтеруге қол жеткізді. Бұл саясат Қытайда 1924-1925
жылдарда халық көтерілісінің басталуына әкеліп соқты.20-шы жылдарда АҚШ-тың
Еуропа елдерінде беделі нығая түсті Оған 1924 жылғы Дауэс жоспарының
Германияның экономикалық дамуын күшейтуі әсер етті. Германияға АҚШ-тың
займы несие қаржы-ақша көмегі берілді. Еуропада Германия арқылы АҚШ тың
гегемондық саясаты басталды. 20-жылдарда АҚШ өзінің антисоветтік саясатын
жалғастыра берді.
1929-1932 жылдар АҚШ тарихына ұлы депрессия деген атпен енді. Дәл осы
жылдары АҚШ-ты экономикалық дағдарыс жайлады. Ол дағдарыс Нью-Иорк
биржасында акция курсының құлауынан басталды. Дағдарыс банк жүйесін,
өнеркәсіпті, ауылшаруашылығын қамтыды. 1929 жылдың күзінде Нью-Йорктің қор
биржасында қауіпті күндер басталды. Президент Гувер АҚШ-тың гүлденуі туралы
4 жылға арналған экономикалық жоспар қабылдаған соң 4 ай өтпей жатып
Америка дағдарысқа ұшырады. Американдық гүлдену күйреу табалдырығының
алдында тұрды. Уолл-Стритте аласапыран басталды. Осы уақытқа дейін күн бойы
сатылған акцияның саны 8200 мыңнан асқан жоқ. 2 қазанда 12800 мың акция
сатылды. АҚШ-тың ірі банкі Митчелл бастаған банкирлердің тобы биржаны
миллиондаған долларлармен ұстап тұруға тырысты. Экономист Дж. Кейнс
акцияның құлдырауы алып сатарлықты жойды. Биржаның алып сатарлық жолмен
тапқан қаржысы өндірісті инвестициялауға жұмсалды. Алайда осыған қарамастан
қаржыландырудың біраз бөлігі Уолл-Стритке жұмсалды. 1929 жылы 29 қазанда
16400 мың акция сатылды. Дәл осы күні сатылған құнды қағаздардың саны 24
қазанға дейін әр күні сатылғандардан екі есе көп болды. Құлдырау едәуір
алып компанияларды да қамтыды. Едәуір алып компаниялардың өнеркәсіптік
акциялары 53%-ке құлады. 24 және 29 қазандар арасындағы құлдырау көптеген
бағалы қағаздық жағдайларды жойды. Мыңдаған американдықтар кедейлерге
айналды. АҚШ-тың капиталистік экономикасы дағдарыс жағдайына енді. Оның
басты қайшылығы өндірістің қоғамдық сипаты мен иеленудің жеке меншіктік
формасы арасында көрініс тапты. Жалпы дағдарыс кезеңінде буржуазиялық
қоғамның экономикалық қайшылықтарының шиеленісуінің көріністері:
* капитапистік рыноктың тұтыну көлемінен қалып қоюы;
* өндіріс қуатының үнемі артық болуы;
* өндіріс даму қарқынының баяулығы;
* негізгі капиталдың артықтығы;
* өндірісті шектеп, жоғарғы монаполиялы бағаның сақталуы;
• сатып алу қабілеттілігінің құлдырауы;
1929-1933 жылдардағы АҚШ экономикалық дағдарыстың алғы шарттары 20
жылдардағы өнеркәсіп өрлеуі кезеңіндегі капитализм ішінара тұрақтану
кезеңінде туындаған. І-дүниежүзілік соғыс кезеңінен бастап АҚШ-та
өндірістің өсуі байқалған. Өндірістің өсуіне І-дүниежүзілік соғыс және
техникалык прогресс әсер еткен. АҚШ І-дүниежүзілік соғыстан бастап
капиталистік дүниенің орталығына айналды және соғыста байыды. Соғыстан
кейін АҚШ сыртқы сауда экспансиясын жүргізді. Осы кезеңде АҚШ-тың ықпал
аймағы және Американ континеті мен одан өзге жерлерде капитал салуы өсті.
Ішкі рынок кеңейді. Американ инвестициялары автомобиль, химия, мұнай, көмір
салаларына салынды. Кәсіпорынның күші өндірістің қуаттылығынан қалып қойды.
Техникалық прогресс капиталдың құрылымдық өзгерісін тудырды. Оның тұрақты
бөлігінің үлесі ауыспалы бөлігі арқылы көбейді. Оның нәтижесі жұмысшы
күштерін өндірістен ығыстырды, жалдамалы еңбек рыногында сұраныс қысқарды.
АҚШ өндіріс мүмкіндігінің өсуі ішкі рынокты кеңейтті. Тұтынушылардың сатып
алу қабілеті кеңейген рынокқа жауап бермеді. 20-жылдары өндірісті
рационализациялау арқылы жұмысшылар көп шығара бастады. Бірақ олардың
жалақысы аз мөлшерде өсті. Соғыстан кейінгі жылдары АҚШ-та товарларды ұзақ
уақытқа кредитке бере алды. Өнеркәсіп өнімдерін өткізу қиындығы американ
империализмін экспанцияға итермеледі. Отарлы және тәуелді елдердің дамуы,
империалистер арасында бәсекелестіктің өсуі халықаралық товар айналымы
механизмінің бұзылуы және төлем баланстарының өзгеруі-осылардың бәрі сыртқы
рынокта АҚШ жағдайын күрделендірді. Қоғамдық ұлғаймалы өндіріс процесі
бұзылды. Көптеген сауда және өнеркәсіп кәсіпорындары, транспорттық
компаниялар, банктер кедейленді. Заводтар мен фабрикалар жабылды. Баға адам
айтқысыз құлады. Жалақы азайды, жұмыссыздық көбейді. Солай бола тұрса да
үкімет жұмыссыздықты мойындамады. 1932 жылы АҚШ-та өнеркәсіп өндірісі 46%-
ке қысқарды. Дағдарыс банкроттықтың жаппай толқынын бастады. 1929-1933
жылдары 135 мың фирма күйреді, 5750 банк кедейленді. Сыртқы сауда айналымы
3,1 есе кеміді. Жұмысшылардың жағдайы олардың өмір сүру деңгейі төмендеді,
елде ашаршылық және жұмыссыздық өсті. Өнеркәсіп дағдарысы аграрлық
дағдарысқа ұласты. Бидайды жинау 36%-ке азайды. Жүгеріні жинау- 45%-ке
құлдырады. Ауылшаруашылық өнімінің бағасы 58%-ке, фермерлер табысының 40%-
ті қарыздары мен салықтарын төлеуге кетті. 1930 жылы орын алған қүрғақшылық
30 штатта егінді құртты. Бірақ құрғақшылық ауылшаруашылық өнімдерінің
бағасын құлдырауын тоқтата алмады. Елдегі жағдай қиындады, шара қабылдау
қажет болды.
Өндірістің жоғарғы шоғырлану өнеркәсіп салаларында бағаның құлдырауы
өндірістің қысқаруымен салыстырғанда онша айтарлықтай болмады. Ұлы
депрессияның алғашқы жылдарында өндірістің шоғырлануының төмен болған
салаларында баға қатты төмендеді. Жұмысшылардың нақты жалақысы 60%-ке
азайды. 1933 жылы жұмыссыздардың саны 17 миллионға жетті. Фермерлердің жеке
табысы екі есеге дейін азайды. Оның салдарынан қарыздарын төлей алмаған 1
миллионнан астам фермерлер (жанұя мүшелерін қосқанда) жерлерінен айрылды.
Жерден айрылған фермерлер күн көру жолдарын іздеп қалаға ағылды. Жұмыс таба
алмаған олар жұмыссыздар армиясының санын көбейтті. Жұмысыздардың жағдайы
өте нашар болды. Мемлекеттің әлеуметтік қамсыздандыру саясаты болмаған соң
мемлекеттен көмек ала алмаған олар қайыршыланды, ашаршылыққа ұшырады. Пәтер
ақысын төлей алмағандар қаланың сыртындағы аймаққа орналасты. Олар жәшіктер
мен құрлыс қалдықтарынан үйлер соқты. Оны президент Гувер поселкалары деп
атады. 1929-1933 жылдардағы дағдарыс өнімді артық өндіру мен товарлардың
рынокқа көптеп түсуінен болды. Артық өндіру тұтынушыларды қамтамасыз ету
нәтижесінде пайда болған жоқ. Халықтың сатып алу қабілетілігінің
төмендігінен туған еді. Қоймаларда сатылмаған азық-түліктер үйіліп жатты.
Бағаның төмендеуін және товар артықшылығын қысқарту үшін бидайды жақты,
сүтті төкті. Дағдарыстан ұсақ және орташа фирмалар зардап шекті.
Монаполиялар туындаған қиындықтарға қарсы тұра алды. Ірі капитал иемденген
олар корппорациялар өндірісті қысқартты, рынокқа ыңғайлана алды, бағаның
құлдырауын тежеді. Дағдарыстың соңында өздерінің бәсекелестерінің жағдайын
пайдаланып ірі монаполия иелері өз мүмкіндіктерін пайдаланды. Соның бірі-
Янгустаун компаниясы.
Г.Гувер үкіметі дағдарысты банкирлер мен өнеркәсіп иелеріне финанстық
көмек көрсету арқылы бәсеңдетуге тырысты. Осы мақсатта кредиттік
компанияларды банкроттықтан сақтау үшін Реканструктивная финансовая
корпорация құрылды. 1930 жылы шетелден АҚШ-қа әкелінетін товарларды
қысқартатын жоғарғы таможниялық тариф қабылданды. Осы шаралардың бәрі
экономикалық дағдарысты тоқтата алмады. Экономикалық апаттан шайқалған
экономистер дағдарыстың себебін анықтауға, одан шығу жолдарын іздеуге және
оның қайталанбау құралдарын іздеді.
20-жылдарда Американың дамуы берік және тұрақты болып көрінді. Тіпті
1929 жылы қазан-қараша айларында биржа дүрбелеңі Ұлы депрессияның басы ел
басшыларының оптимистік болжамдар жасауын тоқтатпады. Алайда депрессия
күшейе берді: миллиондаған ақша салушылар өздерінің өмір бойы жинаған
қаржыларынан айрылды. 1932 жылға қарай жоғалтылған бағалы қағаздардың
нарықтык бағасы 75 млрд. долларға жетті. Іскерлер кеңселері жабылды,
фабрикалар жұмыстарын тоқтатты, банктер күйзеліске ұшырады, миллиондаған
жұмысшылар көшелерде ақша табудың қамын ойлап босып жүрді. АҚШ тарихы
баяғыда ұмыт қалған 1870 жылғы депрессиясын санамағанда мұндайды көрмеген
еді.
Бірінші қолбалжулардан кейін есін жинаған адамдар болған жағдайдың
себебін іздей бастағанда, елдің гүлдену барысында зиянды үрдістердің бары
да анықталды. Мәселенің негізі өндіріс күштерінің өсу деңгейі мен тұтыну
деңгейінің арасындағы үлкен айырмашылықта болды. Соғыс кезінде және онан
соң өндірісті техникалық қайта жарақтандыру есебінен шығарылған өнімнің
мөлшері американ фермерлерінің, жұмысшылары мен қызметкерлерінің сатып
алушылық қабілетінен асық түсті. Байлар мен орташа топтың мол ақшасы
ақылмен қолданылмады. Оларды акциялармен, қолғалмайтын мүліктермен алып-
сатарлық жасауға жұмсады. Бағалы қағаздар нарығының құлдырауы, биржалық
алып-сатарлықтың іргесі шайқалған мекемесін жермен-жексен еткен бірінші
жарылыстардың бірі болды.
1932 жылы президент сайлауы Ұлы депрессиядан шығудың жолдары мен
себептерін талқылау айтысьшда Герберг Гувердің жолы болмады - ол президент
орнына биржалық күйзелістің алдында 8 ай бұрын келді де, индустрия
дөңгелегін қайтадан айналдыру үшін бар күшін салды. Алайда Гувер
экономикадағы федералды үкіметнің ролі туралы дәстүрлі тұжырымдардың
ықпалында болып, шешуші дараларды қабылдай алмады. Оның демократиялық
партиядан шығып, күйзелістің бірінші жылдары Нью-Йорк штатының губернаторы
орнында атағы шыққан оппоненті Делано Рузвельт депрессия америка халық
шаруашылығындағы ішкі процестердің салдарынан басталып, 20-жылдардағы
республикашылардың саясатының арқасында күшейгенін дәлелдеумен болды.
Экономикалық дағдарыс елдің ішкі саяси жағдайына едәуір ықпал етті.
1930 жылдың өзінде-ақ демократиялық партия конгресстен көп орынды жеңіп
алды және республикандықтармен сенімді күреске түсті. Республикандықтар бұл
кезеңде жергілікті жерлердегі жергілікті баскару органдарға жауап беретін
болса да, сайлаушылар оларды онша көп қолдамады. Биржаның күйреуінен
туындаған қорқыныштан есін жинаған демократиялық партияның босстары
қалыптасқан жағдайды пайдаланып республикадықтардан Ақ үйді жеңіп алуға
тырысты. Демократиялық партияның маманданған насихатшылары Гуверге жалқау-
президент" деген ат тақты, сол тағылған аты оған көпке дейін сақталып қалды
[7]. Елдегі жағдай және қоғамның республикандық әкімшілікке көзқарасы
демократиялық партияның жоспары мен үмітін жүзеге асыруға қолайлы жағдай
туғызды. Демократтардың Ұлттық комитетінің пресс - хатташысы Михелъсон мұны
былай деп сипаттады: "Стол был накрыт, нам оставалось только есть"[8].
14 маусым 1932 жылы республикандық делегаттар Чикагоға жиналып,
партия босстары жасап қойған таңдауды бекітті. Осы жылдың көктемінде
басталған партияның ішінде Кулидждің кандидатурасын ұсыну қозғалысын
Гувердің белсенді жақтастары ебер басып тастай алды. Сенаторлар Норрис,
Лафоллет, Костиган бастаған республикавдық партияның "прогрессистері"
партиялық аппаратқа да бақылау қоюды қолдан шығарып алды, Гуверді қайта
ұсынуды тоқгата алмады. Чикаго жұмыссыздары делегаттардың лимузиндермен
съездің бір залынан ек шні залына дейін қайта-қайта ағылғанын қынжыла
бақылады. Қаланың атмосферасы өте шиеленісті тұрды. Съездің жұмысы әбден
дайындалған жоспар бойынша өтті. Партияның саяси платформасы президент
Гувердің ішкі және сыртқы саясатын барынша қорғады, американ халқының
басына түскен экономикалық қиындықтарға Европадағы жағдай мен Европа
үкіметтерінің экономикалық саясатын айыптады. Съезд жұмысының үшінші күні
делегаттар кандидатураларды ұсынуға көшті. Төрағалық етуші трибунадан
салтанатты түрде Гувердің кандидатурасын ұсынды. Гувердің саяси
қарсыласының бірі съездің басқа делегатының кандидатурасын ұсынған кезде
залдағы барлық микрофондар кенеттен өшіп қалды. Бұрынғы президент Калвин
Кулидждің кандидатурасын ұсынған екінші бір делегатты полиция залдан қуып
шықты. Партияның саяси босстары мен съезді ұйымдастырушылардың сақтық
шаралары өз нәтижесін берді. Съезд делегаттарының басым көпшілігі өз
дауыстарын Герберт Гуверге берді. Ешқандай қиындықсыз Гувердің "әріптесі"
Чарльз Кертис кандидатурасы да бекіді. Республикандық партияның мүшелері
1932 жылғы партияның ұлттық съезі туралы өкінішпен еске алады. Чикагалық
"Трибюн" газеті республикандық платформаны "дөрекі алаяқтық" деп көрсетті
[9].
Белгілі американ журналисті Уилл Роджерс 1932 жылғы президенттік сайлау
алдындағы республикандық партияның кездескен қиындықтарын былай сипаттайды:
"Демократтар сайлауыларға жеңіске жеткен күнде істейтін жұмыстары туралы
уәде бере алады. Ал республикадықтардан олар алдымен не істей алатындығы,
содан соң неге істей алмағандығын түсіндірулері талап етіледі". Сайлау
алдындағы жағдайдың осындай ерекшелігі демократиялық партияға көп
көмектесті.
1932 жылғы сайлауға демократиялық партия республикадықтарды өкімет
басынан кетіремін деген үлкен сеніммен келді. Партияның финанстық
қайыршылық жағдайымен және елдегі кең танылуына байланысты, сенатор
демократтардың бір былай деп айтты: "Біздің бақытсыздығымыз сонда, бізде
дауыс бар да, ақша жоқ. Қазіргі туындаған жағдайда менің ойымша президент
Гуверге партияға кажетті ақшаның жартысына миллион дауысты сату керек, біз
дауыстарды жоғалтамыз, ал ақша бізге қажет болып табылады"[10].
Республикандық съезд аяқтала салысымен, Чикагаға демократиялық
партияның делегаттары ағыла бастады. Журналистер республикадықтарға
қарағанда демократтардың белсенді әрі жас екенін көрсетті. Съездін
атмосферасының белсенді өтуіне республикадықтарды жеңуі жақын екендігіне
сенім де әсер етті. Демократтардың кандидаттары аз болған жоқ. Сонда да,
Нью-Йорк штатының губернаторы Франклин Делано Рузвельттің кандидатурасы ә
дегеннен-ақ басым түсіп жатты.
Президенттік сайлаута дауыс берген кезде, "өз бетінше жүріп-тұра
алмайтын мүгедектің президенттік креслоға" отыратындағы туралы американың
қоғамдық пікірі ешқандай шешуші роль атқармауға тиіс болатындығы
дайындалды. Қоғамдық пікірді дайындауға ерекше маңызды мән берідді,
Рузвельттің жақын көмекшілері үш ірі медик-мамандардан консилиум
ұйымдастырды. Рузвельтті медициналық тексерудің нәтижелері баспасөзде
кеңінен жарияланды. Оның үстіне эксперттер Рузвельт барлық жағынан алып
қарағанда да, қандай жауапты қызмет болса да атқара алады деген тұжырым
жасады. Дәрігерлер өз бетінше жүре алмайтындығы туралы, бұл нақты жағдайда
ешқандай кедергі келтірмейді, ол бір көзі жоқтықтай ғана әсер береді, деген
қорытындыға келді.
Басқа кандидаттарға қарағанда 49 жасар Рузвельттің көп артықшылығы бар
еді — бүкіл елге әйгілі фамилия, оның дара тұлға ретінде және саяси
танымалдығы, республикандықтарды басымдылықпен жеңгендігі және ауыр
сырқатты жеңе білгендігі, елдегі атақты адамдар арасында туыстық-семьялық
байланыстар.
1931-1932 жылдары белгілі американ газеттері қоғамдық пікірді сұрағаңда,
көптеген америкаңдықтар Рузвельт пайдасына өз симпатияларын білдірді. 1932
жылы Скриппс-Говард газет концерні жүргізген сұрау бойынша саяси топтар мен
АҚШ-тың қалың көпшілігі алдыңғы нәтижені толық дәлелдеді.
Съезде Рузвельттің басты қарсыласы бұрынғы оның одақтасы және
қамқоршысы Альфред Смит болды. Оны елдің Шығыс штаттарының делегаттары жөне
АҚШ-тың Оңтүстік штаттары қолдаған өкілдер палатасының спикері оңтүстіктік
Джон Гарнер қолдады. Дауыс берудің үш турынан кейін претенденттердің
ешқайсысы көпшілік дауысқа ие болмады. Сондықтан Гарнер өзіне ұсынған вице-
президенттік постқа келісіп, өз жақтастарының дауысын Рузьвельтке берді.
Бұл съездегі күрес барысын шешті. Франклин Рузвельт АҚШ президенті
қызметіне кандидат болып бекітілді. Съезде қабылданған саяси платформа
"құрғақ заңды" алып тастады, экономикалық сипаттағы көп проблемаларды шешу
жөніндегі шараларды қарастырды. Оның ішінде жұмыссыздар мәселесі,
антитрестік зандарды күшейту, және монополия қызметіне бақылау қою,
мемлекеттік шығындарды қысқарту сияқты мәселелер бар. Демократиялық
партияның платформасы мәні жағынан республикандық әрекеттің программасына
қарама-қарсы болып көрінеді. Республикандық платформасында бұрынғысынша
Гувердің американдық индивидуализмі жатты. Чикагодағы съездің соңғы күнінде
қалыптасқан традицияға қарамастан Рузвельт Чикагоға ұшып келіп, өз
кандидатурасын бекітуге тікелей катысты. Съезд залындағы трибунаға шығып,
ол; "Мен, кандидаттың оған ресми мәлімделгенге дейін бірнеше апта бойы бар
жайдан хабарсыз қалуға тиіс, деп көрсетілген қалыптасқан традицияны бұзып,
біздің алдымызда тұрған міндеттерді шешу бойынша жұмысқа кірістім. Сіздер
менің кандидатурамды бекіттіңіздер, мен мұны білемін, сондықтан маған
білдірген сенімдеріңіз үшін, алғыс айтқалы сіздердің алдарыңызда тұрмын.
Мейлі менің тардицияны бұзғаным да символистік болып табылсын. Осы кезден
бастап ақымақтықпен жасалған традицияларды бұзу біздің партияның міндеті
болып табылады". Оның микрофон алдындағы жағымды қоңыр даусы бүкіл елге
жайылды, Рузвельт алғаш рет американ халқына "жаңа бағыт" уәдесін берді
[11].
Демократтар съезді аяқталысымен Рузвелът бүкіл елді аралауға шықты,
президенттік сайлау күнге дейін 36 штатты шығыс жағалаудан батысқа дейін
аралап, 27 программалық баяңдама және көптеген қыска хабарламалар жасады.
Саясат және экономиканың әртүрлі салаларында маманданған қабілетті және
ширақ кеңесшілер тобының аркасында демократтық кандидаттың сөздері мен
баяндамалары өте мәнді болды жөне американ қоғамын толғандырған көптеген
сұрақтарға жауап берді. Рузвелът таңдаған "ми трестінің" жоғары
интеллектуалды және кәсіби қабілетін атап көрсете отырып, демократ
кандидатының өзінің жеке кабілеті мен саяси төжірибесін бағаламауға
болмайды. Өйткені ол кез-келген жағдайда қажетті ойды айта алды. Сайлау
алдындағы компания кезінде адамның іс үшін, жігерін, қабілетін, денсаулығын
кажет еткен жұмыстарды атқарған Рузвельт, өзі туралы АҚШ президентінің
жауапты және күрделі міндеттерін атқаруға денсаулығы жетпейді деген алып-
қашпа сөздерді жоққа шығарды. Әсіресе тағдырдың ауыр соқысына қайыспаған
шешен сөзді, жігерлі адамның трибунаға шығуы, маңызды психологиялық сәт
болды. Демократтар кандидатының түр сипаты станцияларда Рузвельттік поезды
күтіп алған халыққа оған деген сенімді ұялатты. Халық осындай ауруды жеңе
білген адам, ауруға ұшыраған қоғамды да сауықтыра алады деп есептеді.
Американдықтар болашаққа деген сенімді жоғалтқан еді. Рузвельт өзінің бар
түр-сипатымен егер өмір сүргің келсе, Бұлай істеуге болмайды, деп тұрды.
Өзінің әрекет программасын баяндай тұрып, ол республикандық әкімшілік
пен Гувердің жеке басын елдегі күрделі экономикалық ситуация жағдайында
әрекетіздігі үшін сынауын тоқтатпады. Өзінің 1932 жылы қазанда сөйлеген
сөзінде Рузвельт: "құлдырау 1929 жылдың қазанында басталды, президенттің
қолында үкіметтің бұған араласуына барлық құралдары бар еді. Осы күннен
1931 жылдың 31 желтоқсанына дейін туындаған ситуацияны жөндеу үшін ол
ешнәрсе істеген жоқ, Тек өзі ғана ешнәрсе істемей қойған жоқ, дәл осындай
позицияны конгресс те ұстанды"[12] деп көрсетті. Рузвельт өзін сайлаған
жағдайда Гувер орындай алмаған істерді жүзеге асыратындығы туралы
американдықтарға уәде берді. Демократтардың кандидаты жүзеге асыруға
белгіленген шаралардың ішінде фермерлер мен жұмысшыларға мемлекеттік жәрдем
ақыны, банк системасы мен барлық адамдар өз өмірлерін қамтамасыз ететін
каражат табу кұқын пайдалануға ие болатын "экономикалық конституциялық
тәртіп" орнату реформасын ерекше атап көрсетті. Рузвельттің уәдесі жалпы
сипатта болды, бірақ оның ұсынған программасы көптен күткен өзгерістер
үмітін тудырды.
Сыртқы саясат мәселелері 1932 жылғы сайлау алдындағы компанияда онша
маңызды роль атқарған жоқ. Негізгі екі кандидат та бұл мәселенің сайлау
барысындағы күресте шешуші роль атқармайтындығын түсінді. Сондықтан олар
бұл мәселені өз платформаларында сипап қана өтті.
Республикандық ұлттық сьезд кандидатурасын ұсынған соң, Гувер сайлау
алдындағы компанияға қызу кіріспеді, халық алдында, үш-төрт рет қана
программасы бойынша сөйлеумен ғана тиылды. 1932 жылдың шілдесінде өзінің
мемлекеттік хатшысы Стимсонға оның ойынша Рузвельт мықты тұлға емес, ол
елде көп қолдау таба қоймас деген ой айтты. Гувер Рузвельті АҚШ-тың шығыс
штаттарының іскер топтары қолдамайды, бұл деген сөз оның жеңіліс тапқаны
деп есептеді. Алайда 1932 жылдың тамызына қарай Гувер Рузвельттің тұлғасына
деген және оның сайлаудағы жеңу мүмкіндігіне өзінің көзқарасын өзгертеуге
мәжбүр болды. Гувер Стимсонға "Егер біз Рузвельт туралы қорқынышты оята
алсақ, онда біз бұл сайлауда жеңіске жетеміз"-деді. Егер олай болмаған
күнде жеңіске жету үшін қолдағы бар құралдарды іске қосады, өйткені жеңіс
ұлттық мүдде үшін қажет. Сайлауға дейінгі қалған үш айда, яғни тамыздан -
қарашаға дейінгі, Гувер тоғыз программалық баяндама жасады.
Оның сөйлеген сөздерінің басты тақырыбы оппозицияның АҚШ-та
экономикалық дағдарыстың басталуына республикандық әкімшілік ықпал етті
деген айыптауынан қорғау және демократиялық партия мен оның кандидатын
пәлсафасы үшін сынау болды. Гувер Кеңестік Ресейден товарлардың төмен
бағамен әкелінуі АҚШ-та дағдарысты тудырудың басты себепшісі деп көрсетті.
Осымен ол Кеңестік Ресейдің экономикалық системасы өнеркәсіп өндірісін,
экспортты, импортты қамтамасыз ете алмайды, сондықтан онымен сауда жасау
мүмкін емес деп өзі айтқанын ұмытты. Ол сөзінде Рузвельтті демагог, қауіпті
радикал ретінде көрсетті
Сайлау күні жақындады, соңына дейін Гувер өзіне адал болды. Мэдисон
сквер-гарденде сөйлеген сөзінде: "Бұл сайлау алдындағы компания. бұрынғыдан
бөлек, өйткені ол екі адам арасындағы тартыстан, екі партия арасындағы
тартыстан үлкен. Бұл мемлекетті басқарудың екі философиясы арасындағы
тартыс." Сайлау күндерінің карсаңында Солт-Лейк-Ситиде сөйлеген сөзінде
Гувер американдықтарды ұлттық радио бойынша әртүрлі үміт тудыратын "жалған
құдайға" нанымдырулардан сақтандырды және өзінің оппоненттері қолданып
жүрген бүлдіргіш топ күштерін сынады, алда болатын сайлаудың нәтижелері
көптеген болашақ ұрпақтың жақсы тұруына әсер етеді деп мәлімдеді.
8 қараша 1932 жылы күткендей-ақ республикандық партия ойсырата
жеңілді. Рузвельт үшін Гуверге қарағанда (оған 15,7 млн. адам) 7 млн. адам
(22,8 млн. ) артық дауыс берді. Социалистік партияның кандидаты Н.Томас 900
мыңға жуық, ал коммунистік партияның кандидаты Уильям Фостер 103 мыңнан
астам дауыс жинады. Ұсақ партиялардан ұсынылған калған төрт кандидат 176,5
мың дауысты өзара бөлісті. 8 қараша күні түнде Гувер Нью-Йорктеті
Рузвельтке мынандай мазмұнды телеграмма салды: "Поздравляю вас с
предоставленной вам возможностью послужить стране и желаю вам успешного
пребывания на посту президенту. В целях, близких всем нам, я буду всегда
готов оказать любое содействие"[13].
Осылайша республикадықтардың өкімет басынан ресми түрде кетуіне төрт
ай қалды. (Америка Құрама Штатының конституциясының осыған сәйкес бабына
сай президенттің қызметке отыру ресми күні 4 наурыз болатын. 1933 жылы
президент Рузвельттің инициативасы бойынша сайлау мен қызметке отыру
арасында 4 ай өте көп деп есептелініп, АҚШ конституциясына 20-шы өзгерту
енгізілді, ол бойынша президенттің қызметке ресми кірісуі 20 қаңтар болып
белгіленді. Яғни сайлаудан кейінгі жылдың қаңтарының 20-сы). Осы 4 ай
өткеннен кейін және кейінгі екі онжылдықта елде өкімет демократиялық
партияның қолында болды. Демократтар америка ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЖОСПАРЫ:
КІРІСПЕ3-9
БІРШШІ ТАРАУ АҚШ XX ҒАСЫРДЫҢ 30-ЖЫЛДАРЫНДА
1. 1929-1933 жылдардағы экономикалық дағдарыс0-21
2. Демократтардың өкімет басына келуі 22-26
ЕКШШІ ТАРАУ ФРАНКЛИН РУЗВЕЛЬТ ЖӘНЕ ОНЫҢ САЯСИ БАҒЫТЫ
2.1. Ф.Рузвельт Жаңа бағыты және саясаттағы бетбүрыс27-35
2.2. Ф.Рузвельт өкіметінің сыртқы саясаты және АҚШ екінші дүниежүзілік
соғыс жылдарында36-42
ҚОРЫТЫНДЫ43-47
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР48-50
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: XX ғасырдың 30-жылдарының соңында АҚШ-та
өндіріспен капитал миллион доллардан астам өнім шығаратын ірі
кәсіпорындарында өндіріспен капитал шоғырланды. Ол американ кәсіпорынының
жалпы көлемінің 5,2 %-тін құрады. Онда кәсіпорындарда жұмыс істейтін
жұмысшылардың 55%-ті жинақталған. Ол өнеркәсіп өнімінің 67,5%-тін өндіреді.
Американ корпорациясының жалпы санының 1000-нан астамын құрайтын алып
концерндер барлық активтердің жартысын иемденді. ХХғ. 30-жылдардың соңында
жекеменшік иелерінің 1%-ті елдегі ұлттық байлықтың 59%-не ие болды. Елдің
басым көпшілігі ұлттық байлықтың 8%-не ие. Франклин Рузвельт үкіметінің
сыртқы саясаты алдыңғы кезеңдегі үкіметтің саясатынан гөрі бұрмалаңқы
саясат болды. Америка үкіметі Латын Америкасы елдерімен Тату көршілік
саясат ұстанды. 30-жылдардың басында АҚШ дүниежүзілік рынокта үлкен
бәсекелестікке түсті. Оның бәсекелестері Германия, Жапония, Италия болды.
Осы бәсекелестік олардың арасында қайшылықтардың шиеленісуіне әкеп соқты.
1929-1933 жылдары өндірілген товарларды сату мен өткізу саласында дағдарыс
туды. Ол дағдарыс Американың Нью-Йорк биржасында басталып, Европаның барлық
капиталистік мемлекеттерін қамтыды.
Американ қоғамында терең реформалар жүргізу дағдарыстан шығудың жолы
болды да ол 1933-1941 жылдары президент Франклин Д.Рузверьттің саясатымен
тұстас келді. Бұл саясат тарихқа Жаңа бағыт деген атпен енді. АҚШ-та 20-
жылдары экономикалық қарқын өте жоғары болды да 1929-1933 жылдардағы
орыналған экономикалық дағдарыс соншалықты терең болды. Өнеркәсіп өндірісі
ғасырдың басындағы деңгейіне түсті, 100 мыңдаған фермерлер күйреді.
Жұмыссыздық өсті. Америка тағдырында алғаш рет жұмыссыздар саны 12,5
миллион адамға жетті. 1929-1933 жылдары орын алған дағдарыс
американдықтардың тағдырында ұлттық трагедияның символы ретінде қалды. Бұл
дағдарыс американдықтардың 20-жылдары гүлденген американың еш уақытта
күйрейтінін білмеген американдықтарға өте ауыр тиді. Оның үстіне АҚШ-та
әлеуметтік қамсыздандыру жүйесі жүзеге аспаған болатын. Американдықтар әр
адам өзіне ғана сенуі керек деп есептейтін. Дағдарыс кезінде олар Бұл
көзқарастан ауытқыды. Олар мемлекеттен көмек сұрады. Мемлекеттің
экономикаға араласуы өмір сүрудің жалғыз құралы деп есептелінді. І-
дүниежүзілік соғыс ардагерлері, жұмыссыздарға мемлекеттің қолдау көрсетуін
талап етті. Фермерлер өз өнімдерінің бағасының құлдырауының шегін қоюды
қалады. Дағдарыс республикаидықтардың президенті Герберт К. Губер тұсына
сай келді. Ол 1928 жылы президенттікке сайланып, 4 март 1929 жылы дағдарыс
басталған соң Ақ үйді тастап кетті. Оның қарсыласы демократиялық партия
өкімет басына келуге мүмкіндік алды. Демократтар 1930 жылы американ
конгрессінде көпшілік орын алды. Демократтар 1932 жылы президенттік
қызметті жеңіп алуға ұмтылып, Франклин Д.Рузвельтке үміт артты.
Франклин Делано Рузвельт Гудзон өзені даласында атақты Рузвельттер жан
ұясында 1881 жылы дүниеге келген. Оның арғы атасы Ван Рузвельт Америкаға
ХҮІІ ғасырда Голландиядан келген. Қазіргі Нью-Иорк ол кезде голландылық
болып, Жаңа Амстердам болып аталған. Кейін оны ағылшындар басып алып,
қаланың атын өзгерткен. Рузвельт ағылшын мәнерінде Рузвельт болып аталған.
Оның екі немересі американ тарихында президент болды: Біріншісі президент
Теодор Рузвельт. Ол 1901-1909 жылдары аралығында президенттік атқарған.
Екіншісі-Франклин Делано Рузвельт. Оның әкесі бизнесмен болған. Оның әкесі,
Рузвельттер Нью-Иорктағы атақты жан ұяларға жатады. Франклин Рузвельт әке-
шешесінің жалғыз ұлы болған. Франклин үйде жақсы білім алған. Ол француз,
неміс тілдерін жетік білген. Делано 3 жасқа келгеннен бастап үнемі әке-
шешесімен бірге Европаға саяхат шегіп отырған. Франклин Д.Рузвельт жеке
меншік мектепте білім алып, даңқты Гарвард университетін бітірген. Сонан
кейін Колумбия университетінің құқық мектебін бітіреді. Франклин Д.Рузвельт
жас кезінен бастап саясатқа қызығады. Ол 1913 жылы демократиялык партиядан
Нью-Йорк штатының сенатына сайланады. 1913 жылы президент В.Вильсон оны
теңіз министрінің орынбасары етіп тағайындайды. Осы қызмет үлкен саясатқа
жол ашады.
1921 жылы Франклин Д.Рузвельт мүхитқа шомылып, суықтайды және
полиомиелит ауыруымен ауырады. Балдақсыз жүре алмайтын қалге келеді.
Аурудың алғашқы ауырлығын жеңіп, саясатқа қайта оралады. Ол өзімшіл, өте
рухы жоғары, қайсар адам болған. 1928 жылы оны өзінің штаты Нью-Йорктің
губернаторы етіп сайлайды. Осы штатта революцияға тең мемлекет көмегіне
қажеттілерге көмек көрсететін бағдарламаны жүзеге асырады. Осы саясат
қайыршыланғандардың қолдауын көрсетеді. 1932 жылы президенттік сайлауда
республикандық партия оңбай жеңіледі. Франклин Д.Рузвельт конгресстің екі
палатасында да басым орынға қолдауына жетеді. Сайланған президент өзінің
қызметіне 4 март 1933 жылы кірісті. Сайлау жүргеннен бастап, дағдарыс
кеңейіп, американ банктері банкроттыкқа ұшырады. Американдықтар өз
жинақтарын сақтап қалу үшін банктер жанына шоғырланды. Франклин Д.Рузвельт
қызметіне кіріскен кезде Нью-Йорк және Чикаго сияқты финанс орталықтарында
банктерде қаржылар болмады. Ел толық жансыздану алдында тұрды. Франклин
Д.Рузвельт дағдарыстан елді сауықтандыруды финанс жүйесінен бастады.
Президент банк жүйесін құтқару үшін күтпеген шаралар қолданды. Бір
банктерді жапты, бірін-біріне қосты. Франклин Д.Рузвельт әкімшілігі Жүз
күн деп аталатын реформаларды жүзеге асырды. Көптеген жұмыссыздар әртүрлі
қоғамдық жұмыстарға тартылды. Франклин Д.Рузвельт өзінің батылдылығымен,
болашаққа сенімділігімен адамдарды өзіне тартты. Оның басшылығымен Жаңа
бағыт атымен белгілі реформалар кешені әзірленді. Белгілі бір мағынада
жаңа бағыт АҚШ-та Батыс Европалық елдерде жүргізілген реформаларға ұқсас
реформалар жүргізуді көздеді. Сонымен қоса ол 1880 жылы темір жол
тарифтерін бақылаудан және Г. Рузвельт пен В.Вильсонның реформаларынан
басталатын реттелетін экономиканың ұзақ жолының аякталуы болды.
Жаңа бағыттағы шын мәніндегі жаңашылдық-АҚШ-та өз міндеттерін
орындаған реформалардың жылдамдығы болды. Бірақ көптеген реформалар асығыс
дайындалып, қарқынсыз жүргізілді, ал кейбіреулері тіпті бір-біреуіне қайшы
келді. Шешім қабылдау мен оны өмірге енгізудегі бар жылдамдығына
қарамастан, жаңа бағыт еркін талқылау мен сынға ашық боп қала берді. Ол
американдықтардың өз мемлекеттерінің әрекеттеріне деген қызығушылығын қайта
оятты.
Америка Құрама Штаттары туралы КСРО өмір сүріп түрған кезеңде терең
біле бермейтінбіз, ал 1991 жылы Қазақстан өз алдына егеменді ел болып, туын
көтерген соң 1991 жылдың соңынан бастап екі елдің арасында дипломатиялық
қатынастар орнап, екі жақты байланыстар белсенді дамып келеді.
Дүниежүзіндегі мемлекеттерден өзгешелігі АҚШ-та жеке адамның қүқын және
жеке меншікке ие болу қүқы қорғалып бағаланады, әр адам қоғамда өз орнын
таба алады. АҚШ-тың саяси өмірін тек байлар мен билеп төстеушілер өкіметтің
үстемдігі деп сипаттауға болмайды. Егер заңды немесе моралдық нормаларды
бұзғаны анықталса, президент болса да саясат пен бизнес әлемінен өз орнынан
айрылып қалатындығы сөзсіз.
Америка халқының үлкен жетістігі жеке табыс іскерлік тәуекелге бел
буушылдық, еркіндік сүйгіштік аркылы даму жолы болып табылады. Осындай
сипаттағы Американы қалыптастыруда Американ тарихында президенттік қызметке
төрт рет сайланған Франклин Делано Рузвельттің еңбегі айрықша. Болашақ
президент бақуатты бай жанұяда өмірге келді. Ф.Рузвельт 1904 жылдары үйінде
білімін ашқан. Колумбия университетінде заң мамандығын меңгерген. 1905 жылы
жиені Эленора Рузвельтке үйленеді. Эленора күйеуінің саяси карерасында
үлкен рол атқарады. 1910 жылы Рузвельт АҚШ-тың демократиялық партиясын н
Нью-Йорк штатына сенатор болып сайланады. 1929-1933 жылдардағы Бүкіл
дүниежүзілік дағдарыс жылдарында Американы тығырықтан алып шығуға лайықты
адам іздегенде Американдыктардың назары тағыда Ф.Рузвельтке ауды.
Ф.Рузвельт 1932 жылы президенттік сайлау кезінде Нью-Йорк штатының
губерноторы демократиялық партияның өкілі Ф.Рузвельт жеңді. Ол билік басына
келісімен сайлаушылардың көңілінен шығу үшін терең саяси бағыт жүргізу
керек екенін түсінді. Ол Американдықтарды абыржудан сақтандырып белсенді
әрекеттер жүргізуге шақырды. Егер мемлекет экономикалық проблемаларыды
шешуге барынша қатыссын десеңіздер, аман қаламыз десеңіздер реформа жүргізу
қажет деп үғындырды.
Ф.Рузвельт Американ халқына былай деді. Долг государства по
отношения к гражданам являтся долгом соуги по отношению к своему "хозяину
одна из обязнностей государства заключается в заботе о гражданах,
оказавшихся жертвамы неблагоприятных обьстоятельств [1].
Президент болған Рузвельт елдегі депрессия америка халық
шаруашылығындағы ішкі процестердің салдарынан басталып, 20-жылдардағы
республикандықтардың саясатының арқасында күшейгенін дәлелдеу мен болды.
Жаңа президент өзінің батылдығымен, болашаққа сенімділігі мен адамдарды
өзіне тартты. АҚШ-та жүргізілген ол жүргізген жаңа бағыт Батыс Европалық
елдерде жүргізілген реформаларға ұқсас реформалар жүргізуді көздеді.
Сонымен қоса ол 1880 жылы темір жол тарифтерін бақылаудан және
Т.Рузвельтпен В.Вильсон реформаларынан басталатын реттелетін экономиканың
ұзақ жолының аяқталуы болды. Жаңа бағыттағы шын мәніндегі жаңашылдық АҚШ-
та өз міндеттерін орындаған
реформалардың жылдамдығы болды [2]. Бірақ көптеген реформалар асығыс
дайындалып, қарқынсыз жүргізілді, ал кейбіреулері тіпті бір-біріне қайшы
келді. Шешім қабылдау мен оны енгізудегі бар жылдамдағына қарамастан, Жаңа
бағыт еркін талқылау мен сынға ашық болып қала берді. Бұл жағдай
американдықтардың өз мемлекеттерінің әрекеттеріне қызығушылығын қайта
оятты.
Рузвельт президенттік ант бергенде елдің банкі және несие жүйесі
мүлдем құлдыраған еді. Елде инфляция орын алған еді. Ауыл шаруашылығы
мүлдем күйреген еді. Осыларды жөндеу үшін шешімді реформалар қажет болды.
Жаңа бағыт реформасы арқылы өнеркәсіп ауылшаруашылық және банк финанс
жүйесі реттке келді. Бұның бәрі Ф.Рузвельттің саналы басшылығы және
ақылдылығынаң арқасында жүзеге асқан еді. Америка халқы Ф.Рузвельттің елді
тығырықтан алып шыққан еңбегін бағалап оны келесі мерзімге де президент
етіп сайлады.
Диплом жұмысы алдына мынадай мақсатар қояды: Диплом жұмысы Америка
Құрама Штаттарының тарихи дамуында елеулі орын алған 1929-1933 жылдардағы
бүкіл дүниежүзінің капиталистік елдерін қамтыған экономикалық дағдарыстың
Америка Құрама Штаттарының өміріне тигізген әсері және 1932 жылы сайлау
барысында республикандықтар жеңіліп, демократтар өкімет басына келген соң
елдің экономикасын сауықтыру мақсатында оның лидері Франклин Делано
Рузвельттің Жаңа бағыт саясатын жүргізудегі табандылығын ол бағыттың,
нәтижесін жан-жақты көрсетуді мақсат етеді.
Диплом жұмысының міндетті: - Дүниежүзінің алып мемлекеті АҚШ
тарихындағы ұлы депрессия жылдарындағы америка экономикасының құлдырауын,
жұмыссыздықтың орасан зор орын алғандығын ашып көрсету;
1929-1933 жылдары бүкіл дүниежүзілік экономикалық дағдарыс салдарынан
күйзелген америка экономикасын сауықтыруға, одан әрі дамытуға жол салған
Франклин Рузвельттің Жаңа бағыт саясатының мән- мағанасын, оның америка
халқының тағдырында алар орнын ұғындыру болып табылады.
Диплом жүмысының тарихнамасы КСРО өмір сүріп түрған кезеңде дүниежүзінің
алып мемлекеті Америка Құрама Штаттары туралы қызығушылықтар нәтижесінде
көптеген зерттеулер дүниеге келген. Ол зерттеулер Кеңестік құрылысты асыра
дәріптеп АҚШ-тың шын тарихы бұрмаланған. Солай бола тұрса да елдің
өміріндегі президенттердің атқарған қызметтері тарихтан алып тастау мүмкін
емес еді. Соның бірі 1979 жылы Москвадан жарық көрген А.Э.Иванян. Белый
дом. Президенты и политика деп аталатын еңбек болып табылады. Онда АҚШ
президенттерінің жүргізген саясаттары кеңінен сөз болады. Кеңес дәуірінде
жарық көрседе еңбекте Франклин Рузвелттің Жаңа бағыт реформасын орнына,
мәніне өз бағасы беріледі. Ф.Рузвельттің Жаңа бағыты америка халқын
депрессиядан алып шыкқан батыл шешім деп әділ бағасын береді [3]. Американ
тарихына шынайы өз бағасын беруді көздеген еңбектің біріне 1990 жылы
Москвадан жарық көрген А.С.Маныкин Эра демократов: партиная
перегруппировка в США 1933-1952гг деп аталады. Онда автор демократтар
басқару тұсының республикандықтар басқару кезеңінен айырмашылығын
айқындайды. Автор Франклин Рузвельттің II дүниежүзілік соғыс кезіндегі
еңбегін ерекше бағалап, оның президент болған алғашқы кезеңінде жүргізген
Жаңа бағыт саясатында Рузвельттің ешкімге ұқсамайтын батылдығымен
табандылығын ашып көрсетеді [4].
Диплом жұмысын жазу барысында көп мәліметтер мен құжаттар интернет
жүйесі арқылы алынды. Интернет жүйесі арқылы алынған мәліметтер меи
материалдарда Франклин Рузвельттің өмірі, қайсарлығы, елдің тізгінін
ұстанғандағы, табандылығы, бір беткейлігі шынайы тарихи құжаттар арқылы
беріледі. Осы тақырыпты зерттей отырып мен бұл тақырып студент жастар үшін
Америка Құрама Штаттатары, оның президенті Франклин Рузвельтке деген
қызығушылығын арттыра түстіне сенемін. Оның өмірі, халықаралық аренада
ұстанған ұстанымы болашақ саясаткерлердің бәрін де қызықтырмай қоймайды.
1991 жылы Тәуелсіз Қазақстан мен Америка Құрама Штаттарының арасында
дипломатиялық қатынастар орнағаннан кейін Қазақстандықтар осы елдің
өткенін, бүгінін, болашағын білуге ұмтылды. Оны білу үшін сол елдің тарихын
білуге тиіс болдық. Сондай мақсатта 1996 жылы Алматыдан АҚШ-тың қысқаша
тарихы деген еңбек жарық көрді. Осы тарихта 1932 жылы президент сайлауы
Ұлы депрессиядан шығудың жолдарымен себептерін талқылау айтысында
Г.Гувердің жолы болмады, шешуші шараларды қабылдай алмады. Елді күйзелістен
алып шыға алатын демократиялық партияның өкілі Франклин Делано Рузвельт деп
есептелінді [5].
1995 жылы Алматыдан Дуглас К. Стивенсонның Америка: Халық пен ел
деген еңбегі қазақ тілінде басылып шықты. Осы еңбекте Америка Құрама
Штаттарының мемлекеттік құрылымына жан-жақты талдау жасалынған. Президент
әр төрт жыл сайын сайланып отырады. Оның екі мерзімге ғана сайлануға құқы
бар. Американдық жүйенің мемлекет басшысы партияның немесе көпшілік
партиясының өкілі болып табылады, көпшілік партиясының өкілі болып
табылатын парламенттік жүйеден негізгі өзгешелігі міне осы [6].
Диплом жұмысының құрылымы: Кіріспе, екі тарау, қорытынды пайдаланған
әдебиеттер.
І- ТАРАУ. АҚШ XX ҒАСЫРДЫҢ 30-ЖЫЛДАРДА
І.І. 1929-1933 жылдардағы экономикалық дағдарыс
Бірінші дүниежүзілік соғыстың қорытындысы. Саяси экономикалық дамуы.
Бірінші дүниежүзілік соғыс АҚШ-ты халықаралық қатынаста түбегеилі өзгеріске
әкелді - АҚШ соғысқа Антанта жағында 1917 жылы сәуір айында кірді. 1917
жылы көктемде Америка әскерлері Еуропа құрлығына шілде-тамыз айларында
соғыс майдандарына қатысты. Соғыс АҚШ-тың жерін қамтыған жоқ, экономикасы
ешқандай зиян шекпеді. АҚШ-тың соғыста адам шығыны өте аз болды. Соғыс
майданында 50 мың адам өліп, 230 мың адам жараланды.
Бірінші дүниежүзілік соғыс жылдарында АҚШ-тың өнеркәсіп орындары
тоқтаусыз жұмыс істеп Еуропа елдерінің соғыс тапсырмаларын орындап отырды.
Сондықтан американдық корпорация иелері шексіз таза пайдаға кенелді. 1914-
1918 жылдары АҚШ-тың таза кірісі 33,5 млрд доллар болды. Өнеркәсіптің
дамуының дүниежүзілік саладағы үлес салмағы өсті. 1919 жылы АҚШ
дүниежүзінде өндірілген өнеркәсіп өнімдерінің, оның ішінде көмірдің 50%,
шойын мен болаттың -53; мұнайдың 32 —; автомобильдің 85% шығарды.
Соғыстың қорытындысында АҚШ-тың экономикалық күш қуаты артты. Сонымен
қатар, АҚШ каржы саласында Еуропа елдеріне көптеп инвестиция арқылы
көмектесіп. өндірісін дамытуда. Олар каржы саласында АҚШ-қа теуелді болды.
АҚШ инвестицшсы Еуропа елдеріне:
- соғысқа қажетті заем 11 млрд долларға жетті;
- Қанада мен Латын Америка елдеріне жеке инвестиция мөлшері 7 млрд
доллар болса, 20 жылдарда дүниежүзі елдеріндегі АҚШ инвестициясыныц мөлшері
18 млрд долларға жетті. Соғыстың АҚШ үшін қорытындысы, Еуропа елдеріне
Америка капиталының көп мөлшерде шығарылуы, АҚШ қарыз беретін елге айналды.
Соғыстың қорытындысында АҚШ дүниежүзіне өзінің саяси экспанциялық саясатын
нығайта түсті. Дүниежүзілік рынокты өз қолына ала бастады. АҚШ президенті
Вильсонның сөзімен айтқанда: Біздің міндетіміз дүниежүзіне ақша беру
болса, ақша берген ел әлемді билей білуі керек. Бұл саясаттың негізі -
АҚШ-тың дүниежүзілік гегемондық билікке шығуы болды.
Соғыстан кейін АҚШ президенті Вудро Вильсон (1856-1924) болып қалды. Ішкі
саясатта либерал-реформаторлық бағыт ұстап, Американың қаржы капиталының
мүддесін қолдады. Сыртқы саясатта Латын Америкасы елдеріне қарсы
экспанциялық саясат жүргізді. 1918 жылы қаңтарда атақты 14 пүнкт -
бағдарламасын ұсынып, Париж конференциясына қатысты.
1920-1921 жылдарда АҚШ-та экономикалық дағдарыс кен етек алды, Елде
ереуілдік қозғалыс күшейді. 1919 жылы елде 210 мың өнеркәсіп орындары
болса, ол 1921 жылы 192 мыңға қысқарды. Жұмыссыздық 5-6 млн адамға жетті.
Ереуілдік қозғалысқа қатысқан адамдар саны 4,5 млн жетті. 1921 жылы АҚШ-та
екі коммунистік партия бірігіп, бір партияға айналды. АҚШ-та дағдарыс
жылдарында демократиялық қозғалыс кең етек алды. Ереуілдік қозғалысқа
Америка Еңбек конфедерациясы (АЕК) кәсіподақ ұйымы басшылық жасады.
Экономикалық дағдарыс президенттік сайлау қарсаңында демократиялық және
республикалық партия арасында саяси күресті күшейте түсті. Вильсонның
демократиялық партия үкіметінің, халықтың алдында беделі түсе бастады.
жылы қараша айының 2-і күні АҚШ-та президенттік саилау өтті. Сайлауда
республикалық партияны қолдап 16 млн дауыс берсе, демократиялык партияны
қолдап 9 млн сайлаушылар дауыс берді. 8 жыл елді басқарған демократиялық
партия жеңіліс тапты. АҚШ президенті болып республика партиясынан Уоррен
Гардинг (1865-1923) сайланды. Вице-президенті болып Калвин Кулидж болды.
Республикалық партия үкіметі келген- кейін де елдегі экономикалық дағдарыс
жалғасты. Ірі монополияға сенім артқанымен, Гардинг үкіметі қарсылыққа
душар болды. 1923 жылы елді аралап жүрген кезде, аурудан Гардинг қайтыс
болып, оның орнына вице-президент Кулидж тағайындалды.
Капитализмнің уақытша тұрақтану кезіндегі АҚШ
1924 жылы АҚШ-та президенттік сайлау болып, республикалық партия екінші рет
жеңіске жетіп, Кулидж президент болды.
1924 жылы АҚШ-та капитализм уақытша тұрақтану кезеңіне өтті.
Буржуазияның саяси ықпалы күшейді. Ереуілдік қозғалыс жеңіліс тапты. Жалпы
демократиялық қозғалыс сайлаудан кейін әлсіреді. Экономикалык өрлеу үшін
АҚШ буржуазиясы қаржы бөлуге кірісті. Экономика құрылымын өзгертіп, ішкі
өндіріске капиталды салып, жаңа технологияны енгізіп, өндіргіш күштің тез
өсуіне жағдай жасады. Өнеркәсіптің жаңа салалары: ауыр өнеркәсіп,
автомобиль, машина жасау, энергетиканың дамуына көңіл бөлінді. Өнеркәсіп
өнімдерін өндіру тез өсті. Мысалы: 1923 жылмен салыстырғанда болат қорыту
45 млн т; 57 млн т артты; электр энергиясы 71 млрд квт сағ, 117 млрд квт
сағатқа өсті. Жалпы өнеркәсіп өнімі 70% артты. АҚШ өнеркәсібі дүниежүзінде
өндірілген өнімнің 48%-ын шығарды. Сөйтіп, капиталистік елдердің арасында
бірінші орынға шықты. Ғылым мен техниканың жаңа жетістіктерінің өндіріске
тез енгізілуі автомобиль шығару Америка қоғамынын мақтанышына айналды.
Автомобиль өндірістің негізін қалаушы Генри Фордтың атымен шықты. Жаңа
конвейерлік жүйенің енгізілуі, өндірістің үздіксіз жургізілуі өндіргіш
күштердің артуы, АҚШ-ты автомобиль шығарудан дүниежүзінде бірінші орынға
алып шықты. Мысалы: 1913 жылы 485 мың. ал 1921 жылы, 1.6 млн, 1929 жылы 5,4
млн автомобиль шығарылды. Форд автомобиль заводында кейбір кезде күніне 25
мың автомобиль шығарылатын болды. Өнеркәсіптің химия, самолет жасау,
радиотехника салалары қарқынды дамыды. 1928 жылы капитализмнің тұрақтануы
өзінің ең жоғарғы деңгейіне жетті. Американдық гүлдену заманы басталды
деп түсіндірді АҚШ президенті Кулидж.
1928 жылы АҚШ-та кезекті президенттік сайлауда республикалық партия
жеңіске жетіп Герберт Гувер елдін президенті болып сайланды. Гувер укіметі
сайлаушылардын үмітін ақтай алмады. АҚШ экономикасындағы дағдарыстан
шығудын жолын іздеген миллионер үкіметі одан еңбекші халық арқылы
шығудың жолын таңдады. Қатал индивидуализм идеясы елдің дағдарыстан
мемлекеттік қолдау арқылы шығуынан бас тартты. Еңбекші халықты әлеуметтік
жағынан қолдауга және жұмыссыздарға көмек керсетуге қарсы болды. Гувер
үкіметі реакциялық саясат ұстады. АҚШ фермерлерінің талабын орындау үшін
1929 жылы маусым айында конгресс арқылы Ауыл шаруашылык тауарларын өткізу
туралы заң қабылдады. Жаңа заң бойынша федералдық фермерлерді басқару
басқармасын құрды. Фермерлердің өнімдерін сатып алу жэне рыноктағы артық
астықтың мөлшерін азайту үшін мемлекет фермерлерге 500 млн доллар бөлді.
Фермерлерден сатып алынған ауыл шаруашылығы тауарлары мемлекеттік
қоймаларда сақталды. Қоймаларға 257 млн т. бидай, 1,3 млн т. мақта жиналды.
Халыққа қажетті азық-түлік тауарларын базарға шығаруды тежеді. Халық
арасында аштық басталды. Үсақ және орта фермерлердің жағдайы нашарлады.
Мемлекеттік қолдау саясаты уақытша ғана қолданылып. көп кешікпей
тоқтатылды.
Гувер үкіметі ішкі саясатта миллионерлерді колдап, ірі монополия
иелеріне жеңілдіктер жасады. Жеке меншік компанияларына жеңілдетілген несие
берсе, корпорация иелеріне салық мөлшерін азайтты. Шет елдің тауарларына
баж салығын өсіріп, ірі өнеркәсіп монополиясы тауарларының бағасын кетерді.
Ірі монополияларды мемлекеттік субсидия (көмек) арқылы қолдап отырды. Гувер
үкіметі дағдарыс жылдарында мемлекеттік-монополиялық саясатты жүргізуге
мәжбүр болғанымен, оған шектеу қойып отырды. Бұл саясатты АҚШ-та кейіннен
Рузвельт үкіметі толық жолға қоя алды.
Гувер үкіметінің сыртқы саясаты 20-жылдары басталған экспанциялық
бағытта жүргізілді. Қаржы-ақша саясаты АҚШ-тың халықаралық қатынастағы
орнын нығайтты. Шет елдерге АҚШ инвестициясы көптеп шығарылды.
1929 жылы шет елге шығарылған инвестиция мөлшері 16,5 млрд доллардан 27
млрд долларға өсті. Американ капиталы Латын Америкасы елдеріне көптеп
шығарылды. Бүл АҚШ монополистеріне шексіз пайда әкелді. Экономикалық
-экспансия саясаты бұл елдерде әскери бақылауын күшейтті. АҚШ үкіметі Қиыр
Шығыста Жапонияның ықпалын әлсіретіп, Вашингтон конференциясынан кейін
Қытайда өз беделін көтеруге қол жеткізді. Бұл саясат Қытайда 1924-1925
жылдарда халық көтерілісінің басталуына әкеліп соқты.20-шы жылдарда АҚШ-тың
Еуропа елдерінде беделі нығая түсті Оған 1924 жылғы Дауэс жоспарының
Германияның экономикалық дамуын күшейтуі әсер етті. Германияға АҚШ-тың
займы несие қаржы-ақша көмегі берілді. Еуропада Германия арқылы АҚШ тың
гегемондық саясаты басталды. 20-жылдарда АҚШ өзінің антисоветтік саясатын
жалғастыра берді.
1929-1932 жылдар АҚШ тарихына ұлы депрессия деген атпен енді. Дәл осы
жылдары АҚШ-ты экономикалық дағдарыс жайлады. Ол дағдарыс Нью-Иорк
биржасында акция курсының құлауынан басталды. Дағдарыс банк жүйесін,
өнеркәсіпті, ауылшаруашылығын қамтыды. 1929 жылдың күзінде Нью-Йорктің қор
биржасында қауіпті күндер басталды. Президент Гувер АҚШ-тың гүлденуі туралы
4 жылға арналған экономикалық жоспар қабылдаған соң 4 ай өтпей жатып
Америка дағдарысқа ұшырады. Американдық гүлдену күйреу табалдырығының
алдында тұрды. Уолл-Стритте аласапыран басталды. Осы уақытқа дейін күн бойы
сатылған акцияның саны 8200 мыңнан асқан жоқ. 2 қазанда 12800 мың акция
сатылды. АҚШ-тың ірі банкі Митчелл бастаған банкирлердің тобы биржаны
миллиондаған долларлармен ұстап тұруға тырысты. Экономист Дж. Кейнс
акцияның құлдырауы алып сатарлықты жойды. Биржаның алып сатарлық жолмен
тапқан қаржысы өндірісті инвестициялауға жұмсалды. Алайда осыған қарамастан
қаржыландырудың біраз бөлігі Уолл-Стритке жұмсалды. 1929 жылы 29 қазанда
16400 мың акция сатылды. Дәл осы күні сатылған құнды қағаздардың саны 24
қазанға дейін әр күні сатылғандардан екі есе көп болды. Құлдырау едәуір
алып компанияларды да қамтыды. Едәуір алып компаниялардың өнеркәсіптік
акциялары 53%-ке құлады. 24 және 29 қазандар арасындағы құлдырау көптеген
бағалы қағаздық жағдайларды жойды. Мыңдаған американдықтар кедейлерге
айналды. АҚШ-тың капиталистік экономикасы дағдарыс жағдайына енді. Оның
басты қайшылығы өндірістің қоғамдық сипаты мен иеленудің жеке меншіктік
формасы арасында көрініс тапты. Жалпы дағдарыс кезеңінде буржуазиялық
қоғамның экономикалық қайшылықтарының шиеленісуінің көріністері:
* капитапистік рыноктың тұтыну көлемінен қалып қоюы;
* өндіріс қуатының үнемі артық болуы;
* өндіріс даму қарқынының баяулығы;
* негізгі капиталдың артықтығы;
* өндірісті шектеп, жоғарғы монаполиялы бағаның сақталуы;
• сатып алу қабілеттілігінің құлдырауы;
1929-1933 жылдардағы АҚШ экономикалық дағдарыстың алғы шарттары 20
жылдардағы өнеркәсіп өрлеуі кезеңіндегі капитализм ішінара тұрақтану
кезеңінде туындаған. І-дүниежүзілік соғыс кезеңінен бастап АҚШ-та
өндірістің өсуі байқалған. Өндірістің өсуіне І-дүниежүзілік соғыс және
техникалык прогресс әсер еткен. АҚШ І-дүниежүзілік соғыстан бастап
капиталистік дүниенің орталығына айналды және соғыста байыды. Соғыстан
кейін АҚШ сыртқы сауда экспансиясын жүргізді. Осы кезеңде АҚШ-тың ықпал
аймағы және Американ континеті мен одан өзге жерлерде капитал салуы өсті.
Ішкі рынок кеңейді. Американ инвестициялары автомобиль, химия, мұнай, көмір
салаларына салынды. Кәсіпорынның күші өндірістің қуаттылығынан қалып қойды.
Техникалық прогресс капиталдың құрылымдық өзгерісін тудырды. Оның тұрақты
бөлігінің үлесі ауыспалы бөлігі арқылы көбейді. Оның нәтижесі жұмысшы
күштерін өндірістен ығыстырды, жалдамалы еңбек рыногында сұраныс қысқарды.
АҚШ өндіріс мүмкіндігінің өсуі ішкі рынокты кеңейтті. Тұтынушылардың сатып
алу қабілеті кеңейген рынокқа жауап бермеді. 20-жылдары өндірісті
рационализациялау арқылы жұмысшылар көп шығара бастады. Бірақ олардың
жалақысы аз мөлшерде өсті. Соғыстан кейінгі жылдары АҚШ-та товарларды ұзақ
уақытқа кредитке бере алды. Өнеркәсіп өнімдерін өткізу қиындығы американ
империализмін экспанцияға итермеледі. Отарлы және тәуелді елдердің дамуы,
империалистер арасында бәсекелестіктің өсуі халықаралық товар айналымы
механизмінің бұзылуы және төлем баланстарының өзгеруі-осылардың бәрі сыртқы
рынокта АҚШ жағдайын күрделендірді. Қоғамдық ұлғаймалы өндіріс процесі
бұзылды. Көптеген сауда және өнеркәсіп кәсіпорындары, транспорттық
компаниялар, банктер кедейленді. Заводтар мен фабрикалар жабылды. Баға адам
айтқысыз құлады. Жалақы азайды, жұмыссыздық көбейді. Солай бола тұрса да
үкімет жұмыссыздықты мойындамады. 1932 жылы АҚШ-та өнеркәсіп өндірісі 46%-
ке қысқарды. Дағдарыс банкроттықтың жаппай толқынын бастады. 1929-1933
жылдары 135 мың фирма күйреді, 5750 банк кедейленді. Сыртқы сауда айналымы
3,1 есе кеміді. Жұмысшылардың жағдайы олардың өмір сүру деңгейі төмендеді,
елде ашаршылық және жұмыссыздық өсті. Өнеркәсіп дағдарысы аграрлық
дағдарысқа ұласты. Бидайды жинау 36%-ке азайды. Жүгеріні жинау- 45%-ке
құлдырады. Ауылшаруашылық өнімінің бағасы 58%-ке, фермерлер табысының 40%-
ті қарыздары мен салықтарын төлеуге кетті. 1930 жылы орын алған қүрғақшылық
30 штатта егінді құртты. Бірақ құрғақшылық ауылшаруашылық өнімдерінің
бағасын құлдырауын тоқтата алмады. Елдегі жағдай қиындады, шара қабылдау
қажет болды.
Өндірістің жоғарғы шоғырлану өнеркәсіп салаларында бағаның құлдырауы
өндірістің қысқаруымен салыстырғанда онша айтарлықтай болмады. Ұлы
депрессияның алғашқы жылдарында өндірістің шоғырлануының төмен болған
салаларында баға қатты төмендеді. Жұмысшылардың нақты жалақысы 60%-ке
азайды. 1933 жылы жұмыссыздардың саны 17 миллионға жетті. Фермерлердің жеке
табысы екі есеге дейін азайды. Оның салдарынан қарыздарын төлей алмаған 1
миллионнан астам фермерлер (жанұя мүшелерін қосқанда) жерлерінен айрылды.
Жерден айрылған фермерлер күн көру жолдарын іздеп қалаға ағылды. Жұмыс таба
алмаған олар жұмыссыздар армиясының санын көбейтті. Жұмысыздардың жағдайы
өте нашар болды. Мемлекеттің әлеуметтік қамсыздандыру саясаты болмаған соң
мемлекеттен көмек ала алмаған олар қайыршыланды, ашаршылыққа ұшырады. Пәтер
ақысын төлей алмағандар қаланың сыртындағы аймаққа орналасты. Олар жәшіктер
мен құрлыс қалдықтарынан үйлер соқты. Оны президент Гувер поселкалары деп
атады. 1929-1933 жылдардағы дағдарыс өнімді артық өндіру мен товарлардың
рынокқа көптеп түсуінен болды. Артық өндіру тұтынушыларды қамтамасыз ету
нәтижесінде пайда болған жоқ. Халықтың сатып алу қабілетілігінің
төмендігінен туған еді. Қоймаларда сатылмаған азық-түліктер үйіліп жатты.
Бағаның төмендеуін және товар артықшылығын қысқарту үшін бидайды жақты,
сүтті төкті. Дағдарыстан ұсақ және орташа фирмалар зардап шекті.
Монаполиялар туындаған қиындықтарға қарсы тұра алды. Ірі капитал иемденген
олар корппорациялар өндірісті қысқартты, рынокқа ыңғайлана алды, бағаның
құлдырауын тежеді. Дағдарыстың соңында өздерінің бәсекелестерінің жағдайын
пайдаланып ірі монаполия иелері өз мүмкіндіктерін пайдаланды. Соның бірі-
Янгустаун компаниясы.
Г.Гувер үкіметі дағдарысты банкирлер мен өнеркәсіп иелеріне финанстық
көмек көрсету арқылы бәсеңдетуге тырысты. Осы мақсатта кредиттік
компанияларды банкроттықтан сақтау үшін Реканструктивная финансовая
корпорация құрылды. 1930 жылы шетелден АҚШ-қа әкелінетін товарларды
қысқартатын жоғарғы таможниялық тариф қабылданды. Осы шаралардың бәрі
экономикалық дағдарысты тоқтата алмады. Экономикалық апаттан шайқалған
экономистер дағдарыстың себебін анықтауға, одан шығу жолдарын іздеуге және
оның қайталанбау құралдарын іздеді.
20-жылдарда Американың дамуы берік және тұрақты болып көрінді. Тіпті
1929 жылы қазан-қараша айларында биржа дүрбелеңі Ұлы депрессияның басы ел
басшыларының оптимистік болжамдар жасауын тоқтатпады. Алайда депрессия
күшейе берді: миллиондаған ақша салушылар өздерінің өмір бойы жинаған
қаржыларынан айрылды. 1932 жылға қарай жоғалтылған бағалы қағаздардың
нарықтык бағасы 75 млрд. долларға жетті. Іскерлер кеңселері жабылды,
фабрикалар жұмыстарын тоқтатты, банктер күйзеліске ұшырады, миллиондаған
жұмысшылар көшелерде ақша табудың қамын ойлап босып жүрді. АҚШ тарихы
баяғыда ұмыт қалған 1870 жылғы депрессиясын санамағанда мұндайды көрмеген
еді.
Бірінші қолбалжулардан кейін есін жинаған адамдар болған жағдайдың
себебін іздей бастағанда, елдің гүлдену барысында зиянды үрдістердің бары
да анықталды. Мәселенің негізі өндіріс күштерінің өсу деңгейі мен тұтыну
деңгейінің арасындағы үлкен айырмашылықта болды. Соғыс кезінде және онан
соң өндірісті техникалық қайта жарақтандыру есебінен шығарылған өнімнің
мөлшері американ фермерлерінің, жұмысшылары мен қызметкерлерінің сатып
алушылық қабілетінен асық түсті. Байлар мен орташа топтың мол ақшасы
ақылмен қолданылмады. Оларды акциялармен, қолғалмайтын мүліктермен алып-
сатарлық жасауға жұмсады. Бағалы қағаздар нарығының құлдырауы, биржалық
алып-сатарлықтың іргесі шайқалған мекемесін жермен-жексен еткен бірінші
жарылыстардың бірі болды.
1932 жылы президент сайлауы Ұлы депрессиядан шығудың жолдары мен
себептерін талқылау айтысьшда Герберг Гувердің жолы болмады - ол президент
орнына биржалық күйзелістің алдында 8 ай бұрын келді де, индустрия
дөңгелегін қайтадан айналдыру үшін бар күшін салды. Алайда Гувер
экономикадағы федералды үкіметнің ролі туралы дәстүрлі тұжырымдардың
ықпалында болып, шешуші дараларды қабылдай алмады. Оның демократиялық
партиядан шығып, күйзелістің бірінші жылдары Нью-Йорк штатының губернаторы
орнында атағы шыққан оппоненті Делано Рузвельт депрессия америка халық
шаруашылығындағы ішкі процестердің салдарынан басталып, 20-жылдардағы
республикашылардың саясатының арқасында күшейгенін дәлелдеумен болды.
Экономикалық дағдарыс елдің ішкі саяси жағдайына едәуір ықпал етті.
1930 жылдың өзінде-ақ демократиялық партия конгресстен көп орынды жеңіп
алды және республикандықтармен сенімді күреске түсті. Республикандықтар бұл
кезеңде жергілікті жерлердегі жергілікті баскару органдарға жауап беретін
болса да, сайлаушылар оларды онша көп қолдамады. Биржаның күйреуінен
туындаған қорқыныштан есін жинаған демократиялық партияның босстары
қалыптасқан жағдайды пайдаланып республикадықтардан Ақ үйді жеңіп алуға
тырысты. Демократиялық партияның маманданған насихатшылары Гуверге жалқау-
президент" деген ат тақты, сол тағылған аты оған көпке дейін сақталып қалды
[7]. Елдегі жағдай және қоғамның республикандық әкімшілікке көзқарасы
демократиялық партияның жоспары мен үмітін жүзеге асыруға қолайлы жағдай
туғызды. Демократтардың Ұлттық комитетінің пресс - хатташысы Михелъсон мұны
былай деп сипаттады: "Стол был накрыт, нам оставалось только есть"[8].
14 маусым 1932 жылы республикандық делегаттар Чикагоға жиналып,
партия босстары жасап қойған таңдауды бекітті. Осы жылдың көктемінде
басталған партияның ішінде Кулидждің кандидатурасын ұсыну қозғалысын
Гувердің белсенді жақтастары ебер басып тастай алды. Сенаторлар Норрис,
Лафоллет, Костиган бастаған республикавдық партияның "прогрессистері"
партиялық аппаратқа да бақылау қоюды қолдан шығарып алды, Гуверді қайта
ұсынуды тоқгата алмады. Чикаго жұмыссыздары делегаттардың лимузиндермен
съездің бір залынан ек шні залына дейін қайта-қайта ағылғанын қынжыла
бақылады. Қаланың атмосферасы өте шиеленісті тұрды. Съездің жұмысы әбден
дайындалған жоспар бойынша өтті. Партияның саяси платформасы президент
Гувердің ішкі және сыртқы саясатын барынша қорғады, американ халқының
басына түскен экономикалық қиындықтарға Европадағы жағдай мен Европа
үкіметтерінің экономикалық саясатын айыптады. Съезд жұмысының үшінші күні
делегаттар кандидатураларды ұсынуға көшті. Төрағалық етуші трибунадан
салтанатты түрде Гувердің кандидатурасын ұсынды. Гувердің саяси
қарсыласының бірі съездің басқа делегатының кандидатурасын ұсынған кезде
залдағы барлық микрофондар кенеттен өшіп қалды. Бұрынғы президент Калвин
Кулидждің кандидатурасын ұсынған екінші бір делегатты полиция залдан қуып
шықты. Партияның саяси босстары мен съезді ұйымдастырушылардың сақтық
шаралары өз нәтижесін берді. Съезд делегаттарының басым көпшілігі өз
дауыстарын Герберт Гуверге берді. Ешқандай қиындықсыз Гувердің "әріптесі"
Чарльз Кертис кандидатурасы да бекіді. Республикандық партияның мүшелері
1932 жылғы партияның ұлттық съезі туралы өкінішпен еске алады. Чикагалық
"Трибюн" газеті республикандық платформаны "дөрекі алаяқтық" деп көрсетті
[9].
Белгілі американ журналисті Уилл Роджерс 1932 жылғы президенттік сайлау
алдындағы республикандық партияның кездескен қиындықтарын былай сипаттайды:
"Демократтар сайлауыларға жеңіске жеткен күнде істейтін жұмыстары туралы
уәде бере алады. Ал республикадықтардан олар алдымен не істей алатындығы,
содан соң неге істей алмағандығын түсіндірулері талап етіледі". Сайлау
алдындағы жағдайдың осындай ерекшелігі демократиялық партияға көп
көмектесті.
1932 жылғы сайлауға демократиялық партия республикадықтарды өкімет
басынан кетіремін деген үлкен сеніммен келді. Партияның финанстық
қайыршылық жағдайымен және елдегі кең танылуына байланысты, сенатор
демократтардың бір былай деп айтты: "Біздің бақытсыздығымыз сонда, бізде
дауыс бар да, ақша жоқ. Қазіргі туындаған жағдайда менің ойымша президент
Гуверге партияға кажетті ақшаның жартысына миллион дауысты сату керек, біз
дауыстарды жоғалтамыз, ал ақша бізге қажет болып табылады"[10].
Республикандық съезд аяқтала салысымен, Чикагаға демократиялық
партияның делегаттары ағыла бастады. Журналистер республикадықтарға
қарағанда демократтардың белсенді әрі жас екенін көрсетті. Съездін
атмосферасының белсенді өтуіне республикадықтарды жеңуі жақын екендігіне
сенім де әсер етті. Демократтардың кандидаттары аз болған жоқ. Сонда да,
Нью-Йорк штатының губернаторы Франклин Делано Рузвельттің кандидатурасы ә
дегеннен-ақ басым түсіп жатты.
Президенттік сайлаута дауыс берген кезде, "өз бетінше жүріп-тұра
алмайтын мүгедектің президенттік креслоға" отыратындағы туралы американың
қоғамдық пікірі ешқандай шешуші роль атқармауға тиіс болатындығы
дайындалды. Қоғамдық пікірді дайындауға ерекше маңызды мән берідді,
Рузвельттің жақын көмекшілері үш ірі медик-мамандардан консилиум
ұйымдастырды. Рузвельтті медициналық тексерудің нәтижелері баспасөзде
кеңінен жарияланды. Оның үстіне эксперттер Рузвельт барлық жағынан алып
қарағанда да, қандай жауапты қызмет болса да атқара алады деген тұжырым
жасады. Дәрігерлер өз бетінше жүре алмайтындығы туралы, бұл нақты жағдайда
ешқандай кедергі келтірмейді, ол бір көзі жоқтықтай ғана әсер береді, деген
қорытындыға келді.
Басқа кандидаттарға қарағанда 49 жасар Рузвельттің көп артықшылығы бар
еді — бүкіл елге әйгілі фамилия, оның дара тұлға ретінде және саяси
танымалдығы, республикандықтарды басымдылықпен жеңгендігі және ауыр
сырқатты жеңе білгендігі, елдегі атақты адамдар арасында туыстық-семьялық
байланыстар.
1931-1932 жылдары белгілі американ газеттері қоғамдық пікірді сұрағаңда,
көптеген америкаңдықтар Рузвельт пайдасына өз симпатияларын білдірді. 1932
жылы Скриппс-Говард газет концерні жүргізген сұрау бойынша саяси топтар мен
АҚШ-тың қалың көпшілігі алдыңғы нәтижені толық дәлелдеді.
Съезде Рузвельттің басты қарсыласы бұрынғы оның одақтасы және
қамқоршысы Альфред Смит болды. Оны елдің Шығыс штаттарының делегаттары жөне
АҚШ-тың Оңтүстік штаттары қолдаған өкілдер палатасының спикері оңтүстіктік
Джон Гарнер қолдады. Дауыс берудің үш турынан кейін претенденттердің
ешқайсысы көпшілік дауысқа ие болмады. Сондықтан Гарнер өзіне ұсынған вице-
президенттік постқа келісіп, өз жақтастарының дауысын Рузьвельтке берді.
Бұл съездегі күрес барысын шешті. Франклин Рузвельт АҚШ президенті
қызметіне кандидат болып бекітілді. Съезде қабылданған саяси платформа
"құрғақ заңды" алып тастады, экономикалық сипаттағы көп проблемаларды шешу
жөніндегі шараларды қарастырды. Оның ішінде жұмыссыздар мәселесі,
антитрестік зандарды күшейту, және монополия қызметіне бақылау қою,
мемлекеттік шығындарды қысқарту сияқты мәселелер бар. Демократиялық
партияның платформасы мәні жағынан республикандық әрекеттің программасына
қарама-қарсы болып көрінеді. Республикандық платформасында бұрынғысынша
Гувердің американдық индивидуализмі жатты. Чикагодағы съездің соңғы күнінде
қалыптасқан традицияға қарамастан Рузвельт Чикагоға ұшып келіп, өз
кандидатурасын бекітуге тікелей катысты. Съезд залындағы трибунаға шығып,
ол; "Мен, кандидаттың оған ресми мәлімделгенге дейін бірнеше апта бойы бар
жайдан хабарсыз қалуға тиіс, деп көрсетілген қалыптасқан традицияны бұзып,
біздің алдымызда тұрған міндеттерді шешу бойынша жұмысқа кірістім. Сіздер
менің кандидатурамды бекіттіңіздер, мен мұны білемін, сондықтан маған
білдірген сенімдеріңіз үшін, алғыс айтқалы сіздердің алдарыңызда тұрмын.
Мейлі менің тардицияны бұзғаным да символистік болып табылсын. Осы кезден
бастап ақымақтықпен жасалған традицияларды бұзу біздің партияның міндеті
болып табылады". Оның микрофон алдындағы жағымды қоңыр даусы бүкіл елге
жайылды, Рузвельт алғаш рет американ халқына "жаңа бағыт" уәдесін берді
[11].
Демократтар съезді аяқталысымен Рузвелът бүкіл елді аралауға шықты,
президенттік сайлау күнге дейін 36 штатты шығыс жағалаудан батысқа дейін
аралап, 27 программалық баяңдама және көптеген қыска хабарламалар жасады.
Саясат және экономиканың әртүрлі салаларында маманданған қабілетті және
ширақ кеңесшілер тобының аркасында демократтық кандидаттың сөздері мен
баяндамалары өте мәнді болды жөне американ қоғамын толғандырған көптеген
сұрақтарға жауап берді. Рузвелът таңдаған "ми трестінің" жоғары
интеллектуалды және кәсіби қабілетін атап көрсете отырып, демократ
кандидатының өзінің жеке кабілеті мен саяси төжірибесін бағаламауға
болмайды. Өйткені ол кез-келген жағдайда қажетті ойды айта алды. Сайлау
алдындағы компания кезінде адамның іс үшін, жігерін, қабілетін, денсаулығын
кажет еткен жұмыстарды атқарған Рузвельт, өзі туралы АҚШ президентінің
жауапты және күрделі міндеттерін атқаруға денсаулығы жетпейді деген алып-
қашпа сөздерді жоққа шығарды. Әсіресе тағдырдың ауыр соқысына қайыспаған
шешен сөзді, жігерлі адамның трибунаға шығуы, маңызды психологиялық сәт
болды. Демократтар кандидатының түр сипаты станцияларда Рузвельттік поезды
күтіп алған халыққа оған деген сенімді ұялатты. Халық осындай ауруды жеңе
білген адам, ауруға ұшыраған қоғамды да сауықтыра алады деп есептеді.
Американдықтар болашаққа деген сенімді жоғалтқан еді. Рузвельт өзінің бар
түр-сипатымен егер өмір сүргің келсе, Бұлай істеуге болмайды, деп тұрды.
Өзінің әрекет программасын баяндай тұрып, ол республикандық әкімшілік
пен Гувердің жеке басын елдегі күрделі экономикалық ситуация жағдайында
әрекетіздігі үшін сынауын тоқтатпады. Өзінің 1932 жылы қазанда сөйлеген
сөзінде Рузвельт: "құлдырау 1929 жылдың қазанында басталды, президенттің
қолында үкіметтің бұған араласуына барлық құралдары бар еді. Осы күннен
1931 жылдың 31 желтоқсанына дейін туындаған ситуацияны жөндеу үшін ол
ешнәрсе істеген жоқ, Тек өзі ғана ешнәрсе істемей қойған жоқ, дәл осындай
позицияны конгресс те ұстанды"[12] деп көрсетті. Рузвельт өзін сайлаған
жағдайда Гувер орындай алмаған істерді жүзеге асыратындығы туралы
американдықтарға уәде берді. Демократтардың кандидаты жүзеге асыруға
белгіленген шаралардың ішінде фермерлер мен жұмысшыларға мемлекеттік жәрдем
ақыны, банк системасы мен барлық адамдар өз өмірлерін қамтамасыз ететін
каражат табу кұқын пайдалануға ие болатын "экономикалық конституциялық
тәртіп" орнату реформасын ерекше атап көрсетті. Рузвельттің уәдесі жалпы
сипатта болды, бірақ оның ұсынған программасы көптен күткен өзгерістер
үмітін тудырды.
Сыртқы саясат мәселелері 1932 жылғы сайлау алдындағы компанияда онша
маңызды роль атқарған жоқ. Негізгі екі кандидат та бұл мәселенің сайлау
барысындағы күресте шешуші роль атқармайтындығын түсінді. Сондықтан олар
бұл мәселені өз платформаларында сипап қана өтті.
Республикандық ұлттық сьезд кандидатурасын ұсынған соң, Гувер сайлау
алдындағы компанияға қызу кіріспеді, халық алдында, үш-төрт рет қана
программасы бойынша сөйлеумен ғана тиылды. 1932 жылдың шілдесінде өзінің
мемлекеттік хатшысы Стимсонға оның ойынша Рузвельт мықты тұлға емес, ол
елде көп қолдау таба қоймас деген ой айтты. Гувер Рузвельті АҚШ-тың шығыс
штаттарының іскер топтары қолдамайды, бұл деген сөз оның жеңіліс тапқаны
деп есептеді. Алайда 1932 жылдың тамызына қарай Гувер Рузвельттің тұлғасына
деген және оның сайлаудағы жеңу мүмкіндігіне өзінің көзқарасын өзгертеуге
мәжбүр болды. Гувер Стимсонға "Егер біз Рузвельт туралы қорқынышты оята
алсақ, онда біз бұл сайлауда жеңіске жетеміз"-деді. Егер олай болмаған
күнде жеңіске жету үшін қолдағы бар құралдарды іске қосады, өйткені жеңіс
ұлттық мүдде үшін қажет. Сайлауға дейінгі қалған үш айда, яғни тамыздан -
қарашаға дейінгі, Гувер тоғыз программалық баяндама жасады.
Оның сөйлеген сөздерінің басты тақырыбы оппозицияның АҚШ-та
экономикалық дағдарыстың басталуына республикандық әкімшілік ықпал етті
деген айыптауынан қорғау және демократиялық партия мен оның кандидатын
пәлсафасы үшін сынау болды. Гувер Кеңестік Ресейден товарлардың төмен
бағамен әкелінуі АҚШ-та дағдарысты тудырудың басты себепшісі деп көрсетті.
Осымен ол Кеңестік Ресейдің экономикалық системасы өнеркәсіп өндірісін,
экспортты, импортты қамтамасыз ете алмайды, сондықтан онымен сауда жасау
мүмкін емес деп өзі айтқанын ұмытты. Ол сөзінде Рузвельтті демагог, қауіпті
радикал ретінде көрсетті
Сайлау күні жақындады, соңына дейін Гувер өзіне адал болды. Мэдисон
сквер-гарденде сөйлеген сөзінде: "Бұл сайлау алдындағы компания. бұрынғыдан
бөлек, өйткені ол екі адам арасындағы тартыстан, екі партия арасындағы
тартыстан үлкен. Бұл мемлекетті басқарудың екі философиясы арасындағы
тартыс." Сайлау күндерінің карсаңында Солт-Лейк-Ситиде сөйлеген сөзінде
Гувер американдықтарды ұлттық радио бойынша әртүрлі үміт тудыратын "жалған
құдайға" нанымдырулардан сақтандырды және өзінің оппоненттері қолданып
жүрген бүлдіргіш топ күштерін сынады, алда болатын сайлаудың нәтижелері
көптеген болашақ ұрпақтың жақсы тұруына әсер етеді деп мәлімдеді.
8 қараша 1932 жылы күткендей-ақ республикандық партия ойсырата
жеңілді. Рузвельт үшін Гуверге қарағанда (оған 15,7 млн. адам) 7 млн. адам
(22,8 млн. ) артық дауыс берді. Социалистік партияның кандидаты Н.Томас 900
мыңға жуық, ал коммунистік партияның кандидаты Уильям Фостер 103 мыңнан
астам дауыс жинады. Ұсақ партиялардан ұсынылған калған төрт кандидат 176,5
мың дауысты өзара бөлісті. 8 қараша күні түнде Гувер Нью-Йорктеті
Рузвельтке мынандай мазмұнды телеграмма салды: "Поздравляю вас с
предоставленной вам возможностью послужить стране и желаю вам успешного
пребывания на посту президенту. В целях, близких всем нам, я буду всегда
готов оказать любое содействие"[13].
Осылайша республикадықтардың өкімет басынан ресми түрде кетуіне төрт
ай қалды. (Америка Құрама Штатының конституциясының осыған сәйкес бабына
сай президенттің қызметке отыру ресми күні 4 наурыз болатын. 1933 жылы
президент Рузвельттің инициативасы бойынша сайлау мен қызметке отыру
арасында 4 ай өте көп деп есептелініп, АҚШ конституциясына 20-шы өзгерту
енгізілді, ол бойынша президенттің қызметке ресми кірісуі 20 қаңтар болып
белгіленді. Яғни сайлаудан кейінгі жылдың қаңтарының 20-сы). Осы 4 ай
өткеннен кейін және кейінгі екі онжылдықта елде өкімет демократиялық
партияның қолында болды. Демократтар америка ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz