Қазақстан Республикасындағы сыртқы сауданың ролі

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

1. Қазақстан Республикасындағы сыртқы сауда саясаты
1.1Сыртқы сауда саясаты: мәні, негізгі түрлері және оны жүзеге асыру құралдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2Қазақстан Республикасының сыртқы саудасындағы кедендік тарифтердің орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12

2. Қазақстан Республикасының әлем елдерімен ынтымақтастық пен ықпалдастықтың жаңа көкжиктері.
2.1 Қазақстан экспортының әлемдік рынокта алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... .17
2.2Қазақстан Республикасының сыртқа саудасындағы әлем елдерімен әріптестігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2.3Трансұлттық компаниялар.Қазақстанның сыртқы сауда саласындағы ынтымақтастығының негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26

3.Қазақстан Республикасының Дүниежүзілік Сауда ұйымына (ДСҰ) кіруге әзірлігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37

Кіріспе:
Алдымен жұмысымның кіріспелі бөлігіне шолу жасағаным, өзім жазған ісіме дұрыс көңіл аударатын шығар деп ойлаймын. Қай елдің болмасын экономикасының дамуын айқындайтын негізгі көрсеткіштердің бірі — ол сыртқы сауда саясаты. Осы тақырыпты таңдағанымның Қазақстан Республикасында нарықтық экономика жағдайындағы сыртқа сауда саясатының ролі мен мәнін талдап, тереңірек зерттеу .
Жаһандану жағдайында әлемдік экономиканың үрдістерінен сырт қалу елдің экономикалық жағдайының, даму деңгейінің, технологиялық даму мен ұлттық бәсекелестік қабілеттілігінің шегеріп қалуына әкелуі мүмкін. Сондықтан сыртқы экономикалық қатынастардың ырықтандырылуы қазіргі заманның талабы болуда. Қазақстан өз экономикалық даму бағдары да сыртқы экономикалық іс-әрекетті ырықтандыруға, әлемнің жаңа технологияларын жетістіктерін кеңінен пайдалануға бағытталған. Мемлекеттің сыртқы ашықтық деңгейі жоғарлаған сайын сыртқы экономикалық факторлардың даму үрдісіне әсері де күшейе түсіп, сыртқы экономикалық қауіпсіздік мәселесін өзектендіре түседі.
Сыртқы экономикалық, қатынастарды ырықтандыру ең алдымен елдің сыртқы саудасында шектемелерді жоюымен көрінеді. Біздің ойымызша оның үрдісі жергілікті, отандық өндірушілердің шетел тауарларымен бәсекелестік қабілетін қолдаудың кең тарамды шаралар жүйесін қалыптастырумен қатар жүргізілуі тиіс. Өйткені ұлттық капиталдың қорлануының алғашқы кезеңіндегі Қазақстандық өндірушілер үшін қаржылық қуаттылығы мол, технологиялық озықтығы әйгілі, бизнестік тәжірибиесі қомақты шетел өндірушілермен тең дәрежелі бәсекелесу мүмкіндігі екі талай болады. Бұл жағдай елдің сыртқы саудасын ырықтандыру мен сыртқы экономикалық қашықтық дәрежесі арасында тікелей өзара байланыстылығы барын көрсетеді.
Қазақстан Республикасы сыртқы сауда саясатын жүзеге асыруда мемлекеттің орнына айрықша мән беріледі. Оның ұлттық экономикалық мүдделерге сай келуі мен халықаралық аренада бәсекелестік қабілетті жоғарлатуға үлкен ықпал ету мүмкіндігімен көрінеді. Сондықтан кез - келген елдің сыртқы сауда саясаты шетел тауарларының келуін реттеу және ел мүдделеріне сәйкес келетін халықаралық еңбек бөлінісіндегі орнына әсер ету сияқты мақсаттарды көздейді. Осы мақсаттарды орындау барысында халықаралық сауда ағымдарының елдің экономикалық қауіпсіздігіне әсер ету мәселесі ерекше мәнге ие болатындығын Қазақстан Республикасының қызметкерлері жақсы біледі.
Біріншіден халықаралық сауда қатынастарында әрбір ел өз мүдделерін жүзеге асыруға тырысатындықтан, әлемдік нарықта мемлекеттер шиеленісті мүдделер қақтығысы негізінде бәсекелеседі. Екіншіден ғаламдану үрдісінін белен алуы, сыртқы экономикалық катынастардың ырықтандырылу бағытының басым болуы, шаруашылық байланыстардың интерұлттандырылуы ел алдына туындайтын сыртқы қауіп - қатерлерден қорғану шараларын халықаралық келісімдерге сәйкестендіре жасақтауды қажет етеді.
Осы «Қазақстан Республикасының сыртқы сауда саясаты» атты курстық жұмысты жазу барысында, оның бөлімдерін толықтай қарастырылып, негізгі үш бөлімге бөлінді. Яғни сыртқы сауда саясаты, мәні, негізгі түрлері және оны жүзеге асыру құралдарын нақты көрсетіп және Қазақстан Республикасының кедендік тарифтерінен нақты цифырларын келтіріп ,Қазақстан Республикасының сыртқы сауда саясатындағы әріптестік қатынастырына тереңірек мән беріп, Қазақстан Республикасының «Дүниежүзілік Сауда Ұйымына» енуге жасап жатқан әрекеттеріне тереңірек тоқталынады .

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Байтілесұлы, Н. Сыртқы сауда айналымы қандай болады?: [Сараптама]// Егемен Қазақстан.- 2005.- 15 маусым.-1-3 б.
2. Ви, Александр. Трансұлттық компаниялар-Қазақстанның
сыртқы сауда саласындағы ынтымақтастығының негізгі ретінде
[Мәтін]: [Тұжырым]// Заң.- 2006.- №2.- 30-33 б.
3. Елорданың әлеуметтік-экономикалық дамуы [Мәтін]: [Әкімдікте]//
Астана хабары.- 2005.- 2 тамыз.-1 б.
4. Қазақстан экономикасының нақты секторындағы баға [Мәтін]: Статистикалық анықтамалық / Жауапты ред.: Н.Кривко, Л. Горовых ; ауд. К. Н. Омарбекова ; ред. Қ.Әбдиев.- Алматы, 2003.- 218 б.
5. Мадуан, Сейітқали. Қазақтардың Орта Азиямен сауда байланыстары (XVIII-XIX ғ.біріші жартысы) [Мәтін]:[Ғылыми зерттеулер мен деректер]// Қазақ тарихы.-2006.- № 6.- 26-29 б.
6. Молдабаев, С. Д. Қазақстан Республикасының сыртқы экономикалық қауіпсіздігіндегі кедендік тарифтердің орны [Мәтін]: [Общетеоретические вопросы рыночной экономики]// ҚазҰУ-нің хабаршысы. Экономика сериясы. Вестник КазНУ. Серия экономическая.- 2006.- № 2.- 7-10 б.
7. Шамишева, Н. Қ. Кәсіпорынның сыртқы сауда қызметін
мемлекеттік реттеуде қолданылатын құралдар [Мәтін]:
Молодой ученый// Банки Казахстана.- 2006.- № 11.- 30-33 б.
8. Шүкіров, Асқар. Кеден беделі неден? [Мәтін]:
[Тәуелсіздік талаптары] / Шайынғазы, Сейфолла// Егемен
Қазақстан.- 2006.- 22 желтоқсан.- 3 б.

Пән: Халықаралық қатынастар
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 36 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы білім және ғылым министірлігі

“Экономика және бизнес ” факультеті

“_________________________” кафедрасы

КУРСТЫҚ
ЖҰМЫС

_____________________

Тақырыбы: “ Қазақстан Республикасындағы сыртқы сауданың ролі

Тексерген:____________________
Орындаған:.___________________

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Қазақстан Республикасындағы сыртқы сауда саясаты

1.1Сыртқы сауда саясаты: мәні, негізгі түрлері және оны жүзеге асыру
құралдары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2Қазақстан Республикасының сыртқы саудасындағы кедендік тарифтердің

орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12

2. Қазақстан Республикасының әлем елдерімен ынтымақтастық пен
ықпалдастықтың жаңа көкжиктері.
2.1 Қазақстан экспортының әлемдік рынокта алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2.2Қазақстан Республикасының сыртқа саудасындағы әлем елдерімен
әріптестігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2.3Трансұлттық компаниялар-Қазақстанның сыртқы сауда саласындағы
ынтымақтастығының
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 26

3.Қазақстан Республикасының Дүниежүзілік Сауда ұйымына (ДСҰ) кіруге
әзірлігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 33

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36

Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...37

Кіріспе:

Алдымен жұмысымның кіріспелі бөлігіне шолу жасағаным, өзім жазған
ісіме дұрыс көңіл аударатын шығар деп ойлаймын. Қай елдің болмасын
экономикасының дамуын айқындайтын негізгі көрсеткіштердің бірі — ол сыртқы
сауда саясаты. Осы тақырыпты таңдағанымның Қазақстан Республикасында
нарықтық экономика жағдайындағы сыртқа сауда саясатының ролі мен мәнін
талдап, тереңірек зерттеу .
Жаһандану жағдайында әлемдік экономиканың үрдістерінен сырт қалу
елдің экономикалық жағдайының, даму деңгейінің, технологиялық даму мен
ұлттық бәсекелестік қабілеттілігінің шегеріп қалуына әкелуі мүмкін.
Сондықтан сыртқы экономикалық қатынастардың ырықтандырылуы қазіргі заманның
талабы болуда. Қазақстан өз экономикалық даму бағдары да сыртқы
экономикалық іс-әрекетті ырықтандыруға, әлемнің жаңа технологияларын
жетістіктерін кеңінен пайдалануға бағытталған. Мемлекеттің сыртқы ашықтық
деңгейі жоғарлаған сайын сыртқы экономикалық факторлардың даму үрдісіне
әсері де күшейе түсіп, сыртқы экономикалық қауіпсіздік мәселесін
өзектендіре түседі.
Сыртқы экономикалық, қатынастарды ырықтандыру ең алдымен елдің сыртқы
саудасында шектемелерді жоюымен көрінеді. Біздің ойымызша оның үрдісі
жергілікті, отандық өндірушілердің шетел тауарларымен бәсекелестік
қабілетін қолдаудың кең тарамды шаралар жүйесін қалыптастырумен қатар
жүргізілуі тиіс. Өйткені ұлттық капиталдың қорлануының алғашқы кезеңіндегі
Қазақстандық өндірушілер үшін қаржылық қуаттылығы мол, технологиялық
озықтығы әйгілі, бизнестік тәжірибиесі қомақты шетел өндірушілермен тең
дәрежелі бәсекелесу мүмкіндігі екі талай болады. Бұл жағдай елдің сыртқы
саудасын ырықтандыру мен сыртқы экономикалық қашықтық дәрежесі арасында
тікелей өзара байланыстылығы барын көрсетеді.
Қазақстан Республикасы сыртқы сауда саясатын жүзеге асыруда
мемлекеттің орнына айрықша мән беріледі. Оның ұлттық экономикалық
мүдделерге сай келуі мен халықаралық аренада бәсекелестік қабілетті
жоғарлатуға үлкен ықпал ету мүмкіндігімен көрінеді. Сондықтан кез - келген
елдің сыртқы сауда саясаты шетел тауарларының келуін реттеу және ел
мүдделеріне сәйкес келетін халықаралық еңбек бөлінісіндегі орнына әсер ету
сияқты мақсаттарды көздейді. Осы мақсаттарды орындау барысында халықаралық
сауда ағымдарының елдің экономикалық қауіпсіздігіне әсер ету мәселесі
ерекше мәнге ие болатындығын Қазақстан Республикасының қызметкерлері жақсы
біледі.
Біріншіден халықаралық сауда қатынастарында әрбір ел өз мүдделерін
жүзеге асыруға тырысатындықтан, әлемдік нарықта мемлекеттер шиеленісті
мүдделер қақтығысы негізінде бәсекелеседі. Екіншіден ғаламдану үрдісінін
белен алуы, сыртқы экономикалық катынастардың ырықтандырылу бағытының басым
болуы, шаруашылық байланыстардың интерұлттандырылуы ел алдына туындайтын
сыртқы қауіп - қатерлерден қорғану шараларын халықаралық келісімдерге
сәйкестендіре жасақтауды қажет етеді.
Осы Қазақстан Республикасының сыртқы сауда саясаты атты курстық
жұмысты жазу барысында, оның бөлімдерін толықтай қарастырылып, негізгі үш
бөлімге бөлінді. Яғни сыртқы сауда саясаты, мәні, негізгі түрлері және оны
жүзеге асыру құралдарын нақты көрсетіп және Қазақстан Республикасының
кедендік тарифтерінен нақты цифырларын келтіріп ,Қазақстан Республикасының
сыртқы сауда саясатындағы әріптестік қатынастырына тереңірек мән беріп,
Қазақстан Республикасының Дүниежүзілік Сауда Ұйымына енуге жасап жатқан
әрекеттеріне тереңірек тоқталынады .

1.1Сыртқы сауда саясаты: мәні, негізгі түрлері және оны жүзеге асыру
құралдары.
Тұрақты даму проблемасы ғаламдық масштабта шешілді. Бұл мағынадағы
экономикалық саясат ұлттық деңгейдегі экономикалық мүдделері мен
құндылықтары бар объективті заңдылықтардың тоғысуымен анықталады. Соңғы он
жылдықтарда бұл кеңістікке экономикалық блоктардың ұжымдық мүдделері көптеп
шығуда. Дамыған мемлекеттер блогы немесе жекеленген мемлекеттер тарапынан
белгілі бір қарама-қайшы іс-әрекеттер орын алуы мүмкін.
Өйткені кез-келген ұлттық саясат олардың нақты экономикалық мүдделерін
қорғауы немесе оларға қысым көрсетуі мүмкін. Мұндай жағдайда мемлекеттердің
мүдделері арасындағы баланысқа, мәмілелерге немесе оларға қысым көрсетуі
мүмкін. Мұндай жағдайда мемлекеттердің мүдделері арасындағы баланысқа,
мәмілеге немесе өзара жеңілдік жасауға қол жеткізуге бағытталуы тиіс. Ол
сыртқы экономикалық саясаттың баламалы варианттар жиынтығымен, ең алдымен
қысым көрсету немесе қарама-қарсы шығу әрекеттерімен толығуы қажеттілігін
алдын-ала анықтайды.
Сауда-саясаты негізіне әлемдік кеңістіктегі мемлекеттердің өзара
қарым-қатынастар типі жатады. Олардың ішіндегі үш негізгі бағыттарды атап
өтуге болады: яғни Солтүстік-Оңтүстік, Оңтүстік-Солтүстік
Солтүстік-Оңтүстік жүйесінің сауда саясаты халықаралық еңбек
бөлінісінің тік моделін көрсетеді, мұнда дамушы елдер ресурстардың елеулі
түрлерін шетке шығарады да, техника, азық-түлік және ұзақ мерзімдік
пайдаланулардағы тауаралдары шеттен әкеледі.
Өзара қарым – қатынастардың мұндай моделін Оңтүстік-Солтүстік
жүйесіндегі экономикалардың өзара қарым қатынастарының мазмұндылығымен
салыстырғанда, алдыңғы модельде экономикалардың өзара толықтырылуы жоқ
екендігі анықталған.
Кез келген жағдайда Солтүстіктің немесе Оңтүстіктің саудасы жөнінде
сөз еткенде жүзеге асырылатын саясаттың екі түрі жөнінде айтуға болады:
-Сыртқы сауда саясаты жөнінде;
-Халықаралық сауда саясаты жөнінде:
Сыртқы сауда саясаты дегеніміз-мемлекеттің басқа елдермен жасайтын
сауда қатынастары мақсаты түрде әсер етуі;
Халықаралық сауда саясаты-ұжымдық жекеленген елдер тобының
монополияларының, қаржылық-сауда және басқа топтардың мүдделерінің
көрінісі.
Сауда саясатын жүзеге асырудың әлемдік тәжірибе 2 принципке
негізделген: еркін сауда және протекционизм.
Зерттеулер көрсеткендей, осы шараларды іске қгосуды
уақытшапараметірлері бойынша, барлық мемлекеттер өз реформаларын импорттық
саясатты басқарудың қатаң курсынан кейбіреулері оны толық ырықтандырудан
бастайды.
Мысалы Оңтүстік Корея, Бразилия және басқа елдер алғашқы кездері тек
қана экспорттық өндіріске арналған порттық тауарларды шеттен әкелуге
жағдалар жасады, ал экспорттық өндіріске қатысы жоқ тауарлардың импорты
шектеледі немесе оларға тфйым салады.
Осыған ұқсас әдістемені Тайвань қолданды. Ол жерде импортты алмастыру
саясаты жүргізілді. Тым аса диффренцияланған әдіс-айлалар Малазия
тәжірибесінде көрініс тапты, ондағы шектеулер белгілі бір өнімнің
экспортына, өндірістік фирманың немесе жалпы саланың сандық параметірлеріне
байланысты белгіленеді.
Сонымен бірге, сауда саясатының тиімділігі үшін импортты алмастыруды
жүзеге асыру жолын таңдау өте маңызды.
Осылайша, көптеген елдер экспортты өңдеу дәрежесін арттыру ісін
менсінбеді де, дамудың экстенсивті жолдарды таңдады, бұған қарағанда
Бразилия өз тауарлары терең өңдеуді арттыру жолы бойынша жүргізіп отырады.
Әлемдік нарықтық динамикалық, өзгермелі конъюнктурасы жағдайында
аргентиналық нұсқа эконоика дамуының тежегіші болды, ал Бразилияда даму
локамативті болып саналады, өйткені ол алғашында халық шаруашылығының
өндірістік кешенінің интенсивті емес, экстенсивті әдіспен дамуын көздеген
еді.
Осы айтылғандардан мынадай қорытынды шығады: яғни сауда саясаты
бірінші немесе екінші әдісті жүзеге асыру жағдайында да, әр алуан
экономикалық салдарды қамтамасыз етеді. Бірақ мынаны атап өту керек,
реформалардың басталған мерзіміне байланысты, экономиканың дамуы үшін
бөгеттердің ашылуы, халықаралық экономикалық ұйымдарға кіруі, аймақтық
принциптерді күшейту жағдайларында елдер үшін эконоикалық реттеу құралдарын
таңдау әр алуан, кейде шектеулі болады.
Мысалы, қазіргі кезде барлық социалистік мемлекеттер сыртқы сауда
ұйымына кіру жолында кедендік және басқа келісімдер шеңберінде қабылданған
міндеттемелердің қиындығымен кездеседі.
Әр түрлі елдердің сыртқы экономикалық саясатын зеттеу нәтижесінде
мыналар анықталған, яғни дамушы әлем, әлемдік шаруашылық байланыстардың
біртұтас кешенінің күрделі әлеміне – ұлттық экономикалардың тиімді түрде
кіруі сияқты оңтайлы нұсқаны прайдалану жолымен жүруі тиіс.
Осыған байланысты елдің экспорттық саясатында осы үшін қабылданатын
шаралар келесі іс-әрекеттерден тұрады:
-экспорттық салалардың дамуы үшін жағдайлар жасау немесе экспорттық
өндіріс салаларына бағыттау;
-кейбір салалардың дамуын бағалау және импорттық өндіріспен
бәсекелесу
үшін мүмкіндігі жоқ салаларды жабу бағдарламасын қабылдау;
-егер белгілі бір саланың келешекте әлемдік нарықта белгілі бір орынды
қамтамасыз ету мүмкіндігі болса, бірақ та қазіргі таңда осы мүмкіндіктерді
жүзеге асыру жағдайы болмағанда:
1) кедендік қорғау;
2)қаржылық және фискалдық ынталандыру;
3)қолайлы жағдайлар мен жеңілдіктердің басқа ұтымдылығы бар сыртқы
сауда саясатының адекваттығын қажет етеді
Экспорттық-импорттық саясаты жүзеге асыру кезінде әдістемелік жолдар
төмендегілерге қатысты мұқият таңдау тиіс: нақты тауарға; оны өндіруге
қалыптасқан жағдайға; ұлттық нарық, елдің экспорттық жеткізулері
құрылымында оның орнына; халықаралық еңбек бөлінісіндегі шағына.
Осы жағдайда белгілі бір таңдалған құрал протекционистік режимге, не
ырықтандыру режиміне қызмет көрсетеді.
Аталғандардың бірінші режимі өз тіршілігінде уақытша параметірлермен
шектелген және қол жеткен мақсат бойынша әлсірейді, не толығымен тыйым
салыну мүмкін. Бір мезетте экспорттық позициялардың даму локомотиві болып
табылатын салалар инвестициялық саясаттың басым объектісі болып табылады.
Осы кезде дамыған елдердің халықаралық экономикалық ұйымдары
тарапынан болатын протекционистік режимдер өзіне қатысты қарама-қайшы
күштерді сезінуі мүмкін. Өйткені, кез-келген дамушы мемлекет маңызды
тұтқалардың қысымын басынан өткерді, ал оған жауапты шаралар реті оларды
маневрлеу үшін жеткілікті варианттарды қолданады.
Әлемдік шаруашылық байланыстар интеграциясы тұжырымдамасын алға қою
өзара қарым-қатынастар векторының ақырындап өзгеруін қамтамасыз етеді.
Импорттық саясатты жүзеге асыру кезінде төмендегідей әдістеме
қолданылады: тауарлар өндірісіндегі ұлттық мүмкіндікті талдау; оның ұлттық
экономика құрылымында экспорттық позициядағы орнын анықтау; әлемдік нарық
тенденцияларын талдау.
Төлем баланысының тең болмауы, экспорт тиімділігінің төмендеуі
жағдайларында протекционитік режимді қамтамасыз ететін құралдардың кең
арсеналы қолданылады. Белгілі бір нақты мақсат пен қорғау дәрежесіне қол
жеткізген протекционистік режимнің бұл құралдары басқа шаралармен және
реттегіштерімен ауыстырылады. Мұндай мысал Латын Америкасында, Шығыс Азияда
кең танымал. Экономикалық дамуды көтеру қажеттілігін сезіну экономиканың
болашақ секторларын дамытудың ұзақ мерзімдік бағдарламасын қабылдауға
мемлекетті бағыттады. Құрылымдық қайта құру қажеттілігі бірқатар салалардың
өзгеруін қамтамасыз етті, бұл салаларда мемлекет тарапынан протекцинистік
қорғау жүргізілді.
Бірақ мұндай реттегіштерді қолдану саналы шектеулерде жүруі тиіс.
Көптеген мемлекеттер барлық тауарлар импортының ырықтандырылуын қамтамасыз
еткен жоқ, ол тек қана басым салалардың дұрыс дамуы үшін стратегиялық
маңызды тауарлар импортының ырықтандырылуын қамтамасыз етті.
Сонымен қатар, мынаны атап өту керек, яғни сауда саясатында
қолданылатын шаралар мен реттегіштер синхронды түрде инвецтициялық,
кедендік, валюталық және басқа да саясаттардың реттегіштерін іске қосуы
тиіс.
Атап айтқанда, кедендік саясаттың болашағы зор, бірақ өз дамуында
белгілі бір күшті жинақталмаған салаларға ғана бағытталуы мүмкін. Өйткені,
елдің экспорттық табысының құрамдас бөлігі болып табылатын салалар, еркін
сауда режимі салдарынан жедел түрде күйреуге бейім болып келеді.
Инвестициялық саясаттың құралдары даму локомотиві болып қызмет ете алатын
салалардың дамуына бағытталуы мүмкін.
Сонымен бірге, сыртқы сауданы реттеу шараларына, арсеналына төмендегі
құралдар кіретіндігін атап өту керек. Оларды 8 топқа кіруге болады.

Реттеу шаралары
Тарифтік Қаржылық шаралар
-импорттық кедендік тарифтер -валюталық операцияларды жүргізу
ережелері
Паратарифтік: Автоматтық лицензиялау:
-баж салықтары; -тауарларды шеттен әкелу мен шетке
-импорттық тауарларды енгізу шығаруға арналған құжаттар;
кезінде алынатын төлемдер;
-кедендік жиындар;
-ішкі салықтар;
-мақсатты жиындар.
Бағаларды бақылау шаралары: Мемлекекттік монополиялар
-демпингке қарсы; -экспорт пен импортқа монополиялар
-компенсациялар;
-импорттық жиындар
Сомдық реттеу: Техникалық шаралар:
-квоталар -стандарттар;
-сапа нормасы;
-қауіпсіздік нормасы

Саудадағы негізгі ережелер сыртқы сауда ұйымының жерлерімен реттеледі.
Осы ұйымның ережелеріне сәйкес сыртқы сауданы реттеу үшін негізгі құрал
кедендік тариф қолданылады. Сыртқы сауда ұйымының мүшесі болып табылмайтын
мемлекеттер мүшелеріктің қамтамасыз ететін артықшылықтарын қолдана алмайды.
Бұл жағдайларда сауданы реттеудің негізі болып екі жақты сауда
келіссөздері мен келісімдері табылады. Оған өте қолайлы жағдайлар жасау
қажет.
Ұлттық жүйедегі саудада қолданылатын ережелерде ізгіліктің болмауы
протекционистік шаралармен анықтап көптеген кедергілерді туындатады. Сыртқы
сауданы реттеу Кедендік ынтымақтастық Кеңесі мыңызды рөл атқарады.
Кеңес бірыңғай ережелерді белгілейтін тұжырымдамаларды жасайды.
Дамыған елдердің халықаралық саудасы негізінен сыртқы сауда ұйымының
мұшелері болып табылады. Олар реттеудің төмендегідей тәсілін қолданады.
Елдераралық өзгешеліктеріне қарамастан, кедендік тариф құрылымына
мыналар кіреді:
-автономдық мөлшерлемелер; бұл мөлшерлемелер елге өте қолайлы жағдайлар
режимі ұсынылмаған кездерде ғана қолданылады;
ҚЖР мөлшерлемелері;
-дамушы елдердің тауарларына қатысты қолданылатын артықшылығы бар
мөлшерлемелер.
Сыртқы сауда ұйымына мүше елдер, сыртқы сауданы реттеу тәжірибесінде
шектеуші шаралар блогын қолданады, олар төмендегі ретпен жіктеледі.
-экономикалық мазмұндағы әкімшілік шаралар (тауар тапшылығы, төлем
баланысының теңсіздігі, өнеркәсіптік саясатқа зияны), сонымен бірге
экономикалық емес сипаттағы шаралар;
-субъектілердің өзара келісімдері бойынша экспортты өз еркімен шектеу;
-әділетсіз бәсекеге қарсы шектеулер немесе шаралар;
-қоршаған ортаны қорғау, ұлттық қауіпсіздік сақтау мақсатында
енгізілетін шектеулер.
Мемлекеттің сыртқы сауда саясатының басты реттеу құралдарын әсер ету
әдістері бойынша негізгі екі топқа бөлуге болады. Оған импорт пен экспортты
шектеу мен жергілікті өндірушілерді қолдауға бағытталған шаралар жатады.
Бірінші топқа тарифтер мен бейтарифтік құралдар, ал екіншісіне отандық
кәсіпкерлерді қолдауға бағытталған үкіметтің арнайы ұйымдық және
экономикалық шаралары кіреді. Сыртқы экономикалық қатынастарда көзге
көрнекті, қысқа мерзімді және стратегиялы мақсаттарға бағытталу мүмкіндігі
жоғары кеден баж салықтары болып табылады.

1.2Қазақстан Республикасының сыртқы саудасындағы кедендік тарифтердің
орны.
Кедендік тариф - ұлттық сауда саясатының принциптері мен басым-
дылықтары және елдің негізгі сауда әріптестерімен сауда-саяси
келіссөздерінің нәтижелерінде жүзеге асырылатын едәуір күрделі жүйе. Кеден
тарифі өте қомақты құжат болып табылады және әрбір тауарды сырттан әкелу
тәртібі туралы нақты ақпаратты қамтиды. Сонымен бірге, тарифтің жалпыланған
сипаттамаларын алу мәселесі жиі туындайды. Бұл түрлі мемлекеттердің сауда
режимдерін салыстыру үшін, уақыт өте келе елдің сауда режимінің жалпы
өзгеру тенденцияларын талдау, тарифтік құралдардың көмегімен елдің ішкі
нарығының қорғалу дәрежесін анықтау үшін қажет болады, ал бұл ішкі нарықтың
жабықтығы немесе ашықтығы дәрежесінің маңызды көрсеткіші болып табылады.
Қазақстан Республикасының кедендік баж салықтары мен тарифтері
еліміздің интеграциялық құрылымдарда қатысу мен ДСҰ кіру келіссөздері
әсерінде жасақталуда. Халықаралық келісімдерге негізделіп, кедендік баж
салықтары әлемнің көптеген елдерінде қолданылатын Тауарларды кодтау мен
суреттеудің (описание) үйлесімді жүйесін қолданылады. Еуроазиялық
экономикалық қауымдастық (ЕурАзЭҚ) шеңберінде мемлекеттер өз баж салықтарын
үйлестіру мақсатында бірегей тауарлы номенклатураны қолдану туралы
келісімге қол қойған. Соған сәйкес 2004 жылы 14 наурыздың № 310 ҚР
үкіметтің қаулысында ЕурАзЭҚ сыртқы экономикалық қатынастарының тауарлы
номенклатурасының (СЭҚ ТН) 10 сандық жүйесіне өту туралы өзгертулер
енгізіліп, сыртқы сауданы реттеуде қолданысқа енгізілді.
Аталған Тауарлы номенклатура құрылымы бойынша 21 бөлімнен және 97
тауарлы топтардан, 4 санды 1243 тауарлы позициялар мен тауарлардың
жіктеліміне байланысты субпозициялардан тұрады. Қазіргі кездегі ЕурАзЭК,
СЭҚ ТН позицияларының жалпы саны (СЭҚ ТН негізі ретінде саналатын Ресей
Федерациясының 12. 03. 2005ж. мысалында) 14282 және қолданылатын тауарлы
номенклатура импортталатын тауарлардың жоғары дәрежелі жіктелімін жүзеге
асыру мүмкіндігін көрсетеді.
Тауар позицияларының саны - тарифтің маңызды көрсеткіші, ол жеке
тауарларға қатысты импорт қаншалықты жіктеліп реттелетіндігін көрсетеді.
Тарифтің мөлшерлемелерінің тауарлық жіктелімі бойынша мүмкіндіктер мен
тарифтік құралдардың көмегімен импортқа іріктеле ықпал ету мүмкіндіктері
тауар позицияларының санына тәуелді болады. Тауар номенклатурасының даму
дәрежесі елдегі сыртқы сауда реттелімі жүйесінің дамуының жанама көрсеткіші
болып табылады. Осы жағдайда ЕурАзЭҚ шеңберінде бірегей тауарлы
номенклатураны пайдаланғанына қарамастан, Қазақстан Республикасы Ресей
Федерациясына қарағанда тарифтік жіктелімі төмен жөне тарифтік
"эскалацияны" пайдалануы мардымсыз болуда.
Мысалда көрсетілген Ресей Федерациясының СЭҚ ТН жіктелімділігі жоғары
тауарлы топтарға 20 - көкөністердің, жемістердің, жаңғақтардың немесе
өсімдіктердің өзге бөліктерінің қайта өңделген өнімдері - 432, 29-
органикалық химиялық қосылыстар - 699, 84- ядролық реакторлар, қазандықтар,
жабдықтар және механикалық құрылғыштар - 5540, 85- электр машиналары және
жабдықтары, олардың бөліктері - 992, 90- оптикалық, фотографиялық,
кинемотографиялық, өлшеу, дәлдік, медициналық немесе хирургиялық аспаптар -
443 жатады.
Қазақстанда тарифтік және бейтарифтік реттеу 1996 жылдың 28 қарашада
№ 1389 Әкелінетін тауарларға кеден бажының ставкалары туралы Қазақстан
Республикасының Үкіметінің қаулысымен анықталады. Оны жүйелеу мен қолдану
Қазақстан Республикасының ДСҰ принциптері мен ережелеріне сәйкестендіру,
ЕурАзЭҚ қабылданған шешімдері мен басқадай халықаралық келісімдерге
негізделіп орындалады. Осы қаулыда ДСҰ ережелеріне сәйкес Қазақстан
Республикасының жеңілдік кестесін пайдаланатын 104 дамушы және 47 мейлінше
аз дамыған елдер тізбесі бекітіліп, олардан импортталатын тауарлар
орнатылған кеден баж салықтарының 75% төленетіндігі көрсетілген. Берілетін
преференциалды тәртіп (режим) тауарлы номенклатураның барлы-ғына емес, тек
қаулыда белгіленген 21 тауарлы топ пен 34 тауарлы позици-ялар бойынша
жүзеге асады. Сонымен қатар ТМД елдерінің арасында жасалған сауда туралы
екіжақты келісімдерге сәйкес белгіленген тауарлар импортынан кеден баж
салықтары алынбайды. Кедендік тарифтер мен баж салықтары сыртқы сауданы
реттеудің құралы болғандықтан, өндіруші елі белгіленбенген және
анықталмаған тауарларға қатысты орнатылған баж салықтар көлемінен екі есе
асатын баж қойылымдары қолданылады. Сонымен бірге қаулыда белгіленген баж
салықтарының қойылымдары ел экономикасының қажеттіліктеріне толық жауап
беруі үшін оның өзгертімі жылына бір рет және оған келесідей жағдайлар әсер
етеді:
* сыртқы сауда тиімді көрсеткіштерін ұстану;
* дүниежүзілік рыноктың конъюнктурасының өзгерісі;
* Қазақстан Республикасы бекіткен халықаралық келісімдердің күшіне енуі;
- жергілікті өндірушілердің кеден бажының қойылымдарын қайта қарау.
Тарифтік шараларды импортты шектеуде қолдануда адвадорлық. арнайы
құрама мөлшерлемелерді қолдану тәжірибесі елдің сыртқы сауда қатынастарын
реттеуде маңызды көрсеткіш болып табылады. Сыртқы сауданы реттеудің әлемдік
тәжірибе адвалорлық кеден баждарына толығымен көшуге бағыттылған, себебі
олар транспарентті, сыртқы сауда субъектілеріне түсінікті болып және жеңіл
реттеледі. Егер ел ДСҰ мүшесі болуға ниеттеніп жатса, адвадорлық баждарды
қолдану ауқымын ұлғайту осы ұйымның басты талабы болып табылады. Бірақ
арнайы және құрама баждарды қолдаудағы маңызды нәрсе - осы баждар
әдеттегідей, тарифтердің шекті мөлшерлемелерін қалыптастырады және ішкі
нарықтарды импорт экспансиясынан неғұрлым мықты қорғау мақсаттарында
пайдаланылады.Осындай мөлшерлемелерді өнеркәсібі дамыған елдерде де барынша
қолданылатындығын атап кетуімізге болады. Мысалы, АҚШ-та импорттық тарифтің
конвенциялық мөлшерлемелері жүйсінің шектерінде арнайы және құрама
баждардың саны 19 пайызға, ал ЕО елдерінде 14 пайызға жетеді. Қазақстанның
ЕурАзЭҚ СЭҚ ТН белгіленген тарифтік жүйесі тарифтің адвадорлық баждарына
негізделгендігін көрсетіп, оның жалпы саны төмендігі кестеде көрсетілгендей
96,3 % құрайды, осы жағдай Қазақстанның ДСҰ кіру бағытында тарифтік реттеу
халықаралық келіссөдер нәтижесіндегі шешімдерімен байланыстырылады. Бұл
жерде атап өте кететін бір жайт: - элемнің көптеген елдердің тарифтік
жүйелері бірте-бірге арнайы және құрама мөлшерлемелердің, санын қысқарту
бағытында дамуда.
Кестеден көріп отырғанымыздай , Қазақстандағы тарифтік реттеу жүйесінде
(төрт санды тауарлы позициялардағы) арнайы және құрама баж салықтарының,
үлесі 0-4 және 1%, 3% құрап, жалпы экономикалық салаларды қорғауда
таңдамалы сипатта орын алатындығы туралы қорытынды жасауға болады. Арнайы
баж салықтарына келетін болсақ, импорт шектеуде қолдану мүмкіндігі мол бұл
құрал тек жас алма мен алмұрт, сыра мен алкогольды ішімдікер бойынша төрт
санды 6 позицияда ғана белгіленген.
Қазақстан Республикасының кеден баж салықтары
қойылымының құрылымы. (2005 жыл).
Әкелінетін тауарларға белгіленген кеден Саны % үлесі
баж салықтар қойылымындағы төрт санды 1243 100
тауарлы позициялар
Адвадорлы баж салықтары 1198 96,3
Арнайы баж салықтары 6 0,4
Құрама баж салықтары 39 3,3
0 % деңгейіндегі баж салықтары 302 24,5
5-15 % деңгейіндегі баж салықтары 583 47,2
15-30 % деңгейіндегі баж салықтары 342 27,5
30 % және одан жоғары баж салықтары 10 0,8

* ЕурАзЭҚСЭҚТН жәнсҚР Үкіметінің 1996 жылғы 14 қаршадағы № 1389 қаулысы
негізінде есептелінген.

Адвадорлы баж салықтарының қолдану ауқымы Қазақстанның сыртқы
экономикалық қатынастарын ырықтандырумен байланыстырылады. Жалпы кеден баж
салықтарының пайыздық құрылымын қарастырсақ оның ұлттық экономиканың
салаларын қорғаудан, фискалды және ырықтандырылу тенден-циясының мәні басым
екенін көреміз. Зерделеу мақсатында құрама баж салықтарының пайыздық
қойылымы ғана алынды. Біздің ойымызша жалпы көлемдегі 3,3 % алып отырғаны,
қарастыратын мәселенің шынайы жағдайына үлкен әсерін бермес. Ел
экономикасына қажетті тауарларды импорттау барысында тауар
номенклатурасында 24,5 % нольдік қойылым бойынша өтсе, 75% таман көлемі 5.
10, 20% қойылыммен өтеледі. Сонымен бірге, соңғы бес жылдың ішінде
еліміздің үкіметі кедендік-тарифтік саясатты өзгерту жөніндегі бірқатар
шараларды қабылдап, 40 және 50 пайыздық баждар күшін жойды, ал 100 пайыздық
кеден баждарының құрама мөлшерлемелері спирттің екі түріне ғана сақталды.
Қазіргі кезде Қазақстанда 30 және одан жоғары бойынша қойылым бойынша 10
тауарлы позиция белгіленген.
Осы құрылым негізінде Қазақстанның тарифтік саясаты қазіргі кезде ел
экономисының салаларын қорғау функциясын толық атқармай отырғанын көріп
отырмыз.

Қазақстанның сыртқы сауда айналымы кеден статистикасының деректері
бойынша, ұйымдаспаған сауда есебінсіз, 2005 жылдың каңтар-мамырында 17445,9
млн. АҚШ долларын кұрады және өткен жылмен салыстырғанда 51% пайызға өсті.
Соның ішінде экспорт — 10907.6 млн. АҚШ долларын құрап, 54,9%-ға өсті,
импорт — 6538,3 млн. АҚШ доллары болып, 45 пайызға өсті. Экспорттың биылғы
бес айдағы тауарлық кұрамына қарасақ, минералды өнімдер үлесіне 74,4 пайыз,
асыл емес металдар және олардан жасалған бұйымдар үлесіне — 15,9 пайыздан
келеді.
Қазақстан өнімдерінің негізгі сатып алушылары Швейцария (17,7%),
Италия (13,5%), Ресей Федерациясы (12,4%), Франция (9,8%), Қытай (9,7%),
Нидерланды (3,2%), Израиль (2,7%), Ира. (2,5%), Польша (2.2%), АҚШ пен Иега
ния (1,9%-дан), Виргин аралдары (1,8% Кипр (1,7%), Ирландия (1,6%) болып
табылады. Экспорттың жалпы көлемі ТМД елдеріндегі үлесі 16.5 пайыз кұрады
(2004 жылы 23%).
Импорттың жалпы көлемінің 43 пайызы ТМД елдерінің үлесіне тиді (өткен
жылы 49,6%). Импорт өнімдерінің негізі жеткізушілері Ресей Федера-циясы
(импорттың, жалпы көлемінің-34,7% Германия (10,8%), АҚШ (7,9%), Қытай
(6,3%), Украина (4,8%), Италия (3,7%) Жапония (3,4%), Ұлыбритания (2,8%)
Түркия (2%), Корей республикасы мен Швеция (1,9%-дан), Франция (1,7%),
Өзбекстан (1,5%) болып табылады.
2.1 Қазақстан экспортының әлемдік рынокта алатын орны
Қай елдің болмасын экономикасының дамуын айқындайтын негізгі
көрсеткіштердің бірі — ол сыртқы сауда. 2004 жылы Қазақстанның сыртқы
сауда айналымы кеден статистикасының ұйымдаспаған сауда есебінсіз деректері
бойынша 32877,5 млн. АҚШ долларын құрап, 2003 жылмен салыстырғанда 54
пайызға өсті, соның ішінде экспорт — 20096,2 млн. АҚШ долларын кұрап, 56
пайызға, импорт — 12781,3 млн. АҚШ долларын құрап, 52 пайызға өсті. Бұл
көрсеткіштер бұрынғы жылдардағыдан әлдеқайда жоғары. Мәселен, 2003 жылғы
сыртқы сауда айналымы 21335,4 млн. АҚШ долларын кұрап, 2002 жылмен
салыстырғанда 31,3 пайызға өскенді.
Сыртқы сауда айналымының 2004 жылы осындай дәрежеде өсуінің нақты
себептері кандай? Ол үшін, ең алдымен, экспорттың, кұрамына және негізгі
тауарлар тобының заттай және құндай көлемдерінің өсуіне талдау жасау қажет.
Осындай талдаудың. нәтижесін 1-кестеден көруге болады.
Қазақстан экспортының көлемі негізінен әлемдік рынокта 2004 жылы мұнай
мен металға бағаның аса жоғары болғаны есебінен өскені осы кестеден айқын
көрініп тұр. Мәселен, темір кенінің 1 тоннасынын бағасы 2003 жылға 17,4
доллардан 2004 жылы 37,8 долларға дейін өскен. Сондықтан экспортқа
шығарылған осы тауардың заттай көлемі тек 11,5 пайызға ғана өскен кезде,
оның құндай көлемі 2,4 есеге дейін өскен. Мұнай мен газ конденсатының
көлемі заттай күйінде 18,4 пайызға өссе, кұны бойынша 1,6 есеге дейін,
ферроқорытпа да тиісінше — 7,9 пайызға және 1,8 есе-ге, тазартылған мыс —
3,7 пайызға және 1,6 есеге өскен.
Төменде кестеде берілген 11 өнімнің жалпы сомасы бүкіл экспорттың 2003
жылы 83,4 пайызын, 2004 жылы 83,6 пайызын құрап отыр, ал мұнай мен газ
конденсаты, тиісінше — 54,2 және 56,8 пайызын, мұнай мен газ коденсаты,
феррокорытпа, кара металдың жайма илегі және тазартылған мыс (төрт өнім),
тиісінше — 69,7 және 71,2 пайызын кұрап отыр.
Сөйтіп, қысқаша, қорыта айтсақ, Қазақстанның экспортының негізін құрайтын
санаулы ғана шикізат күйіндегі тауарлардың экспортқа шығарылған көлемі онша
көбеймеген, бірақта оларға (әсіресе мұнай мен металдарға) деген әлем
рыногындағы бағаның тым жоғары өсуіне байланысты экспорт көлемі елімізде 56
пайызға өсті. Мұндай өсімді тұрақты, баянды өсім деуге келмейді Екінші
айтар қорытынды, экспорттың шикізаттық сипаты 2004 жылы одан әрі өсе түсті,
оның үлесі 95 пайыз. Осы саннан бәрі түсінікті болса керек.
2004 жылы Қазақстан өнімдерінің негізгі сатып алушылары Швейцария
(18,7%), Ресей Федерациясы (14,1%), Кытай (9,8%), Франция (7,3%), Виргин
аралдары (3,8%), Иран (3,5%), Нидерландия (2,3%), Израиль мен Португалия
(1,6%-дан), Әзербайжан, Испания, АҚШ пен Украина (1,4%-дан) болды. 2002
және 2003 жылдары бірінші орында Бермуд аралдары, екінші орында Ресей
Федерациясы тұратын. Экспорттың жалпы көлеміндегі ТМД елдерінің үлесі 20,4%-
ды құрады (2003 жылы - 23,1%).
1-кесте.
2003 ж. 2004 ж. 2003 ж-ғ
саны құны млн долл.
2003ж. 2004 ж. 2003 ж.2004 ж. 2003 ж.2004ж.
Барлық 38637,847742,9 100,0 100,0 168,7 226,4
экспорт 7774,1 15171,6 20,1 31,8 160,2 212,8
Швейцария 4673,5 9575,4 12,1 20,0 163,4 244,6
Италия 1299,3 5520,1 3,4 11,6 193,6 264,2
Франция 3925,7 3979,5 10,2 8,3 146,0 191,8
Вигрии 1780,8 2382,5 4,6 5,0 171,4 206,2
аралдары 317,3 1245,6 0,8 2,6 174,9 257,1
Қытай 863,5 1787,8 2,2 3,7 151,0 206,1
Израиль 270,0 1219,0 0,7 2,5 198,1 261,3
Иран
Португалия

Кестеде көрсетілген 8 елдің үлесіне 2004 жылы экспорт жасалған шикі
мұнайдың 85,6 пайызы келеді, соның ішінде, әсіресе, екі елдің: Швейцария
мен Италияның үлесіне 51,8 пайызы келеді. Оффшорлық аймақ болып саналатын
Виргин аралдарының үлесіне 8,3 пайыз келеді. Ал өткен жылы оффшорлық
аймаққа жататын Бермуд аралдарына 11,0 млн. тонна мұнай экспортқа
шығарылып, ол аралдардың үлесі 28,5 пайызды құрағанды. Сол жылы Виргин
аралдарында 3,9 млн. тонна мұнай сатылып, оның үлесі 10,1 пайызды
құрағанды, сонда осы аталған екі аралдың үлесіне мұнай экспортының 38, 6
пайызы келгенді. Оффшорлық аймақтың үлесі азайғанмен әлі де олар қатардан
қалар емес. Сатылған мұнайдың 1 тоннасының бағасына келсек, 2004 жылы
негізгі мұнай сатып алушы елдердің арасындағы баға айырмашылығы үлкен емес,
Виргин аралдарындағы 191,8 доллардан Франциядағы 264,2 долларға дейін
немесе олардың айырмашылығы 37,7 пайыз. Ал 2003 жылы ең жоғарғы баға Бермуд
аралдарында 199,1 доллар, ең теменгі баға Украинада 115,9 доллар
болғанды немесе негізгі мұнай сатып алушы елдер арасындағы баға
айырмашылығы 71,8 ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.