Кіші мектеп жасындағы балалардың сабақтан тыс уақытта бейнелі есін дамыту
КІРІСПЕ
1.тарау. Кіші мектеп жасындағы балалардың сабақтан тыс уақытта бейнелі есін дамыту мәселелерін теориялық зерттеу
1.1. Кіші мектеп жасындағы балалардың бейнелі есі туралы ұғымның
мәні
1.2. Кіші мектеп жасындағы балалардың есте сақтауының
психологиялық ерекшеліктері
1.3. Кіші мектеп жасындағы балалардың бейнелі есін
дамытуды психологиялық негіздеудің қажеттілігі
2.тарау. Кіші мектеп жасындағы балалардың сабақтан тыс уақытта бейнелі есін дамыту мәселелерін эксперименталды зерттеу
2.1. Эксперименттің мазмұны, бейнелі есті қолдану арқылы есте сақтаудың техникасы мен классикалық тәсілдері
2.2. Эксперимент нәтижелерін талдау және өңдеу
2.3. Бейнелі есті дамыту бойынша сабақты тыс жұмыстарды жүргізудің әдістемесі
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША
1.тарау. Кіші мектеп жасындағы балалардың сабақтан тыс уақытта бейнелі есін дамыту мәселелерін теориялық зерттеу
1.1. Кіші мектеп жасындағы балалардың бейнелі есі туралы ұғымның
мәні
1.2. Кіші мектеп жасындағы балалардың есте сақтауының
психологиялық ерекшеліктері
1.3. Кіші мектеп жасындағы балалардың бейнелі есін
дамытуды психологиялық негіздеудің қажеттілігі
2.тарау. Кіші мектеп жасындағы балалардың сабақтан тыс уақытта бейнелі есін дамыту мәселелерін эксперименталды зерттеу
2.1. Эксперименттің мазмұны, бейнелі есті қолдану арқылы есте сақтаудың техникасы мен классикалық тәсілдері
2.2. Эксперимент нәтижелерін талдау және өңдеу
2.3. Бейнелі есті дамыту бойынша сабақты тыс жұмыстарды жүргізудің әдістемесі
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША
Біздің қоғамдағы адамдардың өмір сүру салтының өзгеруі, өскелең жас ұрпаққа білім беру және тәрбиелеу ісінде түпкілікті өзгерістерді талап етеді. Қазіргі кезде, оқу орындарының маңызды кемшілігі ретінде, оқушылардың білімді кеңейту және алуға арналған өзіндік мүмкіндіктерін қолдану шеберлігінің болмауы алынады.
Оқытудың негізінде танымдық процестердің даму деңгейі алынады: қабылдау, қиял, ес, ойлау, зейін, сөйлеу. Ес - оқыту мен дамудың негізінде болатын, маңызды танымдық функция болып саналады. Ес - танымдық процесс ретінде, жеке тұлғаның тұтастығы мен дамуын қамтамасыз етеді.
Естің барлық түрлері – моторлы, эмоционалды, бейнелі, сөздік-логикалық болып бөлінеді, бұл жұмыста ерекше орын бейнелі еске беріледі. Күшті бейнелік феноменалды есте сақтау негізінде болады. Миллиондаған жылдар бойы адамдар жабайы табиғат жағдайында өмір сүріп келді. Оның сигналды жүйесінің күйінен: көруден, естуден, сезінуден, дәм сезуден, сипаудан - өмірдің өзі тәуелді болды. Үнемі дайындық және қауіпті ситуация жағдайын сезіну, өзінше ойлауды, реакцияны, зейінді, есте сақтауды ұйымдастырды. Бұл адамның жылдар бойы жинақтаған тәжірибесінің қоры болып саналды. Қажет емес нәрсе жылдам және ізсіз жоғалды. Ақпаратты есте сақтау, қайта жаңғыртудың ең үздік формасы қарапайым, әдеттегідей, үнемді өңделді. Анық, ашық, сөзбен емес, бейнелермен көрінетін ес түрі қалыптаса бастады.
Сөздік-логикалық есте сақтауы бар адам, айналдырылған шеңберге түседі. Есте сақтауды жақсарту үшін, үнемі арнайы оқу және жаттығу керек, ал оқу үшін – есте сақтау қажет.
Оқытудың негізінде танымдық процестердің даму деңгейі алынады: қабылдау, қиял, ес, ойлау, зейін, сөйлеу. Ес - оқыту мен дамудың негізінде болатын, маңызды танымдық функция болып саналады. Ес - танымдық процесс ретінде, жеке тұлғаның тұтастығы мен дамуын қамтамасыз етеді.
Естің барлық түрлері – моторлы, эмоционалды, бейнелі, сөздік-логикалық болып бөлінеді, бұл жұмыста ерекше орын бейнелі еске беріледі. Күшті бейнелік феноменалды есте сақтау негізінде болады. Миллиондаған жылдар бойы адамдар жабайы табиғат жағдайында өмір сүріп келді. Оның сигналды жүйесінің күйінен: көруден, естуден, сезінуден, дәм сезуден, сипаудан - өмірдің өзі тәуелді болды. Үнемі дайындық және қауіпті ситуация жағдайын сезіну, өзінше ойлауды, реакцияны, зейінді, есте сақтауды ұйымдастырды. Бұл адамның жылдар бойы жинақтаған тәжірибесінің қоры болып саналды. Қажет емес нәрсе жылдам және ізсіз жоғалды. Ақпаратты есте сақтау, қайта жаңғыртудың ең үздік формасы қарапайым, әдеттегідей, үнемді өңделді. Анық, ашық, сөзбен емес, бейнелермен көрінетін ес түрі қалыптаса бастады.
Сөздік-логикалық есте сақтауы бар адам, айналдырылған шеңберге түседі. Есте сақтауды жақсарту үшін, үнемі арнайы оқу және жаттығу керек, ал оқу үшін – есте сақтау қажет.
1. Актуальные проблемы возрастной и педагогической психологии /Под общ. ред. Ф.И. Иващенко, Я.Л. Коломинский. - Минск: Вышейш. шк., 1980. - 175с.
2. Ананьев Б.Г. Избранные психологические труды: В 2-х т./ Под ред. А.А. Бодалева, Б.Ф. Ломова. - М: Педагогика, 1982. - 285с.
3. Бергсон А. Материя и память. - Ростов Н/Д: Изд-во Рост. Ун-та, 1982. - 224с.
4. Белявский И.Г., Шкуратов В.А. Проблемы исторической психологии. - Ростов Н.Д.: Изд-во Рост. Ун-та, 1982. - 235с.
5. Блонский П.П. Избранные педагогические и психологические сочинения. Том 2. / Под ред. А.В.Петровского. - М: Педагогика, 1979. - 400с.
6. Блонский П.П. Избранные психологические произведения. - М: Педагогика, 1979. - 375с.
7. Возрастные возможности усвоения знаний (младшие классы). Под ред. Д.Б. Эльконина и др. М, 1962.
8. Возрастная и педагогическая психология: учебное пособие. / Под ред. М.В. Гомдо и др. - М: Педагогика, 1982. - 295с.
9. Вопросы кибернетики: Сб. статей. - М. - Вып. 66. Проблемы измерения психических характеристик человека в познавательных процессах. / Под ред. Ю.М. Забродина. - 1980. - 173с.
10. Выготский Л.С. Собрание сочинений: в 6-ти т. - М: Педагогика, - т.4 Детская психология, 1984. - 432с.
11. Выготский Л.С. Собрание сочинений: в 6-ти т. - М: Педагогика, - т.1. Вопросы теории и истории психологии. - 1982. - 487с.
12. Выготский Л.С. Педагогическая психология / Под ред. В.В. Давыдова. - М: Педагогика, 1991. - 480с.
13. Гальперин П.Я. Введение в психологию. - М: МГУ, 1976. - 150с.
14. Игнатьев Е.И., Громов М.Д., Лукин Н.С., Психология, - М., 1965. - 300с.
15. Йейте Френсис. Искусство памяти. С.-Петербург: Университетская книга. 1997. - 481с.
16.Завалова Н.Д. и др. Образ в системе психической регуляции деятельности. - М: Наука, 1996. - 174с.
17. Запорожец А.В. Избранные психологические труды: в 2 т./ Под ред. В.В. Давыдова, В.П. Зинченко. - М: Педагогика, 1986. - т.1: Психическое развитие ребенка. - 1986. - 318с.
18. Короленко Ц.П. и Фролова Г.В. Чудо воображения. - Новосибирск: Наука, 1975. - 210с.
19. Коршунова Л.С. Воображение и его роль в познании. - М: МГУ, 1979. - 145с.
20. Краткий психологический словарь./Под ред. А.В.Петровского. - М: Политиздат, 1985. - 431с.
21. Кинцки Р. Память человека: Структуры и процессы. /Пер. с англ. Под ред. Е. Соколова. - М: Мир, 1978. - 319с.
22. Корсаков И.А. Корсакова Н.К. Наедине с памятью. - М: Знание, - 1984. - 80с.
23. Д. Лапп. Улучшаем память. М, - 1965. - 120с.
24.Лезер Ф.Тренировка памяти. /Перевод с немецкого, под ред. Н.К.Корсаковой. - М: Мир, 1979. - 166с.
25. Левитов Н.Д. Детская и педагогическая психология: Учебное пособие для пед. Институтов. 3-е изд., испр. и доп. - М: Просвещение, 1964. - 478с.
26. Леотьев А.Н. Избранные психологические произведения: в 2-х т./ Под ред. Давыдова и др. - М: Педагогика, 1983.
27. Лурия А.Р. Внимание и память. - М., 1975.
28. Лурия А.Р. Маленькая книга о большой памяти. (Ум мнемониста). - М: МГУ, 1986. - 88г.
29. Лурия А.Р. Нейропсихология памяти. - М: Педагогика. - 1976. - 191с.
30. Ляудис В.Я. Память в процессе развития. - М: МГУ, 1976. - 225с.
31. Немов Р.С. Психология. Учебник для студентов высших учебн. заведений. Кн.1. Общие основы психологии. - М: Просвещение, 1994.
32. Немов Р.С. Психология. Учебник для студентов высших учебн. заведений. Кн.3. Экспериментальная педагогическая психология и психодиагностика. - М: Просвещение, 1994.
33. Норман Д.А. Память и научение. /Пер с англ. Под ред. А.В. Симонова. - М: Мир, 1985. - 159с.
34. Педагогическая энциклопедия. Т.3. М., 1963.
35. Психологический словарь. /Под ред. Карпенко А.А. - М: Педагогика, 1991. - 780с.
36. Петровкий А.В. Психология. Т.2. М., 1977.
37. Роговин М.С. Проблемы теории памяти: (научно-метод. пособие для преподавателей вузов). - М: Высш. шк., 1977. - 183с.
38. Роговин М.С. Введение в психологию, М: Высш. шк. 1969.
39. Роговин М.С. Философские проблемы теории памяти. - М: Высш.шк. , 1966. - 168с.
40. Рогожин М.С. Проблемы теории памяти. - М., 1977.
41. Рамазан И.М. Я хочу. М., 1992. - 60с.
42. Розеб И.М. Что надо знать о памяти. - 3-е изд., доп. Минск: Нар. Асвета, 1982. - 128с.
43. Розов А.И. Память. - М: Знание, 1970. - 61с.
44. Смирнов А.А. Проблемы психологии памяти. - М: Просвещение, 1966. - 423с.
45. Смирнов А.А. Избранные психологические труды: в 2 т. - 2 т. - М., 1969.
46. Спирин А.Г. Сознание и самосознание. М., 1982.
47. Ткачева Т.А., Толмачев. Методы сбора, обработки и представления информации в педагогическом исследовании. Пособие для студентов и аспирантов. - Красноярск: Изд-во КГПИ., 1998. - 88с.
48. Теплов Л. Очерк о кибернетике. М: 1965. - 120с.
49. Фейнгерберг И.М. Память и обучение. Учебн. пособие. - М: ЦОЛИУВ, 1974. - 29с.
50. Хрестоматия по общей психологии: Психология памяти. / Под ред. Ю.Б. Гиппенрейтер, В.Я. Романова. - М: МГУ, 1979. - 272с.
2. Ананьев Б.Г. Избранные психологические труды: В 2-х т./ Под ред. А.А. Бодалева, Б.Ф. Ломова. - М: Педагогика, 1982. - 285с.
3. Бергсон А. Материя и память. - Ростов Н/Д: Изд-во Рост. Ун-та, 1982. - 224с.
4. Белявский И.Г., Шкуратов В.А. Проблемы исторической психологии. - Ростов Н.Д.: Изд-во Рост. Ун-та, 1982. - 235с.
5. Блонский П.П. Избранные педагогические и психологические сочинения. Том 2. / Под ред. А.В.Петровского. - М: Педагогика, 1979. - 400с.
6. Блонский П.П. Избранные психологические произведения. - М: Педагогика, 1979. - 375с.
7. Возрастные возможности усвоения знаний (младшие классы). Под ред. Д.Б. Эльконина и др. М, 1962.
8. Возрастная и педагогическая психология: учебное пособие. / Под ред. М.В. Гомдо и др. - М: Педагогика, 1982. - 295с.
9. Вопросы кибернетики: Сб. статей. - М. - Вып. 66. Проблемы измерения психических характеристик человека в познавательных процессах. / Под ред. Ю.М. Забродина. - 1980. - 173с.
10. Выготский Л.С. Собрание сочинений: в 6-ти т. - М: Педагогика, - т.4 Детская психология, 1984. - 432с.
11. Выготский Л.С. Собрание сочинений: в 6-ти т. - М: Педагогика, - т.1. Вопросы теории и истории психологии. - 1982. - 487с.
12. Выготский Л.С. Педагогическая психология / Под ред. В.В. Давыдова. - М: Педагогика, 1991. - 480с.
13. Гальперин П.Я. Введение в психологию. - М: МГУ, 1976. - 150с.
14. Игнатьев Е.И., Громов М.Д., Лукин Н.С., Психология, - М., 1965. - 300с.
15. Йейте Френсис. Искусство памяти. С.-Петербург: Университетская книга. 1997. - 481с.
16.Завалова Н.Д. и др. Образ в системе психической регуляции деятельности. - М: Наука, 1996. - 174с.
17. Запорожец А.В. Избранные психологические труды: в 2 т./ Под ред. В.В. Давыдова, В.П. Зинченко. - М: Педагогика, 1986. - т.1: Психическое развитие ребенка. - 1986. - 318с.
18. Короленко Ц.П. и Фролова Г.В. Чудо воображения. - Новосибирск: Наука, 1975. - 210с.
19. Коршунова Л.С. Воображение и его роль в познании. - М: МГУ, 1979. - 145с.
20. Краткий психологический словарь./Под ред. А.В.Петровского. - М: Политиздат, 1985. - 431с.
21. Кинцки Р. Память человека: Структуры и процессы. /Пер. с англ. Под ред. Е. Соколова. - М: Мир, 1978. - 319с.
22. Корсаков И.А. Корсакова Н.К. Наедине с памятью. - М: Знание, - 1984. - 80с.
23. Д. Лапп. Улучшаем память. М, - 1965. - 120с.
24.Лезер Ф.Тренировка памяти. /Перевод с немецкого, под ред. Н.К.Корсаковой. - М: Мир, 1979. - 166с.
25. Левитов Н.Д. Детская и педагогическая психология: Учебное пособие для пед. Институтов. 3-е изд., испр. и доп. - М: Просвещение, 1964. - 478с.
26. Леотьев А.Н. Избранные психологические произведения: в 2-х т./ Под ред. Давыдова и др. - М: Педагогика, 1983.
27. Лурия А.Р. Внимание и память. - М., 1975.
28. Лурия А.Р. Маленькая книга о большой памяти. (Ум мнемониста). - М: МГУ, 1986. - 88г.
29. Лурия А.Р. Нейропсихология памяти. - М: Педагогика. - 1976. - 191с.
30. Ляудис В.Я. Память в процессе развития. - М: МГУ, 1976. - 225с.
31. Немов Р.С. Психология. Учебник для студентов высших учебн. заведений. Кн.1. Общие основы психологии. - М: Просвещение, 1994.
32. Немов Р.С. Психология. Учебник для студентов высших учебн. заведений. Кн.3. Экспериментальная педагогическая психология и психодиагностика. - М: Просвещение, 1994.
33. Норман Д.А. Память и научение. /Пер с англ. Под ред. А.В. Симонова. - М: Мир, 1985. - 159с.
34. Педагогическая энциклопедия. Т.3. М., 1963.
35. Психологический словарь. /Под ред. Карпенко А.А. - М: Педагогика, 1991. - 780с.
36. Петровкий А.В. Психология. Т.2. М., 1977.
37. Роговин М.С. Проблемы теории памяти: (научно-метод. пособие для преподавателей вузов). - М: Высш. шк., 1977. - 183с.
38. Роговин М.С. Введение в психологию, М: Высш. шк. 1969.
39. Роговин М.С. Философские проблемы теории памяти. - М: Высш.шк. , 1966. - 168с.
40. Рогожин М.С. Проблемы теории памяти. - М., 1977.
41. Рамазан И.М. Я хочу. М., 1992. - 60с.
42. Розеб И.М. Что надо знать о памяти. - 3-е изд., доп. Минск: Нар. Асвета, 1982. - 128с.
43. Розов А.И. Память. - М: Знание, 1970. - 61с.
44. Смирнов А.А. Проблемы психологии памяти. - М: Просвещение, 1966. - 423с.
45. Смирнов А.А. Избранные психологические труды: в 2 т. - 2 т. - М., 1969.
46. Спирин А.Г. Сознание и самосознание. М., 1982.
47. Ткачева Т.А., Толмачев. Методы сбора, обработки и представления информации в педагогическом исследовании. Пособие для студентов и аспирантов. - Красноярск: Изд-во КГПИ., 1998. - 88с.
48. Теплов Л. Очерк о кибернетике. М: 1965. - 120с.
49. Фейнгерберг И.М. Память и обучение. Учебн. пособие. - М: ЦОЛИУВ, 1974. - 29с.
50. Хрестоматия по общей психологии: Психология памяти. / Под ред. Ю.Б. Гиппенрейтер, В.Я. Романова. - М: МГУ, 1979. - 272с.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университеті
Психология және әлеуметтік педагогика кафедрасы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
КІШІ МЕКТЕП ЖАСЫНДАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ САБАҚТАН ТЫС УАҚЫТТА БЕЙНЕЛІ ЕСІН ДАМЫТУ
050503 – психология және шет тілі мамандығы бойынша
Орындаған:
ППФ, психология және шет
тілі мамандығы, күндізгі
оқу бөлімінің 4-курс
студенті
Малжанова Толғанай.
Ғылыми жетекшілері:
Психолог.ғ. кандидаты,
доцент м.а. Абдрахманова Р.Б.
аға оқытушы Бейсембаева К.Д.
Психология және әлеуметтік
педагогика кафедрасының
меңгерушісі, психология
ғылымдарының докторы,
профессор Каримова Р.Б.
Алматы, 2008 жыл
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3- 6
1-тарау. Кіші мектеп жасындағы балалардың сабақтан тыс уақытта бейнелі есін дамыту мәселелерін теориялық зерттеу
1.1. Кіші мектеп жасындағы балалардың бейнелі есі туралы ұғымның
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7-16
1.2. Кіші мектеп жасындағы балалардың есте сақтауының
психологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17-24
1.3. Кіші мектеп жасындағы балалардың бейнелі есін
дамытуды психологиялық негіздеудің қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25-29
2-тарау. Кіші мектеп жасындағы балалардың сабақтан тыс уақытта бейнелі есін дамыту мәселелерін эксперименталды зерттеу
2.1. Эксперименттің мазмұны, бейнелі есті қолдану арқылы есте сақтаудың техникасы мен классикалық тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30-35
2.2. Эксперимент нәтижелерін талдау және өңдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36-39
2.3. Бейнелі есті дамыту бойынша сабақты тыс жұмыстарды жүргізудің әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40-48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49-50
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51-54
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55-65
КІРІСПЕ
Біздің қоғамдағы адамдардың өмір сүру салтының өзгеруі, өскелең жас ұрпаққа білім беру және тәрбиелеу ісінде түпкілікті өзгерістерді талап етеді. Қазіргі кезде, оқу орындарының маңызды кемшілігі ретінде, оқушылардың білімді кеңейту және алуға арналған өзіндік мүмкіндіктерін қолдану шеберлігінің болмауы алынады.
Оқытудың негізінде танымдық процестердің даму деңгейі алынады: қабылдау, қиял, ес, ойлау, зейін, сөйлеу. Ес - оқыту мен дамудың негізінде болатын, маңызды танымдық функция болып саналады. Ес - танымдық процесс ретінде, жеке тұлғаның тұтастығы мен дамуын қамтамасыз етеді.
Естің барлық түрлері – моторлы, эмоционалды, бейнелі, сөздік-логикалық болып бөлінеді, бұл жұмыста ерекше орын бейнелі еске беріледі. Күшті бейнелік феноменалды есте сақтау негізінде болады. Миллиондаған жылдар бойы адамдар жабайы табиғат жағдайында өмір сүріп келді. Оның сигналды жүйесінің күйінен: көруден, естуден, сезінуден, дәм сезуден, сипаудан - өмірдің өзі тәуелді болды. Үнемі дайындық және қауіпті ситуация жағдайын сезіну, өзінше ойлауды, реакцияны, зейінді, есте сақтауды ұйымдастырды. Бұл адамның жылдар бойы жинақтаған тәжірибесінің қоры болып саналды. Қажет емес нәрсе жылдам және ізсіз жоғалды. Ақпаратты есте сақтау, қайта жаңғыртудың ең үздік формасы қарапайым, әдеттегідей, үнемді өңделді. Анық, ашық, сөзбен емес, бейнелермен көрінетін ес түрі қалыптаса бастады.
Сөздік-логикалық есте сақтауы бар адам, айналдырылған шеңберге түседі. Есте сақтауды жақсарту үшін, үнемі арнайы оқу және жаттығу керек, ал оқу үшін – есте сақтау қажет. Сөздік-логикалық есте сақтаудағы барлық күш, мидың 3%-на түседі. 25 жасқа қарай, сөздік-логикалық есте сақтау қабылданған ақпаратпен толықтырылады, содан соң жаңа ақпаратты есте сақтау мүмкіндігі төмендейді. Сонымен бірге, есте сақтауға қажет емес ақпарат, қабілеттер жоғалады.
Бейнелі есте сақтаудың механизмі қарама-қарсы болады. Алдымен адам оқиғаларды, сандарды, әріптерді, сөздерді қабылдайды және оларды бейнелердің шектеусіз қорына жинақтайды.
Бейнелер формасында алынған ақпарат қанша уақыт болса да, сақталады, бұндай ақпарат жеңіл өшіріледі, ауыстырылады, жеңіл саналады және кез келген тілге аударылады. Бұндай есте сақтау тек мектепке дейінгі жастағы балаларда ғана сақталады. Адамның миы табиғатынан барлық нәрселерді есте сақтауға әдеттенген. Адам ақпаратты қабылдай отырып, мидың оң жарты шарында бейне-модельді құрады, ал сол жарты шарында – соған сәйкес сөзді құрайды. Бұндай тәсілмен қабылданған ақпарат, адамның қалауы болмай өшірілмейді. Есті бұлай ұйымдастыру табиғи және үйлесімді болып саналады.
Өркениет дамыған біздің заманда, ақпараттың 90%-ы қысқартылған түрде беріледі – диктордың дауысы, кітаптағы мәтін, теледидардың үзілген бейнелері және т.б. Мидың сол жақ шарында – ақпарат, ал мидың оң жарты шарында – формасыз дақ пайда болады, яғни ешбір бейнелер болмайды. Бұдан бақыланбайтын ұмыту, зейін қоймау туындайды. Қысқартылған ақпараттан, қоршаған дүниені біртұтас қабылдау болмайды.
Тәжірибенің аз болуы себепті, балаға процестер мен дүние құбылыстары арасындағы байланысты елестету мүмкін болмайды. Көп жағдайда, бала ақпаратты мехникалық түрде есте сақтайды: ережелерді жаттайды, мәтіндерді оқиды, тапсырмалар мен мысалдарды шешеді, оқылған ертегілер мен әңгімелерді әңгімелеп бере алады. Психикалық процестердің ырықтығы жоғары болады, егер біз өмірімізде сөздік нұсқаулар мен ойларды басқаруға қабілетті болсақ, мүмкін болар еді, осы бейнелер баланың шынайы түйсінулерінің туындауына ықпал етеді, баланы психикалық процестерінің ырықсыз механизмдерін енгізеді.
Балалық шақта баланың өзінің психикалық өмірін, фантазияның айқын тірі бейнелерімен бағындыру қабілеті ерекше болады, біріншіден, баланың сөзі нақты бейнеге өте жақын болады, екіншіден, балалардың психикасын реттеудің негізгі типі ырықсыз болып саналады. Сөздер балалардың айқын әсерлері мен шынайы түйсінулерін туындатады, олардың есте сақтау психикалық процесінің табиғи механизмдерін қосуға ықпал етеді.
Жас ерекшеліктеріне қарай, бұл қабілеттер жойылады. Бала кезден бастап, сөздік-бейнелі реттеу механизмдерін жаттықтыруға, балалар психикасының аса жоғары қабілеттерінің жоғалуына қарсы тұруы мүмкін.
Сыныптан тыс сабақтар, арнайы ойындар мен жаттығуларды қолдану, қысқартылған ақпаратты толық бейнесіне дейін толықтырады. Адамда эволюциялық тұрғыда, жедел есте сақтау қабілетінің негізі қаланған. Қабылдаудың барлық арналарын қосу, қайталау – оқудың анасы деген принциптің күшін жояды. Бұл – стресстің болмауы, өзіне сенімділік, ақыл-ой жұмысы шығармашылық бола бастайды, ал дұрыс психикадан баланың денсаулығы байланысты болады. Оқу енді тек түсінуге ғана тіреледі.
Бейнелі есте сақтауды дамыту әдістері, мидың жарты шарларының жұмысының координациясын болжайды және қарастырады, себебі оң жақтағы жарты шар эмоционалды-бейнелі, біріктіруші, ал сол жарты шар – конрастылы, логикалық болып табылады. Педагогтың міндеті – екі жарты шарды бір уақытта жұмыс істеуге үйрету және балаларды әлемді сезім мүшелері арқылы қабылдауға үйрету болып табылады.
Зерттеудің мақсаты: бейнелі есті дамыту және жетілдіру жолдарының тиімділігін, ақпаратты үйлесімді және табиғи қабылдау құралы ретінде анықтау.
Зерттеу объектісі: бейнелі есті дамыту процесі.
Зерттеу пәні: сабақтан тыс уақытта арнайы жаттығулар мен ойындар кешенін енгізу әдістемесі.
Қойылған мақсатқа жету үшін, келесі міндеттер қойылды:
1. Аталған тақырып бойынша әдістемелік, педагогикалық және психологиялық әдебиетті зерттеу.
2. Оқушылардың бейнелі есін дамытудың өзекті деңгейін анықтау.
3. Оқушылардың бейнелі есін жетілдірудің тәсілдерін ғылыми тұрғыда негіздеу.
4. Бейнелі есті дамытудың деңгейін қарастыратын, ойындар мен жаттығулар кешені бойынша құрылған бағдарламаның тиімділігін эксперименталды зерттеу.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Ассоциациялық негіздегі, бағдарламадағы ойындар мен жаттығуларды мақсатты түрде сыныптан тыс жұмыстарда қолдану, кіші мектеп жасындағы балалардың бейнелі есін дамытудың деңгейін арттыруға ықпал ететін болады.
Зерттеу әдістері: эксперимент, тест, мәліметтерді статистикалық өңдеу, оқушылармен әңгіме жүргізу, бақылау.
Зерттеу базасы: Алматы қаласы, Әуезов ауданының №41 қазақ орта мектебінің бастауыш сынып оқушылары.
Жұмыстың құрылымы: бітіру жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады. Жалпы жұмыс көлемі - 65 бетті құрайды.
1-тарау. Кіші мектеп жасындағы балалардың сабақтан тыс уақытта бейнелі есін дамыту мәселелерін теориялық зерттеу
1.1. Кіші мектеп жасындағы балалардың бейнелі есі туралы ұғымның мәні
Адам психикасының жоғары деңгейде дамығандығының арқасында, көптеген нәрселердi орындай және жасай алады. Бiздiң қоршаған ортадан алған әсерлерiмiз есiмiзде белгiлi iз қалдырады. Ол iздер жеткiлiктi ұзақ уақытқа сақталады және қажет жағдайда қайта жаңғырады. Сонымен, бұрын қабылданған түрлi әсерлердi, бейнелердi, көңiл-күйлердi, әрекеттердi және бiлiмдердi есте қалдыру, есте сақтауды, қажет кезiнде қайта жаңғыртуды немесе ұмытуды ес деп айтамыз.
Адам естiң арқасында бұрынғы бiлiмдерi мен бiлiктерiн жоғалтпай, ақпаратты жинақтай алады. Осылайша, ес бiр-бiрiмен байланысты жеке процестерден тұратын күрделi психикалық процесс. Ес адамға қажет, ол жеке өмiр тәжiрибесiн жинақтап, сақтап оны пайдалануға мүмкiндiк бередi. Оны түрлi зерттеулерден бiлуге болады. Мысалы, гипнозға енген адам есiне барлығын түсiре алады (феноменалды ес). Бұл феноменнiң себебiн, есті зерттеушiлер В.С.Ротенберг және Дж.Грезельер гипнозда бейнелеу есi басым болуының себебi, мидың үлкен шарларының оң жартысының бақылаудан босатылуымен деп түсiндiредi. Канадалық нейрохирург У.Пенфилд миға операция жасаған кезiнде, токпен мидың түрлi орталықтарын қоздырған. Сол кезде, арнайы аппарат арқылы, пациент наркозда болса да, бұрын естiген және ұмытылып кеткен әңгiмелер мен әндердi жаңғырта алғанын анықтаған. Сонымен, адамның есте сақтау қабiлетi өте мол. Адам есiнiң көлемi – 10 миллионнан астам белгiлердi сақтай алады, бiрақ қайта жаңғыртудың әр түрлi қиыншылықтарынан және бұл көлемнiң бәрiн саналы кезiнде қолдана бермегендiктен, көп нәрсенi еске түсiре алмаймыз.
Барлық психикалық құбылыстар еске сүйенедi және ес негiзiнде жүзеге асады. Орыс физиологы И.М.Сеченов айтқандай: Ес барлық психикалық дамудың негiзiнде жатады. Егер сезiмдерiмiз, ойларымыз немесе әрекеттерiмiз сақталынбаса, олардың байланысуы мен әрекеттесуi мүмкiн болмас едi.
С.Л.Рубинштейн айтқан: Бiз еске ие болмасақ, бiр сәттiк тiршiлiк иесi болар едiк. Бiздiң өткен өмiрiмiз, болашағымыз үшiн жоқ болар едi. Естiң жүйке-жүйелiк жағынан, физиологиялық негiздерi, ол ми үлкен жарты шарлар қыртысымен күрделi әрекетпен байланысты болады. Сыртқы тiтiркендiргiштер мида өзiндiк iз қалдырып отырады. Бұны ашқан И.П.Павлов болды, ол естiң негiздерiн шартты рефлекстермен түсiндiрген. Мысалы, итке тамақ беру алдында, шартты қоздырғыш ретiнде, жарықпен әсер етудi қолдансақ, осындай бiрнеше қайталанудан, иттiң аузынан сiлекей аға бастайды, яғни шартты рефлекс қалыптасады. Осы жағдайда, иттiң миында екi жүйке орталығы, бiрi - көру, екiншiсi – тамақ орталығы қозу жағдайында болып, бұл екеуiнiң арасында уақытша жүйке бекiп, бiр қалыпқа түсуi мүмкiн. Бұл механизм адамда да, мидағы жүйке байланыстары арқылы қалыптасып отырады. Егер адамның желкесiне зақым келетiн болса, ол бұрын көрген нәрсенi тани алмайды. Егер самайына зақым келсе – адам естiгенiн екiншi рет естiгенде түсiне алмайды. Осылай, естiң миының үлкен жарты шарлары қыртысының әрекетiмен байланысты екендiгiн бiлуге болады.
Ес барлық тiршiлiк иелерiнде болады, бiрақ ес адамда ғана жоғары даму деңгейiне жеткен. Адамда кездесетiн мнемикалық мүмкiндiктер жер бетiндегi ешқандай жануарда кездеспейдi. Адамға дейiнгi жануарларда екi түрлi ес болады: генетикалық және механикалық ес. Алғашқысында, өмiр сүруге қажеттi биологиялық, психологиялық және мiнез-құлықтық қасиеттердi ұрпақтан-ұрпаққа генетикалық жолмен берiледi. Екiншiсi, үйренуге, өмiр тәжiрибесiн игеруге қабiлеттiлiк формасында көрiнедi. Жануарлардың есте сақтау қабiлеттерi шектеулi. Олар шартты-рефлекторлық, оперативтi үйрену әдiстерi арқылы меңгерiлген нәрселердi ғана есте сақтап, қайта жаңғырта алады.
Ес туралы көптеген теориялар бар. Олар ес құбылысын, әр түрлi жағынан қарастырған әрi түсiндiрген. Солардың iшiнде, алғашқы рет Аристотель үсынған, бiрақ өзiнiң көкейтестiлiгiн осы күнге дейiн әлi де жоғалтпаған ассоциативтік теория болып саналады. Аристотель бiздiң елестерiмiздiң бiр-бiрiмен байланысуына мүмкiндiк беретiн принциптердi табуға тырысқан. Артынан психологияда ассоциация принципi деп аталған бұл принциптер мыналар:
1. Iргелес ассоциациялар. Қабылдау бейнелерi немесе қандай да бiр елестер бұрын солармен бiрге немесе олардан соң бастан кешiрген елестердi туғызады. Мысалы, таң ату дегенде қораздың дауысын, қоңырау дегенде сабақтың басталуын немесе аяқталуын есiмiзге аламыз.
2. Ұқсастық ассоциациялары. Қабылдау бейнелерi немесе белгiлi бiр елестер, бiздiң санамызда осыларға қандай да бiр белгiлерi бойынша ұқсас елестердi шақырады. Бұларға мысалды келтiретiн болсақ, дөңгелек десек, шарды және допты, асқар десек, тауды, ақ дегенде, ақ қарды немесе сүттi еске түсiремiз. Мысалы бiз қандай да бiр затты көрсек, ол бiр адамды немесе құбылысты еске түсiруi мүмкiн.
3. Контрастылы ассоциациялар. Қабылдау бейнелерi немесе белгiлi елестер, бiздiң санамызда бiр белгiсi бойынша қарама-қарсы елестер туғызады. Мысалы, ыстық дегенде суықты, су дегенде отты еске түсiремiз. Осы ассоциациялық байланыстарды жарнама жасаушылар әр кезде қолданып жатады. Мысалы, тазалықты бiлдiргiлерi келгенде суды, ақ немесе көк түстердi және жуынғанды көрсетедi. Осылардың әсерiнен, ми қабығында есте сақтау мен қайта жаңғыртудың физиологиялық негiзi болып саналатын, уақытша байланыстар пайда болады.
Ассоциация принципiнiң нағыз ғылыми негiздемесi мен олардың заңдылықтарын ашқан И.М.Сеченов пен И.П.Павлов болды. И.П.Павлов бойынша, ассоциациялар дегенiмiз бiр немесе бiрнеше тiтiркендiргiштердiң бiр уақытта немесе бiрiнiң артынан бiрi әрекет етуiнен пайда болатын уақытша байланыс. Қазiргi кезде көптеген зерттеулер, ассоциацияларды естiң негiзгi емес, бiр ғана феноменi деп қарастырады.
Ес зерттеулерi психология ғылымындағы эксперименттiк әдiс қолданылған алғашқы бөлiмдерiнiң бiрi болды. ғасырдың 80-жылдары немiс психологы Г.Эббингауз ойлау iс-әрекетiнен тәуелсiз таза естiң заңдарын зерттеуге болатын әдiстi ұсынды. Ол мағынасыз буындарды жаттау әдiсi едi. Ол өз зерттеулерiнiң негiзiнде, материалды есте сақтаудың негiзгi қисықтарын тапты және ассоциациялардың пайда болу механизмдерiнiң кейбiр ерекшелiктерiн ашты. Мысалы, ұзақ қатарды еске сақтаған кезде, соңында тұрған материал тез еске түсетiнiн тапты (шеткi эффектісi). Г.Эббингауздың маңызды жетiстiктерiнiң бiрi - ұмытудың заңдылықтарын ашу болды. Бұл заңдылық мағынасыз үш әрiптен тұратын, буынды есте қалдыру тәжiрибесi негiзiнде ашылды. Алғашқы 1 сағаттан соң, алынған ақпараттың 60-ы ұмытылады, ал алты күннен кейiн бастапқыда жатталған буындардың 20-дан аз бөлiгi ғана есте сақталады екен.
Г.Эббингаузбен қатар, басқа да ғалымдар зерттеулер жүргiздi. Атап айтқанда, немiс психиатры Э.Крепелин психикалық ауру адамдарда есте сақтау қалай жүретiнiн зерттеген. Келесi немiс ғалымы Г.Э.Мюллер адамдағы естiң қайта жаңғыруы мен есте қалудың негiзгi заңдылықтарына фундаменталды зерттеулер жүргiздi. Адамдағы ес процестерiн зерттеудiң алғашқы кезеңiнде, арнайы саналы мнемикалық iс-әрекеттi зерттеуге (материалды арнайы жаттап, қайта жаңғырту процесi) бағытталды, кейiнiрек iздердiң өз бетiнше есте қалу механизмдерiне талдау жасалынды.
ғасырдың аяғында ассоциативтік теорияның орнына гештальттеория келдi. Бұл теорияның негiзгi түсiнiгi, заттар немесе құбылыстардың ассоциациясы емес, олардың бастапқы, тұтастай ұйымдасуы - гештальт болды. Бұл теорияны жақтаушылардың пiкiрiнше, ес процестерi гештальт қалыптасуымен анықталады. Гештальт сөзi тұтастық, құрылым, жүйе деген мағынаны бередi. Бұл терминдi XX-ғасырдың алғашқы ширегiнде Германияда пайда болған бағыттың өкiлдерi ұсынған. Бұл бағыттың негiзгi постулаты, тұтастың жүйелi ұйымдасуы, ол құралған бөлшектердiң қасиеттерi мен қызметiн анықтайды. Сондықтан, бұл теорияның өкiлдерi естi зерттегенде, есте сақтау және қайта жаңғыру материалы ассоциациалардың негiзiнде, элементтердiң кездейсоқ жиналуы арқылы емес, тұтастай құрылым түрiнде болады дейдi.
Гештальтпсихология тұрғысынан, есте сақтау мен қайта жаңғыртудың динамикасы былай жүредi. Адам үшiн, сол мезетте өзектi болатын кейбiр күйлер, есте сақтау мен қайта жаңғыртуға белгiлi нұсқаулар туғызады. Сәйкес нұсқау, адам санасында белгiлi тұтастық құрылымдарды белсендiредi. Өз кезегiнде, олардың негiзiнде материал есте сақталады немесе қайта жаңғырады. Бұл нұсқау, есте сақтау мен қайта жаңғырудың жүру жолын бақылайды, қажет ақпаратты таңдауды анықтайды.
Гештальтпсихология негiзiнде жүргiзiлген кейбiр зерттеулерден көптеген қызықты деректер алынды. Осылай Б.В.Зейгарниктiң зерттеулерiнде, сыналушыларға бiреуiн соңына дейiн орындауға рұқсат беретiн, екiншiсiн соңына дейiн аяқтамай бiтiретiн тапсырмалар сериясын ұсынған. Нәтижесiнде, сыналушылар аяқталмаған тапсырмаларды соңына дейiн жеткiзген тапсырмаларға қарағанда екi есе жиi есiне түсiре алған. Бұл құбылысты былай түсiндiруге болады. Тапсырманы алғанда, сыналушыларда оны орындауға деген қажеттiлiк пайда болады. К.Левин квазиқажеттiлiк деп атаған бұл қажеттiлiк, тапсырманы орындау барысында күшейедi. Тапсырма орындалса ол жүзеге асады, ал тапсырма соңына дейiн жетпесе, ол қанағаттанбайды. Сәйкесiнше, мотивация есте аяқталмаған тапсырманың iзiн сақтап, естiң таңдамалығына әсер етедi.
ғасырдың басында, естiң мағыналық теориясы пайда болды. Бұл теорияның өкiлдерi сәйкес процестердiң жұмысы, мағыналық байланыстардың бар немесе жоқ болуына тәуелдi деп пайымдады. Мағыналық байланыстар есте сақталған материалды азды-көптi көлемдi мағыналық құрылымдарға бiрiктiредi. Бұл бағыттың көрнектi өкiлдерi А.Бине мен К.Бюлер болды. Олар есте сақтауда, қайта жаңғыртуда материалдың мағыналық мазмұны басты орын алатынын көрсеткен.
Алғаш балалардың есiнiң жоғары формаларын жүйелi түрде зерттеген көрнектi кеңес психологы Л.С.Выготский болды. Ол өзiнiң шәкiрттерiмен бiрге, естiң жоғары формаларының шығу тегi жағынан, әлеуметтiк және психикалық әрекеттiң күрделi формасы екендiгiн көрсеттi. Л.С.Выготский ұсынған жоғары психикалық функциялардың шығу тегi туралы теорияның шеңберiнде, естiң фило- және онтогенетикалық даму сатылары анықталды. Л.С.Выготскийдiң жұмыстары француз ғалымы П.Жаненiң зерттеулерiне ықпал еттi. Француздардың психологиялық мектебi барлық ес процестерiнiң әлеуметтiк келiсiлгендiгiн, адамның практикалық iс-әрекетiне тiкелей байланыстылығын дәлелдедi.
Кеңес психологтары ерiктi мнемикалық iс-әрекеттiң күрделi формаларын зерттеудi жалғастырды. Онда ес процестерi ойлау процесiмен байланыстырылды. Осылайша, А.А.Смирнов пен П.И.Зинченконың iс-әрекеттiң психологиялық теориясы позициясынан жүргiзiлген зерттеулерi, естiң заңдылықтарын мағыналанған адам iс-әрекетi ретiнде ашуға жол бердi, есте сақтаудың қойылған тапсырмаға тәуелдiлiгiн және күрделi материалды есте сақтаудың негiзгi тәсiлдерiн тапты. Мысалы, А.А.Смирнов ойларға қарағанда, әрекеттер жақсы есте сақталатындығын, ол әрекеттердің iшiнде қиындықтарды жеңумен байланыстылары ұзақ есте сақталатындығын тапты.
Естiң физиологиялық теориясын жасаған И.П.Павлов және П.К.Анохин зерттеулерi бойынша, жүйкелiк импульстар нейрон арқылы өткенде, өзiнiң iзiн қалдырады – бұны нейрондық модель теориясы деп атайды. Жүйке клеткаларынан таралатын аксиондар, басқа клеткалардағы дендриттермен жанасады немесе өзiнiң клетка денесiне қайта оралады. Жүйке клеткаларында осындай құрылымдарға сәйкес байланыс пайда болады. Сөйтiп, клеткалардың өз-өзiнен жанауы iске асады. Мұндай құбылыстар жүйесiн, iздердiң сақталып қалудың физиологиялық субстраты деп есептейдi.
Естi нерв клеткаларының iшiндегi биохимиялық реакциялармен түсiндiретiн ХХ ғасырда терең зерттелiне басталған биохимиялық теорія болып саналады. Еске сақтау екi сатылы сипатта болады деген жорамал бар. Сонда алғашқы сатыда тiтiргендiргiштер тiкелей әсер еткеннен кейiн, мида электрохимиялық қысқа реакциялар пайда болады. Олар нейронда физиологиялық өзгерiстерге әкеледi. Екiншi сатыда, бiрiншi реакциядан кейiн жаңа белокты заттар (протеиндер) пайда болады. Бiрiншi сатыдағы реакция секундтар мен минуттарға созылады, содан оны қысқа мерзiмдi естiң физиологиялық механизмi деп есептейдi. Ал екiншi кезеңдегi клеткада болатын химиялық өзгерiстердi, ұзақ мерзiмдi естiң механизмi деп есептейдi. Мысалы, егер адамға бiр әсерден кейiн мидағы электрохимиялық iзi биохимиялық өзгерiстерге айналмай түрғанда (10 секундтың iшiнде) бұл әрекет үзiлсе (мысалы, есiнен танып қалғанда, эпилепсия жағдайында), онда соңғы әсердi адам есiне түсiре алмайды.
Естiң зерттеулерiнiң iшiнде, кибернетикалық модельдеу де бар. Бұл арқылы естiң биокибернетикалық теориясы пайда болады. Әртүрлi ЭЕМ-ның iшiндегi мәлiметтердi сақтау және солармен жұмыс iстеудi ойластырған кезiнде, адам есiнiң механизмдерiне сүйенген. Сонда, бұл теория бойынша, адам миының әрекеттерi бағдарламалардан (алгоритмдердiң жиынтығынан) тұрады деген. Сөйтiп, адам миын, сонымен бiрге естi де, кибернетикалық модельдеу арқылы зерттейдi. Бұл бағытта компьютерлердiң электронды есте сақтауларын, қайта жаңғыртуын қарастырады. Адамның есте сақтау қабілетi ЭЕМ-ның есiнен әлде қайда асып кетедi, бiрақ адам бұл қабілетiн саналы түрде қолдана бермейдi. Сөйтiп, ЭЕМ-ның адамға толық ұқсас болуы мүмкiн бе деп сұрағанда, жасанды интеллектiсi бар машиналар, мүмкiн сол деңгейге жетер дейдi. Естi психологиялық зерттеудiң табыстарына қарамастан, iздердiң есте қалуының физиологиялық механизмдерi мен естiң табиғаты толығымен зерттелмеген.
Естiң түрлерiн жiктеуiнде белсендiлiкке, мақсаттың бар немесе жоқ болуына, негiзгi психикалық әрекеттiң сипатына, есте сақтау мерзiмiне орай келесi түрлерi болады.
Ерiктi және ерiксiз ес түрлерi. Сонда, белгiлi мақсат қоймай-ақ, арнайы есте қалдырмай-ақ, есте сақтауды мен жаңғыртуды, ерiксiз ес деп атайды. Ерiксiз ес көбiнесе балаларда балалық шағында кездеседi, бiрақ өсе жоғалып кетпейдi. Мысалы, жаңадан әсер еткен, қызықтырған бейнелер, адам арнайы мақсат қоймаса да, ерiксiз есте қалып отырады.
Мақсат қойып, арнайы әрекеттердi қолданып жатып, есте сақтағанды ерiктi ес деп атайды. Адамға қажеттi деп тапқан нәрселердi еске сақтау үшiн, арнайы амалдарды қолданады, ерiктi есте қалдырғанды жиi қажет етедi. Осы арнайы амалдарды мнемикалық әрекеттер дейдi. Осыған орай, есте сақтаудың сапалылығы, нәтижелiгi келесi факторлардан тәуелдi болады. Мысалы, алдына мақсатты қалай қоюға байланысты болады. Егер адам әр кезде керек болатын мәлiметтi жақсылап есте сақтағысы келсе, онда бұл мәлiмет жақсы сақталады. Керiсiнше, мәлiметтi онша керектi емес деп санаса, ол жаман сақталады.
Арнайы амалдарды қолданып есте сақтауда, келесi ес түрлерi болады: Механикалық ес. Мұндай есте қалдыру ешбiр өзгерiссiз, дәлме-дәл қайталауды коздейдi. Мысалы, түрлi ережелердi жаттау барысында, механикалық сақтауды қолданады. Бұған көп күш кетедi және сапасы төмен болады. Логикалық ес. Бұл есте сақтау амалында логикалық түсiну, жүйелеу, негiзгi логикалық компоненттердi бөлiп шығару, солардың арасында мәндiк байланыстарды табу жасалынады. Сонда есте сақтаудың нәтижелiгi, механикалық еске сақтаудан 20 есе өседi екен. Бiздегi ой, ұғым, пікір, ой- қорытындылары сияқты түрлi формалар арқылы iз қалдыруын сөздiк-мағыналық ес деп атайды, өйткенi ойдың қандай формасы болмасы да, тiлмен, сөзбен байланысты болады. Бейнелi-көрнекiлiк ес. Мәлiметтердi бейнелерге, схемаларға, графиктерге, суреттерге айналдыру. Бейнелеу естiң бiрнеше түрлерiн ажыратуға болады: көру, есту, дәм, сипау, иiс естерi болып бөлiнедi (түйсiктердiң түрлерi сияқты). Бейнелi ес, әсiресе көркемөнер кәсiбiмен шұғылданатын адамдарда өте жақсы дамыған. Мысалы Рафаэль өзiнiң суреттерiн салғанда, көз алдында оның бейнесiн көрiп тұрады екен. Осы бейнелеу естiң түрлерiн эйдетикалық ес (эйдос грек сөзi - бейне) дейдi. Мұндай адамдарда әсерлер мен бейнелер көз алдында нақты елестетiп, олардың жеке қасиеттерi мен бөлшектерi айқын ажырата алады. Осы ес түрiнде адам бәрiн де өте жақсы есiне сақтай алады. Бұны тағы феноменалды ес дейдi. Әйгiлi композиторларда В.Моцартта, С.В.Рахманиновта, суретшiлерде – Н.Ге, Г.Доре, Дж.Рейнолдста, колбасшыларда - Юлий Цезарьда, Александр Македонскийде, Наполеон Бонапартта осы ес түрi болған.
Ал соқыр, саңырау адамдарды алатын болсақ, бұларда жоқ сезiмдердiң есесiне сипау, иiс, дәм естерi өте жақсы дамиды, басқа естердiң кемiстiктерiн толықтырады. Бейнелi-көрнекiлiк естiң сонымен бiрге қимыл-қозғалыс, эмоциялық-сезiмдiк түрлерi болады. Қимыл-қозғалыс есi дегенiмiз – ойын, спорт, еңбек, оқу әрекеттерiне байланысты әр түрлi қимыл-қозғалыстар мен әрекеттердi есте қалдырып, оларды қайта жаңғыртып отыру. Естiң бұл түрi қозғалыс дағдыларын қалыптастырудың негiзi болып табылады. Мысалы, әрiптердi, сөйлемдердi жазу, суда шомылу, машинаны айдау. Қалыптасқан дағдылар өмiр бойы есте сақталып келедi.
Эмоциялық-сезiмдiк ес дегенiмiз, бастан кешiрген түрлi сезiмдер мен эмоциялық күйлерiн есте қалдырып отыруы және қайта жаңғыртуы. Бұл естiң түрi, басқалармен салыстырғанда, әлде қайда күштi болады. Адам есiне ең жақсы сақталатыны, ол бакстан кешiрген ең қуанышты немесе өте қайғылы оқиғалары болады, өйткенi сол кездегi сезiмдер мен күйлер өте қатты есте қалады. Бұл ес түрiнiң кәсiптiк жағынан, театр немесе кино әртістерінің жұмысында маңызы өте зор.
Есте сақтау мерзiмiне қатысты: қысқа мерзiмдi, ұзақ мерзiмдi және оперативтi ес деп бөледi. Әсер еткен әр түрлi тiтiркендiргiштердiң немесе мәлiметтердiң бейнесi адамда алдымен тұрақсыз, құбылмалы болып тұрады. Еске қалдыру үшiн, ең алдымен, бұл мағлұматтар жинақталынып алынуы керек. Оған бiр шама уақыт кетедi. Бұл уақытты iздердiң консолидациясы дейдi. Есте сақтаудың ерекше бұл түрiн қысқа мерзiмдi ес дейдi. Өмiрде уақытша ғана есте сақталатын әсерлер туралы алғашқы ес немесе шапшаң қөрiнiс деп те айтады. Көбiнесе бiр әрекетте ғана керектi болатын мағлұматты қысқа мерзiмде сақталуды оперативтi ес деп айтады. Мысалы, есеп шығарғанда ойда бiр сандарды ұстау. Бұл сақталған нәрсе керектi болып саналатын болса, онда ұзақ мерзiмге есте қалады немесе мұлде ұмытылады. Оперативтi естiң көлемi 7-,+ 2 белгi болады.
Ал қабылданған бейнелердi, құбылыстарды, тиiстi мағлұматтарды ерiксiз немесе арнайы амалдар арқылы, ұзақ уақыт бойы есте сақтауды ұзақ мерзiмдi немесе түпкiлiктi ес дейдi. Бұл ес түрiнде адамның ең маңызды деп бағаланған нәрселер сақталынады. Мысалы, өзiнiң аты-жөнi, мектеп аяқтау күнi, жақындарының туған күндерi. Бiрақ, ұзақ мерзiмдi есте саналы түрiнде жаңғыртылатын, маңыздылығын жоғалтқан, қосымша және керектi мәлiметтердiң де бiр процентi ұмытылып отырады.
1.2. Кіші мектеп жасындағы балалардың есте сақтауының психологиялық ерекшеліктері
Естiң негiзгi процестерi: есте қалдыру, есте сақтау, қайта жаңғырту, тану және ұмыту. Есте қалдыру дегенiмiз - жаңадан қабылданған бейнелер мен мәлiметтердi және олардың мәнiн есте бұрынғы сақталғанмен байланыстырып отыруды айтамыз. Жаңа бiлiмдердi алуда және iс-әрекеттердiң жаңа түрлерiне ие болуда ол орын алады. Бiрақ есте қалдыруда әр нәрсе сақтала бермейдi. Бiр экспериментте, адамдарға карточкалар берiлдi. Ол жерде суреттер мен сандар болған. Бiрiншi зерттелiнушiлерге, сол суреттерде заттарды танысын деп тапсырма бердi, ал екiншiлерге сандарға қарап, карточкаларды реттерiмен қойсын деген. Тапсырма бiткеннен кейін, карточкадағыны есiңiзге түсiрiңiзшi дегенде, бiрiншiлер тек суреттердi, екiншiлер сандарды ғана түсiрiптi. Осыған орай, еске қалдыру әрекеттердiң мақсаттарымен, мотивтерiмен және тәсiлдермен айқындалып отырады. Бұл есте қалдырудың таңдамалығын көрсетедi. Өйткенi, адам бастан кешiргеннен және болмыстан, өмiр мен тiршiлiкке қажеттi әсерлердi, бiлiмдердi және мәлiметтердi жадысына қалдыруды мақсаттайды. Арнайы есте үшiн мынадай шарттар қажет:
0 Арнайы мақсат қою, оны меңгеруге ұмтылу;
1 Есте қалдырудың қоғамдық, эксперименталды мәнiнiң адам қажетiне байланысты болуы;
2 Есте қалдыруды жоспарлап, iшiндегi ой түйiндiлердiң мәнiн ашу, бiр- бiрiмен байланыстыру;
3 Мән-мағыналарды түсiну үшiн, ойлау құбылысымен ұштастыру;
4 Қабылдаған нәрселердi өз сөзiмен құрастыру және өз ұғымдарымен байланыстыру;
5 Сапалы түрде қайталау. Мысалы, керектi мәлiметтi жаттағаннан кейiн, сақтау үшiн 40 минуттан кейiн тағы қайталау керек. Өйткенi бiр сағаттан кейiн, есте оқылған мәлiметтiң 50%-ы ғана қалады екен. Содан, бiрiншi күнi 2-3 рет, екiншi күнi 1-2 рет, 3-7 күннен кейiн бiр рет қайталаса, бiрiншi күнi 100 рет қайталағаннан да артық болады екен.
Мұндай талаптарды орындау, адамның есте сақтауын дамытып отыруына ықпал етеді. Психологияда естi дамытуға арналған жаттау тәсiлдерiн мнемоника немесе мнемотехникалар деп атайды. Солардың кейбiреулерi тақырыптың соңында берiледi. Есте сақтаудың ерекшелiктерi болады. Психологтардың зерттеулерi бойынша, мәлiметтiң басындағысы мен аяқталғандағысы, есте жақсы сақталады екен. Сол үшiн маңызды және керектi нәрселердi жақсы есте қалдыру үшiн, мысалы, баяндаманың басына немесе соңына қою керек.
Ұзақ мерзiмдi есте сақталған мәлiметтердi қайта санаға келтiрудi қайта жаңғырту дейдi. Ол ерiктi және ерiксiз бола алады. Ерiксiз қайта жаңғырту дегенiмiз – мақсатсыз өзiмен өзi есiне түсудi айтады. Арнайы қайта жаңғыртуда, белгiлi мақсат болады және ерiк-күш жұмсалынып, арнайы әдiс-тәсiлдер қолданады. Қайта жаңғыртудың iшiнде, тануды мен есте қайта елестетудi ажыратады.
Тану – естiң бұрын қабылдағандарға кезiккенде, көрiнетiн қайта жаңғыртудағы қарапайым түрi. Тану ұқсатумен байланысты болады. Мысалы, бiр нәрсенi есiне түсiргiсi келгенде, басқаларға ұқсатып барып есiне түсiредi. Тану айқын, айқын емес, толық,толық емес болады.
Есте қайта елестету - бейне түрiнде жаңғыртуды айтамыз. Бұрын қабылданған нәрселер мен қазiр жоқ көрiнiстiң бейнесi еске түседi. Соған орай, қабылданған нәрсенiң бейнесi елестейдi. Бұл елестетулердi сөз айтып, пiкiрлер мен ой қорытындылары арқылы тудыруға болады және олар белгiлi уақытқа және белгiлi жерге байланысты болады. Елестер қайта жаңғырғанды, бiз қашан, қай жерде, қай кезде екенiн де есiмiзге түсiремiз.
Ұмыту. Кезiнде еспен айналысқан психолог А.Р.Лурия өзiнiң Үлкен естiң кiшкентай кiтабы деген жұмысында, феноменалды естiң иесi С.В.Шерешевский туралы әңгiмелейдi. Сонда ол кiсi 50-100 саннан тұратын қатарларды және сөздердi еске сақтай алады екен. Қалаларда сол қабілетiн елге көрсетiп сахнаға шығатын. Бiрақ оның кемшiлiгi, еске сақтағанды ұмыта алмайды екен. Бұл әрекетке ол әдейi үйренуге мәжбүр болды. Сонымен, еске сақталғандардың кейбiреулерi жақсы сақталады, кейбiреулерi оңай ұмытылады. Ұмыту дегенiмiз - қабылдағанды, еске қалдырғандарды қажет болғанда еске түсiре алмау, танымау немесе еске түсiру мен танудың қателесiп жаңылысуы. Сонда миға келген мәлiметтiң барлығын есте сақтай бермей, керегiн қалдырып, маңызы жоғын ұмытамыз. З.Фрейдтiң айтуы бойынша, адамның атына кiр келтiретiн, адамгершiлiкке қарсы тұрған, ар-намысқа сәйкес келмейтiн өткен уақиғалар ұмытылады екен. Олар әр кезде мазасыздану немесе адам жанына ауырлық әкеледi де, адам есiнен ығыстырылады.
Ұмытудың себептерiн көбiнесе жүйке қызметiнiң күйлерiне және мәлiметтiң эмоционалдылығымен байланыстырады. Мысалы, көп жұмыс iстеп шаршағанда, көп уақыт ұйықтай алмағанда немесе ауырғанда, адам өте ұмытшақ болады. Қартайғанда да адам жүйесiнiң нашарлауына орай, склероз деген ұмытшақтық ауруы дамуы мүмкiн. Бiрақ ұмыту дегенiмiз, ол тек қана еске сақтаудың нашарлауы емес. Егер мұғалiм сабақты түсiндiргенде, оқытушының берiлген бiлiмге қызығуы болмаса, бала көбiсiн ұмытып кетедi. Өйткенi, эмоцияға байланысқан мәлiметтер жақсы сақталады және қайта жаңғыртылады. Бұның табиғи себебi болады. Эмоция тәнмен тығыз байланысты болғанымен, ми адамға керектiсiн қана сақтап отырады, басқасын ұмытуға жiбередi. Агата Кристи айтқандай: Сенсациялар тез құрып қетедi, қорқыныш болса, ұзаққа қалады.
Әр түрлi жаралар немесе аурулар естiң бұзылуына әкелуi мүңкiн. Сол кезде естiң жоғалуын – амнезия дейдi. Бұл құбылыстар мидағы тежелу, өшу заңдылықтарына байланысты. Бiрақ өшкен, ұмытылған байланыстар бiр кезде жаңғырып, еске түседi. Бұны – реминисценсия дейдi. Ұмыту – жүйке клеткаларындағы тежелу процестерiнiң дамуы. Осыған орай, уақытша ұмытуды сақтық тежеу дейдi. Адамның бұрынғы iс-әрекетi, қазiргi есте сақтау жұмысына бөгет болып ұмытуға әкелсе, оны проактивтiк дейдi. Ал кейiнгi iс-әрекеттiң бұрыннан есiнде сақталғандарына керi әсер етсе, ретроактивтi тежелеу дейдi. Мұндай ұмытудың көрiнiстерi, бiр-бiрiне жақын материалдарды үйренуде жиi кездеседi. Оқу жұмысында, сабақ кестесiн жасауда осы мәселенi ескеру қажет.
Естiң генетикалық және иммунитеттi түрi адамға туылғанында берiледi, ал жүйкелік түрi өмiр бақи қалыптасады және дамиды. Бiр-екi айлық балалар ең алдымен анасын, соңынан басқаларды тани бастайды. Сол кезде, үй iшiндегiлердiң бiреуi үш немесе көп күнге дейiн көрiнбесе, бала оны ұмытып кетедi екен. Балада естiң тану түрi бiрiншi дамиды екен. Зерттеулерге қарағанда, 3 жасар бала, жарты жыл бұрын көрген заттарын тани алса, 4 жасар бала бiр жыл бұрын, 6 жасар бала бiр жарым жыл бұрын көрген заттарын танитын көрiнедi. Мектеп жасына дейiн балаларда, көбiнесе эмоциялық және эйдетикалық ес болады. Есте сақтағандарының көбiсi ұзақ мерзiмдi сақталады. Жастайынан балаларға тақпақтарды, өлеңдердi жаттатып, қайталау, айтылған ертегiлердi, әңгiмелердi айтып берудi сұрау – естi дамытудың басты шарттары. Бұл балалардың есте сақтау және қайта жаңғыртулары ерiксiз болып келедi. Ал мектепке келгеннен кейiн, балаларда ерiктi, сөздiк-мағыналық, логикалық естi мұғалiмдер түрлi шаралармен дамытады. Естi тәрбиелеу дегенiмiз, есте қалдыру, қайта жаңғырту жаттығуларының әдiстерiн дұрыс жолға қойып орындауымен байланысты және сонымен естiң көлемiн нығайту. Егер жаттаудың жүйесiн жақсы бiлсе және орындаса, жаттағанды еске түсiруi де еске қалдыруда зор нәтижелi болмақ.
Естiң әр адамда даралық ерекшелiктерi болады. Бiреулер түрiн жақсы еске сақтайды да, сөздердi тез ұмыта бередi. Бiреулер әңдердi тез еске сақтайды, бiреулер қимылдарды. Ал қазақ ақындарында мен жырауларында есту есi жақсы дамыған болатын едi. Осындай ерекшелiктерiне орай, естiң типтерiн бөлiнедi. Есте қалдыру мен ұмытудың шапшаңдығына, олардың баяулығына орай төрт типке бөлiнедi: есте қалдыру, ұмыту.
бiрiншi - шапшаң, баяу.
екiншi - баяу, баяу.
үшiншi - шапшаң, шапшаң.
төртiншi – баяу, шапшаң.
Бiрiншi типтегi адамдар оқыған немеес жаттаған нәрсесiн бiр рет есiнде жақсы қалдырады. Естi дамытуға әр кезде болады. Адамға бiлiм алу үшiн, әр кезде ес керек болып жатады. Оқудың сапасын көтеру үшiн, естi дамытуға қажет. Бiздiң көргенiмiздiң, естiгенiмiздiң және сезiнгенiмiздiң көбiсi ұмытылып кетедi, өйткенi оған зейiнсiз қараймыз. Ес зейiн, қабылдау және ойлау құбылыстарымен тығыз байланысты болады. Сондықтан, есте сақтауды жақсартамын десеңiз, байқағыштықты, таңдаушылықты, елестету мен түсiнудi және санаға жеткiзудi жетiлдiру қажет.
Психологтарменен өте көп тәсiлдер ашылған. Осыларды колданғанда, мысалы, шет тiлдерін тез жаттауға болады немесе емтихандарға дайындалуға көмектеседi. Бұл мнемотехникалар:
ВИЗУАЛИЗАЦИЯ. Жаттаған сөздерден бейненi құрастырып жаттау. the sun shines дегенде күн шықты деп жаттамай, орнына күннiң жарқырағанын елестетiңiз.
УАҚЫТҚА БАҒЫТ-БАҒДАР ҚОЮ. Егер есте сақталатын мәлiметтi тек емтихан тапсырғанға дейiн деп сақтаса, ол тез ұмытылады. Ал сол мәлiмет болашақ мамандық бойынша, жұмыс iстегенде керек болады деп сақтаса, ол көп уақытқа қалады.
АССОЦИАТИВТІ ЕСТЕ САҚТАУ. Есте сақталатын сандарға, сөздерге, қимылдарға т.б. ассоциативтi байланыстарды табу. Мысалы, телефонның нөмiрiн сақтағанда, сандарды әйгiлi жылдармен байланыстыру. Бiр сөздерде, сөйлемдерде белгiлi көшелердi немесе орындарды елестету. Қимылдарда бiр аңдармен байланыстыру.
МИНУСТЫ ПЛЮСҚА АУЫСТЫРУ. Бiр нәрсенi еске сақтағыңыз келсе, оны жақсы көңiл-күйiңiзбен байланыстырыңыз. Немесе жаттайтын нәрсенiң қабылдауын жағымды қылып өзiңiзге көрсетiңiз. Сол кезде ол көпке дейiн сақталады.
ФАМИЛИЯЛАРДЫ ЕСКЕ САҚТАУ. Басқа адаммен танысқанда, фамилиясын немесе атын дұрыс еске сақтамасаңыз, сол адамды ренжiтiп аласыз. Сiзде сөздердi еске сақтау қабілетін дамымағанын, ол қайдан бiлсiн. Сол үшiн ең алдымен, айтылғанда дұрыс естiп алыңыз. Түсiнбесеңiз, тағы қайталауды сұраңыз. Онда тұрған еш нәрсе жоқ. Содан барып, сол сөздiң мәнiн түсiнуге тырысыңыз немесе өзiңiз өте жақсы бiлетiн ұқсас атты адамдармен байланыстырыңыз.
ТӘУЛIК БОЙЫ ЕСКЕ САҚТАУЫМЫЗ ӨЗГЕРЕДI. Табиғатта адамда әр кезде жұмыс қабілетi өсiп немесе төмен түсуi қалыптасқан. Есте де күшеюi немесе әлсiреуi болады. Сонымен түнде, сағат 2-4 дейiн және күндiз сағат 12-14 арасында есте сақтауымыз нашарлайды. Ал таңертең сағат 8-12 дейiн және күндiз 14-17 дейiн еске сақтауымыз күшейедi. Бiрақ кейбiр кезде, адамның кеш уақытында ойлау және еске сақтау жұмысы жақсарады.
ӨЗ ТIЛIНЕ АУДАРУ. Еске сақтау мәлiметтi өзiңе түсiнiктi ұғымдармен, өз сөзiңе ауыстыру. Өзiнiң тәжірибеңнен алынған нәрселерге байланыстырғанда, еске сақтау жақсарады.
20-ғасырдың басында, бірқатар психологтар осындай пікір білдірген болатын, соған сәйкес, баланың есі ересек адамның есінен күшті әрі жақсы дамыған деп санады. Бұндай ой-пікірдің білдіруіне, балалар еста сақтауының керемет иілгіштігі туралы деректер көрсетті.
Бірақ, кіші мектеп жасындағы балалардың есін ерекше зерттеу көрсеткендей, олардың есте сақтауының артықшылықтары тек елестету деңгейінде екендігі анықталды. Балалар шынымен де тез есте сақтайды, бірақ кез келген материалды есте сақтай бермейді, олар өздеріне қызығушылық тудыратын және жағымды сезімдерін туындататын, материалды ғана естерінде сақтайды. Есте сақтаудың жылдамдығы – ес процесінің тек бір ғана сапасын және буынын көрсетеді. Естің беріктігі, саналануы, естің толыққандылығы балаларда әлсіз байқалады, ал ересек адамдарда керісінше болады. Себебі, адам есте сақтауын бағалауда, негізгі сапа ретінде, адамның таңдамалы түрде, жаңа жағдайларда, ең алдымен қабылданған материалды қолдану алынады, ал ересек адамның есі, баланың есімен салыстырғанда, жедел дамыған болып саналады. Балалар қажетті материалды таңдау шеберлігін, оны зейін қойып қабылдау шеберлігін, топтау шеберлігін әлі де болса меңгермеген. Бірақ, балалардың есінің жетілмеуі, баланың есте сақтауында да байқалады.
П.П.Блонский әртүрлі жас ерекшелік кезеңінде, балаларға әртүрлі мазмұн қолжетерлік болып табылады деп атап көрсетеді. Бұрын балалар естерінде, өздері орындаған қозғалыстарды, бастан кешірген сезімдерін, эмоционалды жағдайда сақтайды. Келесі сатыда, балалар үшін қолжетерлік болып, заттардың бейнесі есте сақталады, ал соңғы сатыда, бала сөзбен берілген қабылданған бейненің мағыналы мазмұнын есте сақтай алады және қайта жаңғырта алады.
Зерттеулер көрсеткендей, балалар есте сақтауын дамыту бір жақты жүрмейтінін анықтады. Салыстырмалы түрде балалардың көрнекі және сөздік материалды, нақты және абстрактілі мазмұнды есте сақтаудың нәтижелілігін зерттей отырып, А.А.Смирнов, Э.В.Фапонова және басқа зерттеушілер балалардың есте сақтауын жетілдірудің аса күрделі процесс екендігін атап көрсетті, бұл процесс бір мазмұнды басқа мазмұнмен қарапайым ауыстырудан ерекшеленеді.
3-сынып оқушыларында, көрнекі материалды есте сақтау нәтижелі болып саналады. Бұл нәтижені Э.А.Фарапонова бірінші және екінші сигнал жүйелерінің бірлескен іс-әрекеті ретінде, яғни көзбен қабылдау мен сөздің байланысы ретінде қарастырады.
Баланың жасы кішкентай болған сайын, оның танымдық іс-әрекетінде практикалық әрекеттер үлкен рөл атқарады. Сондықтан, қозғалысты есте сақтауы өте ерте анықталады.
Әсіресе, балалардың есте сақтауы, баланың бір кезде қабылданған белгілі нақты заттардың бейнесімен толықтырылып отырады. Бірақ, жалпылау деңгейіне көтеріле отырып, бала заттардың бір тобына жинақталған, мәнді және жалпы белгілері бар жеке бейнелерді есте сақтай алады. Әрине, балалардың елестетулерінің ең бірінші кезекте, баланың заттарды қабылдау шеберлігінің болмауымен негізделген, бірқатар сипатты ерекшеліктері болады, сондықтан, балалардың елесетулері таныс емес заттар туралы бейнелері анық болмайды.
1.3. Кіші мектеп жасындағы балалардың бейнелі есін дамытуды психологиялық негіздеудің қажеттілігі
Сабақтағы бейнелі есте сақтаудың тәсілдерін қолданудың негіздемесі баланың ырықты психикалық реттеуін дамыту арқылы жүзеге асырылады.
Баладан ересек адамдағыдай, оның жеке тұлғасының өсу шамасына қарай, ырықты психикалық өзіндік реттеуге және бақылауға деген қабілеті артады. Бұл ұғымдардың астарында, баланың өзінің эмоциялары мен әрекеттерін басқару мүмкіндігі, өз сезімдері мен ойларын сәйкестікке қарай модельдеу және жүргізу, өзінің тілектері мен мүмкіндіктері, рухани және физикалық өмірінің үйлесімін қолдау қабілеті болады.
Балада тезірек әрі жылдам, осы мүмкіндіктерді тәрбиелеу үшін, біз көп жағдайда балаға адамгершілік тұрғыда кеңес береміз, оған осы арқылы баланы толыққанды болмау сезімін ендіреміз, баланың өзбетінділігін жоя отырып, оған нұсқау береміз, балаға бірқатар тиымдар саламыз, ол арқылы қорқыту және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университеті
Психология және әлеуметтік педагогика кафедрасы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
КІШІ МЕКТЕП ЖАСЫНДАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ САБАҚТАН ТЫС УАҚЫТТА БЕЙНЕЛІ ЕСІН ДАМЫТУ
050503 – психология және шет тілі мамандығы бойынша
Орындаған:
ППФ, психология және шет
тілі мамандығы, күндізгі
оқу бөлімінің 4-курс
студенті
Малжанова Толғанай.
Ғылыми жетекшілері:
Психолог.ғ. кандидаты,
доцент м.а. Абдрахманова Р.Б.
аға оқытушы Бейсембаева К.Д.
Психология және әлеуметтік
педагогика кафедрасының
меңгерушісі, психология
ғылымдарының докторы,
профессор Каримова Р.Б.
Алматы, 2008 жыл
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3- 6
1-тарау. Кіші мектеп жасындағы балалардың сабақтан тыс уақытта бейнелі есін дамыту мәселелерін теориялық зерттеу
1.1. Кіші мектеп жасындағы балалардың бейнелі есі туралы ұғымның
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7-16
1.2. Кіші мектеп жасындағы балалардың есте сақтауының
психологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17-24
1.3. Кіші мектеп жасындағы балалардың бейнелі есін
дамытуды психологиялық негіздеудің қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25-29
2-тарау. Кіші мектеп жасындағы балалардың сабақтан тыс уақытта бейнелі есін дамыту мәселелерін эксперименталды зерттеу
2.1. Эксперименттің мазмұны, бейнелі есті қолдану арқылы есте сақтаудың техникасы мен классикалық тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30-35
2.2. Эксперимент нәтижелерін талдау және өңдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36-39
2.3. Бейнелі есті дамыту бойынша сабақты тыс жұмыстарды жүргізудің әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40-48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49-50
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51-54
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55-65
КІРІСПЕ
Біздің қоғамдағы адамдардың өмір сүру салтының өзгеруі, өскелең жас ұрпаққа білім беру және тәрбиелеу ісінде түпкілікті өзгерістерді талап етеді. Қазіргі кезде, оқу орындарының маңызды кемшілігі ретінде, оқушылардың білімді кеңейту және алуға арналған өзіндік мүмкіндіктерін қолдану шеберлігінің болмауы алынады.
Оқытудың негізінде танымдық процестердің даму деңгейі алынады: қабылдау, қиял, ес, ойлау, зейін, сөйлеу. Ес - оқыту мен дамудың негізінде болатын, маңызды танымдық функция болып саналады. Ес - танымдық процесс ретінде, жеке тұлғаның тұтастығы мен дамуын қамтамасыз етеді.
Естің барлық түрлері – моторлы, эмоционалды, бейнелі, сөздік-логикалық болып бөлінеді, бұл жұмыста ерекше орын бейнелі еске беріледі. Күшті бейнелік феноменалды есте сақтау негізінде болады. Миллиондаған жылдар бойы адамдар жабайы табиғат жағдайында өмір сүріп келді. Оның сигналды жүйесінің күйінен: көруден, естуден, сезінуден, дәм сезуден, сипаудан - өмірдің өзі тәуелді болды. Үнемі дайындық және қауіпті ситуация жағдайын сезіну, өзінше ойлауды, реакцияны, зейінді, есте сақтауды ұйымдастырды. Бұл адамның жылдар бойы жинақтаған тәжірибесінің қоры болып саналды. Қажет емес нәрсе жылдам және ізсіз жоғалды. Ақпаратты есте сақтау, қайта жаңғыртудың ең үздік формасы қарапайым, әдеттегідей, үнемді өңделді. Анық, ашық, сөзбен емес, бейнелермен көрінетін ес түрі қалыптаса бастады.
Сөздік-логикалық есте сақтауы бар адам, айналдырылған шеңберге түседі. Есте сақтауды жақсарту үшін, үнемі арнайы оқу және жаттығу керек, ал оқу үшін – есте сақтау қажет. Сөздік-логикалық есте сақтаудағы барлық күш, мидың 3%-на түседі. 25 жасқа қарай, сөздік-логикалық есте сақтау қабылданған ақпаратпен толықтырылады, содан соң жаңа ақпаратты есте сақтау мүмкіндігі төмендейді. Сонымен бірге, есте сақтауға қажет емес ақпарат, қабілеттер жоғалады.
Бейнелі есте сақтаудың механизмі қарама-қарсы болады. Алдымен адам оқиғаларды, сандарды, әріптерді, сөздерді қабылдайды және оларды бейнелердің шектеусіз қорына жинақтайды.
Бейнелер формасында алынған ақпарат қанша уақыт болса да, сақталады, бұндай ақпарат жеңіл өшіріледі, ауыстырылады, жеңіл саналады және кез келген тілге аударылады. Бұндай есте сақтау тек мектепке дейінгі жастағы балаларда ғана сақталады. Адамның миы табиғатынан барлық нәрселерді есте сақтауға әдеттенген. Адам ақпаратты қабылдай отырып, мидың оң жарты шарында бейне-модельді құрады, ал сол жарты шарында – соған сәйкес сөзді құрайды. Бұндай тәсілмен қабылданған ақпарат, адамның қалауы болмай өшірілмейді. Есті бұлай ұйымдастыру табиғи және үйлесімді болып саналады.
Өркениет дамыған біздің заманда, ақпараттың 90%-ы қысқартылған түрде беріледі – диктордың дауысы, кітаптағы мәтін, теледидардың үзілген бейнелері және т.б. Мидың сол жақ шарында – ақпарат, ал мидың оң жарты шарында – формасыз дақ пайда болады, яғни ешбір бейнелер болмайды. Бұдан бақыланбайтын ұмыту, зейін қоймау туындайды. Қысқартылған ақпараттан, қоршаған дүниені біртұтас қабылдау болмайды.
Тәжірибенің аз болуы себепті, балаға процестер мен дүние құбылыстары арасындағы байланысты елестету мүмкін болмайды. Көп жағдайда, бала ақпаратты мехникалық түрде есте сақтайды: ережелерді жаттайды, мәтіндерді оқиды, тапсырмалар мен мысалдарды шешеді, оқылған ертегілер мен әңгімелерді әңгімелеп бере алады. Психикалық процестердің ырықтығы жоғары болады, егер біз өмірімізде сөздік нұсқаулар мен ойларды басқаруға қабілетті болсақ, мүмкін болар еді, осы бейнелер баланың шынайы түйсінулерінің туындауына ықпал етеді, баланы психикалық процестерінің ырықсыз механизмдерін енгізеді.
Балалық шақта баланың өзінің психикалық өмірін, фантазияның айқын тірі бейнелерімен бағындыру қабілеті ерекше болады, біріншіден, баланың сөзі нақты бейнеге өте жақын болады, екіншіден, балалардың психикасын реттеудің негізгі типі ырықсыз болып саналады. Сөздер балалардың айқын әсерлері мен шынайы түйсінулерін туындатады, олардың есте сақтау психикалық процесінің табиғи механизмдерін қосуға ықпал етеді.
Жас ерекшеліктеріне қарай, бұл қабілеттер жойылады. Бала кезден бастап, сөздік-бейнелі реттеу механизмдерін жаттықтыруға, балалар психикасының аса жоғары қабілеттерінің жоғалуына қарсы тұруы мүмкін.
Сыныптан тыс сабақтар, арнайы ойындар мен жаттығуларды қолдану, қысқартылған ақпаратты толық бейнесіне дейін толықтырады. Адамда эволюциялық тұрғыда, жедел есте сақтау қабілетінің негізі қаланған. Қабылдаудың барлық арналарын қосу, қайталау – оқудың анасы деген принциптің күшін жояды. Бұл – стресстің болмауы, өзіне сенімділік, ақыл-ой жұмысы шығармашылық бола бастайды, ал дұрыс психикадан баланың денсаулығы байланысты болады. Оқу енді тек түсінуге ғана тіреледі.
Бейнелі есте сақтауды дамыту әдістері, мидың жарты шарларының жұмысының координациясын болжайды және қарастырады, себебі оң жақтағы жарты шар эмоционалды-бейнелі, біріктіруші, ал сол жарты шар – конрастылы, логикалық болып табылады. Педагогтың міндеті – екі жарты шарды бір уақытта жұмыс істеуге үйрету және балаларды әлемді сезім мүшелері арқылы қабылдауға үйрету болып табылады.
Зерттеудің мақсаты: бейнелі есті дамыту және жетілдіру жолдарының тиімділігін, ақпаратты үйлесімді және табиғи қабылдау құралы ретінде анықтау.
Зерттеу объектісі: бейнелі есті дамыту процесі.
Зерттеу пәні: сабақтан тыс уақытта арнайы жаттығулар мен ойындар кешенін енгізу әдістемесі.
Қойылған мақсатқа жету үшін, келесі міндеттер қойылды:
1. Аталған тақырып бойынша әдістемелік, педагогикалық және психологиялық әдебиетті зерттеу.
2. Оқушылардың бейнелі есін дамытудың өзекті деңгейін анықтау.
3. Оқушылардың бейнелі есін жетілдірудің тәсілдерін ғылыми тұрғыда негіздеу.
4. Бейнелі есті дамытудың деңгейін қарастыратын, ойындар мен жаттығулар кешені бойынша құрылған бағдарламаның тиімділігін эксперименталды зерттеу.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Ассоциациялық негіздегі, бағдарламадағы ойындар мен жаттығуларды мақсатты түрде сыныптан тыс жұмыстарда қолдану, кіші мектеп жасындағы балалардың бейнелі есін дамытудың деңгейін арттыруға ықпал ететін болады.
Зерттеу әдістері: эксперимент, тест, мәліметтерді статистикалық өңдеу, оқушылармен әңгіме жүргізу, бақылау.
Зерттеу базасы: Алматы қаласы, Әуезов ауданының №41 қазақ орта мектебінің бастауыш сынып оқушылары.
Жұмыстың құрылымы: бітіру жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады. Жалпы жұмыс көлемі - 65 бетті құрайды.
1-тарау. Кіші мектеп жасындағы балалардың сабақтан тыс уақытта бейнелі есін дамыту мәселелерін теориялық зерттеу
1.1. Кіші мектеп жасындағы балалардың бейнелі есі туралы ұғымның мәні
Адам психикасының жоғары деңгейде дамығандығының арқасында, көптеген нәрселердi орындай және жасай алады. Бiздiң қоршаған ортадан алған әсерлерiмiз есiмiзде белгiлi iз қалдырады. Ол iздер жеткiлiктi ұзақ уақытқа сақталады және қажет жағдайда қайта жаңғырады. Сонымен, бұрын қабылданған түрлi әсерлердi, бейнелердi, көңiл-күйлердi, әрекеттердi және бiлiмдердi есте қалдыру, есте сақтауды, қажет кезiнде қайта жаңғыртуды немесе ұмытуды ес деп айтамыз.
Адам естiң арқасында бұрынғы бiлiмдерi мен бiлiктерiн жоғалтпай, ақпаратты жинақтай алады. Осылайша, ес бiр-бiрiмен байланысты жеке процестерден тұратын күрделi психикалық процесс. Ес адамға қажет, ол жеке өмiр тәжiрибесiн жинақтап, сақтап оны пайдалануға мүмкiндiк бередi. Оны түрлi зерттеулерден бiлуге болады. Мысалы, гипнозға енген адам есiне барлығын түсiре алады (феноменалды ес). Бұл феноменнiң себебiн, есті зерттеушiлер В.С.Ротенберг және Дж.Грезельер гипнозда бейнелеу есi басым болуының себебi, мидың үлкен шарларының оң жартысының бақылаудан босатылуымен деп түсiндiредi. Канадалық нейрохирург У.Пенфилд миға операция жасаған кезiнде, токпен мидың түрлi орталықтарын қоздырған. Сол кезде, арнайы аппарат арқылы, пациент наркозда болса да, бұрын естiген және ұмытылып кеткен әңгiмелер мен әндердi жаңғырта алғанын анықтаған. Сонымен, адамның есте сақтау қабiлетi өте мол. Адам есiнiң көлемi – 10 миллионнан астам белгiлердi сақтай алады, бiрақ қайта жаңғыртудың әр түрлi қиыншылықтарынан және бұл көлемнiң бәрiн саналы кезiнде қолдана бермегендiктен, көп нәрсенi еске түсiре алмаймыз.
Барлық психикалық құбылыстар еске сүйенедi және ес негiзiнде жүзеге асады. Орыс физиологы И.М.Сеченов айтқандай: Ес барлық психикалық дамудың негiзiнде жатады. Егер сезiмдерiмiз, ойларымыз немесе әрекеттерiмiз сақталынбаса, олардың байланысуы мен әрекеттесуi мүмкiн болмас едi.
С.Л.Рубинштейн айтқан: Бiз еске ие болмасақ, бiр сәттiк тiршiлiк иесi болар едiк. Бiздiң өткен өмiрiмiз, болашағымыз үшiн жоқ болар едi. Естiң жүйке-жүйелiк жағынан, физиологиялық негiздерi, ол ми үлкен жарты шарлар қыртысымен күрделi әрекетпен байланысты болады. Сыртқы тiтiркендiргiштер мида өзiндiк iз қалдырып отырады. Бұны ашқан И.П.Павлов болды, ол естiң негiздерiн шартты рефлекстермен түсiндiрген. Мысалы, итке тамақ беру алдында, шартты қоздырғыш ретiнде, жарықпен әсер етудi қолдансақ, осындай бiрнеше қайталанудан, иттiң аузынан сiлекей аға бастайды, яғни шартты рефлекс қалыптасады. Осы жағдайда, иттiң миында екi жүйке орталығы, бiрi - көру, екiншiсi – тамақ орталығы қозу жағдайында болып, бұл екеуiнiң арасында уақытша жүйке бекiп, бiр қалыпқа түсуi мүмкiн. Бұл механизм адамда да, мидағы жүйке байланыстары арқылы қалыптасып отырады. Егер адамның желкесiне зақым келетiн болса, ол бұрын көрген нәрсенi тани алмайды. Егер самайына зақым келсе – адам естiгенiн екiншi рет естiгенде түсiне алмайды. Осылай, естiң миының үлкен жарты шарлары қыртысының әрекетiмен байланысты екендiгiн бiлуге болады.
Ес барлық тiршiлiк иелерiнде болады, бiрақ ес адамда ғана жоғары даму деңгейiне жеткен. Адамда кездесетiн мнемикалық мүмкiндiктер жер бетiндегi ешқандай жануарда кездеспейдi. Адамға дейiнгi жануарларда екi түрлi ес болады: генетикалық және механикалық ес. Алғашқысында, өмiр сүруге қажеттi биологиялық, психологиялық және мiнез-құлықтық қасиеттердi ұрпақтан-ұрпаққа генетикалық жолмен берiледi. Екiншiсi, үйренуге, өмiр тәжiрибесiн игеруге қабiлеттiлiк формасында көрiнедi. Жануарлардың есте сақтау қабiлеттерi шектеулi. Олар шартты-рефлекторлық, оперативтi үйрену әдiстерi арқылы меңгерiлген нәрселердi ғана есте сақтап, қайта жаңғырта алады.
Ес туралы көптеген теориялар бар. Олар ес құбылысын, әр түрлi жағынан қарастырған әрi түсiндiрген. Солардың iшiнде, алғашқы рет Аристотель үсынған, бiрақ өзiнiң көкейтестiлiгiн осы күнге дейiн әлi де жоғалтпаған ассоциативтік теория болып саналады. Аристотель бiздiң елестерiмiздiң бiр-бiрiмен байланысуына мүмкiндiк беретiн принциптердi табуға тырысқан. Артынан психологияда ассоциация принципi деп аталған бұл принциптер мыналар:
1. Iргелес ассоциациялар. Қабылдау бейнелерi немесе қандай да бiр елестер бұрын солармен бiрге немесе олардан соң бастан кешiрген елестердi туғызады. Мысалы, таң ату дегенде қораздың дауысын, қоңырау дегенде сабақтың басталуын немесе аяқталуын есiмiзге аламыз.
2. Ұқсастық ассоциациялары. Қабылдау бейнелерi немесе белгiлi бiр елестер, бiздiң санамызда осыларға қандай да бiр белгiлерi бойынша ұқсас елестердi шақырады. Бұларға мысалды келтiретiн болсақ, дөңгелек десек, шарды және допты, асқар десек, тауды, ақ дегенде, ақ қарды немесе сүттi еске түсiремiз. Мысалы бiз қандай да бiр затты көрсек, ол бiр адамды немесе құбылысты еске түсiруi мүмкiн.
3. Контрастылы ассоциациялар. Қабылдау бейнелерi немесе белгiлi елестер, бiздiң санамызда бiр белгiсi бойынша қарама-қарсы елестер туғызады. Мысалы, ыстық дегенде суықты, су дегенде отты еске түсiремiз. Осы ассоциациялық байланыстарды жарнама жасаушылар әр кезде қолданып жатады. Мысалы, тазалықты бiлдiргiлерi келгенде суды, ақ немесе көк түстердi және жуынғанды көрсетедi. Осылардың әсерiнен, ми қабығында есте сақтау мен қайта жаңғыртудың физиологиялық негiзi болып саналатын, уақытша байланыстар пайда болады.
Ассоциация принципiнiң нағыз ғылыми негiздемесi мен олардың заңдылықтарын ашқан И.М.Сеченов пен И.П.Павлов болды. И.П.Павлов бойынша, ассоциациялар дегенiмiз бiр немесе бiрнеше тiтiркендiргiштердiң бiр уақытта немесе бiрiнiң артынан бiрi әрекет етуiнен пайда болатын уақытша байланыс. Қазiргi кезде көптеген зерттеулер, ассоциацияларды естiң негiзгi емес, бiр ғана феноменi деп қарастырады.
Ес зерттеулерi психология ғылымындағы эксперименттiк әдiс қолданылған алғашқы бөлiмдерiнiң бiрi болды. ғасырдың 80-жылдары немiс психологы Г.Эббингауз ойлау iс-әрекетiнен тәуелсiз таза естiң заңдарын зерттеуге болатын әдiстi ұсынды. Ол мағынасыз буындарды жаттау әдiсi едi. Ол өз зерттеулерiнiң негiзiнде, материалды есте сақтаудың негiзгi қисықтарын тапты және ассоциациялардың пайда болу механизмдерiнiң кейбiр ерекшелiктерiн ашты. Мысалы, ұзақ қатарды еске сақтаған кезде, соңында тұрған материал тез еске түсетiнiн тапты (шеткi эффектісi). Г.Эббингауздың маңызды жетiстiктерiнiң бiрi - ұмытудың заңдылықтарын ашу болды. Бұл заңдылық мағынасыз үш әрiптен тұратын, буынды есте қалдыру тәжiрибесi негiзiнде ашылды. Алғашқы 1 сағаттан соң, алынған ақпараттың 60-ы ұмытылады, ал алты күннен кейiн бастапқыда жатталған буындардың 20-дан аз бөлiгi ғана есте сақталады екен.
Г.Эббингаузбен қатар, басқа да ғалымдар зерттеулер жүргiздi. Атап айтқанда, немiс психиатры Э.Крепелин психикалық ауру адамдарда есте сақтау қалай жүретiнiн зерттеген. Келесi немiс ғалымы Г.Э.Мюллер адамдағы естiң қайта жаңғыруы мен есте қалудың негiзгi заңдылықтарына фундаменталды зерттеулер жүргiздi. Адамдағы ес процестерiн зерттеудiң алғашқы кезеңiнде, арнайы саналы мнемикалық iс-әрекеттi зерттеуге (материалды арнайы жаттап, қайта жаңғырту процесi) бағытталды, кейiнiрек iздердiң өз бетiнше есте қалу механизмдерiне талдау жасалынды.
ғасырдың аяғында ассоциативтік теорияның орнына гештальттеория келдi. Бұл теорияның негiзгi түсiнiгi, заттар немесе құбылыстардың ассоциациясы емес, олардың бастапқы, тұтастай ұйымдасуы - гештальт болды. Бұл теорияны жақтаушылардың пiкiрiнше, ес процестерi гештальт қалыптасуымен анықталады. Гештальт сөзi тұтастық, құрылым, жүйе деген мағынаны бередi. Бұл терминдi XX-ғасырдың алғашқы ширегiнде Германияда пайда болған бағыттың өкiлдерi ұсынған. Бұл бағыттың негiзгi постулаты, тұтастың жүйелi ұйымдасуы, ол құралған бөлшектердiң қасиеттерi мен қызметiн анықтайды. Сондықтан, бұл теорияның өкiлдерi естi зерттегенде, есте сақтау және қайта жаңғыру материалы ассоциациалардың негiзiнде, элементтердiң кездейсоқ жиналуы арқылы емес, тұтастай құрылым түрiнде болады дейдi.
Гештальтпсихология тұрғысынан, есте сақтау мен қайта жаңғыртудың динамикасы былай жүредi. Адам үшiн, сол мезетте өзектi болатын кейбiр күйлер, есте сақтау мен қайта жаңғыртуға белгiлi нұсқаулар туғызады. Сәйкес нұсқау, адам санасында белгiлi тұтастық құрылымдарды белсендiредi. Өз кезегiнде, олардың негiзiнде материал есте сақталады немесе қайта жаңғырады. Бұл нұсқау, есте сақтау мен қайта жаңғырудың жүру жолын бақылайды, қажет ақпаратты таңдауды анықтайды.
Гештальтпсихология негiзiнде жүргiзiлген кейбiр зерттеулерден көптеген қызықты деректер алынды. Осылай Б.В.Зейгарниктiң зерттеулерiнде, сыналушыларға бiреуiн соңына дейiн орындауға рұқсат беретiн, екiншiсiн соңына дейiн аяқтамай бiтiретiн тапсырмалар сериясын ұсынған. Нәтижесiнде, сыналушылар аяқталмаған тапсырмаларды соңына дейiн жеткiзген тапсырмаларға қарағанда екi есе жиi есiне түсiре алған. Бұл құбылысты былай түсiндiруге болады. Тапсырманы алғанда, сыналушыларда оны орындауға деген қажеттiлiк пайда болады. К.Левин квазиқажеттiлiк деп атаған бұл қажеттiлiк, тапсырманы орындау барысында күшейедi. Тапсырма орындалса ол жүзеге асады, ал тапсырма соңына дейiн жетпесе, ол қанағаттанбайды. Сәйкесiнше, мотивация есте аяқталмаған тапсырманың iзiн сақтап, естiң таңдамалығына әсер етедi.
ғасырдың басында, естiң мағыналық теориясы пайда болды. Бұл теорияның өкiлдерi сәйкес процестердiң жұмысы, мағыналық байланыстардың бар немесе жоқ болуына тәуелдi деп пайымдады. Мағыналық байланыстар есте сақталған материалды азды-көптi көлемдi мағыналық құрылымдарға бiрiктiредi. Бұл бағыттың көрнектi өкiлдерi А.Бине мен К.Бюлер болды. Олар есте сақтауда, қайта жаңғыртуда материалдың мағыналық мазмұны басты орын алатынын көрсеткен.
Алғаш балалардың есiнiң жоғары формаларын жүйелi түрде зерттеген көрнектi кеңес психологы Л.С.Выготский болды. Ол өзiнiң шәкiрттерiмен бiрге, естiң жоғары формаларының шығу тегi жағынан, әлеуметтiк және психикалық әрекеттiң күрделi формасы екендiгiн көрсеттi. Л.С.Выготский ұсынған жоғары психикалық функциялардың шығу тегi туралы теорияның шеңберiнде, естiң фило- және онтогенетикалық даму сатылары анықталды. Л.С.Выготскийдiң жұмыстары француз ғалымы П.Жаненiң зерттеулерiне ықпал еттi. Француздардың психологиялық мектебi барлық ес процестерiнiң әлеуметтiк келiсiлгендiгiн, адамның практикалық iс-әрекетiне тiкелей байланыстылығын дәлелдедi.
Кеңес психологтары ерiктi мнемикалық iс-әрекеттiң күрделi формаларын зерттеудi жалғастырды. Онда ес процестерi ойлау процесiмен байланыстырылды. Осылайша, А.А.Смирнов пен П.И.Зинченконың iс-әрекеттiң психологиялық теориясы позициясынан жүргiзiлген зерттеулерi, естiң заңдылықтарын мағыналанған адам iс-әрекетi ретiнде ашуға жол бердi, есте сақтаудың қойылған тапсырмаға тәуелдiлiгiн және күрделi материалды есте сақтаудың негiзгi тәсiлдерiн тапты. Мысалы, А.А.Смирнов ойларға қарағанда, әрекеттер жақсы есте сақталатындығын, ол әрекеттердің iшiнде қиындықтарды жеңумен байланыстылары ұзақ есте сақталатындығын тапты.
Естiң физиологиялық теориясын жасаған И.П.Павлов және П.К.Анохин зерттеулерi бойынша, жүйкелiк импульстар нейрон арқылы өткенде, өзiнiң iзiн қалдырады – бұны нейрондық модель теориясы деп атайды. Жүйке клеткаларынан таралатын аксиондар, басқа клеткалардағы дендриттермен жанасады немесе өзiнiң клетка денесiне қайта оралады. Жүйке клеткаларында осындай құрылымдарға сәйкес байланыс пайда болады. Сөйтiп, клеткалардың өз-өзiнен жанауы iске асады. Мұндай құбылыстар жүйесiн, iздердiң сақталып қалудың физиологиялық субстраты деп есептейдi.
Естi нерв клеткаларының iшiндегi биохимиялық реакциялармен түсiндiретiн ХХ ғасырда терең зерттелiне басталған биохимиялық теорія болып саналады. Еске сақтау екi сатылы сипатта болады деген жорамал бар. Сонда алғашқы сатыда тiтiргендiргiштер тiкелей әсер еткеннен кейiн, мида электрохимиялық қысқа реакциялар пайда болады. Олар нейронда физиологиялық өзгерiстерге әкеледi. Екiншi сатыда, бiрiншi реакциядан кейiн жаңа белокты заттар (протеиндер) пайда болады. Бiрiншi сатыдағы реакция секундтар мен минуттарға созылады, содан оны қысқа мерзiмдi естiң физиологиялық механизмi деп есептейдi. Ал екiншi кезеңдегi клеткада болатын химиялық өзгерiстердi, ұзақ мерзiмдi естiң механизмi деп есептейдi. Мысалы, егер адамға бiр әсерден кейiн мидағы электрохимиялық iзi биохимиялық өзгерiстерге айналмай түрғанда (10 секундтың iшiнде) бұл әрекет үзiлсе (мысалы, есiнен танып қалғанда, эпилепсия жағдайында), онда соңғы әсердi адам есiне түсiре алмайды.
Естiң зерттеулерiнiң iшiнде, кибернетикалық модельдеу де бар. Бұл арқылы естiң биокибернетикалық теориясы пайда болады. Әртүрлi ЭЕМ-ның iшiндегi мәлiметтердi сақтау және солармен жұмыс iстеудi ойластырған кезiнде, адам есiнiң механизмдерiне сүйенген. Сонда, бұл теория бойынша, адам миының әрекеттерi бағдарламалардан (алгоритмдердiң жиынтығынан) тұрады деген. Сөйтiп, адам миын, сонымен бiрге естi де, кибернетикалық модельдеу арқылы зерттейдi. Бұл бағытта компьютерлердiң электронды есте сақтауларын, қайта жаңғыртуын қарастырады. Адамның есте сақтау қабілетi ЭЕМ-ның есiнен әлде қайда асып кетедi, бiрақ адам бұл қабілетiн саналы түрде қолдана бермейдi. Сөйтiп, ЭЕМ-ның адамға толық ұқсас болуы мүмкiн бе деп сұрағанда, жасанды интеллектiсi бар машиналар, мүмкiн сол деңгейге жетер дейдi. Естi психологиялық зерттеудiң табыстарына қарамастан, iздердiң есте қалуының физиологиялық механизмдерi мен естiң табиғаты толығымен зерттелмеген.
Естiң түрлерiн жiктеуiнде белсендiлiкке, мақсаттың бар немесе жоқ болуына, негiзгi психикалық әрекеттiң сипатына, есте сақтау мерзiмiне орай келесi түрлерi болады.
Ерiктi және ерiксiз ес түрлерi. Сонда, белгiлi мақсат қоймай-ақ, арнайы есте қалдырмай-ақ, есте сақтауды мен жаңғыртуды, ерiксiз ес деп атайды. Ерiксiз ес көбiнесе балаларда балалық шағында кездеседi, бiрақ өсе жоғалып кетпейдi. Мысалы, жаңадан әсер еткен, қызықтырған бейнелер, адам арнайы мақсат қоймаса да, ерiксiз есте қалып отырады.
Мақсат қойып, арнайы әрекеттердi қолданып жатып, есте сақтағанды ерiктi ес деп атайды. Адамға қажеттi деп тапқан нәрселердi еске сақтау үшiн, арнайы амалдарды қолданады, ерiктi есте қалдырғанды жиi қажет етедi. Осы арнайы амалдарды мнемикалық әрекеттер дейдi. Осыған орай, есте сақтаудың сапалылығы, нәтижелiгi келесi факторлардан тәуелдi болады. Мысалы, алдына мақсатты қалай қоюға байланысты болады. Егер адам әр кезде керек болатын мәлiметтi жақсылап есте сақтағысы келсе, онда бұл мәлiмет жақсы сақталады. Керiсiнше, мәлiметтi онша керектi емес деп санаса, ол жаман сақталады.
Арнайы амалдарды қолданып есте сақтауда, келесi ес түрлерi болады: Механикалық ес. Мұндай есте қалдыру ешбiр өзгерiссiз, дәлме-дәл қайталауды коздейдi. Мысалы, түрлi ережелердi жаттау барысында, механикалық сақтауды қолданады. Бұған көп күш кетедi және сапасы төмен болады. Логикалық ес. Бұл есте сақтау амалында логикалық түсiну, жүйелеу, негiзгi логикалық компоненттердi бөлiп шығару, солардың арасында мәндiк байланыстарды табу жасалынады. Сонда есте сақтаудың нәтижелiгi, механикалық еске сақтаудан 20 есе өседi екен. Бiздегi ой, ұғым, пікір, ой- қорытындылары сияқты түрлi формалар арқылы iз қалдыруын сөздiк-мағыналық ес деп атайды, өйткенi ойдың қандай формасы болмасы да, тiлмен, сөзбен байланысты болады. Бейнелi-көрнекiлiк ес. Мәлiметтердi бейнелерге, схемаларға, графиктерге, суреттерге айналдыру. Бейнелеу естiң бiрнеше түрлерiн ажыратуға болады: көру, есту, дәм, сипау, иiс естерi болып бөлiнедi (түйсiктердiң түрлерi сияқты). Бейнелi ес, әсiресе көркемөнер кәсiбiмен шұғылданатын адамдарда өте жақсы дамыған. Мысалы Рафаэль өзiнiң суреттерiн салғанда, көз алдында оның бейнесiн көрiп тұрады екен. Осы бейнелеу естiң түрлерiн эйдетикалық ес (эйдос грек сөзi - бейне) дейдi. Мұндай адамдарда әсерлер мен бейнелер көз алдында нақты елестетiп, олардың жеке қасиеттерi мен бөлшектерi айқын ажырата алады. Осы ес түрiнде адам бәрiн де өте жақсы есiне сақтай алады. Бұны тағы феноменалды ес дейдi. Әйгiлi композиторларда В.Моцартта, С.В.Рахманиновта, суретшiлерде – Н.Ге, Г.Доре, Дж.Рейнолдста, колбасшыларда - Юлий Цезарьда, Александр Македонскийде, Наполеон Бонапартта осы ес түрi болған.
Ал соқыр, саңырау адамдарды алатын болсақ, бұларда жоқ сезiмдердiң есесiне сипау, иiс, дәм естерi өте жақсы дамиды, басқа естердiң кемiстiктерiн толықтырады. Бейнелi-көрнекiлiк естiң сонымен бiрге қимыл-қозғалыс, эмоциялық-сезiмдiк түрлерi болады. Қимыл-қозғалыс есi дегенiмiз – ойын, спорт, еңбек, оқу әрекеттерiне байланысты әр түрлi қимыл-қозғалыстар мен әрекеттердi есте қалдырып, оларды қайта жаңғыртып отыру. Естiң бұл түрi қозғалыс дағдыларын қалыптастырудың негiзi болып табылады. Мысалы, әрiптердi, сөйлемдердi жазу, суда шомылу, машинаны айдау. Қалыптасқан дағдылар өмiр бойы есте сақталып келедi.
Эмоциялық-сезiмдiк ес дегенiмiз, бастан кешiрген түрлi сезiмдер мен эмоциялық күйлерiн есте қалдырып отыруы және қайта жаңғыртуы. Бұл естiң түрi, басқалармен салыстырғанда, әлде қайда күштi болады. Адам есiне ең жақсы сақталатыны, ол бакстан кешiрген ең қуанышты немесе өте қайғылы оқиғалары болады, өйткенi сол кездегi сезiмдер мен күйлер өте қатты есте қалады. Бұл ес түрiнiң кәсiптiк жағынан, театр немесе кино әртістерінің жұмысында маңызы өте зор.
Есте сақтау мерзiмiне қатысты: қысқа мерзiмдi, ұзақ мерзiмдi және оперативтi ес деп бөледi. Әсер еткен әр түрлi тiтiркендiргiштердiң немесе мәлiметтердiң бейнесi адамда алдымен тұрақсыз, құбылмалы болып тұрады. Еске қалдыру үшiн, ең алдымен, бұл мағлұматтар жинақталынып алынуы керек. Оған бiр шама уақыт кетедi. Бұл уақытты iздердiң консолидациясы дейдi. Есте сақтаудың ерекше бұл түрiн қысқа мерзiмдi ес дейдi. Өмiрде уақытша ғана есте сақталатын әсерлер туралы алғашқы ес немесе шапшаң қөрiнiс деп те айтады. Көбiнесе бiр әрекетте ғана керектi болатын мағлұматты қысқа мерзiмде сақталуды оперативтi ес деп айтады. Мысалы, есеп шығарғанда ойда бiр сандарды ұстау. Бұл сақталған нәрсе керектi болып саналатын болса, онда ұзақ мерзiмге есте қалады немесе мұлде ұмытылады. Оперативтi естiң көлемi 7-,+ 2 белгi болады.
Ал қабылданған бейнелердi, құбылыстарды, тиiстi мағлұматтарды ерiксiз немесе арнайы амалдар арқылы, ұзақ уақыт бойы есте сақтауды ұзақ мерзiмдi немесе түпкiлiктi ес дейдi. Бұл ес түрiнде адамның ең маңызды деп бағаланған нәрселер сақталынады. Мысалы, өзiнiң аты-жөнi, мектеп аяқтау күнi, жақындарының туған күндерi. Бiрақ, ұзақ мерзiмдi есте саналы түрiнде жаңғыртылатын, маңыздылығын жоғалтқан, қосымша және керектi мәлiметтердiң де бiр процентi ұмытылып отырады.
1.2. Кіші мектеп жасындағы балалардың есте сақтауының психологиялық ерекшеліктері
Естiң негiзгi процестерi: есте қалдыру, есте сақтау, қайта жаңғырту, тану және ұмыту. Есте қалдыру дегенiмiз - жаңадан қабылданған бейнелер мен мәлiметтердi және олардың мәнiн есте бұрынғы сақталғанмен байланыстырып отыруды айтамыз. Жаңа бiлiмдердi алуда және iс-әрекеттердiң жаңа түрлерiне ие болуда ол орын алады. Бiрақ есте қалдыруда әр нәрсе сақтала бермейдi. Бiр экспериментте, адамдарға карточкалар берiлдi. Ол жерде суреттер мен сандар болған. Бiрiншi зерттелiнушiлерге, сол суреттерде заттарды танысын деп тапсырма бердi, ал екiншiлерге сандарға қарап, карточкаларды реттерiмен қойсын деген. Тапсырма бiткеннен кейін, карточкадағыны есiңiзге түсiрiңiзшi дегенде, бiрiншiлер тек суреттердi, екiншiлер сандарды ғана түсiрiптi. Осыған орай, еске қалдыру әрекеттердiң мақсаттарымен, мотивтерiмен және тәсiлдермен айқындалып отырады. Бұл есте қалдырудың таңдамалығын көрсетедi. Өйткенi, адам бастан кешiргеннен және болмыстан, өмiр мен тiршiлiкке қажеттi әсерлердi, бiлiмдердi және мәлiметтердi жадысына қалдыруды мақсаттайды. Арнайы есте үшiн мынадай шарттар қажет:
0 Арнайы мақсат қою, оны меңгеруге ұмтылу;
1 Есте қалдырудың қоғамдық, эксперименталды мәнiнiң адам қажетiне байланысты болуы;
2 Есте қалдыруды жоспарлап, iшiндегi ой түйiндiлердiң мәнiн ашу, бiр- бiрiмен байланыстыру;
3 Мән-мағыналарды түсiну үшiн, ойлау құбылысымен ұштастыру;
4 Қабылдаған нәрселердi өз сөзiмен құрастыру және өз ұғымдарымен байланыстыру;
5 Сапалы түрде қайталау. Мысалы, керектi мәлiметтi жаттағаннан кейiн, сақтау үшiн 40 минуттан кейiн тағы қайталау керек. Өйткенi бiр сағаттан кейiн, есте оқылған мәлiметтiң 50%-ы ғана қалады екен. Содан, бiрiншi күнi 2-3 рет, екiншi күнi 1-2 рет, 3-7 күннен кейiн бiр рет қайталаса, бiрiншi күнi 100 рет қайталағаннан да артық болады екен.
Мұндай талаптарды орындау, адамның есте сақтауын дамытып отыруына ықпал етеді. Психологияда естi дамытуға арналған жаттау тәсiлдерiн мнемоника немесе мнемотехникалар деп атайды. Солардың кейбiреулерi тақырыптың соңында берiледi. Есте сақтаудың ерекшелiктерi болады. Психологтардың зерттеулерi бойынша, мәлiметтiң басындағысы мен аяқталғандағысы, есте жақсы сақталады екен. Сол үшiн маңызды және керектi нәрселердi жақсы есте қалдыру үшiн, мысалы, баяндаманың басына немесе соңына қою керек.
Ұзақ мерзiмдi есте сақталған мәлiметтердi қайта санаға келтiрудi қайта жаңғырту дейдi. Ол ерiктi және ерiксiз бола алады. Ерiксiз қайта жаңғырту дегенiмiз – мақсатсыз өзiмен өзi есiне түсудi айтады. Арнайы қайта жаңғыртуда, белгiлi мақсат болады және ерiк-күш жұмсалынып, арнайы әдiс-тәсiлдер қолданады. Қайта жаңғыртудың iшiнде, тануды мен есте қайта елестетудi ажыратады.
Тану – естiң бұрын қабылдағандарға кезiккенде, көрiнетiн қайта жаңғыртудағы қарапайым түрi. Тану ұқсатумен байланысты болады. Мысалы, бiр нәрсенi есiне түсiргiсi келгенде, басқаларға ұқсатып барып есiне түсiредi. Тану айқын, айқын емес, толық,толық емес болады.
Есте қайта елестету - бейне түрiнде жаңғыртуды айтамыз. Бұрын қабылданған нәрселер мен қазiр жоқ көрiнiстiң бейнесi еске түседi. Соған орай, қабылданған нәрсенiң бейнесi елестейдi. Бұл елестетулердi сөз айтып, пiкiрлер мен ой қорытындылары арқылы тудыруға болады және олар белгiлi уақытқа және белгiлi жерге байланысты болады. Елестер қайта жаңғырғанды, бiз қашан, қай жерде, қай кезде екенiн де есiмiзге түсiремiз.
Ұмыту. Кезiнде еспен айналысқан психолог А.Р.Лурия өзiнiң Үлкен естiң кiшкентай кiтабы деген жұмысында, феноменалды естiң иесi С.В.Шерешевский туралы әңгiмелейдi. Сонда ол кiсi 50-100 саннан тұратын қатарларды және сөздердi еске сақтай алады екен. Қалаларда сол қабілетiн елге көрсетiп сахнаға шығатын. Бiрақ оның кемшiлiгi, еске сақтағанды ұмыта алмайды екен. Бұл әрекетке ол әдейi үйренуге мәжбүр болды. Сонымен, еске сақталғандардың кейбiреулерi жақсы сақталады, кейбiреулерi оңай ұмытылады. Ұмыту дегенiмiз - қабылдағанды, еске қалдырғандарды қажет болғанда еске түсiре алмау, танымау немесе еске түсiру мен танудың қателесiп жаңылысуы. Сонда миға келген мәлiметтiң барлығын есте сақтай бермей, керегiн қалдырып, маңызы жоғын ұмытамыз. З.Фрейдтiң айтуы бойынша, адамның атына кiр келтiретiн, адамгершiлiкке қарсы тұрған, ар-намысқа сәйкес келмейтiн өткен уақиғалар ұмытылады екен. Олар әр кезде мазасыздану немесе адам жанына ауырлық әкеледi де, адам есiнен ығыстырылады.
Ұмытудың себептерiн көбiнесе жүйке қызметiнiң күйлерiне және мәлiметтiң эмоционалдылығымен байланыстырады. Мысалы, көп жұмыс iстеп шаршағанда, көп уақыт ұйықтай алмағанда немесе ауырғанда, адам өте ұмытшақ болады. Қартайғанда да адам жүйесiнiң нашарлауына орай, склероз деген ұмытшақтық ауруы дамуы мүмкiн. Бiрақ ұмыту дегенiмiз, ол тек қана еске сақтаудың нашарлауы емес. Егер мұғалiм сабақты түсiндiргенде, оқытушының берiлген бiлiмге қызығуы болмаса, бала көбiсiн ұмытып кетедi. Өйткенi, эмоцияға байланысқан мәлiметтер жақсы сақталады және қайта жаңғыртылады. Бұның табиғи себебi болады. Эмоция тәнмен тығыз байланысты болғанымен, ми адамға керектiсiн қана сақтап отырады, басқасын ұмытуға жiбередi. Агата Кристи айтқандай: Сенсациялар тез құрып қетедi, қорқыныш болса, ұзаққа қалады.
Әр түрлi жаралар немесе аурулар естiң бұзылуына әкелуi мүңкiн. Сол кезде естiң жоғалуын – амнезия дейдi. Бұл құбылыстар мидағы тежелу, өшу заңдылықтарына байланысты. Бiрақ өшкен, ұмытылған байланыстар бiр кезде жаңғырып, еске түседi. Бұны – реминисценсия дейдi. Ұмыту – жүйке клеткаларындағы тежелу процестерiнiң дамуы. Осыған орай, уақытша ұмытуды сақтық тежеу дейдi. Адамның бұрынғы iс-әрекетi, қазiргi есте сақтау жұмысына бөгет болып ұмытуға әкелсе, оны проактивтiк дейдi. Ал кейiнгi iс-әрекеттiң бұрыннан есiнде сақталғандарына керi әсер етсе, ретроактивтi тежелеу дейдi. Мұндай ұмытудың көрiнiстерi, бiр-бiрiне жақын материалдарды үйренуде жиi кездеседi. Оқу жұмысында, сабақ кестесiн жасауда осы мәселенi ескеру қажет.
Естiң генетикалық және иммунитеттi түрi адамға туылғанында берiледi, ал жүйкелік түрi өмiр бақи қалыптасады және дамиды. Бiр-екi айлық балалар ең алдымен анасын, соңынан басқаларды тани бастайды. Сол кезде, үй iшiндегiлердiң бiреуi үш немесе көп күнге дейiн көрiнбесе, бала оны ұмытып кетедi екен. Балада естiң тану түрi бiрiншi дамиды екен. Зерттеулерге қарағанда, 3 жасар бала, жарты жыл бұрын көрген заттарын тани алса, 4 жасар бала бiр жыл бұрын, 6 жасар бала бiр жарым жыл бұрын көрген заттарын танитын көрiнедi. Мектеп жасына дейiн балаларда, көбiнесе эмоциялық және эйдетикалық ес болады. Есте сақтағандарының көбiсi ұзақ мерзiмдi сақталады. Жастайынан балаларға тақпақтарды, өлеңдердi жаттатып, қайталау, айтылған ертегiлердi, әңгiмелердi айтып берудi сұрау – естi дамытудың басты шарттары. Бұл балалардың есте сақтау және қайта жаңғыртулары ерiксiз болып келедi. Ал мектепке келгеннен кейiн, балаларда ерiктi, сөздiк-мағыналық, логикалық естi мұғалiмдер түрлi шаралармен дамытады. Естi тәрбиелеу дегенiмiз, есте қалдыру, қайта жаңғырту жаттығуларының әдiстерiн дұрыс жолға қойып орындауымен байланысты және сонымен естiң көлемiн нығайту. Егер жаттаудың жүйесiн жақсы бiлсе және орындаса, жаттағанды еске түсiруi де еске қалдыруда зор нәтижелi болмақ.
Естiң әр адамда даралық ерекшелiктерi болады. Бiреулер түрiн жақсы еске сақтайды да, сөздердi тез ұмыта бередi. Бiреулер әңдердi тез еске сақтайды, бiреулер қимылдарды. Ал қазақ ақындарында мен жырауларында есту есi жақсы дамыған болатын едi. Осындай ерекшелiктерiне орай, естiң типтерiн бөлiнедi. Есте қалдыру мен ұмытудың шапшаңдығына, олардың баяулығына орай төрт типке бөлiнедi: есте қалдыру, ұмыту.
бiрiншi - шапшаң, баяу.
екiншi - баяу, баяу.
үшiншi - шапшаң, шапшаң.
төртiншi – баяу, шапшаң.
Бiрiншi типтегi адамдар оқыған немеес жаттаған нәрсесiн бiр рет есiнде жақсы қалдырады. Естi дамытуға әр кезде болады. Адамға бiлiм алу үшiн, әр кезде ес керек болып жатады. Оқудың сапасын көтеру үшiн, естi дамытуға қажет. Бiздiң көргенiмiздiң, естiгенiмiздiң және сезiнгенiмiздiң көбiсi ұмытылып кетедi, өйткенi оған зейiнсiз қараймыз. Ес зейiн, қабылдау және ойлау құбылыстарымен тығыз байланысты болады. Сондықтан, есте сақтауды жақсартамын десеңiз, байқағыштықты, таңдаушылықты, елестету мен түсiнудi және санаға жеткiзудi жетiлдiру қажет.
Психологтарменен өте көп тәсiлдер ашылған. Осыларды колданғанда, мысалы, шет тiлдерін тез жаттауға болады немесе емтихандарға дайындалуға көмектеседi. Бұл мнемотехникалар:
ВИЗУАЛИЗАЦИЯ. Жаттаған сөздерден бейненi құрастырып жаттау. the sun shines дегенде күн шықты деп жаттамай, орнына күннiң жарқырағанын елестетiңiз.
УАҚЫТҚА БАҒЫТ-БАҒДАР ҚОЮ. Егер есте сақталатын мәлiметтi тек емтихан тапсырғанға дейiн деп сақтаса, ол тез ұмытылады. Ал сол мәлiмет болашақ мамандық бойынша, жұмыс iстегенде керек болады деп сақтаса, ол көп уақытқа қалады.
АССОЦИАТИВТІ ЕСТЕ САҚТАУ. Есте сақталатын сандарға, сөздерге, қимылдарға т.б. ассоциативтi байланыстарды табу. Мысалы, телефонның нөмiрiн сақтағанда, сандарды әйгiлi жылдармен байланыстыру. Бiр сөздерде, сөйлемдерде белгiлi көшелердi немесе орындарды елестету. Қимылдарда бiр аңдармен байланыстыру.
МИНУСТЫ ПЛЮСҚА АУЫСТЫРУ. Бiр нәрсенi еске сақтағыңыз келсе, оны жақсы көңiл-күйiңiзбен байланыстырыңыз. Немесе жаттайтын нәрсенiң қабылдауын жағымды қылып өзiңiзге көрсетiңiз. Сол кезде ол көпке дейiн сақталады.
ФАМИЛИЯЛАРДЫ ЕСКЕ САҚТАУ. Басқа адаммен танысқанда, фамилиясын немесе атын дұрыс еске сақтамасаңыз, сол адамды ренжiтiп аласыз. Сiзде сөздердi еске сақтау қабілетін дамымағанын, ол қайдан бiлсiн. Сол үшiн ең алдымен, айтылғанда дұрыс естiп алыңыз. Түсiнбесеңiз, тағы қайталауды сұраңыз. Онда тұрған еш нәрсе жоқ. Содан барып, сол сөздiң мәнiн түсiнуге тырысыңыз немесе өзiңiз өте жақсы бiлетiн ұқсас атты адамдармен байланыстырыңыз.
ТӘУЛIК БОЙЫ ЕСКЕ САҚТАУЫМЫЗ ӨЗГЕРЕДI. Табиғатта адамда әр кезде жұмыс қабілетi өсiп немесе төмен түсуi қалыптасқан. Есте де күшеюi немесе әлсiреуi болады. Сонымен түнде, сағат 2-4 дейiн және күндiз сағат 12-14 арасында есте сақтауымыз нашарлайды. Ал таңертең сағат 8-12 дейiн және күндiз 14-17 дейiн еске сақтауымыз күшейедi. Бiрақ кейбiр кезде, адамның кеш уақытында ойлау және еске сақтау жұмысы жақсарады.
ӨЗ ТIЛIНЕ АУДАРУ. Еске сақтау мәлiметтi өзiңе түсiнiктi ұғымдармен, өз сөзiңе ауыстыру. Өзiнiң тәжірибеңнен алынған нәрселерге байланыстырғанда, еске сақтау жақсарады.
20-ғасырдың басында, бірқатар психологтар осындай пікір білдірген болатын, соған сәйкес, баланың есі ересек адамның есінен күшті әрі жақсы дамыған деп санады. Бұндай ой-пікірдің білдіруіне, балалар еста сақтауының керемет иілгіштігі туралы деректер көрсетті.
Бірақ, кіші мектеп жасындағы балалардың есін ерекше зерттеу көрсеткендей, олардың есте сақтауының артықшылықтары тек елестету деңгейінде екендігі анықталды. Балалар шынымен де тез есте сақтайды, бірақ кез келген материалды есте сақтай бермейді, олар өздеріне қызығушылық тудыратын және жағымды сезімдерін туындататын, материалды ғана естерінде сақтайды. Есте сақтаудың жылдамдығы – ес процесінің тек бір ғана сапасын және буынын көрсетеді. Естің беріктігі, саналануы, естің толыққандылығы балаларда әлсіз байқалады, ал ересек адамдарда керісінше болады. Себебі, адам есте сақтауын бағалауда, негізгі сапа ретінде, адамның таңдамалы түрде, жаңа жағдайларда, ең алдымен қабылданған материалды қолдану алынады, ал ересек адамның есі, баланың есімен салыстырғанда, жедел дамыған болып саналады. Балалар қажетті материалды таңдау шеберлігін, оны зейін қойып қабылдау шеберлігін, топтау шеберлігін әлі де болса меңгермеген. Бірақ, балалардың есінің жетілмеуі, баланың есте сақтауында да байқалады.
П.П.Блонский әртүрлі жас ерекшелік кезеңінде, балаларға әртүрлі мазмұн қолжетерлік болып табылады деп атап көрсетеді. Бұрын балалар естерінде, өздері орындаған қозғалыстарды, бастан кешірген сезімдерін, эмоционалды жағдайда сақтайды. Келесі сатыда, балалар үшін қолжетерлік болып, заттардың бейнесі есте сақталады, ал соңғы сатыда, бала сөзбен берілген қабылданған бейненің мағыналы мазмұнын есте сақтай алады және қайта жаңғырта алады.
Зерттеулер көрсеткендей, балалар есте сақтауын дамыту бір жақты жүрмейтінін анықтады. Салыстырмалы түрде балалардың көрнекі және сөздік материалды, нақты және абстрактілі мазмұнды есте сақтаудың нәтижелілігін зерттей отырып, А.А.Смирнов, Э.В.Фапонова және басқа зерттеушілер балалардың есте сақтауын жетілдірудің аса күрделі процесс екендігін атап көрсетті, бұл процесс бір мазмұнды басқа мазмұнмен қарапайым ауыстырудан ерекшеленеді.
3-сынып оқушыларында, көрнекі материалды есте сақтау нәтижелі болып саналады. Бұл нәтижені Э.А.Фарапонова бірінші және екінші сигнал жүйелерінің бірлескен іс-әрекеті ретінде, яғни көзбен қабылдау мен сөздің байланысы ретінде қарастырады.
Баланың жасы кішкентай болған сайын, оның танымдық іс-әрекетінде практикалық әрекеттер үлкен рөл атқарады. Сондықтан, қозғалысты есте сақтауы өте ерте анықталады.
Әсіресе, балалардың есте сақтауы, баланың бір кезде қабылданған белгілі нақты заттардың бейнесімен толықтырылып отырады. Бірақ, жалпылау деңгейіне көтеріле отырып, бала заттардың бір тобына жинақталған, мәнді және жалпы белгілері бар жеке бейнелерді есте сақтай алады. Әрине, балалардың елестетулерінің ең бірінші кезекте, баланың заттарды қабылдау шеберлігінің болмауымен негізделген, бірқатар сипатты ерекшеліктері болады, сондықтан, балалардың елесетулері таныс емес заттар туралы бейнелері анық болмайды.
1.3. Кіші мектеп жасындағы балалардың бейнелі есін дамытуды психологиялық негіздеудің қажеттілігі
Сабақтағы бейнелі есте сақтаудың тәсілдерін қолданудың негіздемесі баланың ырықты психикалық реттеуін дамыту арқылы жүзеге асырылады.
Баладан ересек адамдағыдай, оның жеке тұлғасының өсу шамасына қарай, ырықты психикалық өзіндік реттеуге және бақылауға деген қабілеті артады. Бұл ұғымдардың астарында, баланың өзінің эмоциялары мен әрекеттерін басқару мүмкіндігі, өз сезімдері мен ойларын сәйкестікке қарай модельдеу және жүргізу, өзінің тілектері мен мүмкіндіктері, рухани және физикалық өмірінің үйлесімін қолдау қабілеті болады.
Балада тезірек әрі жылдам, осы мүмкіндіктерді тәрбиелеу үшін, біз көп жағдайда балаға адамгершілік тұрғыда кеңес береміз, оған осы арқылы баланы толыққанды болмау сезімін ендіреміз, баланың өзбетінділігін жоя отырып, оған нұсқау береміз, балаға бірқатар тиымдар саламыз, ол арқылы қорқыту және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz