Ұлт зиялысы мен зиялылық

1 Ұлт зиялысы мен зиялылық: тарихи негіздер
2 Қазақ зиялысы, оның зиялылық қасиеттері

зерттеулердегі қилы-қилы байлам-тұжырым бір арнаға саймайтыны бүгінгі күннің ғана ақиқаты емес, ғасырлардан бері желісі үзілмей келе жатқан үдеріс. Мәсе¬лен, Абай поэзиясы мен қара сөздерінде ғалым, ұстаз, дәрігер, болыс, старшын, дін ие¬лері, билер қауымы, әскери маман, ақын, адвокат, тілмаш жайлы ХІХ-ХХ ғасырлар ме¬жесіндегі қоғамдық және ғылыми пікірлердің озығы ұлықталып, тозығы аяусыз сыналғанын исі қазақ баласы жақсы біледі. Ал одан да әріге көз жіберсек, дәстүрлі қазақ қоғамы тұсында халықтың рухани-интеллектуалдық, саяси-идеологиялық, әскери көсемдері “ер¬лер”, “ел ұстайтын ұл”, “жақсылар”, “жұрт иесі”, “ел иесі” тәрізді ұғым-түсініктермен айдар¬лағанын көреміз. Әрқайсын даралап қана қоймай, несімен жақсы, қайткенде жаман атанатынын дәйектей де алған екен. ХХ ғасыр басында осынау әлеуметтік қауымның қысқа да нұсқа классикалық атауы орнықты. Енді бұларды “зиялы” деген сөзбен айшықтау тілдік қорымызға енді. М.Әуезов осыдан бір ғасырға жуық уақыт бұрын былай деп жазған екен: “Жә, қазақтың сол баста деп алдына салып отырған көсемі кім? Ол – қазақтың оқыған азаматтары, зиялылары”.
Әрине, бұдан қазақ зиялылары ХХ ғасыр басында қалыптасқан екен деген қорытынды тумаса керек. Зиялы қауымның бастау-бұлағы этнос тарихының қойнауында жатыр. Қандай этнос болмасын тарих сахнасына төл зиялы¬сымен шығады, өз этносынан ерте немесе кеш туған зиялылардың болуы да мүмкін емес. Себебі, халыққа тән саяси, мәдени, эко¬номикалық, әдет-ғұрыптық, тағы басқа толып жатқан әлеует пен қасиет алғашқыда табиғи-географиялық орта, тіршілік қисыны, сыртқы фактор әсерімен қалыптасса да, осылардың бәрін өміршең, бәсекеге қабілетті дәрежеге көтеретін құдірет – этнос зиялысы.
Адамзат баласының өткенін көктей шолып бағамдасақ, жүздеген, бәлкім мыңдаған этностардың жойылып, тарих сахнасынан түсіп қалғанын жоққа шығара алмаймыз. ХVІІІ ғасырда Орталық Азияның жойқын мемлекетін құраған жоңғарлар қайда, ХІІІ ғасырда жарты әлемді ашса алақанында, жұм¬са жұдырығында ұстаған моңғолдардың бүгінгі әлеуеті кімді қызықтырады? Мәскеулік ғалым Мұрад Аджи күйзеле жазғандай, дін қызметі VІІІ ғасырға дейін Византияда, ХІІІ ғасырға дейін Римде, ХVІІ ғасырға дейін Мәскеуде түркі тілінде жүргенін бүгінде кәсіби тарих¬шы¬лар да білмейді. Кезінде айдарынан жел ес¬кен мемлекеттер мен халықтардың мұнша¬лықты күйреуінің себебін тізіп шығу мүмкін емес. Дегенмен солардың ішінде зиялы қауым қа¬телігінен, берекесіздігінен, қарымсызды¬ғы¬нан, сатқындығынан туындағаны ең басты орында тұрмаса да, соңғысы, елеусізі еместі¬гіне күдік жоқ. Зиялысыз халық тас дәуіріндегі тобырға тең, халқынан кіндігін үзген зиялы қауым — әркімге жем болатын бүлдіргі. Баба¬ла¬рымыз халық пен зиялылардың жарасымды қатынас-байланысы тағдыр анықтағыш маңызға ие екенін Күлтегін тасына бекер қашап жазбаған. “Игі, білгіш кісілерді, игі, батыл кісілерді қозғалта алмады, – дейді тастағы жазулар. – Бір кісі жаңылса, рухы, халқы тұқымына дейін қалмас еді”.
Иә, тарихи тамыры тереңге тартқан арғы қазақтар мен түркі әлемінің заңды мұрагері – қазақтың зиялысы халқына қызмет етудің, ұлтты ұйыстырудың, жаһандық, аймақтық бәсекеге төтеп берудің қатал сынағынан абыроймен өткенін биік ғылыми өремен, мақтанышпен айтатын уақыт келді. Тұмар ханым жайлы аңыздардың, Қорқыт Ата күйлерінің, Қ.А.Ясауидің даналық сөздерінің, Асан Қайғы, әз Жәнібек, Қасым, Есім, әз Тәуке, Бұқар, Абылай сынды хандар мен жыраулардың зердеден өшпеуін далалық ауызша тарихнама мұрасы ретінде ғана қабылдамай, жүзден жүйрік, мыңнан тұлпар шыққан зиялы қауым өкілдеріне көрсетілген халық құрметі мен ұлықтауы мәртебесінде де бағалаған жөн шығар. Халық санасында кездейсоқ есімдер мен құндылықтарға орын жоқ. Олар не мақтауға, не даттауға лайық. Әрқайсы ұрпақтан ұрпаққа тағылым, үлгі болу үшін тиісті бағасын алған.
Сонымен, ғылыми анықтамасын айтар болсақ, зиялылар дегеніміз қоғамның, уақыт¬тың, халықтың объективті төл перзенті. Бұлар елі мен халқының құрамында (ерекше жағдай¬да диаспора мәртебесінде де) прогресс жолы-мен ілгерілеуге немесе қиын-қыстау сәтте қамал-қорғандай пана болуға ақыл-ойымен, ұйымдастырушылық және басқарушылық іс-әрекетімен қол жеткізуге лайықты үлесін қос¬қанда ғана тарихи миссиясын атқарды деуге негіз бар.