Зейін туралы

Пән: Психология
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

Ж О С П А Р

І. Кіріспе

ІІ. Негізгі бөлім

2. 1. Зейін туралы жалпы ұғым

2. 2. Зейін түрлері

Қорытынды

Пайдаланылған әдебиеттер

Кіріспе

Зейін өздігінен жеке дара психикалық процесс те, жеке адамның қасиеті де болып саналмайды. Солай болғанымен әрекетке таным процесіне қатысып, адамның мүддесін, бағыт -бағдарын білдіреді. Зейін кез келген психикалық процестің тұрақты бір жағы. Сөйтіп ол адамның іс -әрекетінің сапалы әрі нәтижелі болуына жәрдемдеседі. Зейінді өз ырқына қарай бағыттау және шоғырландыру жеке адам белсенділігін білдіреді. Зейін адамның психикалық өмірінің ерекшелігі ретінде еңбек ету процесі үстінде қалыптасқан. Мұндағы қажетті шарт объектіні таңдап алып, сананы сол объектіге бағыттау. Зейін сыртқы орта құбылыстарына да, адамның өзінің ішкі психикалық күйлеріне де бағытталуы мүмкін.

Зейін келесі қызметтерді атқарады:

1. Психологиялық және физиологиялық процестерді белсенді етеді де, қажет еместерін тежейді.

2. Келіп түсіп жатқан ақпараттарды мақсатқа орай және жинақты түрде қабылдауға мүмкіндік туғызады.

3. Белсенділікті ұзақ мерзімді уақытқа бір ғана объектіге бағыттауды қамтамасыз етеді.

Зейін -бұл психикалық құбылыстардың ерекше қасиеті. Біз бір мезетте спалы түрде түрлі жұмыстарды атқара алмаймыз, әр түрлі заттар туралы да ойлана алмаймыз. Бұл қасиетті сананың жіңішкелігі деп атайды. Барлық психикалық процестер сана үшін күреседі. Сана бір мезетте олардың барлығына жетеді. Бұл күрес психикалық құбылыстар бір бітімге біріктірілмеген жағдайда байқалады. Біздің санамызда өте жарық орын бар. Ол - зейін. Психикалық құбылыстар әлгі жерден алыстағансайын бұлыңғыр болады. Біз оларды сезуден қаламыз.

Зейін туралы жалпы ұғым.

Зейін деп - адам санасының белгілі бір затқа бағыттала тұрақталуын көрсететін құбылсысты айтады. Дәлірек айтқанда, зейін дегеніміз айналадағы объектілердің ішінен керектісін бөліп алып, соған психикалық әрекетімізді тұрақтата алу. Мысал келтірейік. Оқушы математикалық есептер шығарып отыр. Ол бұған соншама үңілген, мұнысы психикалық кейіпінен жақсы көрінеді ( бала көзін қадайды, шұқшия үңіледі, демін ішіне тартады т. б. ) . Оқушы есептің шығару жоспарын ойлайды, оның бірінен кейін екіншісіні шығарады. Есеп шығарып болып, азғантай үзілістен кейін тарихты, одан соң географияны оқуға көшеді. Сабағын оқып болғаннан кейін, түрлі нәрселермен айналысады. Осы көріністердің бәрінде де бала әрекеттің әрбір түріне зейінін ұйымдастырып, басқа объектілерден ойын бөліп отырады.

Осындай түрлі кезеңдерде бала психикасының белгілі бір объектіге бағыт алып және сонда азды-көпті тұрақтап отырғанын көруге болады.

Зейін бізге сыртқы дүние заттары мен құбылыстарын анығырақ және ашығырақ сәулелендіру үшін, психикалық әрекеттеріміздің оларға бет алып жинақталуы үшін керек. Егер зейін болмаса, заттарды, құбылыстарды жақсылап, толығырақ, ашығырақ қабылдауға, оларды санамызға сәулелендіруге болмас еді.

Психикалық әрекеттердің бет алуы және түйдектелуі олардың өзгеріп, дамып отвыратындығын, заттардың, құбылыстадың сәулесін, санамызға түсіретінін көрсетеді. Адамның күнделікті тұрмысында да, оқу процесінде де, еңбекте де зейін үлкен орын алады.

Егер адамда зейін болмаса, ой еңбегінде де, дене еңбегінің де мәні, нәтижесі болмас еді. Егер оқушылар өздерінің оқитын пәндеріне, мұғалімнің әңгімесіне зейін қойып құлақ салмаса, оларды жақсы ұғып, есінде қалдыра алмайды. Оқушылардың үйреншікті зейіні жақсы болғанда ғана, олар материалды жақсы түсініп, көп ұғып алады.

Зейінді психологиялық процестердің тобына жатқызу дұрыс болмас еді. өйткені адам өз өмірінің әрбір кезеңдерінде бір нәрсені қабылдайды не есіне түсіреді, бірер нәрсені қиялдайды, бір нәрсе жөнінде ойлайды. Ал зейін болса, өз алдына бұлардай дербес кездеспейтін, қайта солармен бірлесіп келетін психикалық әрекеттің айрықша бір жағы, сананың ерекше бір сипаты болып табылады. Психикалық құбылыстар зейінге түрліше әсер етеді. Сезім зейінді күшейте түсуге не оны бөліп жіберуге себепші болады. Мәселен, бір объект жағымды сезім туғызып зейінді күшейтеді де, ал көрші кластан естілген ән - күй сабақ тыңдап отырған баланың зейінін төмендетеді. Ерік, ой, қиял процестері де зейінге түрліше әсер етіп отырады.

Зейіннің пайда болуына, көтермеленіп отыруына бірнеше жағдайлар себеп болуы мүмкін. Мысалы, әсер етуші заттардың күші және әсер ету уақытының мөлшері т. б. Егер әсер етуші заттар күшті, көрнекті, ашық болса, соншама ол заттарға адам зейінін молырақ бөледі. Сондай - ақ тітіркендіргіштердің әсер ету мөлшері ұзақ болса, оларға да адам еріксізден зейін аударады. Біріне бірі қарама - қарсы заттар да еріксіз адам зейінін туғызады. Мысалы, электр шамы жанып тұрса біз оған көңіл бұрмаймыз. Ал енді ол біресе жанып, біресе сөніп тұрса, біз оған еріксізден зейінімізді бұрамыз. Эмоциялық әсерлерге де адам көбірек зейіңнін бұрады. Адамның өткен тәжірибесімен байланысты тітіркендіргіштер де зейінді өзіне тартады.

Психикалық іс-әрекеттің мақсат бағдарлы және нәтижелі болуы үшін адам ең алдымен өзінің ой-санасын істеп жатқан әрекеті мен сол әрекет нысанына тоқтата білуі қажет. Әдемі сурет салуға бекінген баланы көз алдыңызға келтіріңіз. Сурет затын, оның түр-түсі мен қағазға қалай орналасуын ойластырамын деп, жас суретшінің жұмысқа шомғаны сонша, тіпті ата-аналарының оған қарата айтқан сөздерін мүлде аңғарар емес. Мұңдайда бала зейінін істеп жатқан әрекетіне шоғырлады, назарын қажетті заттарына аударды, басқа заттардын бәріне алаңдамастан, өз керегімен шұғылданды дейміз.

Келтірілген мысал адамның бір мезгілде әрқандай заттар туралы ойлап, әртүрлі іспен бірдей шұғылдана алмайтынының дәлелі. Сондықтан да оның санасы белгілі мезеттің әрбір бөлігінде өзіне қажет болған заттар мен құбылыстардың маңызды да мәнді тараптарына бағытталады. Ой-сананың бағытталуы деп ең алдымсн психикалық әрекеттің таңдамалылық сипатын, нақты объектті күні бұрын тиісті іріктеуін не оған мән бермеуін айтамыз.

Бағытталу түсінігі сонымен бірге іс-әрекеттің біршама уақыт аралығында өз сипатын сақтап тұра алу қасиетін де қамтиды. Зейіңді болу үшін қандай да бір істің түрін таңдап қана алу жеткіліксіз, сол таңдауды тұрақтатып, сақтап қалу қажет. Мысалы, педагогикалық процесте оқушылар зейінін анау не мынау, зат не іске бағыттау онша қиындық тудырмайды әңгіме төркіні-сол зейін бағытын қажетті уақыт аралығында сақтап тұру.

Зейін сөзі сонымен бірге біздің ой-санамыздың белгілі іс-әрекетке шоғырлануы мен шому мағынасын да білдіреді. Адам алдыңда тұрған міндет неғұрлым қиын болса, зейін де соғұрлым күшті әрі өткір болып, ал жұмыс қиындығы болмағанда, зейін салудың күші де кемірек келеді.

Өз кезегінде зейін шоғырлануы ой-сананы қажетсіз объектердің бәрінен ауыстыра алумен де байланысты. Зейінді толығымен нақты бір істің шешіміне бағытталған, төңіректегі қалған заттардың бәрі біз үшін елес күйінде байқалады.

Сонымен, қандай да бір затқа зейін қойюымыздан, ол зат біздің санамыздың төрінен орын теуіп, қалған дүние деректерінің бәрі сана аймағының шектеріне ығыстырылады. Осыған орай зейін аударылған заттың санамыздағы бейнесі нақты айқындалып, ол жөніндегі елестер мен ойлар іс-әрекет мақсатына жеткенше, санамызда бекіген халде сақталады. Осыдан, зейін іс-әрекетті бақылау және реттеу қызметін де атқарады.

Зейін, әдетте, адамның бет, дене қалпы мен қозғалыстарында көрінеді. Сырттай-ақ зейінді тыңдап отырған оқушыны зейінсізінен айыруға болады. Ал кей жағдайларда зейін қоршаған дүние емес, адам санасындағы ойлар мен бейнелерге де бағытталады. Мұндай жағдайдағы зейін интеллектуалды деп аталып, ол сезімдік (сыртқы) зейіннен біраз өзгеше келеді. Ал ой-сана дене қозғалыстарына бағытталатын болса, онда сөз арқауына қимылдық зейін алынады. Мұнын бәрі зейіннің дербес танымдық, өз мазмұнына ие болмай, өзге танымдық процестердің қосалқы қызметтерін атқаратынын дәлелдейді.

Зейіннің мұндай қызықты да кайшылықты қасиеттері ғалымдар назарына түсіп, оның пайда болуы мен мәнін әрқилы пайымдауға негіз берді. Зейін табиғатын түсіндіруде Н. Н. Лаңге ғылымда қалыптасқан келесі тұжырымдар тобын алға тартады:

1. Зейін қимылдың икемделудің нвтігягкгі Мұндай пікір келесі негізде туындаған: зейіннің бір заттан екінші затқа ауысуы бұлшық ет қозғалыстарынсыз мүмкін емес, қимыл нәтижесінде ғана сезім ағзалары қабылдау үшін тиімді жағдайларға икемдеседі.

2. Зейін сана аумағына шектеулі болатын туындайды Сана аумағы мен ауқымының қандай мәнге ие екенін түсіндіріп жатпастан, И. Герберт пен У. Гамюкьтон күшті елестердің әлсіз елестерді ығыстыратынын немесе тежейтінін алға тартады.

3. Зейін көңіл-күй нәтижесі Ағылшын психологиясында кең өрісті дамыған бұл теория зейіннің алға қойылған ниетке тәуелділігіне негізделеді. Дж. Миль "ұнамды немесе жағымсыз сезімге не идеяға бөлену мен сол факторларға зейінді қатынас - екеуі де бір нәрсе" - деп тұжырымдайды.

4. Зейін өткен тәжірибенің нәтижесі яғни адам білген, таныған затына ғана ден қояды.

5- Зейін рухтық сананың ерекше белсенділік қабілеті

Зейін құбылысының ғажайыптығына таң қалған кей психологтар оны пайда болуы түсіндіруге келмейтін әу бастан бар белсенді қабілетпен баламалайды.

6. Зейін жүйке тітіркеңдіргіштері күшейуінің ңетижесі. Бұл гипотезаға орай зейін орталық жүйке жуйесінің мекенді тітіркену кабілегшін ұлгаюынан пайда болады деп түсіндіріледі.

7. Жүйкелік тежелу теориясы зейіннің негізгі ссбебін төмеңдегіше пайымдайды: алғашқы физиалогиялық жүйке процесінде қаланған елестер соңғы басқа елестер мен козғалыстардың физиологиялық процестерінен басымдау келеді, осыдан сананың ерекше шоғырлануы туындайды.

Қазіргі заман психологтарының зейінді түсіндіруге байланысты пайымдаулары П. Я. Гальперин еңбектерінде келтірілген. Олар келесідей:

- зейін бағыттау-зерттеушілік іс-әрекеттің бір кезеңі, осыдан зейін адам психикасында нақты бір мезетте пайда болған бейнелер мен ой мазмұнын тұрақтатуға бағышталған психологиялық өрекет;

- өз кызметі бойынша зейін осы мазмұнға койылған бақылау, Әр адам әрекеті бағьптау, орындау және бақылау бөліктерінен тұрады. Осы тізбектегі үшінші іс зейін арқылы орындалады;

- белгілі өнім шығаруға бағытталған әрекеттен ерекшс
зейіннің, яғни бағыттаудың, өз алдына нәтижесі болмайды;

- психикалық бақылау әрекеті ретінде танылған
құбылыс тұрғысынан зейіннің әрбір нақты көрінісі жада
акыл-ес егілістерінің пайда болу ізімен туындайды.

2. Зейін түрлері

Адамдардың зейіні ырықты, ырықсыз және үйреншікті болып үшке бөлінеді.

Ырықсыз зейін -ең қарапайым және адамда көрінетін психикалық процесс, оны сонымен бірге енжар (пассив), еріксіз деп те атйды, себебі ол адамның алдына қойған мақсатына тәуелсіз туындайды, әрі әрекетке қосылады. Орындалып жатқан іс адамды өзінің қызықтылығы және тосындылығымен еріксіз баурап алады.

Ырықты зейіннің ырықсыз зейіннен ерекшелігі оның саналы мақсатқа тәуелді келуі. Зейіннің бұл түрі адамеың еркімен тығыз байланыста болып, оның еңбектіккүш салуларының нәтижесінде пайда болады, сондықтан да ырықты зейін ерікті, белсенді, ниеттелген деп те сипатталады.

Сыртқы дүниенің кез-келген объектілері кейде ырықсыз - ақ біздің назарымызды өзіне тартады. Мәселен, көшемен кетіп бара жатқан адамның бояулы афишаға көзі түссе, оған мойнын бұрады не милиционердің ысқырығына жалт қарайды т. б. Адам өмірінде ырықсыз зейін елеулі орын алады. Зейіннің бұл түрі әсіресе жас балаларда жиі кездеседі. Өйткені балалық дәуірде адамның күрделі іс-әрекеттері (оқу, еңбек т. б. ) белгілі жүйеге келе қоймайды да, осының нәтижесінде оның психикасы өте нәзік, түрлі сыртқы әсерлерге берілгіш келеді. Әрине, бұдан бала есейген соң, оның ырықсыз зейіні маңызын жояды деген қорытынды тумау қажет.

Адам өиірінің барлық кезеңдерінде ырықсыз зейін тиісінше орын алып отырады. Қызығу - ырықсыз зейіннің бұлағы. өйткені қызықты іске көңіліміз тез ауады. Еріксіз зейін - адам әдейілеп алдына мақсат қойып, жігерін жұмсамаса да, дүниедегі заттардың әсері арқылы өздігінен пайда болған зейін. Мысалы, лекцияда отырғанда бір адам жүгіріп келіп, есікті ашып қалса, студенттердің барлығыда оған жалт етіпқарайды немесе даладан біреудің қатты дауысы шықса, барлығы да соған еріксіз қарайды. Еріксіз зейін көбінесе адамның қызығумен байланысты, оның рухани мақсаттары мен байланысты. Егер театрда көрген ойынымыз, я болмаса естіп отырған лекциямыз өте қызық болса, біз әдейілеп күш жұмсамай - ақ, оларды көріп, тамашалаймыз. Ал ерікті зейін адамның ерік-жігерін жұмсап, алдына саналы түрде мақсат қоюды керек етеді. Адамда ерікті зейін пайда болу үшін ол әдейілеп зейәнні басқа заттарға, болмыстарға, құбылыстарға бөліп отыруы керек.

Оқу - тәрбие процесінде ерікті зейін өте үлкен орын алады. Адамда ерікті зейін болмаса, жақсылып еңбек өнімін де арттыра алмай, оқуды да жақсылап ұға алмайды. Бұл зейіннің осы екі түрі біріне - бірі ауысып, көшіп отыруы мүмкін. Ерікті зейін еріксізге, еріксіз зейін ерікті зейінге ауысады.

Егер емтиханға дайындалу үшін бір кітапты оқу керек болса, оның ешбір қызық емес екендігін білсек те, ол бізге керек болғандықтан, бар зейінімізді жұмсап, оқи береміз. Ал енді сол кітапты біраз оқыған соң, бара-бара жаңағы кітап өте қызық болып кетеді. Енді соның ішіндегі уақиғалар бізге әсер етіп, біз әдейілеп ерік-жігерімізді жұмсап оқымасақ та, оны ары қарай қызыға оқимыз. Зейіннің физиологиялық негіздері жөнінде бірнеше теориялар бар: ол теориялар түрлі -түрлі болғанмен негізінде бір - біріне өте ұқсас. Мысалы, Англия физиологы Шеррингтонның теориясы бойынша, адамға әсер етуші көп қоздырғыштардың арасында күрес болады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.