Ресей-Қытай қатынастарының стратегиялық серіктес ретіндегі деңгейі
КІРІСПЕ
I. РЕСЕЙ МЕН ҚЫТАЙ АРАСЫНДАҒЫ СТРАТЕГИЯЛЫҚ СЕРІКТЕСТІКТІҢ САЯСИ БАҒЫТЫ
1.1. РФ мен ҚХР.дың өзара стратегиялық серіктестігінің алғышарттары
1.2. Екі держава арасындағы өзара стратегиялық ынтымақтастықтың халықаралық қауымдастық үшін әсері
1.3 Екіжақты қарым.қатынастарға шекара және миграция мәселелерінің ықпал етуі
II. ҚЫТАЙ МЕН РЕСЕЙДІҢ ӘЛЕУМЕТТІК.ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҚЫНДАСУЫ МЕН СЕРІКТЕСТІГІ
2.1. Экономикалық қарым.қатынастардың негізгі факторлары
2.2. Ресей мен Қытайдың өзара экономикалық байланыстарының келешегі
III. РЕСЕЙ МЕН ҚЫТАЙДЫҢ ӘСКЕРИ.ТЕХНИКАЛЫҚ САЛАДАҒЫ СЕРІКТЕСТІГІ
3.1. Екі ел арасындағы өзара әскери саладағы келісімдер және қару.жарақ саудасы
3.2. Ресей Федерациясы мен Қытай Халық Республикасы арасындағы ғылыми.техникалық байланыстар
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
I. РЕСЕЙ МЕН ҚЫТАЙ АРАСЫНДАҒЫ СТРАТЕГИЯЛЫҚ СЕРІКТЕСТІКТІҢ САЯСИ БАҒЫТЫ
1.1. РФ мен ҚХР.дың өзара стратегиялық серіктестігінің алғышарттары
1.2. Екі держава арасындағы өзара стратегиялық ынтымақтастықтың халықаралық қауымдастық үшін әсері
1.3 Екіжақты қарым.қатынастарға шекара және миграция мәселелерінің ықпал етуі
II. ҚЫТАЙ МЕН РЕСЕЙДІҢ ӘЛЕУМЕТТІК.ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҚЫНДАСУЫ МЕН СЕРІКТЕСТІГІ
2.1. Экономикалық қарым.қатынастардың негізгі факторлары
2.2. Ресей мен Қытайдың өзара экономикалық байланыстарының келешегі
III. РЕСЕЙ МЕН ҚЫТАЙДЫҢ ӘСКЕРИ.ТЕХНИКАЛЫҚ САЛАДАҒЫ СЕРІКТЕСТІГІ
3.1. Екі ел арасындағы өзара әскери саладағы келісімдер және қару.жарақ саудасы
3.2. Ресей Федерациясы мен Қытай Халық Республикасы арасындағы ғылыми.техникалық байланыстар
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Ресей мен Қытай – әлемдегі екі ірі держава ретінде халықаралық жағдай мен геосаяси қатынастарға өз ықпалын жүргізіп келе жатқан мемлекеттер болғандықтан олардың арасындағы өзара байланысты, оның деңгейі мен форматын анықтай отырып зерттеу әлемнің халықаралық қатынастар саласының жетекші мамандарының қызығушылығын туындатып отырған өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Бұл мәселенің өзекті болуының бірнеше себебі бар, біріншіден, Ресей мен Қытай әртүрлі өркениеттік типке жататын мемлекеттер (славаян-православиелік және конфуцийлік); екіншіден, Қытайдың басқа мемлекеттермен қарым-қатынасы мен байланысы бұл елдің дәстүрлі эгоцентристік ұстанымдары негізінде жүргізілуі қызығушылық тудырады; үшіншіден, екі мемлекеттер арасындағы өте ауқымды шекара аймағы өзінің қоныстанбағандығына байланысты нақты белгіленбеген. Сонымен бірге, Ресей мен Қытай ірі аймақтық әскери державалар ретінде өте күшті дипломатиялық мектептерге ие.
Тақырыптың өзектелігі ресей-қытай қатынастарының дамудың жоғарғы қарқынымен, мықты құқықтық базасы бар екі жақты өзара әрекеттестіктің жан-жақты ұйымдастырулық құрылымға ие, барлық деңгейдегі белсенді байланыстары бар ерекшелігімен негізделеді.
Зерттеу жұмысының мақсатына келер болсақ, ол ресей-қытай қатынастарының стратегиялық серіктес ретіндегі деңгейіне анықтама бере отырып, оның болашақтағы даму мүмкіндіктерін анықтау болып табылады.
Қойылған мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттерді шешу қажеттілігі туындайды:
- Ресей мен Қытайдың қазіргі кезеңдегі стратегиялық серіктестік қатынастарының саяси және сауда-экономикалық салаларына талдау жасау;
- Екі ел арасындағы қарым-қатынастың негізгі түйіндерінің бірі – шекаралық және миграциялық мәселелерді саралау;
- Әлемнің екі ірі державалары – РФ мен ҚХР арасындағы әскери-техникалық келісімдер мен оның салдарларының аймақ және әлем қауіпсіздігі мәселесінде алатын орнын қарастыру;
- Өзара ынтымақтастықтың келешегін анықтап, халықаралық серіктестіктің негізгі бағыттарын нақтылау.
Диплом жұмысының тарихнамасы: Кеңес-қытай және Ресей-қытай қатынастарының әр кезеңдеріндегі халықаралық жағдайдың түрлі кезеңдеріне қатысты көптеген ресейлік (кеңестік) және шетелдік ғалымдардың зерттеу еңбектері бар.
Тақырыптың өзектелігі ресей-қытай қатынастарының дамудың жоғарғы қарқынымен, мықты құқықтық базасы бар екі жақты өзара әрекеттестіктің жан-жақты ұйымдастырулық құрылымға ие, барлық деңгейдегі белсенді байланыстары бар ерекшелігімен негізделеді.
Зерттеу жұмысының мақсатына келер болсақ, ол ресей-қытай қатынастарының стратегиялық серіктес ретіндегі деңгейіне анықтама бере отырып, оның болашақтағы даму мүмкіндіктерін анықтау болып табылады.
Қойылған мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттерді шешу қажеттілігі туындайды:
- Ресей мен Қытайдың қазіргі кезеңдегі стратегиялық серіктестік қатынастарының саяси және сауда-экономикалық салаларына талдау жасау;
- Екі ел арасындағы қарым-қатынастың негізгі түйіндерінің бірі – шекаралық және миграциялық мәселелерді саралау;
- Әлемнің екі ірі державалары – РФ мен ҚХР арасындағы әскери-техникалық келісімдер мен оның салдарларының аймақ және әлем қауіпсіздігі мәселесінде алатын орнын қарастыру;
- Өзара ынтымақтастықтың келешегін анықтап, халықаралық серіктестіктің негізгі бағыттарын нақтылау.
Диплом жұмысының тарихнамасы: Кеңес-қытай және Ресей-қытай қатынастарының әр кезеңдеріндегі халықаралық жағдайдың түрлі кезеңдеріне қатысты көптеген ресейлік (кеңестік) және шетелдік ғалымдардың зерттеу еңбектері бар.
1. Примаков Е.М. Россия, восстанавливая свой большой и перспективный потенциал, возвращается к положению великой державы // Международная жизнь. 2007. № 1-2. 32 – 42197
2. Системная история международных отношений в четырех томах. События и документы. 1918 - 2003 / Под. ред. А.Д. Богатурова. М.: Научно-образовательный форум по международным отношениям, 2004. 2118 с.
3. Гриняев С.Н. «Об основных направлениях трансформации вооруженных сил Китая» // «Академия Тринитаризма», М., Эл № 77-6567.
4. Д. Трофимов «Шанхайский Процесс – от «Пятерки» к «Организации Сотрудничества» // Центральная Азия и Кавказ. – 2000. – № 2. C. 62-70
5. Поздняков Валерий. В Китае есть всё. //Завтра №37, сентябрь, 2004.
6. Ли Наньцюань. На пороге XXI века. Китайско-российское торгово-экономическое сотрудничество// Россия и АТР.2001...№1.
7. Цзин Юэцзин. Исследование трудовых ресурсов региона Северо-Восточной Азии и модели их использования// Материалы 9-й международной конференции "Мир и развитие в СВА ".Чаньчун.2000.
8. Гаврилов Е. К. Надо ли России опасаться Китая? // Азия и Африка. – 2000. - № 10. – с. 11-19
9. 3. Кунадзе Г. На границе тучи ходят хмуро// Новое время. 2004. №45
10. Н. Оразалин. «ШОС: Основы формирования, проблемы и перспективы. Пути совершенствования механизмов сотрудничества». Алматы., 2007 – С. 134
11. Соглашение об укреплении доверия в военной области и в районе границ. – Шанхай. 1996. 26 апреля., Cоглашение о взаимном сокрашении вооруженных сил в районе границ. – Москва. 1997. 24 апреля., Бишкекская декларация. – Бишкек. 1999 25 августа., Душанбинская декларация. – Душанбе. 2000. 5 июля., Шанхайская декларация. Шанхай. 2001. 15 июня., Конвенция о барьбе с терроризмом, сепаратизмом и экстремизмом. Шанхай. 2001. 15 июня., Соглашение о региональной антитеррористической структуре. – Санкт-Петербург. 2002. 7 июня., Хартия Шанхайской Организации Сотрудничества. Санкт-Петербург. 2002. 7 июня. // Юридическая база данных «Юрист».
12. «Китай, Россия, страны АТР и перспективы межцивилизационных отношений в XXI веке» Тезисы докладов VII Международной научной конференции «Китай, Китайская цивилизация и мир. История, современность, перспективы» (Москва, 25-27 сентября 2001 г.). Часть 1-3, М., 2001.
13. Договор о добрососедстве, дружбе и сотрудничестве между Российской Федерацией и Китайской Народной Республикой.// Китайская Народная Республика: политика, экономика, культура. М., 2002.
14. Котляров Н.Н. Экономические отношения КНР с США: Дис. ... д-ра экон. наук / Котляров Николай Николаевич. - Москва, 2004. 312
15. Российско-китайские отношения. Состояние, перспективы. Рук. проекта М.Л. Титаренко. М.: Институт Дальнего Востока РАН, 2005.412 с.
16. Cергеев И. Российско–китайские совместные проекты // Эксперт. - 2000.- № 27. – с. 12-18
17. Чужачан Т. Императивы развития китайско-российских торгово-экономических отношений // РЭЖ. - 1998.- № 4.- с. 5-18
18. Гельбрас В. Куда идет Китай // МЭ и МО.- 2000.- № 4. – с.112-118
19. Россия и Китай: сотрудничество в условиях глобализации. Рук. проекта и авт. коллектива М.Л. Титаренко. М.: Институт ДальнегоВостока РАН, 2005. 400 с.
20. Девятов А.П. Красный дракон. Китай и Россия в XXI веке. М.: Алгоритм, 2002.288 с.
21. Aлексеев А.Д. Россия и Китай не союзники, но партнеры // Огонек. – 2001. - № 33.- с. 20
22. Рогачев И. Россия – Китай: перспективы сотрудничества // МЭ и МО. – 1999. - № 12. – с. 110-126
23. Кабир Л. Россия и Китай: вектор развития экономического сотрудничества // Вопросы экономики. 2004. №9.
24. Лукин А. Россия-Китай // Международная жизнь. 2004. №12.
25. Лю Цзайци Внешняя политика КНР и перспективы Китайско-Российских отношений // Мировая экономика и международные отношения. 2004. №9.
26. Маргелов М. Российско-китайские отношения: на высшей точке развития // Международная жизнь. 2003. № 9-10.
27. Миронов С. «Будем дружить странами», // Родина, - 2004, № 10
28. Портяков В. Россия и Китай в мировой экономике, // Проблемы Дальнего Востока - 2004, №6.
29. Сыроежкин.К.Л. Проблемы современного Китая и безопасность в Центральной Азии., Алматы., 2006. с 300
30. Гельбрас . Миграция, преобразующая Китай // Африка и Африка. М., №3. 2005
31. Храмчихин А. Медведь и дракон [Электронный ресурс] / А. Храмчихин. - Режим доступа: http://www.chaskor.ru/
32. В.В. Парамонов, А.В. Строков, О. А. Столповский. Россия и Китай в Центральной Азии: политика, экономика, безопасность. Бишкек., Общ. Фонд А. Князева., 2008
33. Ч. Хуашэн. Китай, Россия, США: интересы, позиции, взаимоотношения в Центральной Азии // Центральная Азия и Кавказ. – 2004. – № 5,6. C. 131-141 (102-111)
34. Л. Лифань мен Д. Шиу. Геополитические интересы России, США и Китая в Центральной Азии // Центральная Азия и Кавказ. – 2004., № 3. C. 161-169
35. С. Охотников. Китай и Центральная Азия после начала антитеррористической операции в Афганистане // Центральная Азия и Кавказ. – 2002. – № 5.
36. Китай XXI века. Глобализация интересов безопасности. М., 2007
37. «Мирная миссия – 2007» / Еженедельник «Военно-промышленный курьер» (Россия). №32, 22-28 августа 2007 года.
38. Шорохов В. Освоение западных районов КНР // Статья на веб сайте http://beljournal.by.ru/2001/1/9.shtmi.
39. Милов Л. В., Цимбаев, Н. И. История России XVIII-XIX веков. M. 2006
40. Бажанов Е.Н. Актуальные проблемы международных отношений. Избранные труды в 3-х томах. М.: Научная книга, 2002
41. Бжезинский 3. Великая шахматная доска. Господство Америки и его геостратегические императивы. М.: Международные отношения, 2003.256 с.
42. Бжезинский 3. Выбор. Глобальное господство или глобальное лидерство. М.: Международные отношения, 2004. 288 с.
43. Внуков К. (директор Первого департамента Азии МИД РФ). Следует укреплять отношения с Китаем во всех областях // Итоги, 2007.12 марта. 4 2–4 3
44. Военная мощь КНР (доклад министерства обороны США, направленный Конгрессу США в июле 2005 г.) Экспресс -информация. JSfo 11. М.: Институт Дальнего Востока РАН, 2004. 75 с.
45. Китай в мировой и региональной политике (история и современность) / Отв. ред. Е.И. Сафронова. М.: Институт ДальнегоВостока РАН, 2006. 288 с.
46. Панченко М.Ю. Российско-китайские отношения и обеспечение безопасности в АТР. М.: Научная книга, 2004. 203 с.
47. Рогачев И.А. Российско-китайские отношения в конце XX - начале XXI века. М.: Издательство «Известия», 2005. 280 с.
48. Россия и Китай в Шанхайской организации сотрудничества / Сост. А.Ф. Клименко. М.: Институт Дальнего Востока РАН, 2006.240 с.
49. Арбатов А.Г. Национальная безопасность России в многополярном мире // Мировая экономика и международныеотношения. 2000. 10. 21– 28
50. Бажанов Е.П. Неизбежность многополюсного мира // Международная жизнь. 2003. JV» 8. 44
51. Бергер Я.М. Китай станет настоящей угрозой миру, если он не решит своих внутренних проблем // Итоги. 2007. 12 марта. 46217
52. Загладин Н.В. «Новый мировой беспорядок» и внешняя политика России // Мировая экономика и международные отношения. 2000. № 1.С. 14-26
53. Киссинджер Г. Китай утверждается как сверхдержава // Международная еврейская газета. 2005 год //http://www.jig.ru/usa/077.html
54. Косолапов Н.А. Безопасность международная, национальная, глобальная: взаимодополняемость или противоречивость? // Мироваяэкономика и международные отношения. 2006. № 9. 3 - 13
55. Лю Цзайци. Внешняя политика КПР и перспективы китайско- российских отношений // Мировая экономика и международныеотношения. 2004. № 9. 84–90
56. Макиенко К. Опасно ли торговать оружием с Китаем // Pro et Contra. 1998. том 3. № 1. 41–57
57. Терентьев А.А. Мироустройство начала XXI века: существует ли альтернатива «американской империи»? // Мировая экономика имеждународные отношения. 2004. № 10. 35–46
58. Трофименко Г.А. Новый передел мира? // США: Экономика. Нолитика. Идеология. 1998. № 23.
59. Федотов В.П. Как мы шли к нормализации с Китаем // Международная жизнь. 2003. JV2 8. 100–113
60. Федотов Ю.В. Современные вызовы многосторонности и ООН // Международная жизнь. № 2
2. Системная история международных отношений в четырех томах. События и документы. 1918 - 2003 / Под. ред. А.Д. Богатурова. М.: Научно-образовательный форум по международным отношениям, 2004. 2118 с.
3. Гриняев С.Н. «Об основных направлениях трансформации вооруженных сил Китая» // «Академия Тринитаризма», М., Эл № 77-6567.
4. Д. Трофимов «Шанхайский Процесс – от «Пятерки» к «Организации Сотрудничества» // Центральная Азия и Кавказ. – 2000. – № 2. C. 62-70
5. Поздняков Валерий. В Китае есть всё. //Завтра №37, сентябрь, 2004.
6. Ли Наньцюань. На пороге XXI века. Китайско-российское торгово-экономическое сотрудничество// Россия и АТР.2001...№1.
7. Цзин Юэцзин. Исследование трудовых ресурсов региона Северо-Восточной Азии и модели их использования// Материалы 9-й международной конференции "Мир и развитие в СВА ".Чаньчун.2000.
8. Гаврилов Е. К. Надо ли России опасаться Китая? // Азия и Африка. – 2000. - № 10. – с. 11-19
9. 3. Кунадзе Г. На границе тучи ходят хмуро// Новое время. 2004. №45
10. Н. Оразалин. «ШОС: Основы формирования, проблемы и перспективы. Пути совершенствования механизмов сотрудничества». Алматы., 2007 – С. 134
11. Соглашение об укреплении доверия в военной области и в районе границ. – Шанхай. 1996. 26 апреля., Cоглашение о взаимном сокрашении вооруженных сил в районе границ. – Москва. 1997. 24 апреля., Бишкекская декларация. – Бишкек. 1999 25 августа., Душанбинская декларация. – Душанбе. 2000. 5 июля., Шанхайская декларация. Шанхай. 2001. 15 июня., Конвенция о барьбе с терроризмом, сепаратизмом и экстремизмом. Шанхай. 2001. 15 июня., Соглашение о региональной антитеррористической структуре. – Санкт-Петербург. 2002. 7 июня., Хартия Шанхайской Организации Сотрудничества. Санкт-Петербург. 2002. 7 июня. // Юридическая база данных «Юрист».
12. «Китай, Россия, страны АТР и перспективы межцивилизационных отношений в XXI веке» Тезисы докладов VII Международной научной конференции «Китай, Китайская цивилизация и мир. История, современность, перспективы» (Москва, 25-27 сентября 2001 г.). Часть 1-3, М., 2001.
13. Договор о добрососедстве, дружбе и сотрудничестве между Российской Федерацией и Китайской Народной Республикой.// Китайская Народная Республика: политика, экономика, культура. М., 2002.
14. Котляров Н.Н. Экономические отношения КНР с США: Дис. ... д-ра экон. наук / Котляров Николай Николаевич. - Москва, 2004. 312
15. Российско-китайские отношения. Состояние, перспективы. Рук. проекта М.Л. Титаренко. М.: Институт Дальнего Востока РАН, 2005.412 с.
16. Cергеев И. Российско–китайские совместные проекты // Эксперт. - 2000.- № 27. – с. 12-18
17. Чужачан Т. Императивы развития китайско-российских торгово-экономических отношений // РЭЖ. - 1998.- № 4.- с. 5-18
18. Гельбрас В. Куда идет Китай // МЭ и МО.- 2000.- № 4. – с.112-118
19. Россия и Китай: сотрудничество в условиях глобализации. Рук. проекта и авт. коллектива М.Л. Титаренко. М.: Институт ДальнегоВостока РАН, 2005. 400 с.
20. Девятов А.П. Красный дракон. Китай и Россия в XXI веке. М.: Алгоритм, 2002.288 с.
21. Aлексеев А.Д. Россия и Китай не союзники, но партнеры // Огонек. – 2001. - № 33.- с. 20
22. Рогачев И. Россия – Китай: перспективы сотрудничества // МЭ и МО. – 1999. - № 12. – с. 110-126
23. Кабир Л. Россия и Китай: вектор развития экономического сотрудничества // Вопросы экономики. 2004. №9.
24. Лукин А. Россия-Китай // Международная жизнь. 2004. №12.
25. Лю Цзайци Внешняя политика КНР и перспективы Китайско-Российских отношений // Мировая экономика и международные отношения. 2004. №9.
26. Маргелов М. Российско-китайские отношения: на высшей точке развития // Международная жизнь. 2003. № 9-10.
27. Миронов С. «Будем дружить странами», // Родина, - 2004, № 10
28. Портяков В. Россия и Китай в мировой экономике, // Проблемы Дальнего Востока - 2004, №6.
29. Сыроежкин.К.Л. Проблемы современного Китая и безопасность в Центральной Азии., Алматы., 2006. с 300
30. Гельбрас . Миграция, преобразующая Китай // Африка и Африка. М., №3. 2005
31. Храмчихин А. Медведь и дракон [Электронный ресурс] / А. Храмчихин. - Режим доступа: http://www.chaskor.ru/
32. В.В. Парамонов, А.В. Строков, О. А. Столповский. Россия и Китай в Центральной Азии: политика, экономика, безопасность. Бишкек., Общ. Фонд А. Князева., 2008
33. Ч. Хуашэн. Китай, Россия, США: интересы, позиции, взаимоотношения в Центральной Азии // Центральная Азия и Кавказ. – 2004. – № 5,6. C. 131-141 (102-111)
34. Л. Лифань мен Д. Шиу. Геополитические интересы России, США и Китая в Центральной Азии // Центральная Азия и Кавказ. – 2004., № 3. C. 161-169
35. С. Охотников. Китай и Центральная Азия после начала антитеррористической операции в Афганистане // Центральная Азия и Кавказ. – 2002. – № 5.
36. Китай XXI века. Глобализация интересов безопасности. М., 2007
37. «Мирная миссия – 2007» / Еженедельник «Военно-промышленный курьер» (Россия). №32, 22-28 августа 2007 года.
38. Шорохов В. Освоение западных районов КНР // Статья на веб сайте http://beljournal.by.ru/2001/1/9.shtmi.
39. Милов Л. В., Цимбаев, Н. И. История России XVIII-XIX веков. M. 2006
40. Бажанов Е.Н. Актуальные проблемы международных отношений. Избранные труды в 3-х томах. М.: Научная книга, 2002
41. Бжезинский 3. Великая шахматная доска. Господство Америки и его геостратегические императивы. М.: Международные отношения, 2003.256 с.
42. Бжезинский 3. Выбор. Глобальное господство или глобальное лидерство. М.: Международные отношения, 2004. 288 с.
43. Внуков К. (директор Первого департамента Азии МИД РФ). Следует укреплять отношения с Китаем во всех областях // Итоги, 2007.12 марта. 4 2–4 3
44. Военная мощь КНР (доклад министерства обороны США, направленный Конгрессу США в июле 2005 г.) Экспресс -информация. JSfo 11. М.: Институт Дальнего Востока РАН, 2004. 75 с.
45. Китай в мировой и региональной политике (история и современность) / Отв. ред. Е.И. Сафронова. М.: Институт ДальнегоВостока РАН, 2006. 288 с.
46. Панченко М.Ю. Российско-китайские отношения и обеспечение безопасности в АТР. М.: Научная книга, 2004. 203 с.
47. Рогачев И.А. Российско-китайские отношения в конце XX - начале XXI века. М.: Издательство «Известия», 2005. 280 с.
48. Россия и Китай в Шанхайской организации сотрудничества / Сост. А.Ф. Клименко. М.: Институт Дальнего Востока РАН, 2006.240 с.
49. Арбатов А.Г. Национальная безопасность России в многополярном мире // Мировая экономика и международныеотношения. 2000. 10. 21– 28
50. Бажанов Е.П. Неизбежность многополюсного мира // Международная жизнь. 2003. JV» 8. 44
51. Бергер Я.М. Китай станет настоящей угрозой миру, если он не решит своих внутренних проблем // Итоги. 2007. 12 марта. 46217
52. Загладин Н.В. «Новый мировой беспорядок» и внешняя политика России // Мировая экономика и международные отношения. 2000. № 1.С. 14-26
53. Киссинджер Г. Китай утверждается как сверхдержава // Международная еврейская газета. 2005 год //http://www.jig.ru/usa/077.html
54. Косолапов Н.А. Безопасность международная, национальная, глобальная: взаимодополняемость или противоречивость? // Мироваяэкономика и международные отношения. 2006. № 9. 3 - 13
55. Лю Цзайци. Внешняя политика КПР и перспективы китайско- российских отношений // Мировая экономика и международныеотношения. 2004. № 9. 84–90
56. Макиенко К. Опасно ли торговать оружием с Китаем // Pro et Contra. 1998. том 3. № 1. 41–57
57. Терентьев А.А. Мироустройство начала XXI века: существует ли альтернатива «американской империи»? // Мировая экономика имеждународные отношения. 2004. № 10. 35–46
58. Трофименко Г.А. Новый передел мира? // США: Экономика. Нолитика. Идеология. 1998. № 23.
59. Федотов В.П. Как мы шли к нормализации с Китаем // Международная жизнь. 2003. JV2 8. 100–113
60. Федотов Ю.В. Современные вызовы многосторонности и ООН // Международная жизнь. № 2
Пән: Халықаралық қатынастар
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 68 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 68 бет
Таңдаулыға:
КІРІСПЕ
Ресей мен Қытай – әлемдегі екі ірі держава ретінде халықаралық жағдай
мен геосаяси қатынастарға өз ықпалын жүргізіп келе жатқан мемлекеттер
болғандықтан олардың арасындағы өзара байланысты, оның деңгейі мен форматын
анықтай отырып зерттеу әлемнің халықаралық қатынастар саласының жетекші
мамандарының қызығушылығын туындатып отырған өзекті мәселелердің бірі болып
табылады. Бұл мәселенің өзекті болуының бірнеше себебі бар, біріншіден,
Ресей мен Қытай әртүрлі өркениеттік типке жататын мемлекеттер (славаян-
православиелік және конфуцийлік); екіншіден, Қытайдың басқа мемлекеттермен
қарым-қатынасы мен байланысы бұл елдің дәстүрлі эгоцентристік ұстанымдары
негізінде жүргізілуі қызығушылық тудырады; үшіншіден, екі мемлекеттер
арасындағы өте ауқымды шекара аймағы өзінің қоныстанбағандығына байланысты
нақты белгіленбеген. Сонымен бірге, Ресей мен Қытай ірі аймақтық әскери
державалар ретінде өте күшті дипломатиялық мектептерге ие.
Тақырыптың өзектелігі ресей-қытай қатынастарының дамудың жоғарғы
қарқынымен, мықты құқықтық базасы бар екі жақты өзара әрекеттестіктің жан-
жақты ұйымдастырулық құрылымға ие, барлық деңгейдегі белсенді байланыстары
бар ерекшелігімен негізделеді.
Зерттеу жұмысының мақсатына келер болсақ, ол ресей-қытай
қатынастарының стратегиялық серіктес ретіндегі деңгейіне анықтама бере
отырып, оның болашақтағы даму мүмкіндіктерін анықтау болып табылады.
Қойылған мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттерді шешу қажеттілігі
туындайды:
- Ресей мен Қытайдың қазіргі кезеңдегі стратегиялық серіктестік
қатынастарының саяси және сауда-экономикалық салаларына талдау
жасау;
- Екі ел арасындағы қарым-қатынастың негізгі түйіндерінің бірі –
шекаралық және миграциялық мәселелерді саралау;
- Әлемнің екі ірі державалары – РФ мен ҚХР арасындағы әскери-
техникалық келісімдер мен оның салдарларының аймақ және әлем
қауіпсіздігі мәселесінде алатын орнын қарастыру;
- Өзара ынтымақтастықтың келешегін анықтап, халықаралық
серіктестіктің негізгі бағыттарын нақтылау.
Диплом жұмысының тарихнамасы: Кеңес-қытай және Ресей-қытай
қатынастарының әр кезеңдеріндегі халықаралық жағдайдың түрлі кезеңдеріне
қатысты көптеген ресейлік (кеңестік) және шетелдік ғалымдардың зерттеу
еңбектері бар. Әлемдік саясат пен халықаралық қатынастарда болып отырған
өзгерістерге қатысты талдаулар мен сипаттамаларды Примаков Е.М. Россия,
восстанавливая свой большой и перспективный потенциал, возвращается к
положению великой державы [1]; Системная история международных отношений в
четырех томах. События и документы. 1918–2003 Под. ред. А.Д. Богатурова.
М.: Научно-образовательный форум по международным отношениям, 2004. 2118
с.[2] атты еңбектерде берілген. Сонымен қатар, Гриняев С.Н.[3], Д. Трофимов
[4], Поздняков Валерий [5], Ли Наньцюань [6] тағы басқалардың еңбектерінде
Қытай мен Ресейдің өзара экономикалық байланыстары және аймақтық
қауіпсіздік пен шанхай ынтымақтастық ұйымының жұмысы жайлы айтылған.
Екі ел арасындағы шекара және миграция мәселесіне қатысты Цзин Юэцзин
[7], Е. К. Гаврилов [8], 3. Кунадзе [9] жұмыстарында қарастрылған.
Аталынған еңбектерден басқа бұл тақырыпқа қатысты көптеген монографиялар
мен мақалалардыің жарық көріп, халықаралық конференциялар мен дөңгелек
үстелдерде баяндамалалар оқылғандығын айтып өтуге болады.
Зерттеу жұмысының дерек көздері ретінде осы кезеңдерде орын алған екі
ел басшыларының кездесулерінің материалдары, келісім-шарттардың,
мемлекеттік бағдарламалардың және басқа да құжаттардың мәтіндері
қарастырылады.
Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және қолданылған
әдебиеттер тізімінен тұрады. Ресей мен Қытай арасындағы стратегиялық
серіктестіктің саяси бағыты деп аталатын бірінші тарауда ресей-қытай
қатынастарының саяси бағыты қарастырылған. Бірінші тарау мағынасына қарай
үш тараушаға бөлінген, РФ мен ҚХР-дың өзара стратегиялық серіктестігінің
алғышарттары атты бірінші тараушада Ресей Федерациясы мен Қытай Халық
Республикасы арасындағы алғашқы байланыстардың орнауы мен оның әртүрлі
мәселелерге қатысты белгілі-бір кезеңдердегі даму үрдісі қарастырылған.
Ресей мен Қытай қатынастарының
стратегиялық ынтымақтастық деңгейіне көтерілуі мен оның халықаралық
қауымдастық пен аймақтық геосаяси жағдайға әсері туралы екінші тараушада
аталынған екі державаның стратегиялық серіктестігінің аймақ елдері (Орталық
Азия) мен әлемдік державалардың мүдделері үшін ықпалы сараланған. Екіжақты
қарым-қатынастарға шекара және миграция мәселелерінің ықпал етуі деп
аталатын үшінші тараушада Ресей мен Қытайдың бүгінгі таңдағы өзара саяси
серіктестігіне кедергі болып отырған мәселелер талқыланған.
Ресей мен Қытайдың стратегиялық серіктестігінің экономикалық
саласына арналған екінші тарау екі тараушадан тұрады, оның біріншісінде екі
елдің бүгінгі таңдағы өзара экономикалық байланыс орнатуының алғышартары
мен негізгі салалары қарастырылса, Ресей мен Қытайдың өзара экономикалық
байланыстарының келешегі атты тараушада екі державаның болашақтағы
экономикалық серіктестігі қандай дәрежеде болатындығы мен оның қандай
бағытта дамитындығы қарастырылған.
РФ мен ҚХР әскери сала мен ғылыми-техникалық байланыстарына арналған
тарауда екі держава арасындағы әскери техника мен қару-жарақ саудасы,
аймақтық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің мәселелері көтерілген. Екі
тараушаға бөлінгендіктен, бірінші тарауда екі ел арасындағы әскери
саладарығ ынтымақтастық айтылса, екінші тараушада Қытай мен Ресей
арасындағы ғылыми-техникалық байланыстар, оның ішінде космосты игеру,
өнеркәсіпті дамыту, инновациялық жобаларды жүзеге асыру және тағы да басқа
бірлескен шаралардың барысы қарастырылған.
Зерттеудің объектісі ретінде Ресей мен Қытайдың өзара ынтымақтастығы
мен стратегиялық серіктестігі қарастырылады.
Зерттеу жұмысының пәні – РФ мен ҚХР арасындағы стратегиялық
серіктестіктің және өзара ынтымақтастықтың алғышарттары, жағдай және де
келешектегі даму мүмкіндіктері мен өзіндік ерекшеліктері.
I. РЕСЕЙ МЕН ҚЫТАЙ АРАСЫНДАҒЫ СТРАТЕГИЯЛЫҚ СЕРІКТЕСТІКТІҢ САЯСИ БАҒЫТЫ
1.1. РФ мен ҚХР-дың өзара стратегиялық серіктестігінің алғышарттары
Ресей мен Қытай әлемдік тәртіп пен халықаралық қатынастарда аса
маңызды рөл атқаратын мемлекеттерге, яғни өзінің белгілі-бір дәрегейі
жағынан адамзат тарихына ықпал ете алатын ірі державалар қатарына кіреді.
Ресей әлемдегі ең бірі территорияға ие мемлекет болса, Қытай елі өзінің
тұрғын халқы саны жағынан алғашқы орында. Ал аталынған бұл мемлекеттердің
бір-бірімен көрші орналасуы және олардың өзара қатынасы мен оның деңгейі
олар орналасқан аймаққа ғана месе, сонымен қатар барлық халықаралық
қатынастардың дамуына өз ықпалын тигізеді.
Ресей мен Қытай арасындағы өзара байланыс тарихы шамамен 400 жыл
мерзімді қамтиды. Екі ел арасындағы алғашқы байланыс XVII ғасырдың соңында
орын алып, бірден әскери қақтығысқа алып келген болатын. Патша қызметіндегі
казактар 1632 жылы Якутск қаласының негізін қалған, ал жеті жыл шамасында
Тынық мұхитқа жеткеннен соң біртіндеп оңтүстікке Амур өзені жағалауына
ойысқан еді.
Бұл кезеңде Қытай елі өздерінен саны жағынан бірнеше есе манчжурлардан
жеңіліп, Пекинде жаңа императорлық әулетке негізделген Цин империясы
құрылды. Қыайдың бұл кезеңдегі шекрасы Ұлы қытай қабырғасы болса,
Манчжурияның шекарасының сыртында Амурдан 600-800 шақырым жерден өтетін
Ивовый полисад қорғаныс жүйесімен шектелетін еді. Қорғаныс жүйесі мен
Якутск арысында жергілікті тайпалар өмір сүретін. Бастапқы кездерде бұл
аймақта орыстардың пайда болғанына мән бермеген манчжурлар Қытайды
бағындырғаннан соң орыстарға қарсы жорық жасаған. 1652 жылдың наурызында
Ачанск бекінісі маңында (қазіргі Хабаровскіден алыс емес) Қытай мен Ресей
тарихындағы алғашқы әскери қақтығыс орын алған [10].
Манчжурлар мен жергілікті тайпалардың біріккен әскеріне (2100 адам)
бір отряд казактар (206) қарсы тұрған болатын. Әскери қару-жарақтың күшімен
жеңіске жеткен казактар 10 адамнан айрылса, манчжурлардың 700 адамы шығын
болған еді. Бұдан кейінгі кездерде казактар Амур, Уссури, Сунгари өзендері
бойын және Амурдың оңтүстік жағалауының біршама бөлігіне бақылау орнатқан.
Ресейліктердің бұл әрекеті ұнамаған Цин империясы 1682 жылы Амурдағы
өздерінің алғашқы бекінісі – Айгунь (қазіргі Хэйхэ) қаласының неігізін
қалады.
Бірақ, екі ел арасындағы қатынастардың негізгі оқиғалары Албазин
абақтысы маңында өтті. Бұл жер бүкіл әскери қосындардың орталығы ретінде
бүкіл Приамурье өңірін біріктірді. Орыстар алғашында қытайлықтармен
дипломатиялық келіссөздер жүргізуге тырысқан болатын. Бірақ манчжурлар
(қытайлар) келіссөз барысында Орталық мемлекет тұжырымдамасы принциптерін
(қытай емес барлық халықтар жабайылар, сондықтан олар императорға алым
төлеп, өздерінің бағыныштылығын білдіруі қажет) ұстанды. Қытай императоры
Канси 1685 жылы орыстардың тез арада Якутскіге оралуын, және сол жер
шекара болып есептелінуі туралы талап қойған қаулы-ультиматум шығарды.
Бұдан кейінгі кезеңде Албазин үшін соғыста екі жақтан да шығындар болып,
соғыс 1689 жылғы Нерчинск келісімімен аяқталды. Бұл келісім Ресей мен Қытай
арасындағы орыс-қытай шекарасына қатысты алғашқы келісім болатын. Бұл
келісім бойынша шеара Аргуни және Горбище өзендері бойымен өтті. Кездесуге
келген қытай жығының әскер саны басым болғандықтан келісім-шарт қытайлар
пайдасына шешілді. Келісім бойынша Қытай құрамына ауқымды территория кірді.
Бұл туралы қытай елшісі императорға жазған хатында: Бұрындары Қытайдың
қарауында болмаған солтүстік-шығыс өңірдегі мыңдағын ли болатын аймақ енді
сіздің меншігіңіздің құрамына кірді деп жазды. XIX ғасырдың ортасында
Қытай Англия мен Францияға қарсы апиын соғысы және тайпиндер көтерілісіне
қатысты дағдарысқа ұшырады [11].
Нерчинск келісімі бойынша Ресейден алынған жерлер екі ғасыр бойы иесіз
жатты. Ал бұл кезде Камчатканы игере бастаған Ресей Приморье өңіріне
шығыстан келіп кіре бастады. Бірақ, Қырым соғысы кезіндегі ағылшын-француз
теңіз күштерінің Петропавловск-Камчатский қаласына шабуылы бұл аймақты
иесіз қалдыруға болмайтындығын танытты. Камчаткамен арадағы көлік
байланысын жетілдіру үшін орыстарға Амур өзені қажет еді. Шығыс Сібірдің
генерал-губернаторы К. Муравьевтың белсенді қызметінің арқасында 1858 және
1860 жылдары Айгунь және Пекин келесімдері жасалынды. Ол бойынша қытай-
орыс шекарасы Амур және Уссури өзендері арқылы өтті, яғни қазіргі таңдағы
ресми үлгісі жасалынды.
Екі ел арасындағы саяси, экономикалық, ғылыми-техникалық және мәдени
байланыстың бастауы болып бірінші ресей рұхани миссиясының Пекин қаласына
1716 жылғы сапары саналады. Бұл миссияның басшысы ретінде Петр I бұйрығымен
архимандрит Илларион тағайындалғанымен де, өзара қатынастардың дамуына
миссияны 1807 жылдан бастап басқарған Иакинф әкей (Никита Бичурин) көп үлес
қосты. Ол Ресейде қытайтанудың негізін қалап, екі арадағы ғылыми-техникалық
байланыстардың дамуына негіз болды. Екі держава арасындағы дипломатиялық
және консулдық байланыстар 1924 жылдың 31 мамырындағы Мәселелерді
реттестірудің жалпы принциптері туралы келісімінен соң орнаған болатын
[12].
Ресей-қытай қатынастарының дамуына кейбір факторлар ықпал еткен және
етіп келеді де, олардың қатарына бірінші кезекте 300 жыл бойы негізгі басым
фактор болып келген шекара мәселесін атауға болады. Шекара сызығының
демаркациясы мәселесі бұған дейінгі бірнеше келісімдердің (Нерчинск, Пекин
келісімдері және т.б.) болғандығына қарамастан XX ғасырдың соңына дейін өз
шешімін таппай келуі кей кезеңдерде тіпті шиеленістіктер мен әскери
қақтығыстарға да (1969 жылғы Даман аралдарындағы қақтығыс) алып келіп
отырған. Осы қақтығыстан соң, яғни 1969 жылы Косыгин мен қытай премьері
Чжоу Эньлай шекара сызығының сол кезеңдегі қалпында қалуы туралы келісімге
қол жеткізді. Мемлекеттер шекара дауына байланысты келісімдердің жаңа
кезеңіне аяқ басып, ол тек 1991 жылы 19 мамырдағы КСРО мен ҚХР арасындағы
кеңес-қытай шекарасының шығыс бөлігі туралы келісімге қол қоюмен аяқталды.
Ал шекараның демаркация мәселесі тек 1999 жылы ғана аяқталған болатын.
Екі держава арасындағы қарым-қатынасқа ықпал еткен тағы мәселе –
идеологиялық соғыс еді. Өткен ғасырдың 50-ші жылдарының соңына қарай қытай
басшылығы КСРО-ға қарыс күшті насихаттық компания бастаған болатын. Қытай
60-шы жылдардың басында картографиялық агрессия, яғни Кеңес одағына
тәуелді Орталық Азия мен Орал өңірін Қытайдың тарихи территориясы деп
көрсетілген карталар басып шығары бастаған. Екі ел арасындағы өзара
байланыстағы тоқырау 20 жылға созылып, тек 80-ші жылдардың соңына қарай
тараптардың еркін ерік-жігері мен дипломатиялық күш-қуатының арқасында
өзара қарым-қатынас жақсарған болатын.
Әлемдегі социалистік болгтың басында тұрған әлемдік алып коммунистік
мемлекет – КСРО ыдырағаннан соң, алғашқылардың бірі болып 1991 жылдың 24
желтоқсанында ҚХР үкіметі Ресей Федерациясын Кеңес одағының халықаралық
құқық пен міндеткерліктерінің мұрагері ретінде таныған мерзімнен бастап екі
ел арасындағы дамудың жаңа кезеңі өз бастамасын алған еді.
БҰҰ Қауіпсіздік кеңесінің 1992 жылы қаңтарда Нью-Йорк қаласында өткен
отырысында Ресей Федерациясының Президенті Б.Н. Ельцин мен ҚХР Мемлекетік
Кеңесінің Премьері Ли Пэн екі ел арасындағы бейбіт қатар өмір сүру
принциптеріне негізделген достық, тату көршілік қатынастарды дамытуға деген
тараптардың талпынысын мәлімдеді. Екі тараптың 1990 жылдардағы саяси
жігерлерінің негізінде Ресей мен Қытай негізінде бір-бірінің мүдделерін
құрметтеу және санасу екіжақты қарым-қатынастардың тиімді үлгісін
қалыптастыруға алып келсе, әскери салада белгілі-бір одақтық қатынастардан
саналы түрде бас тарту екі елдің өз мүдделерін қорғаудағы сыртқы саяси
үйлесімділігіне жағдай жасады.
Ресей мен Қытайдың ұстанған бағыты екіжақты ынтымақтастықтың тарамдық
механизмдерінің қалыптасуына ықпал етті. Белсенді түрде мемлекетаралық және
үкіметаралық деңгейдегі түрлі салаларды қамтитын келісімдер мен шарттар
дайындалып, бекітілген еді. Жоғарғы дәрежедегі кездесулер мен келіссөздер
ұдайы өткізіліп, сыртқы істер министрлігі бағыты бойынша жүйелі түрде
кеңестер алу жүргізілсе, қорғаныс министрліктері арасында жұмыс топтарының
байланысы қалыптастырылды.
Мемлекететер арасындағы қарым-қатынастың 1990 жылдардағы жағдайына
Қытай мен Ресей көшбасшыларының жеке байланыстары үлкен ықпал етті. Екі
елдің жоғарғы басшылары ұдайы кездесіп тұрды немесе тікелей байланыс
арқылы күн тәртібіндегі өзекті мәселелерді талқылап, өзара кеңестер алысып
отырды. Олардың арасындағы қалыптасқан достық және сенімділік қатынастары
жалпы мемлекетаралық және үкіметаралық жағдайға тиімді ықпал етіп,
серіктестік қатынастар мен байланыстарды белсенді орнығуына негіз болды.
Бұл үрдіс кейіндері бірнеше маңызды екіжақты құжаттарда көрініс тапты.
Ресей президенті Б. Ельциннің 1996 жылдың сәуіріндегі Пекинге сапары
барысындағы жоғарғы дәрежедегі бірінші орыс-қытай кездесуі негізінде ҚХР
мен РФ өзара қатынастың негіздері туралы Қытай мен Ресейдің бірлескен
декларациясын жариялауға қол жеткізілді. Декларация екі мемлекеттің XXI
ғасырдағы өзара стратегиялық әрекеттестігіне негізделген тең дәрежедегі
сенімдлілік серіктестігінің қалыптасқандығын жариялады.
Өзара қатынастың жаңа деңгейге көтерілуінің нәтижесі ретінде 1997 жылы
нақты салалардағы өзара әрекеттестіктің ерекше кешенін жасауды атауға
болады. Ресей мен Қытай үкімет басшыларының тұрақты өтетін (жыл сайынғы)
кездесулерін ұйымдастыру механизмдерін қалыптастыру туралы келесімге қол
жеткізілді. Оның толыққанды жұмысын қамтамасыз ету мақсатында Үкімет
басшыларының тұрақты кездесулерін өткізуді дайындау жөніндегі комиссия
құрылды, оны жетекші ретінде вице-премьер басқарып, құрамына қызметі
ынтымақтастықтың түрлі бағыттарының спектрларын қамтитын салалық жұмыс
топтары кірді. Мысалы, 2000 жылы Білім, мәдениет, денсаулық сақтау және
спорт салаларындағы ынтымақтастық жөініндегі ресей-қытай комиссиясы құрылды
(2007 жылы Гуманитарлық ынтымақтастық жөініндегі ресей-қытай комиссиясы
болып өзгертілді). Комиссия құрылымдарын сәйкес министрліктер мен
ведомстволардың басшыларының жетекшілік етуі олардың өзара әрекеттестігінің
жоғарғы деңгейінің қалыптасуын қамтамасыз етеді. 2008 жылдан бастап үкімет
басшыларының орынбасарлары деңгейіндегі ресей-қытай энергодиалогы жұмысын
бастады. Қазіргі таңда премьерлердің тұрақты кездесулері тетіктері аясында
18 комиссия және 35 жұмыс тобы жұмыс атқаруда. Осылайша, ресей мен қытайдың
өзара әрекеттестігі үрдісіне екі елдің атқарушы органдары да тікелей
қатыстырылып отыр.
Бұдан кейінгі кезеңдегі орыс-қытай қатынастарының негізгі принциптері,
бас бағыттары мен салалары екі елдің басшылары – РФ Президенті В.В. Путин
мен ҚХР Төрағасы Цзян Цзэминнің 2001 жылдың 16 шілдесінде (2002 жылдың 28
ақпанында күшіне енген) Мәскеу қаласында қол қойған Ресей Федерациясы мен
Қытай Халық Республикасы арасындағы тату көршілік, достық және
ынтымақтастық туралы келісім аясында нақтыланған [13]. Ресей-қытай
қатынастары үшін негізгі құжат болып отырғандықтан ол екіжақты
ынтымақтастықтың барлық салалары мен бағыттарын қамтиды. Бұл келісім бірден
20 жылға жасалынған, және де мерзім аяқталғаннан соң автоматты түрде бес
жылдық кезеңдерге ұзартуға мүмкіндік беретін шарттары бар. Келісімнің
шарттарына сай тараптар ұзақ мерзімге негізделген тату көршілік,
ынтымақтастық, достық қарым-қатынастарды, халықаралық құқық нормаларына
негізделген тең құқылы сенімділік серіктестік пен стратегиялық өзара
әрекеттестікті дамыту, өзара қарым-қатынастарда күш қолданбауға немесе күш
қолдану туралы қоқан-лоқы жасамауға тырысу, бір-бірінің таңдап алған даму
жолын құрметтеу және мемлекеттік тұтастығы мен территориялық бүтіндігін
қорғау мәселесінде бір-бірін қолдаулары қажет болды. Сонымен қатар
келісімде Ресей мен Қытай әскери саладағы өзара сенімділікті дамытып, бір-
бірінің қауіпсіздігін нығайтуға, аймақтық және халықаралық тұрақтылықтың
тұғырлы етуге күш салулары керектігі айтылған. Бейбітшілікке қатер төнсе
немесе агрессиялық қауіп пайда болған жағдайда Мәскеу мен Пекин бірден
байланысқа түсіп, пайда болған қауіпті жоюға қатысты өзара кеңес өткізулері
қажет. Соған қарамастан тараптар ешқандай одақтар мен блогтар (әскери-
саяси) құрамында болмау және де бір-бірінің егемендігіне, қауіпсіздігі мен
территориялық тұтастығына қатер төндіретін шараларға бармау туралы
келісімге келген. Сонымен қатар келесімде тараптар қақтығыстарды реттестіру
мен алдын-алу үрдісіндегі халықаралық аренадағы жаһандық стратегиялық
теңдік пен өзара әрекеттер үйлестігін сақтауға қатысты ортақ күш-жігер
таныту керектігі бекітілген.
Осы құжатқа сай Ресей мен Қытай сауда-экономикалық, әскери-техникалық,
энергетикалық, көлік және тағы да басқа саалалардағы өзара тиімді
ынтымақтастықты дамытумен қатар, шекаралық және аймақаралық байланыстарды
ынталандырып, өзара мәдени алмасуларды да жүзеге асырады. Олар
ланкестікпен, сепаратизммен, экстремизмммен, ұйымдасқан қылмыс, есірткі
кәсібі және заңсыз көші-қон әрекеттерімен күресте өзара әрекеттесуді де
көздейді. Ал екі елдің заңшығарушы, атқарушы және сот билігі органдарының
арасындағы байланысты дамыту қажеттілігі жеке қарастырылған. Осы жерде айта
кететін маңызды мәселе – Келісім (құжат мәтінінде ерекше айтылған) үшінші
бір мемлекетке қарсы жасалынбаған. Басқаша айтқанда бүкіл әлемге тағы да
бір рет нақты түрде Ресей мен Қытайдың өзара сыртқы саяси ынтымақтастығында
қарсы деген түсінікті білдіретін мазмұн жоқтығын танытуында болды. Бұл
мәселе аталынған екі держава қатысып отырған Шанхай ынтымақтастығы ұйымы,
Ресей – Қытай – Үндістан (РИК) және де Бразилия – Ресей – Қытай – Үндістан
(БРИК) форматындағы байланыстардың да мазмұнында жоқ.
Осылайша, Ресей мен Қытай жаңа мыңжылдыққа стратегиялық өзара
ықпалдастық пен тату көршілік қатынастарды дамытуды көздеген державалар
ретінде аяқ басқан болатын. Қытай мен Ресей басшыларының осындай форматтағы
қарым-қатынас орнату туралы шешімдері екі ел тұрғындарының түпкілікті
мүдделеріне сай келіп, жалпы бейбітшілікті, қауіпсіздік пен тұрақтылықты
нығайтуға негізделді.
Бұл қатынастардың орнығуына екі мемлекет басшыларының жоғарғы
дәрежедегі кездесулері ықпал еткен еді. Әсіресе, РФ президенті В.В. Путин
ҚХР басшыларымен барынша тығыз байланыс орнатып, орыс-қытай қатынастары мен
ресей-қытай ынтымақтастығының саяси, сауда-экономикалық және мәдени-
гуманитарлық салаларына жаңа қарықын беру жолында барынша күш-жігер
танытқан. Осындай бастамалардың негізінде екі ел арасындағы жоғарғы
дәрежедегі кездесулер барынша жиі өткізіле бастаған болатын. Мысалы, 2000
жылы РФ президенті В.В. Путин мен ҚХР төрағасы Цзян Цзэмин сегіз рет рет
ресми түрде кездескен еді. Олардың ішінде Шанхай бестігінің мерейтойлық
кездесуі, ҚХР басшыларының Мәскеуге ресми сапары, В.В. Путиннің АТЭС
елдерінің Шанхай кездесуі және т.б. бар [14]. Екі держава басшыларының бұл
ресми кездесулері үкімет басшыларының жұмыс құрылымдары, мемлекетаралық
комиссия басшыларының кездесу мен мәдениет, білі және ғылым салаларындағы
ынтымақтастықты кеңейту кездесулері негізінде толықтырылып отырылды. Бұл
кездесулердің арасындағы маңыздыларының бірі ретінде 2000 жылдың жазындағы
РФ президенті В.В. Путиннің Пекинге сапарын айтуға болады. ҚХР төрағасы
Цзян Цзэминнің пікірінше, бұл кездесу ресей-қытай қатынастарының
болашақтағы кешендік жоспарын анықтауға мүмкіндік берген. Біздің елдер
тату көршілік пен достықта өмір кеше отырып, екі ел тұрғындарының мүддері
үшін маңызды болып табылатын стратегиялық серіктестік қатынастарды байыту
мен әртүрлі салалардағы ынтымақтастықты арттыру арқылы жер шарындағы
бейбітшілікті, тұрақтылық пен саясаттағы көпполярлылықты жүзеге асыруға
қолдаушылық білдіреді, – деген бағасын береді ҚХР төрағасы Цзян Цзэмин.
Қытай басшылығының бұл ұстанымдарының өзгермегендігін дәлелі ретінде
қазіргі кезеңдегі ҚХР төрағасы Ху Цзиньтао ресей-қытай стратегиялық
серіктестігі екі елдің стратегиялық мүдделеріне сай келетін жетістіктерге
жеткендігін және де ол әлемдегі бейбітшілік пен тұрақтылыққа қолайлы ықпал
ететіндігі туралы ойын айтқан еді.
Екі ел арасындағы өзара түсіністік пен сенімнің артуындағы негізгі
мәселелердің бірі ретінде Ресей тарапының ҚХР-дың Тайванмен бейбіт қосылу
талпынысын қолдауын айтуға болады. Ресей дипломатиясы бұл бағытты КСРО-дан
мұрагерлікке алған еді, өйткені тіпті кеңес-қытай қатынастарының
шиеленіскен жылдарының өзінде де кеңес басшылығы біртұтас Қытай идеясын
қолдаған болатын. Өз кезегінде Қытай да Ресейдің Шешенстандағы сепаратистік
және халықаралық ланкестік күштердің қозғалысына қарсы күресін қолдап, РФ
территориялық тұтастығы мәселесіне құрметпен қарайды.
Ресей мен Қытай қоғамдастықтары арасындағы дәстүрлі достық қатынастың
болуы кейбір ресей және қытайлық қоғамның жеке топтарының энтузиазмын халық
дипломатиясында пайдалану арқылы халықтар арасындағы өзара түсіністік және
достық қатынастарды тереңдетуге пайдалануға болады. Бұл саладағы маңызды
рөл атқаратын ұйымдар қатарына ресей тарапынан Ресей-қытай достығы қоғамы,
Росзарубежцентр, XXI ғасырдағы бейбітшілік, достық және ынтымақтастық
жөніндегі ресей-қытай комитетін, ал қытай тарапынан бұл ынтымақтастыққа
Шетел мемлекеттері халықтарымен достығы қытай халық қоғамы, Қытай-ресей
достығы қоғамы, Русистер қоғамы, кеңес жоғарғы оқу орындары түлектерінің
ассоциациясы және т.б. беделді қоғамдар ат салысып отыр. Өзара
ынтымақтастыққа қолайлы жағдайдың қалыптасуына Росзарубежцентр мен ресей-
қытай достығы қоғамының бастамасымен кезек бойынша Қытай мен Ресейде өтетін
Ғылыми-техникалық ынтымақтастықтағы аймақтардың рөлі атты ресей-қытай
форумы көп ықпал етті.
Сонымен бірге екіжақты қатынастар кешенінің дамуы мәселесінде екі
мемлекет басшыларының бастамасы негізінде 1997 жылы құрылған Ресей-Қытай
достық, бейбітшілік және даму жөніндегі комитеттің қызметі маңызды орын
алады. Өзінің дәрегейі жағынан Комитет қоғамдық ұйым болғанына қарамастан
Ресей мен Қытай басшыларының шектеусіз қолдауына ие болып отыр. Ресей
тарапынан Комитет құрамына мәдениет пен ғылымның және ағарту саласының
көрнекті өкілдері, Федерация кеңесінің мүшелері мен Мемлекеттік дума
депутаттары, Ресейдің кейбір аймақтарының басышылары мен ірі кәсіпкерлер
кірген. Комитет мемлекеттік емес өзара алмасулардың тиімді тетігі, өзара
қатынастардың барынша өзекті мәселелерін талқылауға арналған ыңғайлы алаңы
ретінде аймақтар арасындағы достық ынтымақтастықты, гуманитарлық және
ғылыми өзара алмасуларды ұйымдастыру, және де әйелдер мен жастар ұйымдары
бағытындағы байланыстарды қалыптастыру жұмысын жүзеге асырады. Осы ұйым
жұмысының арқасында қазіргі таңдағы гуманитарлық және мәдени салалардағы
келешегі бар бастамалар жүзеге асып отыр.
Екі ел арасындағы екіжақты қарым-қатынасты дамытудағы келешегі бар
құжаттар – ҚХР мен РФ арасындағы тату көршілік, достық және ынтымақтастық
туралы келесімді жүзеге асыру жөніндегі шаралар жоспарларын қабылдаудың
тиімді дағдысы қалыптасқандығын айта кеткен жөн. Бұндай бірінші Жоспар
2005–2008 жылдарды қамтыса, қазіргі кезде 2009–2012 жылдарға арналған
Шаралар жоспары жүзеге асырылуда. Оның күн тәртібінде екі жақты
ынтымақтастықтың барлық салалары қарастырылған. Саяси салада – бұл жоғарғы
дәрежедегі байланастарды: парламентаралық, саяси партиялар мен қоғамдық
ұйымдар, аймақтық билік органдары арасындағы байланыстар, нақты бір салалар
бойынша: стратегиялық қауіпсіздік, шекара режимі, миграция, оның ішінде
таңшеңберлі салалар – дипломатиялық қозғалмайтын мүлік, әскери мемориалдар,
мұрағат құжаттарын жариялау және т.б. мәселелер бойынша пікіралмасулар
болып отыр. Экономика саласында – сауда, инвестиция, энергетика, ғылым мен
техника, көлік пен байланвсы, азаматтық әуе құрлысы, космос, ақпараттық
технологиялар, қаржы, қоршаған ортаны қорғау, су ресурстары, ауыл, орман
және былық шаруашылығы, ветеринарлық, кедендік бақылау, және де аймақаралық
пен шекаралық өзара әрекеттестік шаралары қарастырылады. Гуманитарлық
саладағы ынтымақтастық мәселесіне ғарту, мәдениет, денсаулық сақтау, спорт,
туризм салалары мен әлеуметтік қамсыздандыру мен діни құрылымдар бағыты
жатады. Сонымен бірге, халықаралық, әскери, құқық қорғау, юстиция салалары
мен төтенше жағдайлардың алдын алу мен салдарларын жоюға қатысты өзара
әрекеттестік те қарастырылған [15].
Ресей мен Қытай арасындағы тату көршілік пен ынтымақтастық,
стратегиялық серіктестік пен өзара әрекеттестік қатынастардың орнығуы екі
елдің белгілі бір мәселелерге қатысты өзара түсінбеушілігін тудырып,
қарсыластыққа алып келмейді дегенді таныпауы керек. Бірақ, бұндай өзара
қайшылықтардың туындауы бұл елдердің маңызды мүдделерінің көніс беруінен
емес, екі державаның арасындағы қарқынды дамып отырған екіжақты
ынтымақтастықтың нақты бір жұмыс мәселелерінен шығып отырады. Екі мемлекет
арасында қолайлы қоғамдық-саяси атмосфера мен қажетті ұйымдастырушылық
тетіктердің болуы туындағын мәселерлерді сындарлы серіктестік пен өзара
тиімді рұх негізінде шешуге мүмкіндік береді.
Осылайша, көріп отырғанымыздай бұл мемлекетер стратегиялық серіктестік
пен өзара әрекетестік қатынастардың біртіндеп дамуы мен ұзақ мерзімдік
басымдықтарына бағытталған өте ауқымды және болашағы бар міндеттерді қойып
отыр. Әрине, ресей-қытай өзара қатынастарының қарапайым емес екендігін де
түсінуіміз қажет. Олардың өза қарым-қатынасы ұзақ мерзімдік тарихқа ие және
кейбір кезеңдерде ортақ мүдделер негізінде дамыған. 2009 жылы екі мемлекет
өзара дипломатиялық қарым-қатынастардың орнауының 60 жылдығын атап өтті.
Бұл кезеңде қырғи-қабық соғыс келмеске кетуі, Қытай күшті экономикалық
державаға айналуы мен Кңес одағының ыдырауы секілді оқиғалар орын алды. Бұл
қатынастар өз басынан Путиннің орнына Медведевтің келуі секілді саяси
биліктің ауысуы, Пекиннің таң қалуына алып келген – Мәскеудегі қытайлықтар
жұмыс жасайтын базардың жабылу оқиғасы, 2009 жылғы ресей суларындағы
инцидент, яғни ресей моряктарының қытайлық кемені суға батыруы және де екі
мемлекеттің өз мүдделеріне сай Вашингтонмен екіжақты қарым-қатынастар
орнатуы секілді оқиғаларды өткізді.
Бүгінгі таңда ресей-қытай қатынастары өзінің 60 жылдық тарихындағы ең
бір жетістікті және тиімді кезеңді бастан өткеріп отыр. Бұл кезеңде
идеологиялық үйлесімділікке негізделген одақтылық пен блоктық қолдаушылық
және жаулық көзқарастан бастап ашық қарсыластыққа дейінгі жағдайлардың орын
алғаны белгілі. Қазіргі кезде мемлектаралық қарым-қатынастар барлық
деңгейлерде, яғни саяси, экономикалық және мәдени салаларда дамып отыр
[16].
Соңғы кездерде Ресей-Қытай қарым-қатынасының дамуында олардың
ауқымының кеңеюі үдерісі анық байқалуда. Бұл байланыстар мен ынтымақтастық
бірте-бірте көпбағытты және кешендік сипатқа ие болып келеді.
1.2. Екі держава арасындағы өзара стратегиялық ынтымақтастықтың халықаралық
қауымдастық үшін әсері
Қытай Халық Республикасының құрылу мерзімі мен оның Ресей (КСРО)
Федерациясымен дипломатиялық байланыс орнатқан уақыттан бергі өткен алпыс
жыл ішінде әлемдік саясат бірнеше рет түбегейлі өзгерісті бастан өткерді.
Бұндай өзгерістер Ресей мен Қытайдың өз ішінде де орын алған еді. Соған
қарамастан аталынған екі держава өзара достық, серіктестік және тығыз
байланысқа негізделген ынтымақтастықты сақтап қана қоймай, сонымен бірге
барынша кешенді және көпбағыттық үлгіде дамытып отыр. Ресей-қытай
қатынастары өзінің шарықтау шегіне жетіп, екі елдің халықшаруашылық
кешендерінің дамуына, тұрғын халқының әл-ауқатының артуына, Азия-Тынық
мұхит аймағы мен бүкіл әлемдегі қауіпсіздік пен тұрақтылықты қамтамасыз
етуге өз үлесін қосып келеді.
Ресей-қытай стратегиялық серіктестігінің екіжақты немесе көпжақты
форматтағы дамуы өзінің жасампаздығымен танылып отыр. Олардың ішінде
Шанхай бестігі (қазір Шанхай ынтымақтастығы ұйымы) секілді жаңа
форматтағы халықаралық ынтымақтастықтың маңызы ерекше [17]. Бұл
мемлекеттердің өзара көптараптық және түрлі жоспарлық әрекеттестік аясында
өзара қарым-қатынастардың жаңа түрі мен принциптері қалыптасуда, ол өз
кезегінде болашақтағы әртүрлі – үлкен, орташа және ұсақ мемлекеттердің
өзара байланысының, жаңа әділетті және демократиялық тәртіптің бастамасы
болады. Бұл жағынан алғанда ресей-қытай серіктестігі бейбітшіліктің,
халықаралық қауіпсіздік пен жалпы дамудың несібесіне жұмыс істеуде. Бұл
кезеңдік міндеттерді жүзеге асыру бірінші кезекте ресей және қытай
басшыларының саяси ерік-жігеріне, жоғарғы деңгейде жүргізілген белсенді
пікіралмасу және де ресей-қытай достық қарым-қатынастары мен өзара
ынтымақтастық әлемдегі ең бір ірі екі елдің тұрғылықты халықтарының түпкі
мүдделеріне сай келетіндігін барынша түсіне білу мүмкіндігінен туындап
отыр.
Қазіргі таңда ресей-қытай стратегиялық серіктестігі мен өзара
әрекеттестігі қалыпты жағдай және заңды құбылыс ретінде қарастырылады.
Халықаралық сахнадағы кейбір шиеленісті мәселелерге қатысты пікір білдіру
барысында Ресей Федерациясы мен Қытай Халық Республикасының пікірлері өзара
сай келіп, көзқарастары мен ұстанымдарын нақты және салмақты түрде жеткізіп
отыр. Әлемдік қаржы-экономикалық дағдарыстың орын алғандығына қарамастан
екі ел арасындағы екіжақты сауда-экономикалық ынтымақтастық барынша жоғары
қарқынмен даму үрдісін байқатты.
Соңғы жылдардағы қарқынды дамып келе жатқан Қытайың өсімін жектеуге
тырысу, яғни қытайлық қатерге қарсы тұру секілді шаралар Батыс елдерінде
алғашқы орындардың біріне қойылады. Бұл шаралардың негізінде әртүрлі
ұстанымдар жатыр, бірінің негізінде нақты бір дәлелдер жатса, келесілері
адам сенгісіз аңыздар мен оқиғаларға сүйенеді. Осындай кейбір келеңсіз
әңгімелер мен аңыздар Ресей мен Қытай арасындағы байланысқа да өз
әсерін тигізді. Бірақ, шын мәнінде ҚХР басқа да мемлекеттермен
салыстырғанда нақты бір антиресейлік бағытталған саясат ұстанбайды, ол
ресейге тиесілі аймақты өз территориясы деп жарияламайды, ресей шекарасына
жақын аймаққа әскери-саяси блогтардың инфрақұрылымын орналастырмайды, орыс
елімен шекаралас ел басшыларын РФ мен оның жүрігізіп отырған саясатына
қарсы қоймайды. Керісінше, Қытай басшылығы Ресейдің ішкі және сыртқы
саясатындағы кейбір маңызды мәселелерге қатысты оған қолдау көрсетіп,
халықаралық сахнада жалғыз қалмауына жағдай жасайды. Сондықтан да, ҚХР шын
мәнінде Ресейдің бірден-бір стратегиялық серіктесі болып табылады [18].
Ресей мен Қытай бір-бірінің тұрақты және жетістікпен дамуына мүдделі.
Өйткені, тарих көрсетіп отырғанындай Қытайда немесе Ресейде орын алған
әлеуметтік және экономикалық негіздегі апаттар екінші мемлекеттің дамуына
да ықпал етеді. Керісінше, олардың біреуінің бейбіт жағдайда қарқынды дамуы
(Қытайдың) екі мемлекет арасындағы өзара тиімді экономикалық
ынтымақтастықтың қалыптасуына ықпал етіп, екінші мемлекеттің (Ресейдің)
ұмтылысына алып келеді.
Ресейдің әлеуметтік-экономикалық жағынан дамуы, оның халықаралық
қатынастардағы беделінің артуы – ҚХР мүдделіне сай келетіндігін қытай
басшылығы бірнеше рет атап өткен еді. Пекиннің бұндай ұстанымының негізінде
Ресей мен Қытайдың стратегиялық серіктестігі әлемдік тәртіп пен халықаралық
қауіпсіздікті көпполярлық жүйеге ыңғайлап қайта құруға қажетті ұжымдық күш-
жігерге қосымша қауқар болатындығы, ресей нарығы қытай тауарларының
тұтынушысы болуы, және де ресейлік өнімдер мен энергетикасы арқылы қытай
экономикасының кейбір секторларын дамыту мүмкіндігі туады деген көзқарас
жатыр.
Қазіргі таңдағы әлемнің геосаяси факторларының маңыздыларының бірі
ретінде Қытайдың күш-қуатының қарқынды дамуы үрдісін атауға болады.
Сондықтан да, Ресей үшін бұл ғасырлық феноменге қатысты қандай қарым-
қатынас ұстану қажеттігі мен ҚХР арадағы өзара ынтымақтастықты жоспарланған
және қалыпты даму деңгейінекөтеру мәселесін түпкілікті шешіп алу қажет.
Жалпы алғанда Ресей мен Қытайдың өзара ынтымақтастығы мен
стратегиялық серіктестігі әлеуметтік-экономикалық жағынан екеуара тиімді
болғанымен де, олардың әскери-саяси салалардағы түсіністігі әлемдік
қауымдастық пен халықаралық қатынастар үшін дамудың жаңа кезеңі және
түбегейлі өзгерістердің бастамасы болмақ. Өйткені, ҚХР мен Ресейдің кейбір
әлемдік тәртіптің құрылымы мен халықаралық қатынастардың мәселелеріне
қатысты ұстанымдары ұқсас немесе бір-біріне өте жақын. Осы мәселеге қатысты
екі ел арасында сыртқы саясат саласында өзара тығыз әрекеттестік
қалыптасқан. Екі державаның сыртқы істер министрлерінің ұдайы
байланыстарымен қатар, СІМ бағыты бойынша министрдің орынбасарлары мен
департамент басшылары деңгейіндегі тұрақты кеңес жүйелері жұмыс атқарады.
Тараптар ресей-қытай арасындағы стратегиялық серіктестік және өзара
әрекеттестік қатынастары екі мемлекеттің сыртқы саясатының басым
бағыттарының бірі болып отырғандығын айқындады. Екі ел арасындағы екіжақты
қарым-қатынасты дамытудың басты құжаты – ҚХР мен РФ арасындағы тату
көршілік, достық және ынтымақтастық туралы келесімнің міндеттерін жүзеге
асыру жөніндегі шаралар жоспарлары жасалынған. Бұл келесімнің мақсаттары
барынша күрделі болғандықтан, оны жүзеге асыруға салмақты геосаяси, әскери
және экономикалық жобалардың тартылуы көзделінген. Бір жағынан қарағанда
бұл келісім РФ алғашқы Президенті Б.Н. Ельцин мен ҚХР Төрағасы Цзян Цзэмин
кезіндегі келісімдердің жалғасы іспеттес болып отыр. Сондықтан да, ол Батыс
елдеріне геосаяси күштің еуразиялық құрлыққа қарай ойысқандығын танытып,
ықпалы жағынан Құрама Штаттар мен олардың одақтастарына көп тиімсіз
болатындығын байқатты. Мысалы, 2001 жылғы Ресей-Қытай келісімі өзара
ынтымақтастықтың негізгі бес бағытын қамтыған болатын:
1. Әлемдегі АҚШ гегемониясын әлсіретуге қатысты біріккен шаралар жасау;
2. Екі ел арасындағы 4300 шақырымды қамтитын шекараны демаркациялау
мәселесі;
3. Қару-жарақ саудасы және өзара технология алмасу (негізінен Ресейден
Қытайға берлуі);
4. Энергетика және шикізат көздерінің тасымалы (Ресейден – Қытайға);
5. Орталық Азия аймағындағы жаугершілік жолға түскен ислам мәселесі.
Бұл келісім өзінің саяси стратегиялық мағынасы жағынан Шанхай
ынтымақтастығы ұйымының (ШЫҰ) кейбір міндеттерімен астасып жатыр. Өйткені,
Ресей, Қытай және Орталық Азияның төрт мемлекеті қол қойған келісім бойынша
ШЫҰ радикалды көзқарастағы ислам фундаметализміне, сепаратизмге қарсы күрес
үшін және де экономикалық даму жолында өзара көмек көрсету мақсатында
құрылған ұйым еді. Осы келісімдер арқылы Ресей мен Қытай секілді аймақтық
алыптар геосаяси өзгертулерге жол ашып, әлемнің Құрама Штаттар, Еуропалық
одақ, Иран және де Түркия секілді елдерінің стратегиялық маңызды аймақ –
Орталық Азиядағы геосаяси қадамдарын белгілі-бір тәртіп негізінде жүргізуге
тырысты [19].
Әрине, Құрама Штаттардың өкілетті органдары РФ мен ҚХР арасындағы
келісімдер мен ынтымақтастық шараларын бақылап отыр. Бірқатар сарапшылар
Қытай мен Ресей арасындағы өзара әрекетестік арыға бармайды, өйткені бұл
екеуінің арасында бір-біріне деген сенім аз деп есептейді. Бірақ, соған
қарамастан РФ мен ҚХР арасындағы келісімнің кейбір жақтарының белсенді
түрде жүзеге аса бастауы мен олардың арасындағы саяси үйлесімділіктің артуы
АҚШ алаңдатпай қоймайды.
Осыған сай, АҚШ өзінің мүддесін қорғау, аймақтағы қауіпсіздік
шараларын арттыру және жаппай қырып-жою қаруының таралуын шектеу мақсатында
белгілі-бір шаралар жүргізуі мүмкін. Олардың қатарына: орыс-қытай
стратегиялық серіктестігіне, олардың өзара келісімдерінде құпия шарттардың
орын алуына қатысты барлаулық мониторинг жасау, Үндістан мен Жапон елеміне
арадағы әскери және қорғаныстық ынтымақтастықты арттыру, Ресей және
Қытаймен бірлесе отырып Орталық азия аймағындағы радикалды ислам қауіпімен
күрес жүргізу жатады. Сонымен қатар, АҚШ басшылығы Мәскеуді Пекинмен
арадағы ынтымақтастығының әскери жағын, әсірісе, жаппай қырып-жою және
дамыған әскери технологияларды беру әрекеттерін қысқартуға итермелеуі
мүмкін [20].
Қытай мен Ресей стратегиялық серіктестік туралы алғаш рет 1996 жылғы
сәуірдегі Шанхай саммитінде көтерген болатын және одан кейінгі жылдарда бұл
байланыстар барынша нығая түсті. Екі мемлекеттің сыртқы саясаттағы
үйлесімділігі негізінде және де олардың өз ықпал ету аймағы саналатын
Орталық Азия аймағындағы энергоресурстарға бақылау орнату және бұл аймаққа
қатысты басқа да әлем державаларының қызығушылығына қандай да бір тосқауыл
қою мақсатында олардың өз бастамасы негізінде бірнеше аймақтық-
мемлекетаралық (халықарылық) құрылған ұйымдардың (оның қатарында Шанхай
ынтымақтастығы ұйымының) орны ерекше. Осындай үкіметаралық ұйымдардың
ішіндегі ШЫҰ қарастырар болсақ, аталынған ұйым алғашында Өзбекстан елі
кірмеген Шанхай бестігі ретінде құрылғаны белгілі. Бұл ұйымға мүше
мемлекеттер (негізінен Ресей мен Қытай) алғашқы кезде өздерінің шекаралық
аймақтағы мәселелерін шешуге талпынған еді. Аталынған мәселеге қатысты
келіссөздер КСРО мен Қытай арасында соңғы отыз жыл ішінде үзіліспен
жалғасып келе жатқан болатын. Кеңес-қытай шекаралық аймағында жаңа
тәуелсіз үш мемлекеттің пайда болуына қатысты бұрынғы екіжақты келіссөз
механизмін көпжақтыға ауыстыру қажеттілігі туындады [21]. Сонымен,
Қытайдың бұрынғы кеңес республикалары Ресей, Қазақстан, Қырғызстан мен
Тәжікстан елдерімен шекаралық мәселелерді шешуі 1992 жылы Минск қаласындағы
(Белоруссия) кездесуден бастау алады. Жоғарыда аталынған мемлекеттердің
делегеттары шекара мәселесіне қатысты (4+1 формуладағы) жұмыс тобын құрды.
Бұл топтың негізінде кейін Шанхай бестігі құрылды [22]. Осылайша, 1996
жылы 26 сәуірде Шанхай қаласында Кеңес-қытый шекаралық аймағындағы қарулы
күшті өзара тиімді қысқартуда басшылыққа алатын принциптері мен әскери
саладағы сенімді нығайту туралы келісім негізінде Ресей, Қытай, Қазақстан,
Қырғызстан мен Тәжікстан мемлекеттерінің басшылары Әскери саладағы және
шекаралық аймақтағы сенімді нығайту келісімін бекітті. Келісімнің 1
бабында: Шекаралық аймақта орналасқан Тараптардың қарулы күштері
Тараптардың жалпы қарулы күштерінің құрамдас бөлігі ретінде басқа Тарапқа
шабуыл жасауға, келесі бір Тараптың қауіпсіздігіне және шекаралық аймақтағы
тыныштық пен тұрақтылыққа қауіп төндіретін басқа да бір әскери әрекет
етуге қолданылмайды. Бұдан ары келісімнің негізгі мәтінінде бұрынғы
кеңестік төрт мемлекеттің Қытаймен шекаралық аймағында 100 шақырымдық
болжау мен ашықтық зонаны белгілеуі көрсетілді. Аталынған келісім
тараптар үшін (Қытай мен бұрынғы кеңес республикалары) шекаралық аймақтағы
мәселелерді шешуді көпжақты формат аясында қарастыруға мүмкіндік берді. Ал
жалпы келісімге қол қойылуы шекараға қатысты даудың шешілетіндігі мен соның
негізінде Шанхай бестігі ұйымы аясындағы мүшелердің қарым-қатынастарын
институцияландырудың алғашқы мүмкіндіктеріне жол ашты.
Осы Шанхайдағы саммиттегі бекітілген Келісім аясында құрамына
тараптардың дипломаттары мен әскери өкілдер кіретін Біріккен бақылау
тобын құру туралы мемлекет басшыларының шешімі шықты. Бұл ұйымның
міндетіне қабылданған шешімдер мен келісімдердің орындалуын қадағалау
жүктелді. Өзінің алғашқы отырысын Біріккен бақылау тобы 1999 жылы
қарашада Пекинде өткізді және оның нәтижелерін келесі 2001 жылғы отырыста
баяндап, Ресейдің 1997 жылғы Мәскеу келісімінің шарттарын орындауға қатысты
шекаралық аймақтағы өзінің әскери техникасын қысқартқандығы тіркелді.
Біріккен бақылау тобы өзінің бестараптық форматын Өзбекстанның қосылуы
мен ШЫҰ құрылғаннан соң да сақтап отыр. Бұл ереженің сақталуына Ресей мен
Қытайдың ұйым мүшелері санын 1996-1997 жылдардағыдан көбейтпеу және ШЫҰ
аясында осындай форматтағы келісімді қайта жасамауға қатысты ұстанымдары
ықпал етті [23].
Шанхай бестігі аясында қабылданған екінші бір маңызды құжат
жоғарыда аталып өткен 1997 жылдың 24 сәуірінде Мәскеуде қабылданған Шекара
аймағындағы қарулы күштерді өзара қысқарту келісімі болды. Келісім Шанхай
бітіміне сай шекара мәселелерін одан ары реттестіруге бағытталды. Мәтіннің
мазмұнында Қытай тарапынан батыс және шығыс участкілеріді, ал Бірлескен
тарап өздерінің аймағындағы 100 шақырымдық болжау мен ашықтық зонасын
белгілеуі қажеттігі көрсетілді. Тараптардың әр қайсысының қаншалықты қару
мен әскер қысқартуы туралы нақты көрсеткіш бізде жоқ. Соған қарамастан
келісімнің 14 бабы, яғни оның әрекет ету мерзімі Бұл келісім 2020 жылдың
31 желтоқсанына дейін белгіленгені қызығушылық танытады.
Бұдан кейінгі жылдарда Шанхай бестігі аясында аса маңызды
құжаттарға қол қойылмады. Бірақ, дипломаттар мен әскери сала өкілдерінің
қатысуымен өтетін жоғарғы дәрежедегі кездесулер жиі болып тұрды. Бір
жағынан қарағанда бұндай әр түрлі деңгейдегі кездесулер шекаралық-
территориялық таластарды реттестіру үрдісіне ешқандай бір көмегі болмады,
бұлар негізінен ұйымның өміршеңдігін көрсету мақсатындағы көрнекілік
кездесулер қызметін атқарды. Екінші жағынан алғанда Шанхай бестігінің
отырыстарында әлемдік тәртіпті қалыптастыруға, ланкестікке, есірткі
саудасы мен сауда-экономикалық қатынастарды дамытуға және энергетика
саласындағы байланыстарға қатысты қосымша (тараптар үшін өзектілігі бар)
халықаралықың мәселелер ұсынылып отырды.
ШЫҰ аясындағы Ресей мен ҚХР сыртқы саяси үйлесімдігі мен
мақсаттары 2000 жылдың 5 шілдесінде Душанбе қаласында қол қойылған
келісімде анық байқала бастады. Деклорацияда тараптар қазіргі әлемге қауіп
төндіріп тұрған саяси және басқа да қатерлерді, оның ішіндегі халықаралық
және аймақтық мәселелерді реттестірудегі қалыптасқан тәжірибені өзгертуге
талпынысты назарға ала отырып, халықаралық бейбітшілік пен тұрақтылықты
сақтаудың бірден-бір әмбебеп механизмі ретінде БҰҰ рөлін нығайтуға күш
салатындықтарын білдірді. Бұдан ары тараптар БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің
санкциясынсыз халықаралық қатынастарда әскери күш қолдану мен оны қолдану
қауіпін туғызуға, кез-келген мемлекет немесе мемлекеттер тобының өз
мүдделерін көздеу мақсатында жаһандық және аймақтық мәселелерге қатысты
шешім қабылдауда монополиялық танытуына қарсы екендіктерін білдірді [24].
Бұл шешімнің себебін аталынған екі елге АҚШ пен ЕО елдерінен туындап
отырған қысымнан қарастыру қажет. Батыс елдерінің РФ мен ҚХР аз ұлттардың
тәуелсіздік құқығына (жалпы адам құқығының) сақтауға қатысты талаптары
олардың арасындағы ынтымақтастықты нығайта түсті. Осы келісім арқылы
тараптар (Ресей мен Қытай) БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің келесімінсіз
жүргізілген Косоводағы НАТО-ның гманитарлық интервенция саясатына толық
қарсылық білдірді.
ШЫҰ Шанхай бестігі ұйымының негізінде құрылғанына қарамастан ұйым
аясындағы ынтымақтастықтың мақсаттары мен басым бағыттары анық көрсетілді.
ШЫҰ-ның негізгі мақсаты – бейбітшілікті қамтамасыз ету және қолдау,
аймақтықтық қауіпсіздік пен тұрақтылықты қамтамасыз ету болып табылады. Осы
мақсаттарға сәйкес төмендегідей міндеттер қояды:
- тараптардың өкілетті органдарының өзара әрекеттестігіне қажетті
жағдайды қамтамасыз ету;
- әскери-саяси және әскери-техникалық ынтымақтастық;
- шекара аймағына қатысты қайшылықтарды түбегейлі шешу;
- шекаралық аймақтағы экологиялық мәселелерді бірігіп шешу.
Сонымен қатар, ШЫҰ құрудың басым мақсаттары ретінде сауда-
экономикалық қатынастарды, энергетикалық ынтымақтастықты және де ұйымға
мүше-мемлекеттер арасындағы көлік-коммуникациялық байланыстарды кеңейетуді
атауға болады. Ал бұл мақсаттарға жету үшін мынадай міндеттер атқару қажет:
- шекара аймақтық экономикалық ынтымақтастық және трансшекаралық
өзендерді пайдалануға қатысты мәселелер;
- сауда-экономикалық қатынастар мен инвестиция облысындағы байланыстарды
жақсартуға қажетті жағдайды қамтамасыз ету;
- энергетика және көлік салаларындағы ынтымақтастықтың механизмдерін
қамтамасыз ету.
Сонымен бірге, Бестік аясындағы ынтымақтастықтың шекарасының кеңеюі
барысында түсініксіз жағдай қалыптасқан еді. Бестік де-юре шекаралық ұйым
болғанымен де, оның аясындағы ынтымақтастық бұл шекарадан шығып кеткен
болатын. Сондықтан да, ШЫҰ құрудағы бірден-бір қажеттілік ұйымды
халықаралық сахнада көппрофильді ұйымның статусын құқықтық бекітілуден
туындаған еді [25].
Осылайша ШЫҰ аясындағы мақсаттар мен міндеттердің тұжырымдалануымен
қатар ұйымның мүше-мемлекеттері арасындағы ынтымақтастықтың басым бағыттары
да айқындалды. ШЫҰ негізгі бағыты ретінде аймақтық қауіпсіздік саласындағы
ынтымақтастық танылады.
Осы бағытқа сай 2001 жылдың 15 маусымында Шанхай қаласында ШЫҰ
аясындағы бірлескен Ланкестікке, сепаратизм мен экстремизмге қарсы күрес
туралы конвенцияға қол қойылды. Конвенция шеңберінде тараптар бұл
түсініктерді нақты айқындады. Ол бойынша ланкестік – бұл қарулы қақтығыс
жағдайында әскери шараларға белсене қатыспаған кез-келген азаматқа немесе
басқа да тұлғаға қарсы өлім алып келетін әрекет қолдану. Сепаратизм – бұл
мемлекеттің территориялық тұтастығын бұзу, оның ішінде территорияның бір
бөлігін бөліп алуға және де мемлекеттегі интеграция үрдісіне қарсы әрекет
етушілік, ал экстремизм ретінде – билікті күштеп басып алу мен ұстап тұруға
бағытталған шаралар жатады.
Қауіпсіздік саласындағы ынтымақтастық бағытына сай 2002 жылдың 7
маусымында Санкт-Петербургте Конвенцияға қосымша ретінде Ланкестікке қарсы
аймақтық құрылым туралы келісімге қол қойылды. Келісімде ланкестікке
қарсы аймақтық құрылым (ЛҚАҚ) – ШЫҰ-ның тұрақты әрекетті органы ретінде
Тараптардың өкілетті органдарының Конвенциядағы анықтамаларына сай
ланкестікке, сепаратизм мен экстремизмге қарсы күрестегі өзара
әрекеттестігі мен шараларындағы үйлесімділікті қамтамасыз етуге арналған
деп анықтама берілген [26].
ШЫҰ-ның аймақтық қауіпсіздікке қатысты нормативтік-құқықтық негізін
қалыптастыруға қатысты мәселені қорытындылай келе, аталынған құжаттар
қазіргі таңда ұйым аясындағы осы саладағы мақсаттары мен міндеттері нақты
белгіленген жалғыз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ресей мен Қытай – әлемдегі екі ірі держава ретінде халықаралық жағдай
мен геосаяси қатынастарға өз ықпалын жүргізіп келе жатқан мемлекеттер
болғандықтан олардың арасындағы өзара байланысты, оның деңгейі мен форматын
анықтай отырып зерттеу әлемнің халықаралық қатынастар саласының жетекші
мамандарының қызығушылығын туындатып отырған өзекті мәселелердің бірі болып
табылады. Бұл мәселенің өзекті болуының бірнеше себебі бар, біріншіден,
Ресей мен Қытай әртүрлі өркениеттік типке жататын мемлекеттер (славаян-
православиелік және конфуцийлік); екіншіден, Қытайдың басқа мемлекеттермен
қарым-қатынасы мен байланысы бұл елдің дәстүрлі эгоцентристік ұстанымдары
негізінде жүргізілуі қызығушылық тудырады; үшіншіден, екі мемлекеттер
арасындағы өте ауқымды шекара аймағы өзінің қоныстанбағандығына байланысты
нақты белгіленбеген. Сонымен бірге, Ресей мен Қытай ірі аймақтық әскери
державалар ретінде өте күшті дипломатиялық мектептерге ие.
Тақырыптың өзектелігі ресей-қытай қатынастарының дамудың жоғарғы
қарқынымен, мықты құқықтық базасы бар екі жақты өзара әрекеттестіктің жан-
жақты ұйымдастырулық құрылымға ие, барлық деңгейдегі белсенді байланыстары
бар ерекшелігімен негізделеді.
Зерттеу жұмысының мақсатына келер болсақ, ол ресей-қытай
қатынастарының стратегиялық серіктес ретіндегі деңгейіне анықтама бере
отырып, оның болашақтағы даму мүмкіндіктерін анықтау болып табылады.
Қойылған мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттерді шешу қажеттілігі
туындайды:
- Ресей мен Қытайдың қазіргі кезеңдегі стратегиялық серіктестік
қатынастарының саяси және сауда-экономикалық салаларына талдау
жасау;
- Екі ел арасындағы қарым-қатынастың негізгі түйіндерінің бірі –
шекаралық және миграциялық мәселелерді саралау;
- Әлемнің екі ірі державалары – РФ мен ҚХР арасындағы әскери-
техникалық келісімдер мен оның салдарларының аймақ және әлем
қауіпсіздігі мәселесінде алатын орнын қарастыру;
- Өзара ынтымақтастықтың келешегін анықтап, халықаралық
серіктестіктің негізгі бағыттарын нақтылау.
Диплом жұмысының тарихнамасы: Кеңес-қытай және Ресей-қытай
қатынастарының әр кезеңдеріндегі халықаралық жағдайдың түрлі кезеңдеріне
қатысты көптеген ресейлік (кеңестік) және шетелдік ғалымдардың зерттеу
еңбектері бар. Әлемдік саясат пен халықаралық қатынастарда болып отырған
өзгерістерге қатысты талдаулар мен сипаттамаларды Примаков Е.М. Россия,
восстанавливая свой большой и перспективный потенциал, возвращается к
положению великой державы [1]; Системная история международных отношений в
четырех томах. События и документы. 1918–2003 Под. ред. А.Д. Богатурова.
М.: Научно-образовательный форум по международным отношениям, 2004. 2118
с.[2] атты еңбектерде берілген. Сонымен қатар, Гриняев С.Н.[3], Д. Трофимов
[4], Поздняков Валерий [5], Ли Наньцюань [6] тағы басқалардың еңбектерінде
Қытай мен Ресейдің өзара экономикалық байланыстары және аймақтық
қауіпсіздік пен шанхай ынтымақтастық ұйымының жұмысы жайлы айтылған.
Екі ел арасындағы шекара және миграция мәселесіне қатысты Цзин Юэцзин
[7], Е. К. Гаврилов [8], 3. Кунадзе [9] жұмыстарында қарастрылған.
Аталынған еңбектерден басқа бұл тақырыпқа қатысты көптеген монографиялар
мен мақалалардыің жарық көріп, халықаралық конференциялар мен дөңгелек
үстелдерде баяндамалалар оқылғандығын айтып өтуге болады.
Зерттеу жұмысының дерек көздері ретінде осы кезеңдерде орын алған екі
ел басшыларының кездесулерінің материалдары, келісім-шарттардың,
мемлекеттік бағдарламалардың және басқа да құжаттардың мәтіндері
қарастырылады.
Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және қолданылған
әдебиеттер тізімінен тұрады. Ресей мен Қытай арасындағы стратегиялық
серіктестіктің саяси бағыты деп аталатын бірінші тарауда ресей-қытай
қатынастарының саяси бағыты қарастырылған. Бірінші тарау мағынасына қарай
үш тараушаға бөлінген, РФ мен ҚХР-дың өзара стратегиялық серіктестігінің
алғышарттары атты бірінші тараушада Ресей Федерациясы мен Қытай Халық
Республикасы арасындағы алғашқы байланыстардың орнауы мен оның әртүрлі
мәселелерге қатысты белгілі-бір кезеңдердегі даму үрдісі қарастырылған.
Ресей мен Қытай қатынастарының
стратегиялық ынтымақтастық деңгейіне көтерілуі мен оның халықаралық
қауымдастық пен аймақтық геосаяси жағдайға әсері туралы екінші тараушада
аталынған екі державаның стратегиялық серіктестігінің аймақ елдері (Орталық
Азия) мен әлемдік державалардың мүдделері үшін ықпалы сараланған. Екіжақты
қарым-қатынастарға шекара және миграция мәселелерінің ықпал етуі деп
аталатын үшінші тараушада Ресей мен Қытайдың бүгінгі таңдағы өзара саяси
серіктестігіне кедергі болып отырған мәселелер талқыланған.
Ресей мен Қытайдың стратегиялық серіктестігінің экономикалық
саласына арналған екінші тарау екі тараушадан тұрады, оның біріншісінде екі
елдің бүгінгі таңдағы өзара экономикалық байланыс орнатуының алғышартары
мен негізгі салалары қарастырылса, Ресей мен Қытайдың өзара экономикалық
байланыстарының келешегі атты тараушада екі державаның болашақтағы
экономикалық серіктестігі қандай дәрежеде болатындығы мен оның қандай
бағытта дамитындығы қарастырылған.
РФ мен ҚХР әскери сала мен ғылыми-техникалық байланыстарына арналған
тарауда екі держава арасындағы әскери техника мен қару-жарақ саудасы,
аймақтық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің мәселелері көтерілген. Екі
тараушаға бөлінгендіктен, бірінші тарауда екі ел арасындағы әскери
саладарығ ынтымақтастық айтылса, екінші тараушада Қытай мен Ресей
арасындағы ғылыми-техникалық байланыстар, оның ішінде космосты игеру,
өнеркәсіпті дамыту, инновациялық жобаларды жүзеге асыру және тағы да басқа
бірлескен шаралардың барысы қарастырылған.
Зерттеудің объектісі ретінде Ресей мен Қытайдың өзара ынтымақтастығы
мен стратегиялық серіктестігі қарастырылады.
Зерттеу жұмысының пәні – РФ мен ҚХР арасындағы стратегиялық
серіктестіктің және өзара ынтымақтастықтың алғышарттары, жағдай және де
келешектегі даму мүмкіндіктері мен өзіндік ерекшеліктері.
I. РЕСЕЙ МЕН ҚЫТАЙ АРАСЫНДАҒЫ СТРАТЕГИЯЛЫҚ СЕРІКТЕСТІКТІҢ САЯСИ БАҒЫТЫ
1.1. РФ мен ҚХР-дың өзара стратегиялық серіктестігінің алғышарттары
Ресей мен Қытай әлемдік тәртіп пен халықаралық қатынастарда аса
маңызды рөл атқаратын мемлекеттерге, яғни өзінің белгілі-бір дәрегейі
жағынан адамзат тарихына ықпал ете алатын ірі державалар қатарына кіреді.
Ресей әлемдегі ең бірі территорияға ие мемлекет болса, Қытай елі өзінің
тұрғын халқы саны жағынан алғашқы орында. Ал аталынған бұл мемлекеттердің
бір-бірімен көрші орналасуы және олардың өзара қатынасы мен оның деңгейі
олар орналасқан аймаққа ғана месе, сонымен қатар барлық халықаралық
қатынастардың дамуына өз ықпалын тигізеді.
Ресей мен Қытай арасындағы өзара байланыс тарихы шамамен 400 жыл
мерзімді қамтиды. Екі ел арасындағы алғашқы байланыс XVII ғасырдың соңында
орын алып, бірден әскери қақтығысқа алып келген болатын. Патша қызметіндегі
казактар 1632 жылы Якутск қаласының негізін қалған, ал жеті жыл шамасында
Тынық мұхитқа жеткеннен соң біртіндеп оңтүстікке Амур өзені жағалауына
ойысқан еді.
Бұл кезеңде Қытай елі өздерінен саны жағынан бірнеше есе манчжурлардан
жеңіліп, Пекинде жаңа императорлық әулетке негізделген Цин империясы
құрылды. Қыайдың бұл кезеңдегі шекрасы Ұлы қытай қабырғасы болса,
Манчжурияның шекарасының сыртында Амурдан 600-800 шақырым жерден өтетін
Ивовый полисад қорғаныс жүйесімен шектелетін еді. Қорғаныс жүйесі мен
Якутск арысында жергілікті тайпалар өмір сүретін. Бастапқы кездерде бұл
аймақта орыстардың пайда болғанына мән бермеген манчжурлар Қытайды
бағындырғаннан соң орыстарға қарсы жорық жасаған. 1652 жылдың наурызында
Ачанск бекінісі маңында (қазіргі Хабаровскіден алыс емес) Қытай мен Ресей
тарихындағы алғашқы әскери қақтығыс орын алған [10].
Манчжурлар мен жергілікті тайпалардың біріккен әскеріне (2100 адам)
бір отряд казактар (206) қарсы тұрған болатын. Әскери қару-жарақтың күшімен
жеңіске жеткен казактар 10 адамнан айрылса, манчжурлардың 700 адамы шығын
болған еді. Бұдан кейінгі кездерде казактар Амур, Уссури, Сунгари өзендері
бойын және Амурдың оңтүстік жағалауының біршама бөлігіне бақылау орнатқан.
Ресейліктердің бұл әрекеті ұнамаған Цин империясы 1682 жылы Амурдағы
өздерінің алғашқы бекінісі – Айгунь (қазіргі Хэйхэ) қаласының неігізін
қалады.
Бірақ, екі ел арасындағы қатынастардың негізгі оқиғалары Албазин
абақтысы маңында өтті. Бұл жер бүкіл әскери қосындардың орталығы ретінде
бүкіл Приамурье өңірін біріктірді. Орыстар алғашында қытайлықтармен
дипломатиялық келіссөздер жүргізуге тырысқан болатын. Бірақ манчжурлар
(қытайлар) келіссөз барысында Орталық мемлекет тұжырымдамасы принциптерін
(қытай емес барлық халықтар жабайылар, сондықтан олар императорға алым
төлеп, өздерінің бағыныштылығын білдіруі қажет) ұстанды. Қытай императоры
Канси 1685 жылы орыстардың тез арада Якутскіге оралуын, және сол жер
шекара болып есептелінуі туралы талап қойған қаулы-ультиматум шығарды.
Бұдан кейінгі кезеңде Албазин үшін соғыста екі жақтан да шығындар болып,
соғыс 1689 жылғы Нерчинск келісімімен аяқталды. Бұл келісім Ресей мен Қытай
арасындағы орыс-қытай шекарасына қатысты алғашқы келісім болатын. Бұл
келісім бойынша шеара Аргуни және Горбище өзендері бойымен өтті. Кездесуге
келген қытай жығының әскер саны басым болғандықтан келісім-шарт қытайлар
пайдасына шешілді. Келісім бойынша Қытай құрамына ауқымды территория кірді.
Бұл туралы қытай елшісі императорға жазған хатында: Бұрындары Қытайдың
қарауында болмаған солтүстік-шығыс өңірдегі мыңдағын ли болатын аймақ енді
сіздің меншігіңіздің құрамына кірді деп жазды. XIX ғасырдың ортасында
Қытай Англия мен Францияға қарсы апиын соғысы және тайпиндер көтерілісіне
қатысты дағдарысқа ұшырады [11].
Нерчинск келісімі бойынша Ресейден алынған жерлер екі ғасыр бойы иесіз
жатты. Ал бұл кезде Камчатканы игере бастаған Ресей Приморье өңіріне
шығыстан келіп кіре бастады. Бірақ, Қырым соғысы кезіндегі ағылшын-француз
теңіз күштерінің Петропавловск-Камчатский қаласына шабуылы бұл аймақты
иесіз қалдыруға болмайтындығын танытты. Камчаткамен арадағы көлік
байланысын жетілдіру үшін орыстарға Амур өзені қажет еді. Шығыс Сібірдің
генерал-губернаторы К. Муравьевтың белсенді қызметінің арқасында 1858 және
1860 жылдары Айгунь және Пекин келесімдері жасалынды. Ол бойынша қытай-
орыс шекарасы Амур және Уссури өзендері арқылы өтті, яғни қазіргі таңдағы
ресми үлгісі жасалынды.
Екі ел арасындағы саяси, экономикалық, ғылыми-техникалық және мәдени
байланыстың бастауы болып бірінші ресей рұхани миссиясының Пекин қаласына
1716 жылғы сапары саналады. Бұл миссияның басшысы ретінде Петр I бұйрығымен
архимандрит Илларион тағайындалғанымен де, өзара қатынастардың дамуына
миссияны 1807 жылдан бастап басқарған Иакинф әкей (Никита Бичурин) көп үлес
қосты. Ол Ресейде қытайтанудың негізін қалап, екі арадағы ғылыми-техникалық
байланыстардың дамуына негіз болды. Екі держава арасындағы дипломатиялық
және консулдық байланыстар 1924 жылдың 31 мамырындағы Мәселелерді
реттестірудің жалпы принциптері туралы келісімінен соң орнаған болатын
[12].
Ресей-қытай қатынастарының дамуына кейбір факторлар ықпал еткен және
етіп келеді де, олардың қатарына бірінші кезекте 300 жыл бойы негізгі басым
фактор болып келген шекара мәселесін атауға болады. Шекара сызығының
демаркациясы мәселесі бұған дейінгі бірнеше келісімдердің (Нерчинск, Пекин
келісімдері және т.б.) болғандығына қарамастан XX ғасырдың соңына дейін өз
шешімін таппай келуі кей кезеңдерде тіпті шиеленістіктер мен әскери
қақтығыстарға да (1969 жылғы Даман аралдарындағы қақтығыс) алып келіп
отырған. Осы қақтығыстан соң, яғни 1969 жылы Косыгин мен қытай премьері
Чжоу Эньлай шекара сызығының сол кезеңдегі қалпында қалуы туралы келісімге
қол жеткізді. Мемлекеттер шекара дауына байланысты келісімдердің жаңа
кезеңіне аяқ басып, ол тек 1991 жылы 19 мамырдағы КСРО мен ҚХР арасындағы
кеңес-қытай шекарасының шығыс бөлігі туралы келісімге қол қоюмен аяқталды.
Ал шекараның демаркация мәселесі тек 1999 жылы ғана аяқталған болатын.
Екі держава арасындағы қарым-қатынасқа ықпал еткен тағы мәселе –
идеологиялық соғыс еді. Өткен ғасырдың 50-ші жылдарының соңына қарай қытай
басшылығы КСРО-ға қарыс күшті насихаттық компания бастаған болатын. Қытай
60-шы жылдардың басында картографиялық агрессия, яғни Кеңес одағына
тәуелді Орталық Азия мен Орал өңірін Қытайдың тарихи территориясы деп
көрсетілген карталар басып шығары бастаған. Екі ел арасындағы өзара
байланыстағы тоқырау 20 жылға созылып, тек 80-ші жылдардың соңына қарай
тараптардың еркін ерік-жігері мен дипломатиялық күш-қуатының арқасында
өзара қарым-қатынас жақсарған болатын.
Әлемдегі социалистік болгтың басында тұрған әлемдік алып коммунистік
мемлекет – КСРО ыдырағаннан соң, алғашқылардың бірі болып 1991 жылдың 24
желтоқсанында ҚХР үкіметі Ресей Федерациясын Кеңес одағының халықаралық
құқық пен міндеткерліктерінің мұрагері ретінде таныған мерзімнен бастап екі
ел арасындағы дамудың жаңа кезеңі өз бастамасын алған еді.
БҰҰ Қауіпсіздік кеңесінің 1992 жылы қаңтарда Нью-Йорк қаласында өткен
отырысында Ресей Федерациясының Президенті Б.Н. Ельцин мен ҚХР Мемлекетік
Кеңесінің Премьері Ли Пэн екі ел арасындағы бейбіт қатар өмір сүру
принциптеріне негізделген достық, тату көршілік қатынастарды дамытуға деген
тараптардың талпынысын мәлімдеді. Екі тараптың 1990 жылдардағы саяси
жігерлерінің негізінде Ресей мен Қытай негізінде бір-бірінің мүдделерін
құрметтеу және санасу екіжақты қарым-қатынастардың тиімді үлгісін
қалыптастыруға алып келсе, әскери салада белгілі-бір одақтық қатынастардан
саналы түрде бас тарту екі елдің өз мүдделерін қорғаудағы сыртқы саяси
үйлесімділігіне жағдай жасады.
Ресей мен Қытайдың ұстанған бағыты екіжақты ынтымақтастықтың тарамдық
механизмдерінің қалыптасуына ықпал етті. Белсенді түрде мемлекетаралық және
үкіметаралық деңгейдегі түрлі салаларды қамтитын келісімдер мен шарттар
дайындалып, бекітілген еді. Жоғарғы дәрежедегі кездесулер мен келіссөздер
ұдайы өткізіліп, сыртқы істер министрлігі бағыты бойынша жүйелі түрде
кеңестер алу жүргізілсе, қорғаныс министрліктері арасында жұмыс топтарының
байланысы қалыптастырылды.
Мемлекететер арасындағы қарым-қатынастың 1990 жылдардағы жағдайына
Қытай мен Ресей көшбасшыларының жеке байланыстары үлкен ықпал етті. Екі
елдің жоғарғы басшылары ұдайы кездесіп тұрды немесе тікелей байланыс
арқылы күн тәртібіндегі өзекті мәселелерді талқылап, өзара кеңестер алысып
отырды. Олардың арасындағы қалыптасқан достық және сенімділік қатынастары
жалпы мемлекетаралық және үкіметаралық жағдайға тиімді ықпал етіп,
серіктестік қатынастар мен байланыстарды белсенді орнығуына негіз болды.
Бұл үрдіс кейіндері бірнеше маңызды екіжақты құжаттарда көрініс тапты.
Ресей президенті Б. Ельциннің 1996 жылдың сәуіріндегі Пекинге сапары
барысындағы жоғарғы дәрежедегі бірінші орыс-қытай кездесуі негізінде ҚХР
мен РФ өзара қатынастың негіздері туралы Қытай мен Ресейдің бірлескен
декларациясын жариялауға қол жеткізілді. Декларация екі мемлекеттің XXI
ғасырдағы өзара стратегиялық әрекеттестігіне негізделген тең дәрежедегі
сенімдлілік серіктестігінің қалыптасқандығын жариялады.
Өзара қатынастың жаңа деңгейге көтерілуінің нәтижесі ретінде 1997 жылы
нақты салалардағы өзара әрекеттестіктің ерекше кешенін жасауды атауға
болады. Ресей мен Қытай үкімет басшыларының тұрақты өтетін (жыл сайынғы)
кездесулерін ұйымдастыру механизмдерін қалыптастыру туралы келесімге қол
жеткізілді. Оның толыққанды жұмысын қамтамасыз ету мақсатында Үкімет
басшыларының тұрақты кездесулерін өткізуді дайындау жөніндегі комиссия
құрылды, оны жетекші ретінде вице-премьер басқарып, құрамына қызметі
ынтымақтастықтың түрлі бағыттарының спектрларын қамтитын салалық жұмыс
топтары кірді. Мысалы, 2000 жылы Білім, мәдениет, денсаулық сақтау және
спорт салаларындағы ынтымақтастық жөініндегі ресей-қытай комиссиясы құрылды
(2007 жылы Гуманитарлық ынтымақтастық жөініндегі ресей-қытай комиссиясы
болып өзгертілді). Комиссия құрылымдарын сәйкес министрліктер мен
ведомстволардың басшыларының жетекшілік етуі олардың өзара әрекеттестігінің
жоғарғы деңгейінің қалыптасуын қамтамасыз етеді. 2008 жылдан бастап үкімет
басшыларының орынбасарлары деңгейіндегі ресей-қытай энергодиалогы жұмысын
бастады. Қазіргі таңда премьерлердің тұрақты кездесулері тетіктері аясында
18 комиссия және 35 жұмыс тобы жұмыс атқаруда. Осылайша, ресей мен қытайдың
өзара әрекеттестігі үрдісіне екі елдің атқарушы органдары да тікелей
қатыстырылып отыр.
Бұдан кейінгі кезеңдегі орыс-қытай қатынастарының негізгі принциптері,
бас бағыттары мен салалары екі елдің басшылары – РФ Президенті В.В. Путин
мен ҚХР Төрағасы Цзян Цзэминнің 2001 жылдың 16 шілдесінде (2002 жылдың 28
ақпанында күшіне енген) Мәскеу қаласында қол қойған Ресей Федерациясы мен
Қытай Халық Республикасы арасындағы тату көршілік, достық және
ынтымақтастық туралы келісім аясында нақтыланған [13]. Ресей-қытай
қатынастары үшін негізгі құжат болып отырғандықтан ол екіжақты
ынтымақтастықтың барлық салалары мен бағыттарын қамтиды. Бұл келісім бірден
20 жылға жасалынған, және де мерзім аяқталғаннан соң автоматты түрде бес
жылдық кезеңдерге ұзартуға мүмкіндік беретін шарттары бар. Келісімнің
шарттарына сай тараптар ұзақ мерзімге негізделген тату көршілік,
ынтымақтастық, достық қарым-қатынастарды, халықаралық құқық нормаларына
негізделген тең құқылы сенімділік серіктестік пен стратегиялық өзара
әрекеттестікті дамыту, өзара қарым-қатынастарда күш қолданбауға немесе күш
қолдану туралы қоқан-лоқы жасамауға тырысу, бір-бірінің таңдап алған даму
жолын құрметтеу және мемлекеттік тұтастығы мен территориялық бүтіндігін
қорғау мәселесінде бір-бірін қолдаулары қажет болды. Сонымен қатар
келісімде Ресей мен Қытай әскери саладағы өзара сенімділікті дамытып, бір-
бірінің қауіпсіздігін нығайтуға, аймақтық және халықаралық тұрақтылықтың
тұғырлы етуге күш салулары керектігі айтылған. Бейбітшілікке қатер төнсе
немесе агрессиялық қауіп пайда болған жағдайда Мәскеу мен Пекин бірден
байланысқа түсіп, пайда болған қауіпті жоюға қатысты өзара кеңес өткізулері
қажет. Соған қарамастан тараптар ешқандай одақтар мен блогтар (әскери-
саяси) құрамында болмау және де бір-бірінің егемендігіне, қауіпсіздігі мен
территориялық тұтастығына қатер төндіретін шараларға бармау туралы
келісімге келген. Сонымен қатар келесімде тараптар қақтығыстарды реттестіру
мен алдын-алу үрдісіндегі халықаралық аренадағы жаһандық стратегиялық
теңдік пен өзара әрекеттер үйлестігін сақтауға қатысты ортақ күш-жігер
таныту керектігі бекітілген.
Осы құжатқа сай Ресей мен Қытай сауда-экономикалық, әскери-техникалық,
энергетикалық, көлік және тағы да басқа саалалардағы өзара тиімді
ынтымақтастықты дамытумен қатар, шекаралық және аймақаралық байланыстарды
ынталандырып, өзара мәдени алмасуларды да жүзеге асырады. Олар
ланкестікпен, сепаратизммен, экстремизмммен, ұйымдасқан қылмыс, есірткі
кәсібі және заңсыз көші-қон әрекеттерімен күресте өзара әрекеттесуді де
көздейді. Ал екі елдің заңшығарушы, атқарушы және сот билігі органдарының
арасындағы байланысты дамыту қажеттілігі жеке қарастырылған. Осы жерде айта
кететін маңызды мәселе – Келісім (құжат мәтінінде ерекше айтылған) үшінші
бір мемлекетке қарсы жасалынбаған. Басқаша айтқанда бүкіл әлемге тағы да
бір рет нақты түрде Ресей мен Қытайдың өзара сыртқы саяси ынтымақтастығында
қарсы деген түсінікті білдіретін мазмұн жоқтығын танытуында болды. Бұл
мәселе аталынған екі держава қатысып отырған Шанхай ынтымақтастығы ұйымы,
Ресей – Қытай – Үндістан (РИК) және де Бразилия – Ресей – Қытай – Үндістан
(БРИК) форматындағы байланыстардың да мазмұнында жоқ.
Осылайша, Ресей мен Қытай жаңа мыңжылдыққа стратегиялық өзара
ықпалдастық пен тату көршілік қатынастарды дамытуды көздеген державалар
ретінде аяқ басқан болатын. Қытай мен Ресей басшыларының осындай форматтағы
қарым-қатынас орнату туралы шешімдері екі ел тұрғындарының түпкілікті
мүдделеріне сай келіп, жалпы бейбітшілікті, қауіпсіздік пен тұрақтылықты
нығайтуға негізделді.
Бұл қатынастардың орнығуына екі мемлекет басшыларының жоғарғы
дәрежедегі кездесулері ықпал еткен еді. Әсіресе, РФ президенті В.В. Путин
ҚХР басшыларымен барынша тығыз байланыс орнатып, орыс-қытай қатынастары мен
ресей-қытай ынтымақтастығының саяси, сауда-экономикалық және мәдени-
гуманитарлық салаларына жаңа қарықын беру жолында барынша күш-жігер
танытқан. Осындай бастамалардың негізінде екі ел арасындағы жоғарғы
дәрежедегі кездесулер барынша жиі өткізіле бастаған болатын. Мысалы, 2000
жылы РФ президенті В.В. Путин мен ҚХР төрағасы Цзян Цзэмин сегіз рет рет
ресми түрде кездескен еді. Олардың ішінде Шанхай бестігінің мерейтойлық
кездесуі, ҚХР басшыларының Мәскеуге ресми сапары, В.В. Путиннің АТЭС
елдерінің Шанхай кездесуі және т.б. бар [14]. Екі держава басшыларының бұл
ресми кездесулері үкімет басшыларының жұмыс құрылымдары, мемлекетаралық
комиссия басшыларының кездесу мен мәдениет, білі және ғылым салаларындағы
ынтымақтастықты кеңейту кездесулері негізінде толықтырылып отырылды. Бұл
кездесулердің арасындағы маңыздыларының бірі ретінде 2000 жылдың жазындағы
РФ президенті В.В. Путиннің Пекинге сапарын айтуға болады. ҚХР төрағасы
Цзян Цзэминнің пікірінше, бұл кездесу ресей-қытай қатынастарының
болашақтағы кешендік жоспарын анықтауға мүмкіндік берген. Біздің елдер
тату көршілік пен достықта өмір кеше отырып, екі ел тұрғындарының мүддері
үшін маңызды болып табылатын стратегиялық серіктестік қатынастарды байыту
мен әртүрлі салалардағы ынтымақтастықты арттыру арқылы жер шарындағы
бейбітшілікті, тұрақтылық пен саясаттағы көпполярлылықты жүзеге асыруға
қолдаушылық білдіреді, – деген бағасын береді ҚХР төрағасы Цзян Цзэмин.
Қытай басшылығының бұл ұстанымдарының өзгермегендігін дәлелі ретінде
қазіргі кезеңдегі ҚХР төрағасы Ху Цзиньтао ресей-қытай стратегиялық
серіктестігі екі елдің стратегиялық мүдделеріне сай келетін жетістіктерге
жеткендігін және де ол әлемдегі бейбітшілік пен тұрақтылыққа қолайлы ықпал
ететіндігі туралы ойын айтқан еді.
Екі ел арасындағы өзара түсіністік пен сенімнің артуындағы негізгі
мәселелердің бірі ретінде Ресей тарапының ҚХР-дың Тайванмен бейбіт қосылу
талпынысын қолдауын айтуға болады. Ресей дипломатиясы бұл бағытты КСРО-дан
мұрагерлікке алған еді, өйткені тіпті кеңес-қытай қатынастарының
шиеленіскен жылдарының өзінде де кеңес басшылығы біртұтас Қытай идеясын
қолдаған болатын. Өз кезегінде Қытай да Ресейдің Шешенстандағы сепаратистік
және халықаралық ланкестік күштердің қозғалысына қарсы күресін қолдап, РФ
территориялық тұтастығы мәселесіне құрметпен қарайды.
Ресей мен Қытай қоғамдастықтары арасындағы дәстүрлі достық қатынастың
болуы кейбір ресей және қытайлық қоғамның жеке топтарының энтузиазмын халық
дипломатиясында пайдалану арқылы халықтар арасындағы өзара түсіністік және
достық қатынастарды тереңдетуге пайдалануға болады. Бұл саладағы маңызды
рөл атқаратын ұйымдар қатарына ресей тарапынан Ресей-қытай достығы қоғамы,
Росзарубежцентр, XXI ғасырдағы бейбітшілік, достық және ынтымақтастық
жөніндегі ресей-қытай комитетін, ал қытай тарапынан бұл ынтымақтастыққа
Шетел мемлекеттері халықтарымен достығы қытай халық қоғамы, Қытай-ресей
достығы қоғамы, Русистер қоғамы, кеңес жоғарғы оқу орындары түлектерінің
ассоциациясы және т.б. беделді қоғамдар ат салысып отыр. Өзара
ынтымақтастыққа қолайлы жағдайдың қалыптасуына Росзарубежцентр мен ресей-
қытай достығы қоғамының бастамасымен кезек бойынша Қытай мен Ресейде өтетін
Ғылыми-техникалық ынтымақтастықтағы аймақтардың рөлі атты ресей-қытай
форумы көп ықпал етті.
Сонымен бірге екіжақты қатынастар кешенінің дамуы мәселесінде екі
мемлекет басшыларының бастамасы негізінде 1997 жылы құрылған Ресей-Қытай
достық, бейбітшілік және даму жөніндегі комитеттің қызметі маңызды орын
алады. Өзінің дәрегейі жағынан Комитет қоғамдық ұйым болғанына қарамастан
Ресей мен Қытай басшыларының шектеусіз қолдауына ие болып отыр. Ресей
тарапынан Комитет құрамына мәдениет пен ғылымның және ағарту саласының
көрнекті өкілдері, Федерация кеңесінің мүшелері мен Мемлекеттік дума
депутаттары, Ресейдің кейбір аймақтарының басышылары мен ірі кәсіпкерлер
кірген. Комитет мемлекеттік емес өзара алмасулардың тиімді тетігі, өзара
қатынастардың барынша өзекті мәселелерін талқылауға арналған ыңғайлы алаңы
ретінде аймақтар арасындағы достық ынтымақтастықты, гуманитарлық және
ғылыми өзара алмасуларды ұйымдастыру, және де әйелдер мен жастар ұйымдары
бағытындағы байланыстарды қалыптастыру жұмысын жүзеге асырады. Осы ұйым
жұмысының арқасында қазіргі таңдағы гуманитарлық және мәдени салалардағы
келешегі бар бастамалар жүзеге асып отыр.
Екі ел арасындағы екіжақты қарым-қатынасты дамытудағы келешегі бар
құжаттар – ҚХР мен РФ арасындағы тату көршілік, достық және ынтымақтастық
туралы келесімді жүзеге асыру жөніндегі шаралар жоспарларын қабылдаудың
тиімді дағдысы қалыптасқандығын айта кеткен жөн. Бұндай бірінші Жоспар
2005–2008 жылдарды қамтыса, қазіргі кезде 2009–2012 жылдарға арналған
Шаралар жоспары жүзеге асырылуда. Оның күн тәртібінде екі жақты
ынтымақтастықтың барлық салалары қарастырылған. Саяси салада – бұл жоғарғы
дәрежедегі байланастарды: парламентаралық, саяси партиялар мен қоғамдық
ұйымдар, аймақтық билік органдары арасындағы байланыстар, нақты бір салалар
бойынша: стратегиялық қауіпсіздік, шекара режимі, миграция, оның ішінде
таңшеңберлі салалар – дипломатиялық қозғалмайтын мүлік, әскери мемориалдар,
мұрағат құжаттарын жариялау және т.б. мәселелер бойынша пікіралмасулар
болып отыр. Экономика саласында – сауда, инвестиция, энергетика, ғылым мен
техника, көлік пен байланвсы, азаматтық әуе құрлысы, космос, ақпараттық
технологиялар, қаржы, қоршаған ортаны қорғау, су ресурстары, ауыл, орман
және былық шаруашылығы, ветеринарлық, кедендік бақылау, және де аймақаралық
пен шекаралық өзара әрекеттестік шаралары қарастырылады. Гуманитарлық
саладағы ынтымақтастық мәселесіне ғарту, мәдениет, денсаулық сақтау, спорт,
туризм салалары мен әлеуметтік қамсыздандыру мен діни құрылымдар бағыты
жатады. Сонымен бірге, халықаралық, әскери, құқық қорғау, юстиция салалары
мен төтенше жағдайлардың алдын алу мен салдарларын жоюға қатысты өзара
әрекеттестік те қарастырылған [15].
Ресей мен Қытай арасындағы тату көршілік пен ынтымақтастық,
стратегиялық серіктестік пен өзара әрекеттестік қатынастардың орнығуы екі
елдің белгілі бір мәселелерге қатысты өзара түсінбеушілігін тудырып,
қарсыластыққа алып келмейді дегенді таныпауы керек. Бірақ, бұндай өзара
қайшылықтардың туындауы бұл елдердің маңызды мүдделерінің көніс беруінен
емес, екі державаның арасындағы қарқынды дамып отырған екіжақты
ынтымақтастықтың нақты бір жұмыс мәселелерінен шығып отырады. Екі мемлекет
арасында қолайлы қоғамдық-саяси атмосфера мен қажетті ұйымдастырушылық
тетіктердің болуы туындағын мәселерлерді сындарлы серіктестік пен өзара
тиімді рұх негізінде шешуге мүмкіндік береді.
Осылайша, көріп отырғанымыздай бұл мемлекетер стратегиялық серіктестік
пен өзара әрекетестік қатынастардың біртіндеп дамуы мен ұзақ мерзімдік
басымдықтарына бағытталған өте ауқымды және болашағы бар міндеттерді қойып
отыр. Әрине, ресей-қытай өзара қатынастарының қарапайым емес екендігін де
түсінуіміз қажет. Олардың өза қарым-қатынасы ұзақ мерзімдік тарихқа ие және
кейбір кезеңдерде ортақ мүдделер негізінде дамыған. 2009 жылы екі мемлекет
өзара дипломатиялық қарым-қатынастардың орнауының 60 жылдығын атап өтті.
Бұл кезеңде қырғи-қабық соғыс келмеске кетуі, Қытай күшті экономикалық
державаға айналуы мен Кңес одағының ыдырауы секілді оқиғалар орын алды. Бұл
қатынастар өз басынан Путиннің орнына Медведевтің келуі секілді саяси
биліктің ауысуы, Пекиннің таң қалуына алып келген – Мәскеудегі қытайлықтар
жұмыс жасайтын базардың жабылу оқиғасы, 2009 жылғы ресей суларындағы
инцидент, яғни ресей моряктарының қытайлық кемені суға батыруы және де екі
мемлекеттің өз мүдделеріне сай Вашингтонмен екіжақты қарым-қатынастар
орнатуы секілді оқиғаларды өткізді.
Бүгінгі таңда ресей-қытай қатынастары өзінің 60 жылдық тарихындағы ең
бір жетістікті және тиімді кезеңді бастан өткеріп отыр. Бұл кезеңде
идеологиялық үйлесімділікке негізделген одақтылық пен блоктық қолдаушылық
және жаулық көзқарастан бастап ашық қарсыластыққа дейінгі жағдайлардың орын
алғаны белгілі. Қазіргі кезде мемлектаралық қарым-қатынастар барлық
деңгейлерде, яғни саяси, экономикалық және мәдени салаларда дамып отыр
[16].
Соңғы кездерде Ресей-Қытай қарым-қатынасының дамуында олардың
ауқымының кеңеюі үдерісі анық байқалуда. Бұл байланыстар мен ынтымақтастық
бірте-бірте көпбағытты және кешендік сипатқа ие болып келеді.
1.2. Екі держава арасындағы өзара стратегиялық ынтымақтастықтың халықаралық
қауымдастық үшін әсері
Қытай Халық Республикасының құрылу мерзімі мен оның Ресей (КСРО)
Федерациясымен дипломатиялық байланыс орнатқан уақыттан бергі өткен алпыс
жыл ішінде әлемдік саясат бірнеше рет түбегейлі өзгерісті бастан өткерді.
Бұндай өзгерістер Ресей мен Қытайдың өз ішінде де орын алған еді. Соған
қарамастан аталынған екі держава өзара достық, серіктестік және тығыз
байланысқа негізделген ынтымақтастықты сақтап қана қоймай, сонымен бірге
барынша кешенді және көпбағыттық үлгіде дамытып отыр. Ресей-қытай
қатынастары өзінің шарықтау шегіне жетіп, екі елдің халықшаруашылық
кешендерінің дамуына, тұрғын халқының әл-ауқатының артуына, Азия-Тынық
мұхит аймағы мен бүкіл әлемдегі қауіпсіздік пен тұрақтылықты қамтамасыз
етуге өз үлесін қосып келеді.
Ресей-қытай стратегиялық серіктестігінің екіжақты немесе көпжақты
форматтағы дамуы өзінің жасампаздығымен танылып отыр. Олардың ішінде
Шанхай бестігі (қазір Шанхай ынтымақтастығы ұйымы) секілді жаңа
форматтағы халықаралық ынтымақтастықтың маңызы ерекше [17]. Бұл
мемлекеттердің өзара көптараптық және түрлі жоспарлық әрекеттестік аясында
өзара қарым-қатынастардың жаңа түрі мен принциптері қалыптасуда, ол өз
кезегінде болашақтағы әртүрлі – үлкен, орташа және ұсақ мемлекеттердің
өзара байланысының, жаңа әділетті және демократиялық тәртіптің бастамасы
болады. Бұл жағынан алғанда ресей-қытай серіктестігі бейбітшіліктің,
халықаралық қауіпсіздік пен жалпы дамудың несібесіне жұмыс істеуде. Бұл
кезеңдік міндеттерді жүзеге асыру бірінші кезекте ресей және қытай
басшыларының саяси ерік-жігеріне, жоғарғы деңгейде жүргізілген белсенді
пікіралмасу және де ресей-қытай достық қарым-қатынастары мен өзара
ынтымақтастық әлемдегі ең бір ірі екі елдің тұрғылықты халықтарының түпкі
мүдделеріне сай келетіндігін барынша түсіне білу мүмкіндігінен туындап
отыр.
Қазіргі таңда ресей-қытай стратегиялық серіктестігі мен өзара
әрекеттестігі қалыпты жағдай және заңды құбылыс ретінде қарастырылады.
Халықаралық сахнадағы кейбір шиеленісті мәселелерге қатысты пікір білдіру
барысында Ресей Федерациясы мен Қытай Халық Республикасының пікірлері өзара
сай келіп, көзқарастары мен ұстанымдарын нақты және салмақты түрде жеткізіп
отыр. Әлемдік қаржы-экономикалық дағдарыстың орын алғандығына қарамастан
екі ел арасындағы екіжақты сауда-экономикалық ынтымақтастық барынша жоғары
қарқынмен даму үрдісін байқатты.
Соңғы жылдардағы қарқынды дамып келе жатқан Қытайың өсімін жектеуге
тырысу, яғни қытайлық қатерге қарсы тұру секілді шаралар Батыс елдерінде
алғашқы орындардың біріне қойылады. Бұл шаралардың негізінде әртүрлі
ұстанымдар жатыр, бірінің негізінде нақты бір дәлелдер жатса, келесілері
адам сенгісіз аңыздар мен оқиғаларға сүйенеді. Осындай кейбір келеңсіз
әңгімелер мен аңыздар Ресей мен Қытай арасындағы байланысқа да өз
әсерін тигізді. Бірақ, шын мәнінде ҚХР басқа да мемлекеттермен
салыстырғанда нақты бір антиресейлік бағытталған саясат ұстанбайды, ол
ресейге тиесілі аймақты өз территориясы деп жарияламайды, ресей шекарасына
жақын аймаққа әскери-саяси блогтардың инфрақұрылымын орналастырмайды, орыс
елімен шекаралас ел басшыларын РФ мен оның жүрігізіп отырған саясатына
қарсы қоймайды. Керісінше, Қытай басшылығы Ресейдің ішкі және сыртқы
саясатындағы кейбір маңызды мәселелерге қатысты оған қолдау көрсетіп,
халықаралық сахнада жалғыз қалмауына жағдай жасайды. Сондықтан да, ҚХР шын
мәнінде Ресейдің бірден-бір стратегиялық серіктесі болып табылады [18].
Ресей мен Қытай бір-бірінің тұрақты және жетістікпен дамуына мүдделі.
Өйткені, тарих көрсетіп отырғанындай Қытайда немесе Ресейде орын алған
әлеуметтік және экономикалық негіздегі апаттар екінші мемлекеттің дамуына
да ықпал етеді. Керісінше, олардың біреуінің бейбіт жағдайда қарқынды дамуы
(Қытайдың) екі мемлекет арасындағы өзара тиімді экономикалық
ынтымақтастықтың қалыптасуына ықпал етіп, екінші мемлекеттің (Ресейдің)
ұмтылысына алып келеді.
Ресейдің әлеуметтік-экономикалық жағынан дамуы, оның халықаралық
қатынастардағы беделінің артуы – ҚХР мүдделіне сай келетіндігін қытай
басшылығы бірнеше рет атап өткен еді. Пекиннің бұндай ұстанымының негізінде
Ресей мен Қытайдың стратегиялық серіктестігі әлемдік тәртіп пен халықаралық
қауіпсіздікті көпполярлық жүйеге ыңғайлап қайта құруға қажетті ұжымдық күш-
жігерге қосымша қауқар болатындығы, ресей нарығы қытай тауарларының
тұтынушысы болуы, және де ресейлік өнімдер мен энергетикасы арқылы қытай
экономикасының кейбір секторларын дамыту мүмкіндігі туады деген көзқарас
жатыр.
Қазіргі таңдағы әлемнің геосаяси факторларының маңыздыларының бірі
ретінде Қытайдың күш-қуатының қарқынды дамуы үрдісін атауға болады.
Сондықтан да, Ресей үшін бұл ғасырлық феноменге қатысты қандай қарым-
қатынас ұстану қажеттігі мен ҚХР арадағы өзара ынтымақтастықты жоспарланған
және қалыпты даму деңгейінекөтеру мәселесін түпкілікті шешіп алу қажет.
Жалпы алғанда Ресей мен Қытайдың өзара ынтымақтастығы мен
стратегиялық серіктестігі әлеуметтік-экономикалық жағынан екеуара тиімді
болғанымен де, олардың әскери-саяси салалардағы түсіністігі әлемдік
қауымдастық пен халықаралық қатынастар үшін дамудың жаңа кезеңі және
түбегейлі өзгерістердің бастамасы болмақ. Өйткені, ҚХР мен Ресейдің кейбір
әлемдік тәртіптің құрылымы мен халықаралық қатынастардың мәселелеріне
қатысты ұстанымдары ұқсас немесе бір-біріне өте жақын. Осы мәселеге қатысты
екі ел арасында сыртқы саясат саласында өзара тығыз әрекеттестік
қалыптасқан. Екі державаның сыртқы істер министрлерінің ұдайы
байланыстарымен қатар, СІМ бағыты бойынша министрдің орынбасарлары мен
департамент басшылары деңгейіндегі тұрақты кеңес жүйелері жұмыс атқарады.
Тараптар ресей-қытай арасындағы стратегиялық серіктестік және өзара
әрекеттестік қатынастары екі мемлекеттің сыртқы саясатының басым
бағыттарының бірі болып отырғандығын айқындады. Екі ел арасындағы екіжақты
қарым-қатынасты дамытудың басты құжаты – ҚХР мен РФ арасындағы тату
көршілік, достық және ынтымақтастық туралы келесімнің міндеттерін жүзеге
асыру жөніндегі шаралар жоспарлары жасалынған. Бұл келесімнің мақсаттары
барынша күрделі болғандықтан, оны жүзеге асыруға салмақты геосаяси, әскери
және экономикалық жобалардың тартылуы көзделінген. Бір жағынан қарағанда
бұл келісім РФ алғашқы Президенті Б.Н. Ельцин мен ҚХР Төрағасы Цзян Цзэмин
кезіндегі келісімдердің жалғасы іспеттес болып отыр. Сондықтан да, ол Батыс
елдеріне геосаяси күштің еуразиялық құрлыққа қарай ойысқандығын танытып,
ықпалы жағынан Құрама Штаттар мен олардың одақтастарына көп тиімсіз
болатындығын байқатты. Мысалы, 2001 жылғы Ресей-Қытай келісімі өзара
ынтымақтастықтың негізгі бес бағытын қамтыған болатын:
1. Әлемдегі АҚШ гегемониясын әлсіретуге қатысты біріккен шаралар жасау;
2. Екі ел арасындағы 4300 шақырымды қамтитын шекараны демаркациялау
мәселесі;
3. Қару-жарақ саудасы және өзара технология алмасу (негізінен Ресейден
Қытайға берлуі);
4. Энергетика және шикізат көздерінің тасымалы (Ресейден – Қытайға);
5. Орталық Азия аймағындағы жаугершілік жолға түскен ислам мәселесі.
Бұл келісім өзінің саяси стратегиялық мағынасы жағынан Шанхай
ынтымақтастығы ұйымының (ШЫҰ) кейбір міндеттерімен астасып жатыр. Өйткені,
Ресей, Қытай және Орталық Азияның төрт мемлекеті қол қойған келісім бойынша
ШЫҰ радикалды көзқарастағы ислам фундаметализміне, сепаратизмге қарсы күрес
үшін және де экономикалық даму жолында өзара көмек көрсету мақсатында
құрылған ұйым еді. Осы келісімдер арқылы Ресей мен Қытай секілді аймақтық
алыптар геосаяси өзгертулерге жол ашып, әлемнің Құрама Штаттар, Еуропалық
одақ, Иран және де Түркия секілді елдерінің стратегиялық маңызды аймақ –
Орталық Азиядағы геосаяси қадамдарын белгілі-бір тәртіп негізінде жүргізуге
тырысты [19].
Әрине, Құрама Штаттардың өкілетті органдары РФ мен ҚХР арасындағы
келісімдер мен ынтымақтастық шараларын бақылап отыр. Бірқатар сарапшылар
Қытай мен Ресей арасындағы өзара әрекетестік арыға бармайды, өйткені бұл
екеуінің арасында бір-біріне деген сенім аз деп есептейді. Бірақ, соған
қарамастан РФ мен ҚХР арасындағы келісімнің кейбір жақтарының белсенді
түрде жүзеге аса бастауы мен олардың арасындағы саяси үйлесімділіктің артуы
АҚШ алаңдатпай қоймайды.
Осыған сай, АҚШ өзінің мүддесін қорғау, аймақтағы қауіпсіздік
шараларын арттыру және жаппай қырып-жою қаруының таралуын шектеу мақсатында
белгілі-бір шаралар жүргізуі мүмкін. Олардың қатарына: орыс-қытай
стратегиялық серіктестігіне, олардың өзара келісімдерінде құпия шарттардың
орын алуына қатысты барлаулық мониторинг жасау, Үндістан мен Жапон елеміне
арадағы әскери және қорғаныстық ынтымақтастықты арттыру, Ресей және
Қытаймен бірлесе отырып Орталық азия аймағындағы радикалды ислам қауіпімен
күрес жүргізу жатады. Сонымен қатар, АҚШ басшылығы Мәскеуді Пекинмен
арадағы ынтымақтастығының әскери жағын, әсірісе, жаппай қырып-жою және
дамыған әскери технологияларды беру әрекеттерін қысқартуға итермелеуі
мүмкін [20].
Қытай мен Ресей стратегиялық серіктестік туралы алғаш рет 1996 жылғы
сәуірдегі Шанхай саммитінде көтерген болатын және одан кейінгі жылдарда бұл
байланыстар барынша нығая түсті. Екі мемлекеттің сыртқы саясаттағы
үйлесімділігі негізінде және де олардың өз ықпал ету аймағы саналатын
Орталық Азия аймағындағы энергоресурстарға бақылау орнату және бұл аймаққа
қатысты басқа да әлем державаларының қызығушылығына қандай да бір тосқауыл
қою мақсатында олардың өз бастамасы негізінде бірнеше аймақтық-
мемлекетаралық (халықарылық) құрылған ұйымдардың (оның қатарында Шанхай
ынтымақтастығы ұйымының) орны ерекше. Осындай үкіметаралық ұйымдардың
ішіндегі ШЫҰ қарастырар болсақ, аталынған ұйым алғашында Өзбекстан елі
кірмеген Шанхай бестігі ретінде құрылғаны белгілі. Бұл ұйымға мүше
мемлекеттер (негізінен Ресей мен Қытай) алғашқы кезде өздерінің шекаралық
аймақтағы мәселелерін шешуге талпынған еді. Аталынған мәселеге қатысты
келіссөздер КСРО мен Қытай арасында соңғы отыз жыл ішінде үзіліспен
жалғасып келе жатқан болатын. Кеңес-қытай шекаралық аймағында жаңа
тәуелсіз үш мемлекеттің пайда болуына қатысты бұрынғы екіжақты келіссөз
механизмін көпжақтыға ауыстыру қажеттілігі туындады [21]. Сонымен,
Қытайдың бұрынғы кеңес республикалары Ресей, Қазақстан, Қырғызстан мен
Тәжікстан елдерімен шекаралық мәселелерді шешуі 1992 жылы Минск қаласындағы
(Белоруссия) кездесуден бастау алады. Жоғарыда аталынған мемлекеттердің
делегеттары шекара мәселесіне қатысты (4+1 формуладағы) жұмыс тобын құрды.
Бұл топтың негізінде кейін Шанхай бестігі құрылды [22]. Осылайша, 1996
жылы 26 сәуірде Шанхай қаласында Кеңес-қытый шекаралық аймағындағы қарулы
күшті өзара тиімді қысқартуда басшылыққа алатын принциптері мен әскери
саладағы сенімді нығайту туралы келісім негізінде Ресей, Қытай, Қазақстан,
Қырғызстан мен Тәжікстан мемлекеттерінің басшылары Әскери саладағы және
шекаралық аймақтағы сенімді нығайту келісімін бекітті. Келісімнің 1
бабында: Шекаралық аймақта орналасқан Тараптардың қарулы күштері
Тараптардың жалпы қарулы күштерінің құрамдас бөлігі ретінде басқа Тарапқа
шабуыл жасауға, келесі бір Тараптың қауіпсіздігіне және шекаралық аймақтағы
тыныштық пен тұрақтылыққа қауіп төндіретін басқа да бір әскери әрекет
етуге қолданылмайды. Бұдан ары келісімнің негізгі мәтінінде бұрынғы
кеңестік төрт мемлекеттің Қытаймен шекаралық аймағында 100 шақырымдық
болжау мен ашықтық зонаны белгілеуі көрсетілді. Аталынған келісім
тараптар үшін (Қытай мен бұрынғы кеңес республикалары) шекаралық аймақтағы
мәселелерді шешуді көпжақты формат аясында қарастыруға мүмкіндік берді. Ал
жалпы келісімге қол қойылуы шекараға қатысты даудың шешілетіндігі мен соның
негізінде Шанхай бестігі ұйымы аясындағы мүшелердің қарым-қатынастарын
институцияландырудың алғашқы мүмкіндіктеріне жол ашты.
Осы Шанхайдағы саммиттегі бекітілген Келісім аясында құрамына
тараптардың дипломаттары мен әскери өкілдер кіретін Біріккен бақылау
тобын құру туралы мемлекет басшыларының шешімі шықты. Бұл ұйымның
міндетіне қабылданған шешімдер мен келісімдердің орындалуын қадағалау
жүктелді. Өзінің алғашқы отырысын Біріккен бақылау тобы 1999 жылы
қарашада Пекинде өткізді және оның нәтижелерін келесі 2001 жылғы отырыста
баяндап, Ресейдің 1997 жылғы Мәскеу келісімінің шарттарын орындауға қатысты
шекаралық аймақтағы өзінің әскери техникасын қысқартқандығы тіркелді.
Біріккен бақылау тобы өзінің бестараптық форматын Өзбекстанның қосылуы
мен ШЫҰ құрылғаннан соң да сақтап отыр. Бұл ереженің сақталуына Ресей мен
Қытайдың ұйым мүшелері санын 1996-1997 жылдардағыдан көбейтпеу және ШЫҰ
аясында осындай форматтағы келісімді қайта жасамауға қатысты ұстанымдары
ықпал етті [23].
Шанхай бестігі аясында қабылданған екінші бір маңызды құжат
жоғарыда аталып өткен 1997 жылдың 24 сәуірінде Мәскеуде қабылданған Шекара
аймағындағы қарулы күштерді өзара қысқарту келісімі болды. Келісім Шанхай
бітіміне сай шекара мәселелерін одан ары реттестіруге бағытталды. Мәтіннің
мазмұнында Қытай тарапынан батыс және шығыс участкілеріді, ал Бірлескен
тарап өздерінің аймағындағы 100 шақырымдық болжау мен ашықтық зонасын
белгілеуі қажеттігі көрсетілді. Тараптардың әр қайсысының қаншалықты қару
мен әскер қысқартуы туралы нақты көрсеткіш бізде жоқ. Соған қарамастан
келісімнің 14 бабы, яғни оның әрекет ету мерзімі Бұл келісім 2020 жылдың
31 желтоқсанына дейін белгіленгені қызығушылық танытады.
Бұдан кейінгі жылдарда Шанхай бестігі аясында аса маңызды
құжаттарға қол қойылмады. Бірақ, дипломаттар мен әскери сала өкілдерінің
қатысуымен өтетін жоғарғы дәрежедегі кездесулер жиі болып тұрды. Бір
жағынан қарағанда бұндай әр түрлі деңгейдегі кездесулер шекаралық-
территориялық таластарды реттестіру үрдісіне ешқандай бір көмегі болмады,
бұлар негізінен ұйымның өміршеңдігін көрсету мақсатындағы көрнекілік
кездесулер қызметін атқарды. Екінші жағынан алғанда Шанхай бестігінің
отырыстарында әлемдік тәртіпті қалыптастыруға, ланкестікке, есірткі
саудасы мен сауда-экономикалық қатынастарды дамытуға және энергетика
саласындағы байланыстарға қатысты қосымша (тараптар үшін өзектілігі бар)
халықаралықың мәселелер ұсынылып отырды.
ШЫҰ аясындағы Ресей мен ҚХР сыртқы саяси үйлесімдігі мен
мақсаттары 2000 жылдың 5 шілдесінде Душанбе қаласында қол қойылған
келісімде анық байқала бастады. Деклорацияда тараптар қазіргі әлемге қауіп
төндіріп тұрған саяси және басқа да қатерлерді, оның ішіндегі халықаралық
және аймақтық мәселелерді реттестірудегі қалыптасқан тәжірибені өзгертуге
талпынысты назарға ала отырып, халықаралық бейбітшілік пен тұрақтылықты
сақтаудың бірден-бір әмбебеп механизмі ретінде БҰҰ рөлін нығайтуға күш
салатындықтарын білдірді. Бұдан ары тараптар БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің
санкциясынсыз халықаралық қатынастарда әскери күш қолдану мен оны қолдану
қауіпін туғызуға, кез-келген мемлекет немесе мемлекеттер тобының өз
мүдделерін көздеу мақсатында жаһандық және аймақтық мәселелерге қатысты
шешім қабылдауда монополиялық танытуына қарсы екендіктерін білдірді [24].
Бұл шешімнің себебін аталынған екі елге АҚШ пен ЕО елдерінен туындап
отырған қысымнан қарастыру қажет. Батыс елдерінің РФ мен ҚХР аз ұлттардың
тәуелсіздік құқығына (жалпы адам құқығының) сақтауға қатысты талаптары
олардың арасындағы ынтымақтастықты нығайта түсті. Осы келісім арқылы
тараптар (Ресей мен Қытай) БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің келесімінсіз
жүргізілген Косоводағы НАТО-ның гманитарлық интервенция саясатына толық
қарсылық білдірді.
ШЫҰ Шанхай бестігі ұйымының негізінде құрылғанына қарамастан ұйым
аясындағы ынтымақтастықтың мақсаттары мен басым бағыттары анық көрсетілді.
ШЫҰ-ның негізгі мақсаты – бейбітшілікті қамтамасыз ету және қолдау,
аймақтықтық қауіпсіздік пен тұрақтылықты қамтамасыз ету болып табылады. Осы
мақсаттарға сәйкес төмендегідей міндеттер қояды:
- тараптардың өкілетті органдарының өзара әрекеттестігіне қажетті
жағдайды қамтамасыз ету;
- әскери-саяси және әскери-техникалық ынтымақтастық;
- шекара аймағына қатысты қайшылықтарды түбегейлі шешу;
- шекаралық аймақтағы экологиялық мәселелерді бірігіп шешу.
Сонымен қатар, ШЫҰ құрудың басым мақсаттары ретінде сауда-
экономикалық қатынастарды, энергетикалық ынтымақтастықты және де ұйымға
мүше-мемлекеттер арасындағы көлік-коммуникациялық байланыстарды кеңейетуді
атауға болады. Ал бұл мақсаттарға жету үшін мынадай міндеттер атқару қажет:
- шекара аймақтық экономикалық ынтымақтастық және трансшекаралық
өзендерді пайдалануға қатысты мәселелер;
- сауда-экономикалық қатынастар мен инвестиция облысындағы байланыстарды
жақсартуға қажетті жағдайды қамтамасыз ету;
- энергетика және көлік салаларындағы ынтымақтастықтың механизмдерін
қамтамасыз ету.
Сонымен бірге, Бестік аясындағы ынтымақтастықтың шекарасының кеңеюі
барысында түсініксіз жағдай қалыптасқан еді. Бестік де-юре шекаралық ұйым
болғанымен де, оның аясындағы ынтымақтастық бұл шекарадан шығып кеткен
болатын. Сондықтан да, ШЫҰ құрудағы бірден-бір қажеттілік ұйымды
халықаралық сахнада көппрофильді ұйымның статусын құқықтық бекітілуден
туындаған еді [25].
Осылайша ШЫҰ аясындағы мақсаттар мен міндеттердің тұжырымдалануымен
қатар ұйымның мүше-мемлекеттері арасындағы ынтымақтастықтың басым бағыттары
да айқындалды. ШЫҰ негізгі бағыты ретінде аймақтық қауіпсіздік саласындағы
ынтымақтастық танылады.
Осы бағытқа сай 2001 жылдың 15 маусымында Шанхай қаласында ШЫҰ
аясындағы бірлескен Ланкестікке, сепаратизм мен экстремизмге қарсы күрес
туралы конвенцияға қол қойылды. Конвенция шеңберінде тараптар бұл
түсініктерді нақты айқындады. Ол бойынша ланкестік – бұл қарулы қақтығыс
жағдайында әскери шараларға белсене қатыспаған кез-келген азаматқа немесе
басқа да тұлғаға қарсы өлім алып келетін әрекет қолдану. Сепаратизм – бұл
мемлекеттің территориялық тұтастығын бұзу, оның ішінде территорияның бір
бөлігін бөліп алуға және де мемлекеттегі интеграция үрдісіне қарсы әрекет
етушілік, ал экстремизм ретінде – билікті күштеп басып алу мен ұстап тұруға
бағытталған шаралар жатады.
Қауіпсіздік саласындағы ынтымақтастық бағытына сай 2002 жылдың 7
маусымында Санкт-Петербургте Конвенцияға қосымша ретінде Ланкестікке қарсы
аймақтық құрылым туралы келісімге қол қойылды. Келісімде ланкестікке
қарсы аймақтық құрылым (ЛҚАҚ) – ШЫҰ-ның тұрақты әрекетті органы ретінде
Тараптардың өкілетті органдарының Конвенциядағы анықтамаларына сай
ланкестікке, сепаратизм мен экстремизмге қарсы күрестегі өзара
әрекеттестігі мен шараларындағы үйлесімділікті қамтамасыз етуге арналған
деп анықтама берілген [26].
ШЫҰ-ның аймақтық қауіпсіздікке қатысты нормативтік-құқықтық негізін
қалыптастыруға қатысты мәселені қорытындылай келе, аталынған құжаттар
қазіргі таңда ұйым аясындағы осы саладағы мақсаттары мен міндеттері нақты
белгіленген жалғыз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz