«Қазақ тілі сөз жасамындағы лексика-семантикалық тәсілдің көрінісі»
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3 бет
І СӨЗЖАСАМ. ТІЛ БІЛІМІНІҢ ЖЕКЕ САЛАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5 бет
1.1 Қазақ тілі сөзжасам жүйесінің зерттелуіне қысқаша шолу ... ... ... . 5 бет
1.2 Сөзжасамдық талдау жасаудың ғылыми негізі ... ... ... ... ... ... ... ... . 8 бет
1. 3 Қазақ тілінің сөзжасам жүйесіндегі негізгі сөзжасамдық тұлғалар туралы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17 бет
2 ҚАЗАҚ ТІЛІ СӨЗЖАСАМЫНДАҒЫ ЛЕКСИКА. СЕМАНТИКАЛЫҚ ТӘСІЛДІҢ КӨРІНІСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30 бет
2. 1 Қазақ тіліндегі субстантивтену процесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31 бет
2. 2 Қазақ тіліндегі адвербиалдану процесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38 бет
2. 3 Лексикалық мағынаның өзгеруі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51 бет
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 56 бет
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕРДІҢ ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 57 бет
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3 бет
І СӨЗЖАСАМ. ТІЛ БІЛІМІНІҢ ЖЕКЕ САЛАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5 бет
1.1 Қазақ тілі сөзжасам жүйесінің зерттелуіне қысқаша шолу ... ... ... . 5 бет
1.2 Сөзжасамдық талдау жасаудың ғылыми негізі ... ... ... ... ... ... ... ... . 8 бет
1. 3 Қазақ тілінің сөзжасам жүйесіндегі негізгі сөзжасамдық тұлғалар туралы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17 бет
2 ҚАЗАҚ ТІЛІ СӨЗЖАСАМЫНДАҒЫ ЛЕКСИКА. СЕМАНТИКАЛЫҚ ТӘСІЛДІҢ КӨРІНІСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30 бет
2. 1 Қазақ тіліндегі субстантивтену процесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31 бет
2. 2 Қазақ тіліндегі адвербиалдану процесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38 бет
2. 3 Лексикалық мағынаның өзгеруі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51 бет
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 56 бет
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕРДІҢ ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 57 бет
КІРІСПЕ
Тілдің сөздік қорын үздіксіз байытып толықтырып отыру негізінен тілдің ішкі мүмкіндіктерімен, заңдылықтарымен байланысты. Бұл – құбылыс қай тілге де жат емес және ертеден келе жатқан белгілі жағдай. Алайда сөз байлығының толығу арнасы – тілдің сөзжасам жүйесі, оның ішінде сөзжасам тәсілдерімен тікелей байланысты. Ал ол тілдің сөзжасам жүйесінің негізгі құрылымдық мәселесі, сондықтан сөзжасам өзекті мәселе болған жерде – оның сөзжасамдық тәсілдері сөз болмауы мүмкін емес. Басқа тілдерден кірген сөздерді былай қойғанда, тілдің ішкі мүмкіндігі арқылы сөздік қорды молайтып, тілге үнемі қосылып жатқан жаңа сөздердің бәрі де белгілі жолмен жасалып, тілдің лексикалық қорынан орын тебеді. Тілде жаңа сөздердің жасалу жолы, тәсілдері аз емес. Бірақ олардың жалпылық жақтарын ескеріп, жинақтап үш түрлі тәсілді көрсету қазақ тіл білімінде дәстүрге айналып қалды. Олар: синтетикалық (морфологиялық), аналитикалық (синтаксистік), лексика-семантикалық тәсілдер.
Жұмыстың негізгі мақсаты- Қазақ тілі сөзжасамындағы лексика-семантикалық тәсілдің көрінісін анықтау, сипаттау болғандықтан зерттеу жұмысымыздың негізгі нысаны да осы лексика- семантикалық тәсіл төңірегіндегі мәселелер болып табылады.
Қазақ тілінің материалдарына сүйенген ғалымдар сөзжасамның лексика- семантикалық жолы, көбінесе, омонимдік қатарда жұмсалатын сөздер арқылы жасалатынын дәлелдеген. Сонымен бірге тіліміздің өз ішкі дамуы негізінде әр түрлі семантикалық процестер, мағына дамуы, атап айтқанда, сөз мағынасының кеңуі, тарылуы, бөлшектің бүтінге айналуы, функционалды ұқсату заңы, т. б. арқылы да тілдің лексикасы баийды. Тілдегі сөз таптары арасындағы әртүрлі семантикалық процестер, бір сөз табынан екінші сөз табына ауысу процестері де осы лексика- семантикалық тәсілдің бір көрінісі. Бұл процеске субстантивтену ( заттану), адъективтену ( сындық сипатқа айналу ), адвербиалдану ( үстеуге айналу ), вербиалдану ( етістікке айналу ), прономиналдану ( есімдікке айналу ) жататыны белгілі.
Тақырыпты таңдау, белгілеу кезінде қазақ тіліндегі сөз тартарының біріне- бірі ауысу құбылысын қарастыруды мақсат еткенмен, қолда бар тілдік материалдарды саралау, талдау жұмысты тіліміздегі субстантивтену және адвербиалдану құбылыстарына арнауға жетеледі. Мұны осы құбылыстардың тілімізде мол орын алатындығымен де түсіндіруге болады. Бұл жұмыстың тақырыбының өзектілігіне де дәлел болғандай.
Сонымен, жұмыстың негізгі мақсатын орындау үшін мына төмендегідей міндеттерді шешу алға қойылды:
- қазақ тіліндегі сөзжасам тәсілдеріне, оның ішінде лексика- семантикалық тәсілге сипаттама жасау;
- қазақ тіліндегі субстантивтену процесінің қолданыстағы қалпын көрсету;
- адвербиалдану процесінің сөзжасамдық өрісін белгілеу.
Мәселені зерттеу барысында сипаттама әдісі, салыстыру, мағыналық талдау әдістері қолданылды.
Зерттеудің материалы.
Жұмысты жазу барысында Ғ.Айдаров, А. Ысқақов, Н. Оралбаева, А. Қалыбаева, М. Оразов, Қ. Қасабекова және тағы да басқа осы мәселеге қатысты зерттеулермен айналысқан тілшілердің еңбектеріндегі теориялық тұжырымдар басшылыққа алынды. « Древнетюркский словарь» ( -М.- Л., 1969 ) мен « Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінен» ( - Алматы, 1959- 1674 ), т. б. алынған мысалдар талдауға түсті.
Бұл зерттеу жұмысымыз жоғары оқу орындарына арналған оқулықтарды осы мәселелермен толықтыруға, студенттердің білімін тереңдетуге, маман дайындығын арттыруға аз да болса көмегі тиеді. Сондай- ақ жұмыстың нәтижелерін арнайы курстар мен семинарларға қосымша пайдалануға болатындығы жұмыстың практикалық маңызын көрсетеді.
Жұмыстың құрылымы.
Диплодық жұмыс кіріспеден, екі тараудан және қорытындыдан тұрады. Жұмыстың соңында пайдаланған әдебиеттер тізімі берілген.
Тілдің сөздік қорын үздіксіз байытып толықтырып отыру негізінен тілдің ішкі мүмкіндіктерімен, заңдылықтарымен байланысты. Бұл – құбылыс қай тілге де жат емес және ертеден келе жатқан белгілі жағдай. Алайда сөз байлығының толығу арнасы – тілдің сөзжасам жүйесі, оның ішінде сөзжасам тәсілдерімен тікелей байланысты. Ал ол тілдің сөзжасам жүйесінің негізгі құрылымдық мәселесі, сондықтан сөзжасам өзекті мәселе болған жерде – оның сөзжасамдық тәсілдері сөз болмауы мүмкін емес. Басқа тілдерден кірген сөздерді былай қойғанда, тілдің ішкі мүмкіндігі арқылы сөздік қорды молайтып, тілге үнемі қосылып жатқан жаңа сөздердің бәрі де белгілі жолмен жасалып, тілдің лексикалық қорынан орын тебеді. Тілде жаңа сөздердің жасалу жолы, тәсілдері аз емес. Бірақ олардың жалпылық жақтарын ескеріп, жинақтап үш түрлі тәсілді көрсету қазақ тіл білімінде дәстүрге айналып қалды. Олар: синтетикалық (морфологиялық), аналитикалық (синтаксистік), лексика-семантикалық тәсілдер.
Жұмыстың негізгі мақсаты- Қазақ тілі сөзжасамындағы лексика-семантикалық тәсілдің көрінісін анықтау, сипаттау болғандықтан зерттеу жұмысымыздың негізгі нысаны да осы лексика- семантикалық тәсіл төңірегіндегі мәселелер болып табылады.
Қазақ тілінің материалдарына сүйенген ғалымдар сөзжасамның лексика- семантикалық жолы, көбінесе, омонимдік қатарда жұмсалатын сөздер арқылы жасалатынын дәлелдеген. Сонымен бірге тіліміздің өз ішкі дамуы негізінде әр түрлі семантикалық процестер, мағына дамуы, атап айтқанда, сөз мағынасының кеңуі, тарылуы, бөлшектің бүтінге айналуы, функционалды ұқсату заңы, т. б. арқылы да тілдің лексикасы баийды. Тілдегі сөз таптары арасындағы әртүрлі семантикалық процестер, бір сөз табынан екінші сөз табына ауысу процестері де осы лексика- семантикалық тәсілдің бір көрінісі. Бұл процеске субстантивтену ( заттану), адъективтену ( сындық сипатқа айналу ), адвербиалдану ( үстеуге айналу ), вербиалдану ( етістікке айналу ), прономиналдану ( есімдікке айналу ) жататыны белгілі.
Тақырыпты таңдау, белгілеу кезінде қазақ тіліндегі сөз тартарының біріне- бірі ауысу құбылысын қарастыруды мақсат еткенмен, қолда бар тілдік материалдарды саралау, талдау жұмысты тіліміздегі субстантивтену және адвербиалдану құбылыстарына арнауға жетеледі. Мұны осы құбылыстардың тілімізде мол орын алатындығымен де түсіндіруге болады. Бұл жұмыстың тақырыбының өзектілігіне де дәлел болғандай.
Сонымен, жұмыстың негізгі мақсатын орындау үшін мына төмендегідей міндеттерді шешу алға қойылды:
- қазақ тіліндегі сөзжасам тәсілдеріне, оның ішінде лексика- семантикалық тәсілге сипаттама жасау;
- қазақ тіліндегі субстантивтену процесінің қолданыстағы қалпын көрсету;
- адвербиалдану процесінің сөзжасамдық өрісін белгілеу.
Мәселені зерттеу барысында сипаттама әдісі, салыстыру, мағыналық талдау әдістері қолданылды.
Зерттеудің материалы.
Жұмысты жазу барысында Ғ.Айдаров, А. Ысқақов, Н. Оралбаева, А. Қалыбаева, М. Оразов, Қ. Қасабекова және тағы да басқа осы мәселеге қатысты зерттеулермен айналысқан тілшілердің еңбектеріндегі теориялық тұжырымдар басшылыққа алынды. « Древнетюркский словарь» ( -М.- Л., 1969 ) мен « Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінен» ( - Алматы, 1959- 1674 ), т. б. алынған мысалдар талдауға түсті.
Бұл зерттеу жұмысымыз жоғары оқу орындарына арналған оқулықтарды осы мәселелермен толықтыруға, студенттердің білімін тереңдетуге, маман дайындығын арттыруға аз да болса көмегі тиеді. Сондай- ақ жұмыстың нәтижелерін арнайы курстар мен семинарларға қосымша пайдалануға болатындығы жұмыстың практикалық маңызын көрсетеді.
Жұмыстың құрылымы.
Диплодық жұмыс кіріспеден, екі тараудан және қорытындыдан тұрады. Жұмыстың соңында пайдаланған әдебиеттер тізімі берілген.
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі. Алматы, “Ғылым” баспасы, 1989, жауапты редактор Н.Оралбаева.
2 Земская Е.А., Кубрякова Е.С. Проблемы словообразования на современном этапе. “Вопросы языкознания” 1978, №6.
3 Ганиев Ф.А. Суффиксальное словообразование в современном татарском литературном языке. Автореферат на соискание ученой степени доктора филологических наук, 1977, с.6.
4 Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімнің сөзжасам жүйесі. – Алматы: Ғылым, 1989.
5 Тулеуов А. Словообразовательные аффиксы и имен в современном казахском языке. 1989.
6 Хасенова А. Категория залога в современном казахском языке. Автореф. канд.фил.наук, 1999.
7 Кулмаганбетова Б. Аффиксальное образование глаголов в современном казахском языке. 1986.
8 Хасенова А. Глагольные основы казахского языка. 1980.
9 Айдаров Г. Язык орхонских памятников древнетюркской письменности VІІІ века. – Алма- Ата. 1971.
10 Құрманәлиев К. Қазақ тіліндегі сөзжасамдық ұя мәселесінің теориялық негіздері: филология ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефараты. –Алматы, 2002.–56 б.
11 Қайдаров А. Структура односложных корней и основ в казахском языке. Алматы, 1986. –322 с.
12 Қалыбаева А., Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тілінің морфемалар жүйесі. – Алматы, 1986.
13 Русская грамматика. – М., 1982.
14 Қасым Б. Қазақ тіліндегі күрделі сөздер: уәждеме және аталым. Алматы, 2001.
15 Саурықов Е. Адвербиалдану процесінің құрылымдық- семантикалық сипаты. К. д. авт. реф. – Алматы, 1998.
16 Қазақ совет энциклопедиясы. Алматы, 1982.
17 Қазақ тілі. Алматы, 1998.
18 Оралбаева Н. Қазақ тілінің сөзжасамы. –Алматы, 2002.
19 Қазақ грамматикасы.- Астана, 2002.
20 Аханов К. Грамматика теориясының негіздері. – Алматы, 1991.
21 Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. - Алматы, 1992.
22 Байтелиев А. Қазіргі қазақ тілінің фразеологиясы. – Тараз, 2001.
23 Есенқұлов А. Көне түркі жазба ескерткіштеріндегі қосымшалар. – Алматы, 1976.
24 Қалиев Ғ. Сөздің морфемалық және туу құрамы жайында // Қазақстан мектебі. 1979, № 4.
25 Тұңғатаров Ж. Күрделі омонимдес аффикстердің семантикалық және функциялық сипаты. // Қазақстан мектебі. 1973, № 7.
26 Есенова Н. А. Сөзжасамдық тарам, оның ұя бірліктерімен байланысы. К. д. авт.реф.- Алматы, 2005.
27 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. - Алматы, 1959- 1974.
28 Оразов М. Қазақ тілінің семантикасы. Алматы, 1991.
29 Кажыбеков Е.З. Семантика тюркского слова. А., 1989.
30 Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. Алматы, 1999.
31 Ибатов А. Қазақ тілінің туынды сөздер сөздігі. – Алматы, мектеп, 1988.
32 Қасым Б.К. Күрделі зат есімдер сөздігі. – Алматы, 1999.
33 Оралбай Н. Қазақ тілінің морфологиясы. Алматы, 2007.
34 Қарымбаева К.М. Қазақ тілінің морфологиясы. Тараз, 2008.
1 Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі. Алматы, “Ғылым” баспасы, 1989, жауапты редактор Н.Оралбаева.
2 Земская Е.А., Кубрякова Е.С. Проблемы словообразования на современном этапе. “Вопросы языкознания” 1978, №6.
3 Ганиев Ф.А. Суффиксальное словообразование в современном татарском литературном языке. Автореферат на соискание ученой степени доктора филологических наук, 1977, с.6.
4 Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімнің сөзжасам жүйесі. – Алматы: Ғылым, 1989.
5 Тулеуов А. Словообразовательные аффиксы и имен в современном казахском языке. 1989.
6 Хасенова А. Категория залога в современном казахском языке. Автореф. канд.фил.наук, 1999.
7 Кулмаганбетова Б. Аффиксальное образование глаголов в современном казахском языке. 1986.
8 Хасенова А. Глагольные основы казахского языка. 1980.
9 Айдаров Г. Язык орхонских памятников древнетюркской письменности VІІІ века. – Алма- Ата. 1971.
10 Құрманәлиев К. Қазақ тіліндегі сөзжасамдық ұя мәселесінің теориялық негіздері: филология ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефараты. –Алматы, 2002.–56 б.
11 Қайдаров А. Структура односложных корней и основ в казахском языке. Алматы, 1986. –322 с.
12 Қалыбаева А., Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тілінің морфемалар жүйесі. – Алматы, 1986.
13 Русская грамматика. – М., 1982.
14 Қасым Б. Қазақ тіліндегі күрделі сөздер: уәждеме және аталым. Алматы, 2001.
15 Саурықов Е. Адвербиалдану процесінің құрылымдық- семантикалық сипаты. К. д. авт. реф. – Алматы, 1998.
16 Қазақ совет энциклопедиясы. Алматы, 1982.
17 Қазақ тілі. Алматы, 1998.
18 Оралбаева Н. Қазақ тілінің сөзжасамы. –Алматы, 2002.
19 Қазақ грамматикасы.- Астана, 2002.
20 Аханов К. Грамматика теориясының негіздері. – Алматы, 1991.
21 Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. - Алматы, 1992.
22 Байтелиев А. Қазіргі қазақ тілінің фразеологиясы. – Тараз, 2001.
23 Есенқұлов А. Көне түркі жазба ескерткіштеріндегі қосымшалар. – Алматы, 1976.
24 Қалиев Ғ. Сөздің морфемалық және туу құрамы жайында // Қазақстан мектебі. 1979, № 4.
25 Тұңғатаров Ж. Күрделі омонимдес аффикстердің семантикалық және функциялық сипаты. // Қазақстан мектебі. 1973, № 7.
26 Есенова Н. А. Сөзжасамдық тарам, оның ұя бірліктерімен байланысы. К. д. авт.реф.- Алматы, 2005.
27 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. - Алматы, 1959- 1974.
28 Оразов М. Қазақ тілінің семантикасы. Алматы, 1991.
29 Кажыбеков Е.З. Семантика тюркского слова. А., 1989.
30 Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. Алматы, 1999.
31 Ибатов А. Қазақ тілінің туынды сөздер сөздігі. – Алматы, мектеп, 1988.
32 Қасым Б.К. Күрделі зат есімдер сөздігі. – Алматы, 1999.
33 Оралбай Н. Қазақ тілінің морфологиясы. Алматы, 2007.
34 Қарымбаева К.М. Қазақ тілінің морфологиясы. Тараз, 2008.
Бейсебаева Маншүк Кя 29-3 с
Тақырыбы қазақ тілі сөзжасамындағы лексика-семантикалық тәсілдің көрінісі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .. 3 бет
І СӨЗЖАСАМ- ТІЛ БІЛІМІНІҢ ЖЕКЕ САЛАСЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5 бет
1.1 Қазақ тілі сөзжасам жүйесінің зерттелуіне қысқаша шолу ... ... ... . 5
бет
1.2 Сөзжасамдық талдау жасаудың ғылыми негізі
... ... ... ... ... ... ... ... . 8 бет
1. 3 Қазақ тілінің сөзжасам жүйесіндегі негізгі сөзжасамдық тұлғалар
туралы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 17 бет
2 ҚАЗАҚ ТІЛІ СӨЗЖАСАМЫНДАҒЫ ЛЕКСИКА- СЕМАНТИКАЛЫҚ ТӘСІЛДІҢ КӨРІНІСІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 30 бет
2. 1 Қазақ тіліндегі субстантивтену процесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31 бет
2. 2 Қазақ тіліндегі адвербиалдану процесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38 бет
2. 3 Лексикалық мағынаның өзгеруі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51 бет
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .. 56 бет
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕРДІҢ ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
57 бет
КІРІСПЕ
Тілдің сөздік қорын үздіксіз байытып толықтырып отыру негізінен
тілдің ішкі мүмкіндіктерімен, заңдылықтарымен байланысты. Бұл – құбылыс қай
тілге де жат емес және ертеден келе жатқан белгілі жағдай. Алайда сөз
байлығының толығу арнасы – тілдің сөзжасам жүйесі, оның ішінде сөзжасам
тәсілдерімен тікелей байланысты. Ал ол тілдің сөзжасам жүйесінің негізгі
құрылымдық мәселесі, сондықтан сөзжасам өзекті мәселе болған жерде – оның
сөзжасамдық тәсілдері сөз болмауы мүмкін емес. Басқа тілдерден кірген
сөздерді былай қойғанда, тілдің ішкі мүмкіндігі арқылы сөздік қорды
молайтып, тілге үнемі қосылып жатқан жаңа сөздердің бәрі де белгілі жолмен
жасалып, тілдің лексикалық қорынан орын тебеді. Тілде жаңа сөздердің жасалу
жолы, тәсілдері аз емес. Бірақ олардың жалпылық жақтарын ескеріп, жинақтап
үш түрлі тәсілді көрсету қазақ тіл білімінде дәстүрге айналып қалды. Олар:
синтетикалық (морфологиялық), аналитикалық (синтаксистік), лексика-
семантикалық тәсілдер.
Жұмыстың негізгі мақсаты- Қазақ тілі сөзжасамындағы лексика-
семантикалық тәсілдің көрінісін анықтау, сипаттау болғандықтан зерттеу
жұмысымыздың негізгі нысаны да осы лексика- семантикалық тәсіл
төңірегіндегі мәселелер болып табылады.
Қазақ тілінің материалдарына сүйенген ғалымдар сөзжасамның лексика-
семантикалық жолы, көбінесе, омонимдік қатарда жұмсалатын сөздер арқылы
жасалатынын дәлелдеген. Сонымен бірге тіліміздің өз ішкі дамуы негізінде әр
түрлі семантикалық процестер, мағына дамуы, атап айтқанда, сөз мағынасының
кеңуі, тарылуы, бөлшектің бүтінге айналуы, функционалды ұқсату заңы, т. б.
арқылы да тілдің лексикасы баийды. Тілдегі сөз таптары арасындағы әртүрлі
семантикалық процестер, бір сөз табынан екінші сөз табына ауысу процестері
де осы лексика- семантикалық тәсілдің бір көрінісі. Бұл процеске
субстантивтену ( заттану), адъективтену ( сындық сипатқа айналу ),
адвербиалдану ( үстеуге айналу ), вербиалдану ( етістікке айналу ),
прономиналдану ( есімдікке айналу ) жататыны белгілі.
Тақырыпты таңдау, белгілеу кезінде қазақ тіліндегі сөз тартарының
біріне- бірі ауысу құбылысын қарастыруды мақсат еткенмен, қолда бар тілдік
материалдарды саралау, талдау жұмысты тіліміздегі субстантивтену және
адвербиалдану құбылыстарына арнауға жетеледі. Мұны осы құбылыстардың
тілімізде мол орын алатындығымен де түсіндіруге болады. Бұл жұмыстың
тақырыбының өзектілігіне де дәлел болғандай.
Сонымен, жұмыстың негізгі мақсатын орындау үшін мына төмендегідей
міндеттерді шешу алға қойылды:
- қазақ тіліндегі сөзжасам тәсілдеріне, оның ішінде лексика-
семантикалық тәсілге сипаттама жасау;
- қазақ тіліндегі субстантивтену процесінің қолданыстағы қалпын
көрсету;
- адвербиалдану процесінің сөзжасамдық өрісін белгілеу.
Мәселені зерттеу барысында сипаттама әдісі, салыстыру, мағыналық талдау
әдістері қолданылды.
Зерттеудің материалы.
Жұмысты жазу барысында Ғ.Айдаров, А. Ысқақов, Н. Оралбаева, А.
Қалыбаева, М. Оразов, Қ. Қасабекова және тағы да басқа осы мәселеге қатысты
зерттеулермен айналысқан тілшілердің еңбектеріндегі теориялық тұжырымдар
басшылыққа алынды. Древнетюркский словарь ( -М.- Л., 1969 ) мен Қазақ
тілінің түсіндірме сөздігінен ( - Алматы, 1959- 1674 ), т. б. алынған
мысалдар талдауға түсті.
Бұл зерттеу жұмысымыз жоғары оқу орындарына арналған оқулықтарды осы
мәселелермен толықтыруға, студенттердің білімін тереңдетуге, маман
дайындығын арттыруға аз да болса көмегі тиеді. Сондай- ақ жұмыстың
нәтижелерін арнайы курстар мен семинарларға қосымша пайдалануға
болатындығы жұмыстың практикалық маңызын көрсетеді.
Жұмыстың құрылымы.
Диплодық жұмыс кіріспеден, екі тараудан және қорытындыдан тұрады.
Жұмыстың соңында пайдаланған әдебиеттер тізімі берілген.
І СӨЗЖАСАМ- ТІЛ БІЛІМІНІҢ ЖЕКЕ САЛАСЫ
Қазақ тілі бай тілдердің біріне жатады. Тілдің бай лексикасы үнемі
толығып, дамып отырған. Тілдің лексикасының үздіксіз дамуы қоғамның
дамуымен тығыз байланысты. Қоғамның дамуы, адам санасының өсуіне байланысты
өмірде жаңа заттар мен ұғымдар пайда болады да, оларды атау қажеттігі
туады. Осы қажеттікті өтеу үшін, сөзжасам арқылы жаңа сөздер жасалады. Ол
жаңа сөздер тілді байытады. Сондықтан тілдің сөздік құрамының баюына
негізгі қызметті қазақ тілінің сөзжасам жүйесі атқарады, өйткені қазақ
тілінің қалыптасқан сөзжасам жүйесі бар, ол тілде жаңа сөздер жасауды
қамтамасыз етеді. Бұл мәселе соңғы кездері кеңінен жазылып, жоғары оқу
орындарында оқытылып келеді [1].
1.1 Қазақ тілі сөзжасам жүйесінің зерттелуіне қысқаша шолу
Сөзжасамның тіл білімінің жеке саласы болып танылуы - ұзақ уақыт бойы
ғалымдардың пікір- таласының нәтижесі. Ал пікір- таласы 1950-1970 жылдар
арасында ғалымдардың сөзжасамды жан-жақты зерттеулерінің негізінде болды.
Ресейде сөзжасам мәселесін зерттеп, нысанасы барын, оның тіл білімінің
басқа салаларынан ерекшелігін ашқан, басқа салалармен байланысын да көрсете
білген ғалымдар болды. Олардан Г.О.Винокур, Е.С.Кубрякова, Е.А.Земская,
Н.Д.Арутюнова, А.Н.Тихонов, И.С.Улухановтарды атауға болады.
Сөзжасамды тіл білімінің жеке саласы деп тану мәселесі шетел
ғалымдарының зерттеулерінде де дәлелденді. Оған 1978 жылы Вена қаласында
өткен лингвистердің дүниежүзілік ғылыми конгресі дәлел болады. Бұл
конгресте сөзжасам мәселесі тұңғыш рет күн тәртібіне қойылып, оған арнайы
секция бөлінген.
Конгресте тіл біліміндегі сөзжасам мәселесіндегі олқылықты жою
мақсаты көзделіп, сөзжасам мәселесін зерттеуді күшейту мәселесі алға
қойылды. Сөзжасам мәселесінің мұндай жоғары дәрежеде көтерілуіне шетел
ғалымдары В.Дреслер, Х.Брекла, Д.Кастовский, Л.Липки, Э.Ульямс, Т.Репер,
В.Мотш, М.Хакле сияқты ғалымдардың ғылыми зерттеулері себеп болды деп жазды
осы конгреске қатысқан Е.А.Земская және Е.С.Кубрякова [2].
Бұл дүниежүзілік Конгрестің сөзжасам мәселесін зерттеуді күшейтуге
әсері күшті болды. Конгресс сөзжасамды зерттеуге үндеу жасағандай қызмет
атқарды. Жер- жерде, түрлі елдерде ғалымдар сөзжасам мәселесін зерттеуге
назар аудара бастады.
Сөзжасам мәселелеріне шетел лингвистері әр қилы тұрғыда, түрлі
анықтамалар 6epin келеді (М.Бреаль Дармстетер, Ж.Вандриес, Л.А.Булаховский,
В.Дорошевский, Ф.де Соссюр, И.Трир, А.Шафф, т.б.).
Ғылымдағы бұл бетбұрыстан түркі тілдерінің ғалымдары да тыс қалмады.
Татар тілінің маманы Ф.А.Ганиев өзінің сөзжасам мәселесіне арналған
докторлық диссертациясында “Сөзжасам татар тіл білімінің бір саласы” деген
тақырып бөліп, онда осы мәселені жан- жақты дәлелдеген [3].
Түркі тілдерінде бұл мәселенің түрліше қаралып жүргенін көрсетіп,
түркологтардың ішінде тек жекелеген (А.Габен) ғалымдардың ғана сөзжасамды
тіл білімінің жеке саласы деп танитынын келтіреді. Ф.А.Ганиев сөзжасамның
заңдылықтарының грамматика, оның ішінде морфология заңдылықтарынан басқа
екенін дәлелдеген. Оның бір дәлелі ретінде сөзжасам жұрнақтары санаулы
сөздерге ғана жалғанатынын, ал морфология қосымшаларының сөз талғамайтынын
келтірген. Бұл сияқты келтірген ғалым дәлелдері жеткілікті.
Ф.А.Ганиев сөзжасам мәселелерінің басқа салалардан өзгеше екеніне
сүйеніп, оны тіл білімінің жеке саласы деп қорытады: оны ғалымның өз
сөзімен келтірейік: “... словообразование татарского языка представляет
собой самостоятельную лингвистическую дисциплину, имеющую свою четко
ограниченную проблематику. В татарском языкознании давно назрела
необходимость выделения словообразования как одной из дисциплин науки о
языке, ограничив его от грамматики, и от лексикологии” – дейді [3,21].
Сөзжасам мәселесі туралы ғалымдар зерттеулері, түрлі пікірлері мен
ұсыныстары қазақ тілі ғалымдарына әсер етті, қозғау салды, осы мәселені
зерттеуге игі ықпал жасады. 1984-1988 жылдары Академияның тіл білімі
институтының Грамматика бөлімінің қызметкерлері сөзжасам мәселесін арнайы
зерттеді.
Зерттеудің нәтижесі 1989 жылы “Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам
жүйесі” деген атпен монография болып шықты. Бұл сөзжасам мәселесін жаңа
тұрғыда зерттеудің нәтижесі болды, ғылымның соңғы жетістіктеріне негізделе
отырып жазылған ғылыми көлемді монография еді [1]. Осы монографияға дейін
сөзжасам мәселесін кең қамтыған бірде-бір еңбек жоқ болды. Сөзжасамның жеке
мәселелеріне арналған, мысалы, туынды түбір етістіктерге арналған, тағы да
сондай біраз еңбектер бар болатын. Бірақ олардың бәрі сөзжасамның жеке
мәселелеріне арналған.
Ал жоғарыда аталған монографияда сөзжасамның негізгі мәселелері толық
қамтылды деуге болады. Тек онда екі сөз табының сөзжасамы берілмеді:
1) Сан есімнің сөзжасамы монографияда жоқ. 1988 жылы сан есімнің
сөзжасамы туралы Н.Оралбаеваның “Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімнің
сөзжасам жүйесі” монографиясы шыққан болатын және 1989 жылғы монографияның
көлемі онсыз да үлкен еді [4]. Осы себептермен монографияға сан есім
сөзжасамы енбеді.
2) Сын есім сөзжасамы да монографияда жоқ, ол автордың ауырып қалуына
байланысты қосылмай қалды.
1989 жылғы “Монографияны” Тіл білімі институтының ғылыми
қызметкерлері жазды. Олар: М.Балақаев, А.Қалыбаева, Қ.Есенов, Н.Оралбаева,
Е.Жанпейісов, С.Нұрқатов.
Монография екі үлкен бөлімнен тұрады:
1) сөзжасамның жалпы мәселелері,
2) сөз таптарының сөзжасамы.
1-бөлімде сөзжасамның тіл білімінің жеке саласы екені дәлелденген.
Сөзжасамның тіл білімінің басқа салаларымен байланысы көрсетіле отырып,
оның өзіндік зерттеу нысанасы бар екені, өзіндік даму жолы, заңдылықтары
мен ерекшеліктері дәлелденді. Қазақ тілінің сөзжасам жүйесі, сөзжасамдық
талдау, сөзжасамдық тәсілдер, сөзжасам бірліктері (единицалары),
сөзжасамдық мағына, сөзжасамдық мағына негізділігі, сөзжасамдық ұя,
сөзжасамдық тізбек, сөзжасамдық саты, тип, үлгі т.б. осы сияқты қазақ тіл
білімінде бұрын мүлдем зерттелмеген т.б. мәселелер тұңғыш рет осы
монографияда сипатталды.
Бұл мәселелер сөзжасамның жалпы теориясына жатады. Сөзжасамның жалпы
теориялық мәселелері бұрын зерттелмегендіктен, олардың ғылымда терминдері
де болмаған. “Монографияда” осы жаңа қойылған мәселелердің терминдері
тұңғыш рет ғылыми айналымға түсті. Мысалы сөзжасам деген терминнің өзі
алғаш 1989 жылғы “Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімнің сөзжасам жүйесі”
деген монографияда қолданылған болатын, ол термин екінші рет аталған
монографияда қолданылып, өз статусын бекітті. Аталған “Монография” алғаш
рет сөзжасамның жалпы теориялық мәселелерінің негізін қалады. Әрине, онда
сөзжасамның жалпы теориялық мәселелері толық шешілді деуге болмайды.
Сөзжасам тіл білімінің жас саласы, оның көп мәселелері зерттелуін
күтіп тұр. Бірсыпыра жас ғалымдар сөзжасам мәселелерін қазір зерттеу
үстінде, келешекте сөзжасам мәселесін зерттеу жақсы қарқынмен іске асатыны
сөзсіз, басталған мәселенің жалғаспай қалуы мүмкін емес.
“Монографияның” екінші бөлімі сөз таптарының сөзжасамына арналған.
Бұл мәселеде қазақ тіл білімінде айтарлықтай зерттеулер жасалған болатын.
Сөзжасамды зерттеу қазақ тіл білімінде жеке сөз таптарының сөзжасам
мәселелерінен басталғаны белгілі. Сөз таптары сөзжасамының зерттелуі 1949
жылдардан басталады. Ә.Төлеуов 1949 жылы есім сөздердің жұрнақ арқылы
жасалуын зерттеп, одан кандидаттық диссертация қорғады [5]. Осы жылы А.
Хасенова (Қалыбаева) етістіктің етістіктен жасалуын етіс категориясы арқылы
зерттеп, кандидаттық диссертация қорғады [6].
1956 жылы Б.Құлмағанбетова етістіктің жұрнақ арқылы жасалуын
зерттеп, кандидаттық диссертация қорғады [7]. Бұлар сөзжасам бойынша
алғашқы зерттеулер, олардан сөзжасамды зерттеу сөз таптарының сөзжасамынан
басталғаны анық көрінеді. Бұл тұрғыдағы зерттеулер кейін де жалғасты.
Мысалы, А.Хасенова (Қалыбаева) 1960 жылы туынды түбір етістіктер
мәселесінен әйел тілшілердің ішінен бірінші болып докторлық диссертация
қорғады[8].
Сонымен 1989 жылғы “Монография” сөзжасамды тіл білімінің жеке саласы
деп дәлелдеумен бірге сөзжасамның тың мәселелерін көтеріп, оларды жаңа
бағытта зерттеуге жол ашты, сөзжасамның бұрын ешқашан зерттелмеген жалпы
теориялық ұғымдардан мағлұматтар беріп, оларды, олардың терминдерін ғылыми
айналымға қосып, сөзжасамның теориясының негізін қалады, сөз таптарының
сөзжасамын толықтырып, оны жаңаша зерттеудің жолын көрсетті, әлі де
ашылмаған, зерттеуді қажет ететін мәселелерге нұсқау жасады, бағытын
анықтады.
Бұдан кейін ғалымдар Н. Оралбаеваның, Б. Қасымның, А. Салқынбайдың
сөзжасам мәселесіне арналған еңбектері шыға бастады. Мұны сөзжасам
саласының әбден қалыптасқан салаға айналып, орныға бастағаны деп түсінген
жөн.
1.2 Сөзжасамдық талдау жасаудың ғылыми негізі
Сөзжасамның тіл білімінің жеке саласы болып танылуына байланысты
морфологиялық талдаудан сөзжасамдық талдауды бөліп қарау қажеттігі туды.
Сондықтан қазір морфологиялық талдау деген термин тілдің морфология
саласына байланысты қолданылады да, сөзжасамдық талдау сөзжасам мәселелерін
қамтиды. Екеуінің мақсаты да, мазмұны да басқа-басқа, оларды ажырата білу
керек.
Сөзжасамдық талдауда туынды сөздің қалай жасалғанын, туынды мағынаны
жасаған сөзжасамдық бірліктерді анықтау мақсаты көзделеді. Өйткені әр
туынды сөздің құрамы белгілі сөзжасамдық бірліктерден тұрады. Ол үшін
сөзжасамдық бірліктерді білу қажет. Қандай болмасын туынды сөздің құрамында
туынды сөздің лексикалық мағынасына арқау болатын негіз сөз болады. Ол
негіз сөз біреу де, бірнешеу де бола береді. Мысалы, балалық, қалашық,
жазала деген туынды сөздерде бала, қала, жаза сөздері негіз сөз болғанын
анықтау, табу керек. Ол үшін бала, қала, жаза сөздерінің басқа жағдайда осы
мағынада қолданылатынына, сөздіктегі мағынасына сүйену керек. Мысалы, балам
бар, қалада тұрамын, жаза қолданылмады сияқты қолданыстағы олардың мағынасы
туынды сөздегі негіз ретіндегі мағыналарымен бірдей. Бұл – сөзжасамдық
талдауда негіз сөздің дұрыс анықталғанының көрсеткіші.
Күрделі сөздер екі-үш негіз сөзден құралады, сондықтан күрделі сөздің
мағынасы оның құрамындағы негіз сөздердің мағыналарынан құралады, туынды
мағынаны жасауға негіз сөздерден басқа тілдік бірліктер қатыспайды.
Туынды сөзге келесі талдау негіз сөз анықталған соң, оның
туынды сөзбен мағыналық байланысын анықтау керек. Туынды сөз аталуының
мағыналары олардың негіз сөздерімен байланысты болуы - негізгі
заңдылықтардың бірі. Сондықтан негіз анықталған туынды сөздердің
мағыналарын негіз мағыналарымен салыстыру керек. Мысалы, ақта, күрек,
сырлы (аяқ) деген туынды түбірлерді олардың негіз сөздері ақ,
күре, сыр сөздерімен салыстырып, ақ - ақта, күре- күрек, сыр- сырлы
сөздерінің мағыналық байланысын дәлелдеу керек. Мұндай мағыналық
байланыс жоқ жерде туынды түбір дұрыс анықталмаған болып шығады.
Мысалы, балта, балшық сөздері сырттай бал негіз сөзінен жасалғандай болып
көрінеді, бірақ ол дұрыс емес. Балта сөзінің мағынасы бал (жейтін) атауына
да, бал ашу дегендегі бал атауына да ешбір қатысы, жақындығы жоқ және
сөздегі қосымша да =шық жұрнағы болып бөлінбейді. Бұл сөздерді талдау негіз
сөз бен туынды сөздің мағыналық байланысы заңдылығына сай келмейді.
Өйткені туынды сөздің лексикалық мағынасы негіз сөздің лексикалық
мағынасы негізінде жасалатындықтан, негіз сөз бен туынды сөз мағынасындағы
байланыс мұнда жоқ. Олай болса, балта, балшық сөздері туынды сөз емес,
олардың құрамын бөлуге болмайды.
Бұдан туынды сөздерді талдауда негіз сөз бен туынды сөздің мағыналық
байланысын іздеу қажеттігі анық көрінді.
Негіз сөз үнемі негізгі түбірден бола бермейтіні белгілі. Мысалы,
Егіншілер егінді оруға кірісті деген сөйлемде егінші деген туынды түбір
қолданылған. Оның негіз сөзі – егін, ол – туынды түбір. Сонда туынды түбір
сөз егінші деген түбірдің негіз сөзі қызметінде қолданылған. Егінші деген
туынды түбірдің мағынасы егін деген негіз сөздің мағынасынан
жасалғандықтан, егін мен егінші сөзінің мағынасы байланысты. Ал
Екібастұздық адам деген туынды түбірдің мағынасы Екібастұз деген атаудың
негізінде жасалған. Сондықтан Екібастұз бен Екібастұздық деген сөздердің
мағыналастығы оларды талдауда сүйенерлік дәлел болады[1.77].
Сонымен сөзжасамдық талдауда негіз сөзді табу, дұрыс белгілеу арқылы
бір жағынан негіз сөз бен туынды сөздің мағыналық байланысы анықталады,
екінші жағынан ол туынды сөз жасаушы оның құрамындағы сөзжасамдық басқа
бірліктерді табуға көмектеседі.
Туынды сөздің жасалуына негіз сөзбен бірге сөзжасамдық жұрнақ та
қатысқан туынды түбірлерді талдағанда, негіз сөз анықталған соң, оның
құрамындағы сөзжасамдық жұрнақты табу керек. Мысалы, балалық, қалашық,
жазала туынды түбірлерінің негіз сөздері анықталды, енді олардағы =лық,
=шық, =ла сөзжасамдық жұрнақтарының тілде барын тексеру керек. Ол үшін
оларды осы жұрнақтармен келген басқа туынды түбірлермен салыстыру керек.
Мысалы, қалалық адам, кішкене көлшік, көлді жағала. Бұл туынды түбірлер де
=лық, =шік, =ла жұрнақтарымен жасалған. Олай болса, тілде ол жұрнақтар бар.
Екі қолданыста да =лық сын есім жасап, =шық=шік зат есімнің кішірейту
мәнін берген, =ла зат есімнен етістік жасаған. Мұнда жұрнақтардың тілде
бары, сөз табына қатысы, мағыналары анықталды.
Тілдей кейде туындыдағы негіз сөз жеке қолданылмайтын кездері де
болады. Мысалы, момын, момақан, момыш сөздері сияқты түбірлес туындылар да
тілде кездеседі. Бұлардың бәріне ортақ болып тұрған мом деген негіз сөз
жеке қолданылмайды. Осы қосымшалармен ғана, осы құрамда ғана кездеседі.
Мұндай туындыларды орыс тіл білімінде байлаулы түбірлер (связанныекорни)
дейді. Бұларды талдағанда, мағыналас, түбірлес туындыларда мом негізінің
бір мәнде қолданылдын дәлел тұту керек. Өйткені бұл туындылардағы негіз сөз
–мом жеке қолданыста жоқ, сөздіктерде реестр сөз ретінде берілмейді. Мұндай
сөздер тілде бірақ бар.
Туынды түбірлердің құрамындағы негіз сөз анықталған соң, оның
құрамындағы негіз сөзден басқа сөзжасамдық бірліктерді ажырату керек.
Олардың әрқайсысы негіз сөздің мағынасын басқа мағынаға өзгерткен жұрнақ
деп танумен бірге, олардың қай сөз табының сөзжасамдық жұрнағы екенін
анықтау керек. Ол үшін осы жұрнақтардың осындай мағынада басқа туындыларда
қолданылатынын дәлелдеу керек. Мысалы, далалық, аналық, үйшік, көлшік,
ойла, сыйла сияқты туындылармен салыстырып, тілде сын есім, зат есім,
етістіктің ондай жұрнақтарына сүйеніп, жоғарыдағы туындылардың сөзжасамдық
жұрнақтарын дәлелдеу керек.
Сөзжасамдық талдауда негіз сөз бен туынды сөздің морфемдік құрамына
да көңіл бөлу керек. Қашан да негіз сөзден туынды түбірдің морфемдік құрамы
күрделі болады. Ол сөзжасамдық талдауда сүйенерлік белгі бола алады.
Анығырақ айтқанда, негіз сөзден туынды түбірдің бір морфемасы артық
болатынын да талдауда тірек, дәлел ету керек. Мысалы, тіл-тілгіш, қара-
қарала, сән-сәнді (киім), бал-балгер т.б. осы сияқты туындыларды
талдағанда, негіз сөзден жасалған туындылардың бір морфемасы артық екені де
басқа дәлелдермен бірге сүйенерлік белгі бола алады.
Алайда ол барлық туынды сөз атаулыға қатысты деуге болмайды. Лексика-
семантикалық тәсіл арқылы жасалған туындыларды бұл белгімен дәлелдеуге
болмайды. Ондай туындылардың морфемдік құрамында өзгеріс болмайтынын естен
шығаруға болмайды. Мұндай жағдайда ондай туындылардың бұрынғы мағынасына
бір мағына қосылғанына сүйену керек. Ондай сөздердің тілде ең кемі екі
мағынасы болады. Мысалы, аттың екпіні күшті дегендегі екпін сөзінің бір
мағынасы болады. Мысалы, аттың екпіні күшті дегендегі екпін сөзінің бір
мағынасы болса, термин екпіннің мағынасы одан басқа [1.79]. Сонда тілдегі
екпін сөзінің мағынасына, ғылыми терминнің мағынасы қосылып, ол екі түрлі
мағыналы сөзге айналды. Мұндай жағдайда сөз мағынасының өсуі оның белгісі
болып табылады.
Сөзжасамдық мағына да түрлі болады, сөзжасамдық талдауда оны естен
шығаруға болмайды. Мысалы, оқытушы, кітапша, Ақа, Нұрбанк сияқты
туындылардың сөзжасамдық мағыналары бірдей емес. Оқытушы деген мамандықты
білдіретін туынды түбірдің мағынасы оқыту қимылының атауынан мүлдем
басқа. Қимыл мағынасынан мамандық атауы жасалып, негіз сөздің мағынасы
өзгерген. Ал кітапша дегенде негіз сөздің кітап мағынасы сақталған, оған
кішірейту мағынасы қосылып, мағына түрленген. Нурбанк деген мүмкін Нұрлан
банкі дегеннен қысқарған десек, мағынада өзгеріс жоқ, өзгеріс сөз
тұлғасында. Сондықтан талдауда әр туынды сөздің сөзжасамы қай тәсіл арқылы
жасалғаны негізгі талдау нысанына жатады.
Қазақ тілі бай тілдердің біріне жатады. Тілдің бай лексикасы үнемі
толығып, дамып отырған. Тілдің лексикасының үздіксіз дамуы қоғамның
дамуымен тығыз байланысты. Қоғамның дамуы, адам санасының өсуіне байланысты
өмірде жаңа заттар мен ұғымдар пайда болады да, оларды атау қажеттігі
туады. Осы қажеттікті өтеу үшін, сөзжасам арқылы жаңа сөздер жасалады. Ол
жаңа сөздер тілді байытады. Сондықтан тілдің сөздік құрамының баюына
негізгі қызметті қазақ тілінің сөзжасам жүйесі атқарады, өйткені қазақ
тілінің қалыптасқан сөзжасам жүйесі бар, ол тілде жаңа сөздер жасауды
қамтамасыз етеді.
Тілдің сөзжасам жүйесіне тілде қалыптасқан сөзжасам тәсілдері мен
морфемалар, олардың қолдану заңдылықтары, солар арқылы жасалған сөзжасамдық
үлгілер жатады.
Қазақ тілінің сөзжасам жүйесі өте көне құбылысқа жатады, оның түп
төркіні көне түркі тіліне барып тіреледі. Тіліміздің сөзжасам жүйесі көне
замандардан бері дамып, сұрыпталып, толығып, екшеле келе, қазіргі дәрежеге
жеткен. Оған дәлел – көне жазба ескерткіштер тіліндегі туынды сөздер.
Көне жазба ескерткіштер тілінде жаңа сөз жұрнақтар арқылы (тір-іг,
біл-іг, иел-ме, өт-унч), сөздердің тіркесуі арқылы (күнтүз, Темір-қапығ,
Қара-құм, Ілтеріс, арқыш-тіркіш, секіз он, йеті йуз), бір сөздің бірнеше
мағынада қолданылуы қат:
1) қабат, қатар;
2) жеміс арқылы;
3) жануардың аты;
4) қату;
5) араластыру арқылы жасалған.
Келтірілген мысалдар көне түркі тілінде сөзжасамның синтетикалық,
аналитикалық, семантикалық тәсілдері болғанын анық көрсетіп тұр.
Бұл сөзжасамдық тәсілдердің бәрі қазір де тілде белсенді түрде қызмет
атқарады. Олардың сөзжасамдық қызметі күрделенген, дамыған. Көне түркі
жазбалар тіліндегі сөзжасамдық жұрнақтардан қазіргі тілдегі сөзжасамдық
жұрнақтардың саны көбейген, сапасы да әлдеқайда артқан. Яғни сөзжасамдық
тәсілдер тілде сақталып қалумен бірге, олар тілде қалыптасып, орнығып,
қызметі де, саны да дамыған. Өйткені тілдің сөзжасам жүйесі тілдің даму
үрдісінен тыс қала алмайды. Ал тіл кенеттен түбегейлі өзгеретін
құбылыстарға жатпайды, тілдің дамуы бірте-бірте болатын сан өзгерістері
жолымен болатындықтан, ол тілдің барлық құбылыстарына қатысты. Сондықтан
тілдің жаңа сөзжасам жүйесі де бірте-бірте дамып отырады. Ол өзгерістер,
даму сөзжасамдық бірліктердің мағынасының кеңеюіне, сөзжасамдық үлгілердің
бірде белсенді, бірде бәсеңдеуіне, кейбіреулерінің қолданыстан шығып қалуы,
кейбір бірліктердің қосылуы сияқты түрлі өзгерістер болып тұрады [ 1; 5; 9;
18].
Мысалы, =шы жұрнағы – қазір тілдегі өте өнімді, белсенді жұнақтардың
бірі. Солай бола тұрса да, оның ХІХ ғасырдың І-жартысында сөзжасамдық
қызметі сәл бәсең болғаны байқалды. ХІХ ғасырдың ІІ жартысында оның қызметі
көтеріле бастайды. Бұл кезде ол адамның әдеті, қабілеті сияқты (өтірікші,
өсекші, қамқоршы, ақылшы, әңгімеші, ертегіші, қайыршы) мағынада көбірек
кездессе, ХХ ғасырдың басында мамандық мағынасын білдіре бастайды, яғни
оның мағынасы кеңейеді. Мысалы, тарихшы, дихыншы, сауыншы, жұмысшы, соқашы,
қырықтықшы, қайықшы, балықшы, бұрғышы, емші, үйші, темірші т.б. 1930
жылдардан бастап, -шы, жұрнағының қызметі бұрынғыдан да артты. Ол басқа
сөздермен қатар терминдердің жасалуына белсенді қатысады. Мысалы,
айыптаушы, тергеуші, қорғаушы, шабуылшы, қақпашы, тарихшы, тілші, жазушы,
бақылаушы, жазалаушы, аудармашы т.б.
1920-1930 жылдар арасында –шыл, -паз, -ма, -лық, -ды, -ыс
жұрнақтарының қызметі артты. Мұндағы –ды жұрнағы көне ескерткіштер тілінде
өнімсіз жұрнақтарға жатқан. Ал кейінгі дәуірде –лық жұрнағының қызметі
артқаны соншалық, оны аздап тежеуге де тура келді.
Аталған жұрнақтар жалпы алғанда, өнімді жұрнақтар. Соған қарап, тек
өнімді жұранқтар ғана белсенді болады деген ұғым тумау керек. Оғын дәлел
ретінде –ман, -мен, -нама, -гер жұрнақтарын келтіруге болады. Бұл жұрнақтар
тілдің даму тарихында онша белсенді қызметі арқылы бұрын көзге түспеген.
Соңғы кезде олардың сөзжасамдық қызметі артты. Мысалы, оқырман, көрермен,
оралман, тыңдарман, есімнама, тарихнама, қабылнама, кейіпкер, талапкер,
жүлдегер, иегер, қаламгер т.б.
Сөзжасамдық жұрнақтардың толығуы жұрнақтардың бір-бірімен тұлға,
мағына жағынан кірігуі арқылы да болып отырады, оған тілдегі күрделі
жұнақтарды келтіруге болады. Мысалы: дасда+с, -ланла+н, -ғаншаған+ша,
-малыма+лы, -ушыу+шы, -дықтандық+тан т.б.
Тілдің сөзжасам жүйесінің күрделенуі, баюы, толығуы көбіне
сөзжасамдық жұрнақтардың ішінде әртүрлі мағына беретін жұрнақтар жиі
кездеседі. Мысалы, -ыс, -іс жұрнағы зат есім жасайтын жұрнақ саналатыны
белгілі. Осы жұрнақ тілде түрлі мағыналы атаулар жасайды. Мысалы, ағыс,
тігіс, сөгіс сияқты туынды сөздер мен жеңіс, тыныс, шабыс, өзгеріс деген
туындылардың мағынасы бір емес. Бұлардың алғашқыларында нақты заттық ұғым
болса, соңғыларында дерексіз ұғым басым. Сол сияқты қатынас, байланыс,
жиналыс туындыларының мағынасы олардың бәрінен де бөлек. Ал олардың бәрінде
де бір ғана жұрнақ қолданылып тұрғаны анық. Бұл арада бір жұрнақтың
мағынасы кеңейгенін көріп тұрмыз. Бұл жағдай тілде қосымшаның қызметін
арттырып, оның қолданылу мүмкіндігін күшейтіп тұр.
Қосымшалардың мағынасы жағынан дамуы өте ерте басталған. Мысалы, -ғы,
-қы қосымшасы ең көне жазба ескерткіш – орхон жазбаларында да әрі заттық
мағына, әрі сындық мағына берген. Ал –ығ, -іг жұрнағы өте көне жазба
ескерткіштердің өзінде көп мағыналы қосымша болған. Мысалы, біліг сөзінде
дерексіз заттық ұғым жасаса, учуқ дегенде жанды заттың атын жасаған, яғни
ол құс деген сөз. Сондай-ақ бітіг дегенде жазу, жазба деген ұғым беріп,
жоғарыдағы келтірілген мағыналардан да басқа ұғым туғызып тұрғаны көрініп
тұр.
Бұдан шығатын қорытынды– Орхон жазбалары кезеңінде қосымшалардың
семантикалық жағынан дамуы басталған [9 ]. Бұл құбылыс тілдің даму
тарихында үздіксіз жүріп отырған, сондықтан оны тіл дамуына тән негізгі
заңдылықтардың бірі ретінде қараған дұрыс. Осы заңдылықтың нәтижесінде
тілде көп мағыналы қосымшалардың саны көбейген.
Қазіргі тіліміз көп мағыналы қосымшаларға өте бай. Мысалы, -дық-дік,
-тық-тік, -лық-лік жұрнағы қазақ тілінде екі сөз табына жатады. Олар –
зат есім жән есын есім. Осы жұрнақтың екі сөз табына бірдей қатысты болуы
оның сөзге заттық мағына беріп, зат есімдер жасауына және заттың сындық
белгісін білдіріп, сын есім сөздер жасауына тікелей байланысты. Одан осы
қосымшаның мүлдем екі басқа мағына беретін омоним қосымшаға айналғанын
көруге болады. Рас –лық, қосымшасының мұндай дәрежеге жетуі көне дәуірде
басталып, үнемі даму үстінде болумен байланысты. Ал олар қазір екі сөз
табының жұрнағы болғанымен, төркіні бір екені – ғылымда дәлелденген мәселе.
Бірақ бұл қосымшаның мағынасы мұнымен бітпейді. Зат есімнің өзінде ғана ол
– бірнеше түрлі мағына беретін көп мағыналы қосымша. Мысалы: ауыздық,
мұрындық сияқты сөздерде –дық үй малы жабдықтарының, құралдарының атын
білдіреді. Ал орындық, қазандық дегенде үй бұйымдарының аты жасалған.
Тілдегі сөз жасаудың көне тәсіліне жататын аналитикалық тәсіл де
кеңес үкіметі дәуіріндегі ғылымның, техниканың өсуіне байланысты талай
терминдердің жасалуына негіз болып, қызметі артты, белсенді тәсілге
айналды. Мысалы: сірке суы, сірке қышқылы, радиохабар, радиоқабылдағыш,
таңдай безі, көркемөнер, радиотехника, сутегі, тамыр жүйесі, үш бұрыш, азот
қышқылы, халықаралық, оқшау сөздер, зат есім, сын есім т.б. осылар сияқты
сөздер жасалып, тілімізді байытты.
Семантикалық тәсіл де тілдің сөзжасам жүйесінде көне замандардан бар.
Бірақ бұл тәсілдің де қызметінің өте артқан кезеңі бары анық. Қазан
төңкерісінен кейінгі алғашқы 40-50 жылдарда тілде бұл тәсілдің атқарған
қызметі ерекше. Сөздің дыбыстық құрамын, тұлғасын өзгертпей, оның бұрынғы
мағынасының үстіне тағы да жаңа мағына қосу, сол арқылы бір сөзге бірнеше
сөздің қызметін атқарту тілде кең өріс алды. Мысалы, күн, буын, одақ,
таңба, құн, тұлға, көрме, негіз, түбір, шығыс, дыбыс, тарау, үндеу, әңгіме
т.б. сөздердің де ғылымның түрлі саласында термин сөз қызметіндегі мәні мен
мазмұны олардың тілдегі жай сөз ретіндегі мағынасынан өзгеше. Мұндай сөздер
тілімізде қазір мол.
Тек соңғы он шақты жылдың өзінде бұл тәсіл арқылы жасалған күрделі
сөздер ерекше көзге түседі. Мысалы, саябақ (парк), пәтер ақы (квартплата),
мұражай (музей), әуежай (аэропорт), ашық хат (открытка), жағажай (пляж),
саяжай (дача), жинақ қоры (сбережение), мүшел той (юбилей), жолнұсқа
(путеводитель), үрмелі аспаптар (духовые инструменты), жылыжай (парник),
жемдік шөп (кормовые травы), жедел жөндеу (срочная работа), ақжелкен
(редиска), аскөк (укроп), жолқиыс (перекресток), жолбасшы (гид) т.б.
Қорыта келгенде, тілдің сөзжасам жүйесі көне замандардан бері қарай
үнемі дамып, күрделеніп, қазір әбден қалыптасқан, бірақ ол даму тоқталады
деген сөз емес. Тілдің сөзжасам жүйесі бірден өзгеріп кетпейтін құбылыс
болғандықтан, оны біршама тұрақты деп санағанмен, ондағы болып отырған
үздіксіз даму, сандық өзгеріс ретіндегі жылжымалылық оның әр саласының
қызметі әр дәуірде құбылып тұратыны жоғарыда анық байқалды.
Алайда тілдің сөзжасам жүйесінде өте тұрақты қатаң сақталатын, тілдің
даму тарихы бойында өзгеріссіз келе жатқан заңдылықтар да бар. Мысалға,
жұрнақтың түбірге жалғануы – түбір сөздің бұрын, қосымшаның оған кейін
жалғануы – тілде көне замандардан бері келе жатқан әбден қалыптасқан
заңдылық. Осы заңдылықты сөзжасам жүйесіндегі тұрақты құбылыс санауға әбден
болады, өйткені жұрнақтың сөздегі бұл орнын өзгертуге болмайды, жұрнақ
түбір сөздің алдынан қолданылмайды.
Басқа тілдерден енген, кейбір түбірден бұрын тұратын қосымшалар тілде
қалыптасқан негізгі заңдылықты толқыта алмады. Олар аз сөздердің аясында
ғана қалды: би-саясат, бей-шара, на-мақрум, на-құрыс, бей-уақыт, бей-күнә,
бей-қам, бей-маза, бей-таныс, бей-таныс, бей-берекет, бей-мәлім т.б.
Рас, жұрнақтың сөздің соңына жалғану заңдылығы тек сөзжасам, жүйесіне
ған қатысты емес, сонымен ғана шектеліп қоймайды, оның аясы өте кең, тілдің
граммтикалық жүйесіне толық тарайды. Бірақ бұл жағдаят оның сөзжасам
жүйесінің де заңдылығына да жататынын жоққа шығара алмайды.
Сөз тудырушы жұрнақтың туынды сөз құрамында түбір сөздің соңында
тұруы тілдің сөзжасам жүйесіндегі басқа да тәсілдерге қатысты. Бұны
аналитикалық тәсіл арқылы жасалған сөздерден де көруге болады. Мысалы,
қызмет ет, еңбек ет, көмек ет, әлек ет, себеп ет, мақсат ет, сәлем ет
сияқты құранды етістіктердің құрамындағы ет көмекші етістігін алайық. Ет
көмекші етістігі арқылы жоғарыдағы құранды етістіктердің жасалғаны белгілі.
Осының бәрі ол есім сөзге қимыл мағынасын қосып, есімнен етістік жасайтын
жұрнақтың қызметін атқарып тұр. Оны анық көрсету үшін, олардың жұрнақ
арқылы жасалған сөзбен салыстыруға болады: жәрдем ет – жәрдемдес, көмек ет
– көмектес, әлек ет - әлектендір, себеп ет – себептес, еңбек ет – еңбектен
т.б. Ал осында көмекші етістік негіз сөздің соңынан тіркескен, яғни онда
жалпы заңдылық сақталған.
Мұнда аналитикалық сөздердің жасалуына негіз болған тірек компонент
екінші орында тұр. Оны басқа күрделі сөздерден де көруге болады: көріп кет,
жүріп кет, алып кет, беріп кет, айтып кет, соғып кет, жөндеп кет, жазып кет
т.б. Осындағы кет етістігі – күрделі етістік жасаушы тірек компонент. Ол
басқа етістіктердің соңына тіркесіп, олардан күрделі етістік жасап тұр. Бұл
күрделі қимыл тілде бір ұғым болып түсіндіріледі, күрделі етістік
құрамындағы ет сыңарын білдіретін қимыл жекелік мәннен айырылған. Сондықтан
олардың әрқайсысы жеке ұғымды білдірмейді. Тірек компонентті аналитикалық
тәсіл арқылы сөз жасаудағы негізгі тұлға ретінде қарасақ, оның да кең
тарағанын, жалпылық ерекшелігінің молдығын көрсетеді. Әрі өте тұрақты, әрі
тілге өте кең таралған бұл заңдылық – түркі тілдерінің тек сөзжасам
жүйесінің ғана емес, жалпы грамматикалық құрылысының ерекшеліктерінің бірі.
Қазақ тілінің сөзжасам жүйесінің негізгі тәсілдері бір жағынан
сақтала отырып, екінші жағынан дами күрделене отыратынын жоғарыда айттық.
Осы мәселені толықтыра түсуге әлі де болады, өйткені қазақ тілінде Қазан
төңкерісінен кейін сөзжасамның белсенді тәсілі пайда болғанын ұмытуға
болмайды. Бұл – қысқарту арқылы сөз жасау. Қазақ тілінде сөз қысқарту
тәсілі Қазан төңкерісіне дейін мүлдем болмаған деген пікірден аулақпыз. Бұл
тәсіл – тілде бұрында болған. Ол адам аттарында қолданылып, оған сый-
құрмет, үлкейту, кішірейту, еркелету мәнін қосатын тәсіл болған. Ол қазіргі
тілде де өте кездеседі. Мысалы, Жәке, Мәке, Сәке, Сызаң, Сәбе, Айнаш,
Жанаш, Қантай, Жантай т.б. сияқты қолдануларды алайық. Осы тәсіл арқылы
кісі аттарының мүлдем өзгеріп, қысқарған аты халық есінде қалғаны да
бірсыпыра. Оған мысал баршылық. Мысалы, атақты жазушы Сейфуллиннің халыққа
Сәкен атымен белгілі екені – тарихи шындық. Ал ақынның нағыз аты Садуақас
екенін көпшілік біле бермейді. Ақынның қысқа аты оның нағыз атына айналған.
Сол сияқты қазақтың атақты ғалымы Сәтбаев халыққа Қаныш атымен әйгілі. Ал
оның толық аты Ғабдұл-Ғани атын қысқартып Қаныш деп атаса, ол кейін
ғалымның негізгі атына айналған.
Халыққа белгілі ғалым Дінмұхамед Ахметұлы Қонаевті көпшілік Димаш
Ахметұлы атайтынын да халық ұмыта қойған жоқ. бұл сияқты мысалдар қазақ
тілінде белгілі, бірақ осы заңдылық дүние жүзі тілдеріне ортақ деуге
болады. Көпшілік тілдерде адамның толық аты мен қысқа түрі қатар
қолданылады. Мысалы, Екатерина – Катя, Елизавета – Лиза т.б.
Олай болса, кісі аттарын қысқартып атау сөздерді қысқартудың көне
жолы. Ол әр тілде өзіндік ерекшелікпен қалыптасқан. Қазақ тілінде
қысқартудың өз жолы бар. Кісі аты тек қысқартылып қана қоймайды, оған –ке,
-еке, -аң, -а, -е, -ш, -тай, -кен сияқты белгілі морфемалар кісі атының
алғашқы буынына қосылады. Сөйтіп, мұнда да сөздердің белгілі тобы
қысқаратыны, қысқаратын сөздердің алғашқы буыны сақталатыны және оларға
белгілі морфемалардың қосылатыны сияқты белгілі заңдылық бар[1.23].
Кісі аттарын қысқартып айту – дүние жүзіндегі тілдердің көбіне тән
құбылыс. Көпшілік тілдерде кісі атын қысқартып айту адамның бала кезіне
тән. Орыс тілде де ол – бар құбылыс, бірақ тек бала шаққа емес, жастық
кезең деу орынды болар. Мысалы, Екатерина – Катя, Елизавета – Лиза, Мария –
Маша, Евгения – Женя, Николай – Коля т.б.
Осы айтылғандар тілдердің көбінде кісі аттарын қысқартып қолдану
заңдылығы көне замандардан бар құбылыс екенін дәлелдейді. Бірақ кісі атын
қысқарту түрлі тілде түрліше қалыптасқан.
Қазақ тілінің өзіндік ерекшелігі бойынша бала, жастар атын қысқартып
еркелету мәнін қосумен бірге, үлкен адамдар атын қысқартуда оған сый-құрмет
мәнін қосу қалыптасқан. Ондай қысқартуға белгілі қосымшалар қосылуы да
тілдерге жат құбылыс емес. Мысалы, қытай тілінде кісі атына -сан морфемасы
қосылып, сый-құрмет мәні қосылатыны белгілі.
Олай болса кісі атын қысқартып атау – жалпы тіл атаулыда бар құбылыс.
Ал оның тілде өзіндік ерекшелігі бары да заңды деп білеміз. Сондықтан қазақ
тілінде кісі атын қысқартып қолдану тілдегі қалыптасқан заңдылықтардың
бірі.
Қазан төңкерісінен кейін орыс тілінің әскерімен қазақ тілінде күрделі
атаулар қысқартылатын болды. Тілдегі қысқаратын сөздердің тобы көбейді және
оларды қысқартудың белгілі тәртібі тіліміздің заңдылықтарының бірі ретінде
енді. Сөйтіп, сөздерді қысқартып қолдану жаңарды, жаңа мазмұн алды.
Сондықтан бұл сөзжасам жүйесіндегі елеулі жаңалық деуге болады.
Жоғарыдан айтылғандардан сөзжасам жүйесін сипаттайтын ірі
құбылыстарға сөзжасам тәсілдері жататыны анықталды. Бірақ сөзжасамның әр
тәсілі белгілі тілдік тұлғаларға негізделетінін естен шығаруға болмайды.
Олай болса, тілдің сөзжасам жүйесіне сөзжасам тұлғалары, сөздер мен
жұрнақтар да жатады.
Тілдің сөздік қорын үздіксіз байытып толықтырып отыру негізінен
тілдің ішкі мүмкіндіктерімен, заңдылықтарымен байланысты. Бұл – құбылыс қай
тілге де жат емес және ертеден келе жатқан белгілі жағдай. Алайда сөз
байлығының толығу арнасы – тілдің сөзжасам жүйесі, оның ішінде сөзжасам
тәсілдерімен тікелей байланысты.
Ал ол тілдің сөзжасам жүйесінің негізгі құрылымдық мәселесі,
сондықтан сөзжасам өзекті мәселе болған жерде – оның сөзжасамдық тәсілдері
сөз болмауы мүмкін емес. Басқа тілдерден кірген сөздерді былай қойғанда,
тілдің ішкі мүмкіндігі арқылы сөздік қорды молайтып, тілге үнемі қосылып
жатқан жаңа сөздердің бәрі де белгілі жолмен жасалып, тілдің лексикалық
қорынан орын тебеді. Тілде жаңа сөздердің жасалу жолы, тәсілдері аз емес.
Бірақ олардың жалпылық жақтарын ескеріп, жинақтап үш түрлі тәсілді көрсету
қазақ тіл білімінде дәстүрге айналып қалды. Олар:
1) синтетикалық (морфологиялық);
2) аналитикалық (синтаксистік);
3) лексика-семантикалық тәсілдер.
Тілдің сөзжасам жүйесінде қызмет атқаратын осы үш тәсілдің бәрі де –
ертеден келе жатқан тәсілдер. Оларды үшке бөліп көрсеткенмен, әрқайсысының
іштей өзіндік ерекшеліктері де бар. Бірақ олардың ішкі ерекшеліктері мен
бірге орьақ белгілері де бар. Осы ортақ белгілер ерекшеліктерге қарамастан,
олардың басын қосады. Ал сөзжасамдық үш тәсілдің сөз жасауға қатысатын
тұлғалар жағынан да, мағынаға негіз болатын тұлғалар арқылы да, тіпті жаңа
туылымның білдіретін ұғымының көлемі жағынан да, жасалған жаңа сөздің
тұлғасы тұлғасынан да үлкен-үлкен айырмашылықтары бар. Міне сол
айырмашылықтар сөзжасамда үш түрлі тәсілдің танылуына негіз болған.
Жалпы сөзжасам, оның түрлі амал-тәсілдері, олар арқылы пайда болған
бүтіндер, сөз таптарына қатысымен қоса грамматиканың морфологиясы мен
синтаксисінен бөлек өз алдына дара есепті танылып, солай сипатталатын
болғандықтан да, синтетикалық тәсіл дегенге тоқталдық. Синтетика синтез
дегеннен жасалған. Синтез қосу делінетіндіктен саны екі немесе одан артық
бүтіндер болуы шарт. Олай болса, тілдік екі единица, ретіне қарай одан да
көп единицалар қосылып: бас-ты, бас-тық, бас-та, бас-та-ма, бас-та-у-ыш
т.т. осылар тәрізді сөздер пайда болады. Осылардың әрқайсысы - өз алдына
дербес лексика-грамматикалық единицалар.
Сөзжасамның аффиксті және сөзтудырым тәсілдерінен басқа да жолдары
бар. Ол – сөзжасамның лексико-семантикалық тәсілдері. Мұндай жол белгілі
бір сөздердің жаңа мағынаға ие болуы, көп мәнді, ең бастысы омонимдік
қатарда келуі арқылы жасалады. Сондай-ақ осы жол кейбір сөздердің ол
бастағы мәнін жоғалту не болмаса әлсірету барысында басқа бір сөз тобының
қатарынан танылуға жол береді. Тіл білімінде мұндай құбылыс
прономинализация (сөздердің бір сөз табынан екіншісіне айналуы) деп аталып
жүр. Мысалы, біреу ән шырқап отыр дегенде, біреу сөзінің алғашқы негізгі
(сандық) мағынасынан енді әлдекім, белгісіз біреу деген адам мәніндегі
есімдік сөз табын түсінетін боламыз. Үйде біреу отыр дегенде де біреу
сөзінің табиғаты осы тәріздес. Сөйтіп, осындай тәріздес сөздер алғашқы
лексикалық (сандық) мәнінен ажырап, белгісіздік (есімдік) ұғымды білдіретін
сөзге айналған.
Сөзжасамның осы лексико-семантикалық жолын кейбір ғалымдар
(Б.О.Оразбаева, Ф.А.Ғаниева т.б.) өте көне тәсіл деп санаса, енді біреулері
(Ғ.С.Садвакасов, т.б.) бұл жолды сөзжасамға тән тәсіл деп қарамайды.
Соңғыларының дәлелі – сөзжасам қалай болғанда да белгілі бір аффиксация
жолымен жасалады [2, 99- 102].
Кейбір ғалымдардың айтылуы бойынша, осы тәсіл қайсыбір сөздердегі
дауыс екпінінің түрліше құбылып отыруы арқылы да болады. Қараңыз: алма (зат
есім) – алма (етістік), жарма (зат есім) – жарма (етістік), көрме (зат
есім) – көрме (етістік), құдаша (зат есім) – құдаша (қарсы алайық – үстеу)
т.б.
Туынды сөздерді талдағанда, әр туындының сөздіктегі бір лексикалық
тұлға екені естен шықпау керек. Оны дәлелдеу үшін, туынды сөздің сөйлемнің
бір мүшесі қызметінде қолданылуы, бір сұраққа жауап беруі дәлел бола
алады.
Сол сияқты сөзжасамдық талдауда әр туынды сөздің қандай үлгі бойынша
жасалған, қай сөзжасамдық типке жататыны, оның қандай түбірлес сөздер
тобына жататыны да назарда болу керек.
1. 3 Қазақ тілінің сөзжасам жүйесіндегі негізгі сөзжасамдық тұлғалар
туралы
Тілдік бірліктерге сүйенбей, жоқтан ешбір сөз жасалмайды. Ол
жөніндегі ғалымдар пікірі бойынша да және түрлі тілдердің сөз жасау
тәжірибесінде де жоқтан сөз жасау кездеспейді. Сол сияқты, түркі
тілдерінің, қазақ тілінің сөз жасау кездеспейді. Сол сияқты түркі
тілдерінің, қазақ тілінің сөзжасау тарихы жаңа сөз тілде бар бірліктердің
негізінде ғана жасалатынын дәлелдейді.
Қазақ тілінде сөзжасамның өзіндік бірліктері бар. Мұндағы сөзжасамдық
бірліктер – түбірлер сөздер мен жұрнақтар. Түбір сөз тілде түрлі аспектіде
қаралып жүргенімен, дәл сөз жасаушы негізгі тұлғалардың бірі ретінде толық
зерттелді деуге келмейді. Ал түбірсіз ешбір сөз жасалмайды, сондықтан ол –
сөзжасамдағы негізгі тұлға.
Түбір сөздің сөзжасам жүйесіндегі өзіндік белгілі қызметі бар.
Алдымен түбірлердің сөзжасаушы тұлғалардың бірі ретінде танылуы оның жаңа
сөздің мағынасын белгілеуде атқаратын қызметіне байланысты. Сөзжасам
үрдісіндегі түбірдің негізі тұлға болып саналатын себебі түбір сөздің
лексикалық мағынасы жаңа сөздің лексикалық мағынасына арқау болады, өйткені
тілде бір лексикалық мағына екінші лексикалық мағынаның негізінде жасалады.
Түбір сөздің мағынасы мен ол арқылы жасалған туынды сөздің мағынасы
өте тығыз байланысты, және ол кездейсоқ құбылыс емес, сөз жасауда үнемі
сақталатын заңдылық. Оның сөзжасамдағы рөлі өте күшті. Сөзжасамға түбір сөз
ретінде қатысатын сөздердің бәрі лексикалық мағыналы сөздер болғандықтан,
оларға тілде дербес сөз түрінде қолданылып жүрген сөздер жатады. бірақ
олардың ішінде жеке қолданылмайтын өлі түбірлер де кездеседі: ұял, ұят,
оят, жұбат, жұбан т.б.
Ескеретін бір жағдай тілдегі лексикалық мағынасы бар түбірлердің де
бәрі сөзжасам үрдісінің белсенді мүшесі бола бермейді. Айталық, тілдегі
байырғы сөздер мен басқа тілден енген сөздердің тіліміздегі сөзжасамға
қатысы бірдей емес. Бұл арада байырғы сөздердің ерекше қызметін атаймыз,
басқа тілден енген сөздер байырғы сөздерге қарағанда, сөзжасамға бәсең
түрде қатысады.
Жаңа сөз жасауға тілдегі түбірлердің барлық түрі қатысады. Оларды
атағанда, мынандай: негізгі түбір, туынды түбір, біріккен түбір, қос сөз,
қысқарған сөз. Осылардың бірсыпырасы сөз тудыру үрдісінің нәтижесінде тілде
пайда болған, бірақ соған қарамастан, олардың әрқайсысы сөз жасауға
қатысады. Әрине, олардың сөз жасауға қатысы бірдей дәрежеде емес. Сондықтан
тілдің сөзжасам жүйесіндегі түбір сөздердің атқаратын қызметінде де
ерекшелік бар.
Мысалы, негізгі, туынды түбірлер сөзжасам үрдісіне ең жиі қатысатын
түбірлер: бас-тық, көз-де, ақ-та, жи-ын, басқар-ма, егін-ші, жинал-ыс,
басқару-шы т.б. Ал біріккен түбір, қысқарған сөздер жаңа сөз жасауға бәсең
қатысады: бүгін-гі, биыл-ғы, колхоз-шы, совхоз-дық, бес-алтысыз, алпыс-
жетпіссіз т.б. Осыған орай түбірдің түрлерінің сөзжасам жүйесіндегі
атқаратын қызметі түрлі екені анықталды.
Түбір сөздердің ішінен негізгі, туынды түбірлердің сөзжасамдық
қабілеті күшті екенін атау қажет. Рас, олардың өнімділігі бірдей ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы қазақ тілі сөзжасамындағы лексика-семантикалық тәсілдің көрінісі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .. 3 бет
І СӨЗЖАСАМ- ТІЛ БІЛІМІНІҢ ЖЕКЕ САЛАСЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5 бет
1.1 Қазақ тілі сөзжасам жүйесінің зерттелуіне қысқаша шолу ... ... ... . 5
бет
1.2 Сөзжасамдық талдау жасаудың ғылыми негізі
... ... ... ... ... ... ... ... . 8 бет
1. 3 Қазақ тілінің сөзжасам жүйесіндегі негізгі сөзжасамдық тұлғалар
туралы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 17 бет
2 ҚАЗАҚ ТІЛІ СӨЗЖАСАМЫНДАҒЫ ЛЕКСИКА- СЕМАНТИКАЛЫҚ ТӘСІЛДІҢ КӨРІНІСІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 30 бет
2. 1 Қазақ тіліндегі субстантивтену процесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31 бет
2. 2 Қазақ тіліндегі адвербиалдану процесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38 бет
2. 3 Лексикалық мағынаның өзгеруі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51 бет
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .. 56 бет
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕРДІҢ ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
57 бет
КІРІСПЕ
Тілдің сөздік қорын үздіксіз байытып толықтырып отыру негізінен
тілдің ішкі мүмкіндіктерімен, заңдылықтарымен байланысты. Бұл – құбылыс қай
тілге де жат емес және ертеден келе жатқан белгілі жағдай. Алайда сөз
байлығының толығу арнасы – тілдің сөзжасам жүйесі, оның ішінде сөзжасам
тәсілдерімен тікелей байланысты. Ал ол тілдің сөзжасам жүйесінің негізгі
құрылымдық мәселесі, сондықтан сөзжасам өзекті мәселе болған жерде – оның
сөзжасамдық тәсілдері сөз болмауы мүмкін емес. Басқа тілдерден кірген
сөздерді былай қойғанда, тілдің ішкі мүмкіндігі арқылы сөздік қорды
молайтып, тілге үнемі қосылып жатқан жаңа сөздердің бәрі де белгілі жолмен
жасалып, тілдің лексикалық қорынан орын тебеді. Тілде жаңа сөздердің жасалу
жолы, тәсілдері аз емес. Бірақ олардың жалпылық жақтарын ескеріп, жинақтап
үш түрлі тәсілді көрсету қазақ тіл білімінде дәстүрге айналып қалды. Олар:
синтетикалық (морфологиялық), аналитикалық (синтаксистік), лексика-
семантикалық тәсілдер.
Жұмыстың негізгі мақсаты- Қазақ тілі сөзжасамындағы лексика-
семантикалық тәсілдің көрінісін анықтау, сипаттау болғандықтан зерттеу
жұмысымыздың негізгі нысаны да осы лексика- семантикалық тәсіл
төңірегіндегі мәселелер болып табылады.
Қазақ тілінің материалдарына сүйенген ғалымдар сөзжасамның лексика-
семантикалық жолы, көбінесе, омонимдік қатарда жұмсалатын сөздер арқылы
жасалатынын дәлелдеген. Сонымен бірге тіліміздің өз ішкі дамуы негізінде әр
түрлі семантикалық процестер, мағына дамуы, атап айтқанда, сөз мағынасының
кеңуі, тарылуы, бөлшектің бүтінге айналуы, функционалды ұқсату заңы, т. б.
арқылы да тілдің лексикасы баийды. Тілдегі сөз таптары арасындағы әртүрлі
семантикалық процестер, бір сөз табынан екінші сөз табына ауысу процестері
де осы лексика- семантикалық тәсілдің бір көрінісі. Бұл процеске
субстантивтену ( заттану), адъективтену ( сындық сипатқа айналу ),
адвербиалдану ( үстеуге айналу ), вербиалдану ( етістікке айналу ),
прономиналдану ( есімдікке айналу ) жататыны белгілі.
Тақырыпты таңдау, белгілеу кезінде қазақ тіліндегі сөз тартарының
біріне- бірі ауысу құбылысын қарастыруды мақсат еткенмен, қолда бар тілдік
материалдарды саралау, талдау жұмысты тіліміздегі субстантивтену және
адвербиалдану құбылыстарына арнауға жетеледі. Мұны осы құбылыстардың
тілімізде мол орын алатындығымен де түсіндіруге болады. Бұл жұмыстың
тақырыбының өзектілігіне де дәлел болғандай.
Сонымен, жұмыстың негізгі мақсатын орындау үшін мына төмендегідей
міндеттерді шешу алға қойылды:
- қазақ тіліндегі сөзжасам тәсілдеріне, оның ішінде лексика-
семантикалық тәсілге сипаттама жасау;
- қазақ тіліндегі субстантивтену процесінің қолданыстағы қалпын
көрсету;
- адвербиалдану процесінің сөзжасамдық өрісін белгілеу.
Мәселені зерттеу барысында сипаттама әдісі, салыстыру, мағыналық талдау
әдістері қолданылды.
Зерттеудің материалы.
Жұмысты жазу барысында Ғ.Айдаров, А. Ысқақов, Н. Оралбаева, А.
Қалыбаева, М. Оразов, Қ. Қасабекова және тағы да басқа осы мәселеге қатысты
зерттеулермен айналысқан тілшілердің еңбектеріндегі теориялық тұжырымдар
басшылыққа алынды. Древнетюркский словарь ( -М.- Л., 1969 ) мен Қазақ
тілінің түсіндірме сөздігінен ( - Алматы, 1959- 1674 ), т. б. алынған
мысалдар талдауға түсті.
Бұл зерттеу жұмысымыз жоғары оқу орындарына арналған оқулықтарды осы
мәселелермен толықтыруға, студенттердің білімін тереңдетуге, маман
дайындығын арттыруға аз да болса көмегі тиеді. Сондай- ақ жұмыстың
нәтижелерін арнайы курстар мен семинарларға қосымша пайдалануға
болатындығы жұмыстың практикалық маңызын көрсетеді.
Жұмыстың құрылымы.
Диплодық жұмыс кіріспеден, екі тараудан және қорытындыдан тұрады.
Жұмыстың соңында пайдаланған әдебиеттер тізімі берілген.
І СӨЗЖАСАМ- ТІЛ БІЛІМІНІҢ ЖЕКЕ САЛАСЫ
Қазақ тілі бай тілдердің біріне жатады. Тілдің бай лексикасы үнемі
толығып, дамып отырған. Тілдің лексикасының үздіксіз дамуы қоғамның
дамуымен тығыз байланысты. Қоғамның дамуы, адам санасының өсуіне байланысты
өмірде жаңа заттар мен ұғымдар пайда болады да, оларды атау қажеттігі
туады. Осы қажеттікті өтеу үшін, сөзжасам арқылы жаңа сөздер жасалады. Ол
жаңа сөздер тілді байытады. Сондықтан тілдің сөздік құрамының баюына
негізгі қызметті қазақ тілінің сөзжасам жүйесі атқарады, өйткені қазақ
тілінің қалыптасқан сөзжасам жүйесі бар, ол тілде жаңа сөздер жасауды
қамтамасыз етеді. Бұл мәселе соңғы кездері кеңінен жазылып, жоғары оқу
орындарында оқытылып келеді [1].
1.1 Қазақ тілі сөзжасам жүйесінің зерттелуіне қысқаша шолу
Сөзжасамның тіл білімінің жеке саласы болып танылуы - ұзақ уақыт бойы
ғалымдардың пікір- таласының нәтижесі. Ал пікір- таласы 1950-1970 жылдар
арасында ғалымдардың сөзжасамды жан-жақты зерттеулерінің негізінде болды.
Ресейде сөзжасам мәселесін зерттеп, нысанасы барын, оның тіл білімінің
басқа салаларынан ерекшелігін ашқан, басқа салалармен байланысын да көрсете
білген ғалымдар болды. Олардан Г.О.Винокур, Е.С.Кубрякова, Е.А.Земская,
Н.Д.Арутюнова, А.Н.Тихонов, И.С.Улухановтарды атауға болады.
Сөзжасамды тіл білімінің жеке саласы деп тану мәселесі шетел
ғалымдарының зерттеулерінде де дәлелденді. Оған 1978 жылы Вена қаласында
өткен лингвистердің дүниежүзілік ғылыми конгресі дәлел болады. Бұл
конгресте сөзжасам мәселесі тұңғыш рет күн тәртібіне қойылып, оған арнайы
секция бөлінген.
Конгресте тіл біліміндегі сөзжасам мәселесіндегі олқылықты жою
мақсаты көзделіп, сөзжасам мәселесін зерттеуді күшейту мәселесі алға
қойылды. Сөзжасам мәселесінің мұндай жоғары дәрежеде көтерілуіне шетел
ғалымдары В.Дреслер, Х.Брекла, Д.Кастовский, Л.Липки, Э.Ульямс, Т.Репер,
В.Мотш, М.Хакле сияқты ғалымдардың ғылыми зерттеулері себеп болды деп жазды
осы конгреске қатысқан Е.А.Земская және Е.С.Кубрякова [2].
Бұл дүниежүзілік Конгрестің сөзжасам мәселесін зерттеуді күшейтуге
әсері күшті болды. Конгресс сөзжасамды зерттеуге үндеу жасағандай қызмет
атқарды. Жер- жерде, түрлі елдерде ғалымдар сөзжасам мәселесін зерттеуге
назар аудара бастады.
Сөзжасам мәселелеріне шетел лингвистері әр қилы тұрғыда, түрлі
анықтамалар 6epin келеді (М.Бреаль Дармстетер, Ж.Вандриес, Л.А.Булаховский,
В.Дорошевский, Ф.де Соссюр, И.Трир, А.Шафф, т.б.).
Ғылымдағы бұл бетбұрыстан түркі тілдерінің ғалымдары да тыс қалмады.
Татар тілінің маманы Ф.А.Ганиев өзінің сөзжасам мәселесіне арналған
докторлық диссертациясында “Сөзжасам татар тіл білімінің бір саласы” деген
тақырып бөліп, онда осы мәселені жан- жақты дәлелдеген [3].
Түркі тілдерінде бұл мәселенің түрліше қаралып жүргенін көрсетіп,
түркологтардың ішінде тек жекелеген (А.Габен) ғалымдардың ғана сөзжасамды
тіл білімінің жеке саласы деп танитынын келтіреді. Ф.А.Ганиев сөзжасамның
заңдылықтарының грамматика, оның ішінде морфология заңдылықтарынан басқа
екенін дәлелдеген. Оның бір дәлелі ретінде сөзжасам жұрнақтары санаулы
сөздерге ғана жалғанатынын, ал морфология қосымшаларының сөз талғамайтынын
келтірген. Бұл сияқты келтірген ғалым дәлелдері жеткілікті.
Ф.А.Ганиев сөзжасам мәселелерінің басқа салалардан өзгеше екеніне
сүйеніп, оны тіл білімінің жеке саласы деп қорытады: оны ғалымның өз
сөзімен келтірейік: “... словообразование татарского языка представляет
собой самостоятельную лингвистическую дисциплину, имеющую свою четко
ограниченную проблематику. В татарском языкознании давно назрела
необходимость выделения словообразования как одной из дисциплин науки о
языке, ограничив его от грамматики, и от лексикологии” – дейді [3,21].
Сөзжасам мәселесі туралы ғалымдар зерттеулері, түрлі пікірлері мен
ұсыныстары қазақ тілі ғалымдарына әсер етті, қозғау салды, осы мәселені
зерттеуге игі ықпал жасады. 1984-1988 жылдары Академияның тіл білімі
институтының Грамматика бөлімінің қызметкерлері сөзжасам мәселесін арнайы
зерттеді.
Зерттеудің нәтижесі 1989 жылы “Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам
жүйесі” деген атпен монография болып шықты. Бұл сөзжасам мәселесін жаңа
тұрғыда зерттеудің нәтижесі болды, ғылымның соңғы жетістіктеріне негізделе
отырып жазылған ғылыми көлемді монография еді [1]. Осы монографияға дейін
сөзжасам мәселесін кең қамтыған бірде-бір еңбек жоқ болды. Сөзжасамның жеке
мәселелеріне арналған, мысалы, туынды түбір етістіктерге арналған, тағы да
сондай біраз еңбектер бар болатын. Бірақ олардың бәрі сөзжасамның жеке
мәселелеріне арналған.
Ал жоғарыда аталған монографияда сөзжасамның негізгі мәселелері толық
қамтылды деуге болады. Тек онда екі сөз табының сөзжасамы берілмеді:
1) Сан есімнің сөзжасамы монографияда жоқ. 1988 жылы сан есімнің
сөзжасамы туралы Н.Оралбаеваның “Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімнің
сөзжасам жүйесі” монографиясы шыққан болатын және 1989 жылғы монографияның
көлемі онсыз да үлкен еді [4]. Осы себептермен монографияға сан есім
сөзжасамы енбеді.
2) Сын есім сөзжасамы да монографияда жоқ, ол автордың ауырып қалуына
байланысты қосылмай қалды.
1989 жылғы “Монографияны” Тіл білімі институтының ғылыми
қызметкерлері жазды. Олар: М.Балақаев, А.Қалыбаева, Қ.Есенов, Н.Оралбаева,
Е.Жанпейісов, С.Нұрқатов.
Монография екі үлкен бөлімнен тұрады:
1) сөзжасамның жалпы мәселелері,
2) сөз таптарының сөзжасамы.
1-бөлімде сөзжасамның тіл білімінің жеке саласы екені дәлелденген.
Сөзжасамның тіл білімінің басқа салаларымен байланысы көрсетіле отырып,
оның өзіндік зерттеу нысанасы бар екені, өзіндік даму жолы, заңдылықтары
мен ерекшеліктері дәлелденді. Қазақ тілінің сөзжасам жүйесі, сөзжасамдық
талдау, сөзжасамдық тәсілдер, сөзжасам бірліктері (единицалары),
сөзжасамдық мағына, сөзжасамдық мағына негізділігі, сөзжасамдық ұя,
сөзжасамдық тізбек, сөзжасамдық саты, тип, үлгі т.б. осы сияқты қазақ тіл
білімінде бұрын мүлдем зерттелмеген т.б. мәселелер тұңғыш рет осы
монографияда сипатталды.
Бұл мәселелер сөзжасамның жалпы теориясына жатады. Сөзжасамның жалпы
теориялық мәселелері бұрын зерттелмегендіктен, олардың ғылымда терминдері
де болмаған. “Монографияда” осы жаңа қойылған мәселелердің терминдері
тұңғыш рет ғылыми айналымға түсті. Мысалы сөзжасам деген терминнің өзі
алғаш 1989 жылғы “Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімнің сөзжасам жүйесі”
деген монографияда қолданылған болатын, ол термин екінші рет аталған
монографияда қолданылып, өз статусын бекітті. Аталған “Монография” алғаш
рет сөзжасамның жалпы теориялық мәселелерінің негізін қалады. Әрине, онда
сөзжасамның жалпы теориялық мәселелері толық шешілді деуге болмайды.
Сөзжасам тіл білімінің жас саласы, оның көп мәселелері зерттелуін
күтіп тұр. Бірсыпыра жас ғалымдар сөзжасам мәселелерін қазір зерттеу
үстінде, келешекте сөзжасам мәселесін зерттеу жақсы қарқынмен іске асатыны
сөзсіз, басталған мәселенің жалғаспай қалуы мүмкін емес.
“Монографияның” екінші бөлімі сөз таптарының сөзжасамына арналған.
Бұл мәселеде қазақ тіл білімінде айтарлықтай зерттеулер жасалған болатын.
Сөзжасамды зерттеу қазақ тіл білімінде жеке сөз таптарының сөзжасам
мәселелерінен басталғаны белгілі. Сөз таптары сөзжасамының зерттелуі 1949
жылдардан басталады. Ә.Төлеуов 1949 жылы есім сөздердің жұрнақ арқылы
жасалуын зерттеп, одан кандидаттық диссертация қорғады [5]. Осы жылы А.
Хасенова (Қалыбаева) етістіктің етістіктен жасалуын етіс категориясы арқылы
зерттеп, кандидаттық диссертация қорғады [6].
1956 жылы Б.Құлмағанбетова етістіктің жұрнақ арқылы жасалуын
зерттеп, кандидаттық диссертация қорғады [7]. Бұлар сөзжасам бойынша
алғашқы зерттеулер, олардан сөзжасамды зерттеу сөз таптарының сөзжасамынан
басталғаны анық көрінеді. Бұл тұрғыдағы зерттеулер кейін де жалғасты.
Мысалы, А.Хасенова (Қалыбаева) 1960 жылы туынды түбір етістіктер
мәселесінен әйел тілшілердің ішінен бірінші болып докторлық диссертация
қорғады[8].
Сонымен 1989 жылғы “Монография” сөзжасамды тіл білімінің жеке саласы
деп дәлелдеумен бірге сөзжасамның тың мәселелерін көтеріп, оларды жаңа
бағытта зерттеуге жол ашты, сөзжасамның бұрын ешқашан зерттелмеген жалпы
теориялық ұғымдардан мағлұматтар беріп, оларды, олардың терминдерін ғылыми
айналымға қосып, сөзжасамның теориясының негізін қалады, сөз таптарының
сөзжасамын толықтырып, оны жаңаша зерттеудің жолын көрсетті, әлі де
ашылмаған, зерттеуді қажет ететін мәселелерге нұсқау жасады, бағытын
анықтады.
Бұдан кейін ғалымдар Н. Оралбаеваның, Б. Қасымның, А. Салқынбайдың
сөзжасам мәселесіне арналған еңбектері шыға бастады. Мұны сөзжасам
саласының әбден қалыптасқан салаға айналып, орныға бастағаны деп түсінген
жөн.
1.2 Сөзжасамдық талдау жасаудың ғылыми негізі
Сөзжасамның тіл білімінің жеке саласы болып танылуына байланысты
морфологиялық талдаудан сөзжасамдық талдауды бөліп қарау қажеттігі туды.
Сондықтан қазір морфологиялық талдау деген термин тілдің морфология
саласына байланысты қолданылады да, сөзжасамдық талдау сөзжасам мәселелерін
қамтиды. Екеуінің мақсаты да, мазмұны да басқа-басқа, оларды ажырата білу
керек.
Сөзжасамдық талдауда туынды сөздің қалай жасалғанын, туынды мағынаны
жасаған сөзжасамдық бірліктерді анықтау мақсаты көзделеді. Өйткені әр
туынды сөздің құрамы белгілі сөзжасамдық бірліктерден тұрады. Ол үшін
сөзжасамдық бірліктерді білу қажет. Қандай болмасын туынды сөздің құрамында
туынды сөздің лексикалық мағынасына арқау болатын негіз сөз болады. Ол
негіз сөз біреу де, бірнешеу де бола береді. Мысалы, балалық, қалашық,
жазала деген туынды сөздерде бала, қала, жаза сөздері негіз сөз болғанын
анықтау, табу керек. Ол үшін бала, қала, жаза сөздерінің басқа жағдайда осы
мағынада қолданылатынына, сөздіктегі мағынасына сүйену керек. Мысалы, балам
бар, қалада тұрамын, жаза қолданылмады сияқты қолданыстағы олардың мағынасы
туынды сөздегі негіз ретіндегі мағыналарымен бірдей. Бұл – сөзжасамдық
талдауда негіз сөздің дұрыс анықталғанының көрсеткіші.
Күрделі сөздер екі-үш негіз сөзден құралады, сондықтан күрделі сөздің
мағынасы оның құрамындағы негіз сөздердің мағыналарынан құралады, туынды
мағынаны жасауға негіз сөздерден басқа тілдік бірліктер қатыспайды.
Туынды сөзге келесі талдау негіз сөз анықталған соң, оның
туынды сөзбен мағыналық байланысын анықтау керек. Туынды сөз аталуының
мағыналары олардың негіз сөздерімен байланысты болуы - негізгі
заңдылықтардың бірі. Сондықтан негіз анықталған туынды сөздердің
мағыналарын негіз мағыналарымен салыстыру керек. Мысалы, ақта, күрек,
сырлы (аяқ) деген туынды түбірлерді олардың негіз сөздері ақ,
күре, сыр сөздерімен салыстырып, ақ - ақта, күре- күрек, сыр- сырлы
сөздерінің мағыналық байланысын дәлелдеу керек. Мұндай мағыналық
байланыс жоқ жерде туынды түбір дұрыс анықталмаған болып шығады.
Мысалы, балта, балшық сөздері сырттай бал негіз сөзінен жасалғандай болып
көрінеді, бірақ ол дұрыс емес. Балта сөзінің мағынасы бал (жейтін) атауына
да, бал ашу дегендегі бал атауына да ешбір қатысы, жақындығы жоқ және
сөздегі қосымша да =шық жұрнағы болып бөлінбейді. Бұл сөздерді талдау негіз
сөз бен туынды сөздің мағыналық байланысы заңдылығына сай келмейді.
Өйткені туынды сөздің лексикалық мағынасы негіз сөздің лексикалық
мағынасы негізінде жасалатындықтан, негіз сөз бен туынды сөз мағынасындағы
байланыс мұнда жоқ. Олай болса, балта, балшық сөздері туынды сөз емес,
олардың құрамын бөлуге болмайды.
Бұдан туынды сөздерді талдауда негіз сөз бен туынды сөздің мағыналық
байланысын іздеу қажеттігі анық көрінді.
Негіз сөз үнемі негізгі түбірден бола бермейтіні белгілі. Мысалы,
Егіншілер егінді оруға кірісті деген сөйлемде егінші деген туынды түбір
қолданылған. Оның негіз сөзі – егін, ол – туынды түбір. Сонда туынды түбір
сөз егінші деген түбірдің негіз сөзі қызметінде қолданылған. Егінші деген
туынды түбірдің мағынасы егін деген негіз сөздің мағынасынан
жасалғандықтан, егін мен егінші сөзінің мағынасы байланысты. Ал
Екібастұздық адам деген туынды түбірдің мағынасы Екібастұз деген атаудың
негізінде жасалған. Сондықтан Екібастұз бен Екібастұздық деген сөздердің
мағыналастығы оларды талдауда сүйенерлік дәлел болады[1.77].
Сонымен сөзжасамдық талдауда негіз сөзді табу, дұрыс белгілеу арқылы
бір жағынан негіз сөз бен туынды сөздің мағыналық байланысы анықталады,
екінші жағынан ол туынды сөз жасаушы оның құрамындағы сөзжасамдық басқа
бірліктерді табуға көмектеседі.
Туынды сөздің жасалуына негіз сөзбен бірге сөзжасамдық жұрнақ та
қатысқан туынды түбірлерді талдағанда, негіз сөз анықталған соң, оның
құрамындағы сөзжасамдық жұрнақты табу керек. Мысалы, балалық, қалашық,
жазала туынды түбірлерінің негіз сөздері анықталды, енді олардағы =лық,
=шық, =ла сөзжасамдық жұрнақтарының тілде барын тексеру керек. Ол үшін
оларды осы жұрнақтармен келген басқа туынды түбірлермен салыстыру керек.
Мысалы, қалалық адам, кішкене көлшік, көлді жағала. Бұл туынды түбірлер де
=лық, =шік, =ла жұрнақтарымен жасалған. Олай болса, тілде ол жұрнақтар бар.
Екі қолданыста да =лық сын есім жасап, =шық=шік зат есімнің кішірейту
мәнін берген, =ла зат есімнен етістік жасаған. Мұнда жұрнақтардың тілде
бары, сөз табына қатысы, мағыналары анықталды.
Тілдей кейде туындыдағы негіз сөз жеке қолданылмайтын кездері де
болады. Мысалы, момын, момақан, момыш сөздері сияқты түбірлес туындылар да
тілде кездеседі. Бұлардың бәріне ортақ болып тұрған мом деген негіз сөз
жеке қолданылмайды. Осы қосымшалармен ғана, осы құрамда ғана кездеседі.
Мұндай туындыларды орыс тіл білімінде байлаулы түбірлер (связанныекорни)
дейді. Бұларды талдағанда, мағыналас, түбірлес туындыларда мом негізінің
бір мәнде қолданылдын дәлел тұту керек. Өйткені бұл туындылардағы негіз сөз
–мом жеке қолданыста жоқ, сөздіктерде реестр сөз ретінде берілмейді. Мұндай
сөздер тілде бірақ бар.
Туынды түбірлердің құрамындағы негіз сөз анықталған соң, оның
құрамындағы негіз сөзден басқа сөзжасамдық бірліктерді ажырату керек.
Олардың әрқайсысы негіз сөздің мағынасын басқа мағынаға өзгерткен жұрнақ
деп танумен бірге, олардың қай сөз табының сөзжасамдық жұрнағы екенін
анықтау керек. Ол үшін осы жұрнақтардың осындай мағынада басқа туындыларда
қолданылатынын дәлелдеу керек. Мысалы, далалық, аналық, үйшік, көлшік,
ойла, сыйла сияқты туындылармен салыстырып, тілде сын есім, зат есім,
етістіктің ондай жұрнақтарына сүйеніп, жоғарыдағы туындылардың сөзжасамдық
жұрнақтарын дәлелдеу керек.
Сөзжасамдық талдауда негіз сөз бен туынды сөздің морфемдік құрамына
да көңіл бөлу керек. Қашан да негіз сөзден туынды түбірдің морфемдік құрамы
күрделі болады. Ол сөзжасамдық талдауда сүйенерлік белгі бола алады.
Анығырақ айтқанда, негіз сөзден туынды түбірдің бір морфемасы артық
болатынын да талдауда тірек, дәлел ету керек. Мысалы, тіл-тілгіш, қара-
қарала, сән-сәнді (киім), бал-балгер т.б. осы сияқты туындыларды
талдағанда, негіз сөзден жасалған туындылардың бір морфемасы артық екені де
басқа дәлелдермен бірге сүйенерлік белгі бола алады.
Алайда ол барлық туынды сөз атаулыға қатысты деуге болмайды. Лексика-
семантикалық тәсіл арқылы жасалған туындыларды бұл белгімен дәлелдеуге
болмайды. Ондай туындылардың морфемдік құрамында өзгеріс болмайтынын естен
шығаруға болмайды. Мұндай жағдайда ондай туындылардың бұрынғы мағынасына
бір мағына қосылғанына сүйену керек. Ондай сөздердің тілде ең кемі екі
мағынасы болады. Мысалы, аттың екпіні күшті дегендегі екпін сөзінің бір
мағынасы болады. Мысалы, аттың екпіні күшті дегендегі екпін сөзінің бір
мағынасы болса, термин екпіннің мағынасы одан басқа [1.79]. Сонда тілдегі
екпін сөзінің мағынасына, ғылыми терминнің мағынасы қосылып, ол екі түрлі
мағыналы сөзге айналды. Мұндай жағдайда сөз мағынасының өсуі оның белгісі
болып табылады.
Сөзжасамдық мағына да түрлі болады, сөзжасамдық талдауда оны естен
шығаруға болмайды. Мысалы, оқытушы, кітапша, Ақа, Нұрбанк сияқты
туындылардың сөзжасамдық мағыналары бірдей емес. Оқытушы деген мамандықты
білдіретін туынды түбірдің мағынасы оқыту қимылының атауынан мүлдем
басқа. Қимыл мағынасынан мамандық атауы жасалып, негіз сөздің мағынасы
өзгерген. Ал кітапша дегенде негіз сөздің кітап мағынасы сақталған, оған
кішірейту мағынасы қосылып, мағына түрленген. Нурбанк деген мүмкін Нұрлан
банкі дегеннен қысқарған десек, мағынада өзгеріс жоқ, өзгеріс сөз
тұлғасында. Сондықтан талдауда әр туынды сөздің сөзжасамы қай тәсіл арқылы
жасалғаны негізгі талдау нысанына жатады.
Қазақ тілі бай тілдердің біріне жатады. Тілдің бай лексикасы үнемі
толығып, дамып отырған. Тілдің лексикасының үздіксіз дамуы қоғамның
дамуымен тығыз байланысты. Қоғамның дамуы, адам санасының өсуіне байланысты
өмірде жаңа заттар мен ұғымдар пайда болады да, оларды атау қажеттігі
туады. Осы қажеттікті өтеу үшін, сөзжасам арқылы жаңа сөздер жасалады. Ол
жаңа сөздер тілді байытады. Сондықтан тілдің сөздік құрамының баюына
негізгі қызметті қазақ тілінің сөзжасам жүйесі атқарады, өйткені қазақ
тілінің қалыптасқан сөзжасам жүйесі бар, ол тілде жаңа сөздер жасауды
қамтамасыз етеді.
Тілдің сөзжасам жүйесіне тілде қалыптасқан сөзжасам тәсілдері мен
морфемалар, олардың қолдану заңдылықтары, солар арқылы жасалған сөзжасамдық
үлгілер жатады.
Қазақ тілінің сөзжасам жүйесі өте көне құбылысқа жатады, оның түп
төркіні көне түркі тіліне барып тіреледі. Тіліміздің сөзжасам жүйесі көне
замандардан бері дамып, сұрыпталып, толығып, екшеле келе, қазіргі дәрежеге
жеткен. Оған дәлел – көне жазба ескерткіштер тіліндегі туынды сөздер.
Көне жазба ескерткіштер тілінде жаңа сөз жұрнақтар арқылы (тір-іг,
біл-іг, иел-ме, өт-унч), сөздердің тіркесуі арқылы (күнтүз, Темір-қапығ,
Қара-құм, Ілтеріс, арқыш-тіркіш, секіз он, йеті йуз), бір сөздің бірнеше
мағынада қолданылуы қат:
1) қабат, қатар;
2) жеміс арқылы;
3) жануардың аты;
4) қату;
5) араластыру арқылы жасалған.
Келтірілген мысалдар көне түркі тілінде сөзжасамның синтетикалық,
аналитикалық, семантикалық тәсілдері болғанын анық көрсетіп тұр.
Бұл сөзжасамдық тәсілдердің бәрі қазір де тілде белсенді түрде қызмет
атқарады. Олардың сөзжасамдық қызметі күрделенген, дамыған. Көне түркі
жазбалар тіліндегі сөзжасамдық жұрнақтардан қазіргі тілдегі сөзжасамдық
жұрнақтардың саны көбейген, сапасы да әлдеқайда артқан. Яғни сөзжасамдық
тәсілдер тілде сақталып қалумен бірге, олар тілде қалыптасып, орнығып,
қызметі де, саны да дамыған. Өйткені тілдің сөзжасам жүйесі тілдің даму
үрдісінен тыс қала алмайды. Ал тіл кенеттен түбегейлі өзгеретін
құбылыстарға жатпайды, тілдің дамуы бірте-бірте болатын сан өзгерістері
жолымен болатындықтан, ол тілдің барлық құбылыстарына қатысты. Сондықтан
тілдің жаңа сөзжасам жүйесі де бірте-бірте дамып отырады. Ол өзгерістер,
даму сөзжасамдық бірліктердің мағынасының кеңеюіне, сөзжасамдық үлгілердің
бірде белсенді, бірде бәсеңдеуіне, кейбіреулерінің қолданыстан шығып қалуы,
кейбір бірліктердің қосылуы сияқты түрлі өзгерістер болып тұрады [ 1; 5; 9;
18].
Мысалы, =шы жұрнағы – қазір тілдегі өте өнімді, белсенді жұнақтардың
бірі. Солай бола тұрса да, оның ХІХ ғасырдың І-жартысында сөзжасамдық
қызметі сәл бәсең болғаны байқалды. ХІХ ғасырдың ІІ жартысында оның қызметі
көтеріле бастайды. Бұл кезде ол адамның әдеті, қабілеті сияқты (өтірікші,
өсекші, қамқоршы, ақылшы, әңгімеші, ертегіші, қайыршы) мағынада көбірек
кездессе, ХХ ғасырдың басында мамандық мағынасын білдіре бастайды, яғни
оның мағынасы кеңейеді. Мысалы, тарихшы, дихыншы, сауыншы, жұмысшы, соқашы,
қырықтықшы, қайықшы, балықшы, бұрғышы, емші, үйші, темірші т.б. 1930
жылдардан бастап, -шы, жұрнағының қызметі бұрынғыдан да артты. Ол басқа
сөздермен қатар терминдердің жасалуына белсенді қатысады. Мысалы,
айыптаушы, тергеуші, қорғаушы, шабуылшы, қақпашы, тарихшы, тілші, жазушы,
бақылаушы, жазалаушы, аудармашы т.б.
1920-1930 жылдар арасында –шыл, -паз, -ма, -лық, -ды, -ыс
жұрнақтарының қызметі артты. Мұндағы –ды жұрнағы көне ескерткіштер тілінде
өнімсіз жұрнақтарға жатқан. Ал кейінгі дәуірде –лық жұрнағының қызметі
артқаны соншалық, оны аздап тежеуге де тура келді.
Аталған жұрнақтар жалпы алғанда, өнімді жұрнақтар. Соған қарап, тек
өнімді жұранқтар ғана белсенді болады деген ұғым тумау керек. Оғын дәлел
ретінде –ман, -мен, -нама, -гер жұрнақтарын келтіруге болады. Бұл жұрнақтар
тілдің даму тарихында онша белсенді қызметі арқылы бұрын көзге түспеген.
Соңғы кезде олардың сөзжасамдық қызметі артты. Мысалы, оқырман, көрермен,
оралман, тыңдарман, есімнама, тарихнама, қабылнама, кейіпкер, талапкер,
жүлдегер, иегер, қаламгер т.б.
Сөзжасамдық жұрнақтардың толығуы жұрнақтардың бір-бірімен тұлға,
мағына жағынан кірігуі арқылы да болып отырады, оған тілдегі күрделі
жұнақтарды келтіруге болады. Мысалы: дасда+с, -ланла+н, -ғаншаған+ша,
-малыма+лы, -ушыу+шы, -дықтандық+тан т.б.
Тілдің сөзжасам жүйесінің күрделенуі, баюы, толығуы көбіне
сөзжасамдық жұрнақтардың ішінде әртүрлі мағына беретін жұрнақтар жиі
кездеседі. Мысалы, -ыс, -іс жұрнағы зат есім жасайтын жұрнақ саналатыны
белгілі. Осы жұрнақ тілде түрлі мағыналы атаулар жасайды. Мысалы, ағыс,
тігіс, сөгіс сияқты туынды сөздер мен жеңіс, тыныс, шабыс, өзгеріс деген
туындылардың мағынасы бір емес. Бұлардың алғашқыларында нақты заттық ұғым
болса, соңғыларында дерексіз ұғым басым. Сол сияқты қатынас, байланыс,
жиналыс туындыларының мағынасы олардың бәрінен де бөлек. Ал олардың бәрінде
де бір ғана жұрнақ қолданылып тұрғаны анық. Бұл арада бір жұрнақтың
мағынасы кеңейгенін көріп тұрмыз. Бұл жағдай тілде қосымшаның қызметін
арттырып, оның қолданылу мүмкіндігін күшейтіп тұр.
Қосымшалардың мағынасы жағынан дамуы өте ерте басталған. Мысалы, -ғы,
-қы қосымшасы ең көне жазба ескерткіш – орхон жазбаларында да әрі заттық
мағына, әрі сындық мағына берген. Ал –ығ, -іг жұрнағы өте көне жазба
ескерткіштердің өзінде көп мағыналы қосымша болған. Мысалы, біліг сөзінде
дерексіз заттық ұғым жасаса, учуқ дегенде жанды заттың атын жасаған, яғни
ол құс деген сөз. Сондай-ақ бітіг дегенде жазу, жазба деген ұғым беріп,
жоғарыдағы келтірілген мағыналардан да басқа ұғым туғызып тұрғаны көрініп
тұр.
Бұдан шығатын қорытынды– Орхон жазбалары кезеңінде қосымшалардың
семантикалық жағынан дамуы басталған [9 ]. Бұл құбылыс тілдің даму
тарихында үздіксіз жүріп отырған, сондықтан оны тіл дамуына тән негізгі
заңдылықтардың бірі ретінде қараған дұрыс. Осы заңдылықтың нәтижесінде
тілде көп мағыналы қосымшалардың саны көбейген.
Қазіргі тіліміз көп мағыналы қосымшаларға өте бай. Мысалы, -дық-дік,
-тық-тік, -лық-лік жұрнағы қазақ тілінде екі сөз табына жатады. Олар –
зат есім жән есын есім. Осы жұрнақтың екі сөз табына бірдей қатысты болуы
оның сөзге заттық мағына беріп, зат есімдер жасауына және заттың сындық
белгісін білдіріп, сын есім сөздер жасауына тікелей байланысты. Одан осы
қосымшаның мүлдем екі басқа мағына беретін омоним қосымшаға айналғанын
көруге болады. Рас –лық, қосымшасының мұндай дәрежеге жетуі көне дәуірде
басталып, үнемі даму үстінде болумен байланысты. Ал олар қазір екі сөз
табының жұрнағы болғанымен, төркіні бір екені – ғылымда дәлелденген мәселе.
Бірақ бұл қосымшаның мағынасы мұнымен бітпейді. Зат есімнің өзінде ғана ол
– бірнеше түрлі мағына беретін көп мағыналы қосымша. Мысалы: ауыздық,
мұрындық сияқты сөздерде –дық үй малы жабдықтарының, құралдарының атын
білдіреді. Ал орындық, қазандық дегенде үй бұйымдарының аты жасалған.
Тілдегі сөз жасаудың көне тәсіліне жататын аналитикалық тәсіл де
кеңес үкіметі дәуіріндегі ғылымның, техниканың өсуіне байланысты талай
терминдердің жасалуына негіз болып, қызметі артты, белсенді тәсілге
айналды. Мысалы: сірке суы, сірке қышқылы, радиохабар, радиоқабылдағыш,
таңдай безі, көркемөнер, радиотехника, сутегі, тамыр жүйесі, үш бұрыш, азот
қышқылы, халықаралық, оқшау сөздер, зат есім, сын есім т.б. осылар сияқты
сөздер жасалып, тілімізді байытты.
Семантикалық тәсіл де тілдің сөзжасам жүйесінде көне замандардан бар.
Бірақ бұл тәсілдің де қызметінің өте артқан кезеңі бары анық. Қазан
төңкерісінен кейінгі алғашқы 40-50 жылдарда тілде бұл тәсілдің атқарған
қызметі ерекше. Сөздің дыбыстық құрамын, тұлғасын өзгертпей, оның бұрынғы
мағынасының үстіне тағы да жаңа мағына қосу, сол арқылы бір сөзге бірнеше
сөздің қызметін атқарту тілде кең өріс алды. Мысалы, күн, буын, одақ,
таңба, құн, тұлға, көрме, негіз, түбір, шығыс, дыбыс, тарау, үндеу, әңгіме
т.б. сөздердің де ғылымның түрлі саласында термин сөз қызметіндегі мәні мен
мазмұны олардың тілдегі жай сөз ретіндегі мағынасынан өзгеше. Мұндай сөздер
тілімізде қазір мол.
Тек соңғы он шақты жылдың өзінде бұл тәсіл арқылы жасалған күрделі
сөздер ерекше көзге түседі. Мысалы, саябақ (парк), пәтер ақы (квартплата),
мұражай (музей), әуежай (аэропорт), ашық хат (открытка), жағажай (пляж),
саяжай (дача), жинақ қоры (сбережение), мүшел той (юбилей), жолнұсқа
(путеводитель), үрмелі аспаптар (духовые инструменты), жылыжай (парник),
жемдік шөп (кормовые травы), жедел жөндеу (срочная работа), ақжелкен
(редиска), аскөк (укроп), жолқиыс (перекресток), жолбасшы (гид) т.б.
Қорыта келгенде, тілдің сөзжасам жүйесі көне замандардан бері қарай
үнемі дамып, күрделеніп, қазір әбден қалыптасқан, бірақ ол даму тоқталады
деген сөз емес. Тілдің сөзжасам жүйесі бірден өзгеріп кетпейтін құбылыс
болғандықтан, оны біршама тұрақты деп санағанмен, ондағы болып отырған
үздіксіз даму, сандық өзгеріс ретіндегі жылжымалылық оның әр саласының
қызметі әр дәуірде құбылып тұратыны жоғарыда анық байқалды.
Алайда тілдің сөзжасам жүйесінде өте тұрақты қатаң сақталатын, тілдің
даму тарихы бойында өзгеріссіз келе жатқан заңдылықтар да бар. Мысалға,
жұрнақтың түбірге жалғануы – түбір сөздің бұрын, қосымшаның оған кейін
жалғануы – тілде көне замандардан бері келе жатқан әбден қалыптасқан
заңдылық. Осы заңдылықты сөзжасам жүйесіндегі тұрақты құбылыс санауға әбден
болады, өйткені жұрнақтың сөздегі бұл орнын өзгертуге болмайды, жұрнақ
түбір сөздің алдынан қолданылмайды.
Басқа тілдерден енген, кейбір түбірден бұрын тұратын қосымшалар тілде
қалыптасқан негізгі заңдылықты толқыта алмады. Олар аз сөздердің аясында
ғана қалды: би-саясат, бей-шара, на-мақрум, на-құрыс, бей-уақыт, бей-күнә,
бей-қам, бей-маза, бей-таныс, бей-таныс, бей-берекет, бей-мәлім т.б.
Рас, жұрнақтың сөздің соңына жалғану заңдылығы тек сөзжасам, жүйесіне
ған қатысты емес, сонымен ғана шектеліп қоймайды, оның аясы өте кең, тілдің
граммтикалық жүйесіне толық тарайды. Бірақ бұл жағдаят оның сөзжасам
жүйесінің де заңдылығына да жататынын жоққа шығара алмайды.
Сөз тудырушы жұрнақтың туынды сөз құрамында түбір сөздің соңында
тұруы тілдің сөзжасам жүйесіндегі басқа да тәсілдерге қатысты. Бұны
аналитикалық тәсіл арқылы жасалған сөздерден де көруге болады. Мысалы,
қызмет ет, еңбек ет, көмек ет, әлек ет, себеп ет, мақсат ет, сәлем ет
сияқты құранды етістіктердің құрамындағы ет көмекші етістігін алайық. Ет
көмекші етістігі арқылы жоғарыдағы құранды етістіктердің жасалғаны белгілі.
Осының бәрі ол есім сөзге қимыл мағынасын қосып, есімнен етістік жасайтын
жұрнақтың қызметін атқарып тұр. Оны анық көрсету үшін, олардың жұрнақ
арқылы жасалған сөзбен салыстыруға болады: жәрдем ет – жәрдемдес, көмек ет
– көмектес, әлек ет - әлектендір, себеп ет – себептес, еңбек ет – еңбектен
т.б. Ал осында көмекші етістік негіз сөздің соңынан тіркескен, яғни онда
жалпы заңдылық сақталған.
Мұнда аналитикалық сөздердің жасалуына негіз болған тірек компонент
екінші орында тұр. Оны басқа күрделі сөздерден де көруге болады: көріп кет,
жүріп кет, алып кет, беріп кет, айтып кет, соғып кет, жөндеп кет, жазып кет
т.б. Осындағы кет етістігі – күрделі етістік жасаушы тірек компонент. Ол
басқа етістіктердің соңына тіркесіп, олардан күрделі етістік жасап тұр. Бұл
күрделі қимыл тілде бір ұғым болып түсіндіріледі, күрделі етістік
құрамындағы ет сыңарын білдіретін қимыл жекелік мәннен айырылған. Сондықтан
олардың әрқайсысы жеке ұғымды білдірмейді. Тірек компонентті аналитикалық
тәсіл арқылы сөз жасаудағы негізгі тұлға ретінде қарасақ, оның да кең
тарағанын, жалпылық ерекшелігінің молдығын көрсетеді. Әрі өте тұрақты, әрі
тілге өте кең таралған бұл заңдылық – түркі тілдерінің тек сөзжасам
жүйесінің ғана емес, жалпы грамматикалық құрылысының ерекшеліктерінің бірі.
Қазақ тілінің сөзжасам жүйесінің негізгі тәсілдері бір жағынан
сақтала отырып, екінші жағынан дами күрделене отыратынын жоғарыда айттық.
Осы мәселені толықтыра түсуге әлі де болады, өйткені қазақ тілінде Қазан
төңкерісінен кейін сөзжасамның белсенді тәсілі пайда болғанын ұмытуға
болмайды. Бұл – қысқарту арқылы сөз жасау. Қазақ тілінде сөз қысқарту
тәсілі Қазан төңкерісіне дейін мүлдем болмаған деген пікірден аулақпыз. Бұл
тәсіл – тілде бұрында болған. Ол адам аттарында қолданылып, оған сый-
құрмет, үлкейту, кішірейту, еркелету мәнін қосатын тәсіл болған. Ол қазіргі
тілде де өте кездеседі. Мысалы, Жәке, Мәке, Сәке, Сызаң, Сәбе, Айнаш,
Жанаш, Қантай, Жантай т.б. сияқты қолдануларды алайық. Осы тәсіл арқылы
кісі аттарының мүлдем өзгеріп, қысқарған аты халық есінде қалғаны да
бірсыпыра. Оған мысал баршылық. Мысалы, атақты жазушы Сейфуллиннің халыққа
Сәкен атымен белгілі екені – тарихи шындық. Ал ақынның нағыз аты Садуақас
екенін көпшілік біле бермейді. Ақынның қысқа аты оның нағыз атына айналған.
Сол сияқты қазақтың атақты ғалымы Сәтбаев халыққа Қаныш атымен әйгілі. Ал
оның толық аты Ғабдұл-Ғани атын қысқартып Қаныш деп атаса, ол кейін
ғалымның негізгі атына айналған.
Халыққа белгілі ғалым Дінмұхамед Ахметұлы Қонаевті көпшілік Димаш
Ахметұлы атайтынын да халық ұмыта қойған жоқ. бұл сияқты мысалдар қазақ
тілінде белгілі, бірақ осы заңдылық дүние жүзі тілдеріне ортақ деуге
болады. Көпшілік тілдерде адамның толық аты мен қысқа түрі қатар
қолданылады. Мысалы, Екатерина – Катя, Елизавета – Лиза т.б.
Олай болса, кісі аттарын қысқартып атау сөздерді қысқартудың көне
жолы. Ол әр тілде өзіндік ерекшелікпен қалыптасқан. Қазақ тілінде
қысқартудың өз жолы бар. Кісі аты тек қысқартылып қана қоймайды, оған –ке,
-еке, -аң, -а, -е, -ш, -тай, -кен сияқты белгілі морфемалар кісі атының
алғашқы буынына қосылады. Сөйтіп, мұнда да сөздердің белгілі тобы
қысқаратыны, қысқаратын сөздердің алғашқы буыны сақталатыны және оларға
белгілі морфемалардың қосылатыны сияқты белгілі заңдылық бар[1.23].
Кісі аттарын қысқартып айту – дүние жүзіндегі тілдердің көбіне тән
құбылыс. Көпшілік тілдерде кісі атын қысқартып айту адамның бала кезіне
тән. Орыс тілде де ол – бар құбылыс, бірақ тек бала шаққа емес, жастық
кезең деу орынды болар. Мысалы, Екатерина – Катя, Елизавета – Лиза, Мария –
Маша, Евгения – Женя, Николай – Коля т.б.
Осы айтылғандар тілдердің көбінде кісі аттарын қысқартып қолдану
заңдылығы көне замандардан бар құбылыс екенін дәлелдейді. Бірақ кісі атын
қысқарту түрлі тілде түрліше қалыптасқан.
Қазақ тілінің өзіндік ерекшелігі бойынша бала, жастар атын қысқартып
еркелету мәнін қосумен бірге, үлкен адамдар атын қысқартуда оған сый-құрмет
мәнін қосу қалыптасқан. Ондай қысқартуға белгілі қосымшалар қосылуы да
тілдерге жат құбылыс емес. Мысалы, қытай тілінде кісі атына -сан морфемасы
қосылып, сый-құрмет мәні қосылатыны белгілі.
Олай болса кісі атын қысқартып атау – жалпы тіл атаулыда бар құбылыс.
Ал оның тілде өзіндік ерекшелігі бары да заңды деп білеміз. Сондықтан қазақ
тілінде кісі атын қысқартып қолдану тілдегі қалыптасқан заңдылықтардың
бірі.
Қазан төңкерісінен кейін орыс тілінің әскерімен қазақ тілінде күрделі
атаулар қысқартылатын болды. Тілдегі қысқаратын сөздердің тобы көбейді және
оларды қысқартудың белгілі тәртібі тіліміздің заңдылықтарының бірі ретінде
енді. Сөйтіп, сөздерді қысқартып қолдану жаңарды, жаңа мазмұн алды.
Сондықтан бұл сөзжасам жүйесіндегі елеулі жаңалық деуге болады.
Жоғарыдан айтылғандардан сөзжасам жүйесін сипаттайтын ірі
құбылыстарға сөзжасам тәсілдері жататыны анықталды. Бірақ сөзжасамның әр
тәсілі белгілі тілдік тұлғаларға негізделетінін естен шығаруға болмайды.
Олай болса, тілдің сөзжасам жүйесіне сөзжасам тұлғалары, сөздер мен
жұрнақтар да жатады.
Тілдің сөздік қорын үздіксіз байытып толықтырып отыру негізінен
тілдің ішкі мүмкіндіктерімен, заңдылықтарымен байланысты. Бұл – құбылыс қай
тілге де жат емес және ертеден келе жатқан белгілі жағдай. Алайда сөз
байлығының толығу арнасы – тілдің сөзжасам жүйесі, оның ішінде сөзжасам
тәсілдерімен тікелей байланысты.
Ал ол тілдің сөзжасам жүйесінің негізгі құрылымдық мәселесі,
сондықтан сөзжасам өзекті мәселе болған жерде – оның сөзжасамдық тәсілдері
сөз болмауы мүмкін емес. Басқа тілдерден кірген сөздерді былай қойғанда,
тілдің ішкі мүмкіндігі арқылы сөздік қорды молайтып, тілге үнемі қосылып
жатқан жаңа сөздердің бәрі де белгілі жолмен жасалып, тілдің лексикалық
қорынан орын тебеді. Тілде жаңа сөздердің жасалу жолы, тәсілдері аз емес.
Бірақ олардың жалпылық жақтарын ескеріп, жинақтап үш түрлі тәсілді көрсету
қазақ тіл білімінде дәстүрге айналып қалды. Олар:
1) синтетикалық (морфологиялық);
2) аналитикалық (синтаксистік);
3) лексика-семантикалық тәсілдер.
Тілдің сөзжасам жүйесінде қызмет атқаратын осы үш тәсілдің бәрі де –
ертеден келе жатқан тәсілдер. Оларды үшке бөліп көрсеткенмен, әрқайсысының
іштей өзіндік ерекшеліктері де бар. Бірақ олардың ішкі ерекшеліктері мен
бірге орьақ белгілері де бар. Осы ортақ белгілер ерекшеліктерге қарамастан,
олардың басын қосады. Ал сөзжасамдық үш тәсілдің сөз жасауға қатысатын
тұлғалар жағынан да, мағынаға негіз болатын тұлғалар арқылы да, тіпті жаңа
туылымның білдіретін ұғымының көлемі жағынан да, жасалған жаңа сөздің
тұлғасы тұлғасынан да үлкен-үлкен айырмашылықтары бар. Міне сол
айырмашылықтар сөзжасамда үш түрлі тәсілдің танылуына негіз болған.
Жалпы сөзжасам, оның түрлі амал-тәсілдері, олар арқылы пайда болған
бүтіндер, сөз таптарына қатысымен қоса грамматиканың морфологиясы мен
синтаксисінен бөлек өз алдына дара есепті танылып, солай сипатталатын
болғандықтан да, синтетикалық тәсіл дегенге тоқталдық. Синтетика синтез
дегеннен жасалған. Синтез қосу делінетіндіктен саны екі немесе одан артық
бүтіндер болуы шарт. Олай болса, тілдік екі единица, ретіне қарай одан да
көп единицалар қосылып: бас-ты, бас-тық, бас-та, бас-та-ма, бас-та-у-ыш
т.т. осылар тәрізді сөздер пайда болады. Осылардың әрқайсысы - өз алдына
дербес лексика-грамматикалық единицалар.
Сөзжасамның аффиксті және сөзтудырым тәсілдерінен басқа да жолдары
бар. Ол – сөзжасамның лексико-семантикалық тәсілдері. Мұндай жол белгілі
бір сөздердің жаңа мағынаға ие болуы, көп мәнді, ең бастысы омонимдік
қатарда келуі арқылы жасалады. Сондай-ақ осы жол кейбір сөздердің ол
бастағы мәнін жоғалту не болмаса әлсірету барысында басқа бір сөз тобының
қатарынан танылуға жол береді. Тіл білімінде мұндай құбылыс
прономинализация (сөздердің бір сөз табынан екіншісіне айналуы) деп аталып
жүр. Мысалы, біреу ән шырқап отыр дегенде, біреу сөзінің алғашқы негізгі
(сандық) мағынасынан енді әлдекім, белгісіз біреу деген адам мәніндегі
есімдік сөз табын түсінетін боламыз. Үйде біреу отыр дегенде де біреу
сөзінің табиғаты осы тәріздес. Сөйтіп, осындай тәріздес сөздер алғашқы
лексикалық (сандық) мәнінен ажырап, белгісіздік (есімдік) ұғымды білдіретін
сөзге айналған.
Сөзжасамның осы лексико-семантикалық жолын кейбір ғалымдар
(Б.О.Оразбаева, Ф.А.Ғаниева т.б.) өте көне тәсіл деп санаса, енді біреулері
(Ғ.С.Садвакасов, т.б.) бұл жолды сөзжасамға тән тәсіл деп қарамайды.
Соңғыларының дәлелі – сөзжасам қалай болғанда да белгілі бір аффиксация
жолымен жасалады [2, 99- 102].
Кейбір ғалымдардың айтылуы бойынша, осы тәсіл қайсыбір сөздердегі
дауыс екпінінің түрліше құбылып отыруы арқылы да болады. Қараңыз: алма (зат
есім) – алма (етістік), жарма (зат есім) – жарма (етістік), көрме (зат
есім) – көрме (етістік), құдаша (зат есім) – құдаша (қарсы алайық – үстеу)
т.б.
Туынды сөздерді талдағанда, әр туындының сөздіктегі бір лексикалық
тұлға екені естен шықпау керек. Оны дәлелдеу үшін, туынды сөздің сөйлемнің
бір мүшесі қызметінде қолданылуы, бір сұраққа жауап беруі дәлел бола
алады.
Сол сияқты сөзжасамдық талдауда әр туынды сөздің қандай үлгі бойынша
жасалған, қай сөзжасамдық типке жататыны, оның қандай түбірлес сөздер
тобына жататыны да назарда болу керек.
1. 3 Қазақ тілінің сөзжасам жүйесіндегі негізгі сөзжасамдық тұлғалар
туралы
Тілдік бірліктерге сүйенбей, жоқтан ешбір сөз жасалмайды. Ол
жөніндегі ғалымдар пікірі бойынша да және түрлі тілдердің сөз жасау
тәжірибесінде де жоқтан сөз жасау кездеспейді. Сол сияқты, түркі
тілдерінің, қазақ тілінің сөз жасау кездеспейді. Сол сияқты түркі
тілдерінің, қазақ тілінің сөзжасау тарихы жаңа сөз тілде бар бірліктердің
негізінде ғана жасалатынын дәлелдейді.
Қазақ тілінде сөзжасамның өзіндік бірліктері бар. Мұндағы сөзжасамдық
бірліктер – түбірлер сөздер мен жұрнақтар. Түбір сөз тілде түрлі аспектіде
қаралып жүргенімен, дәл сөз жасаушы негізгі тұлғалардың бірі ретінде толық
зерттелді деуге келмейді. Ал түбірсіз ешбір сөз жасалмайды, сондықтан ол –
сөзжасамдағы негізгі тұлға.
Түбір сөздің сөзжасам жүйесіндегі өзіндік белгілі қызметі бар.
Алдымен түбірлердің сөзжасаушы тұлғалардың бірі ретінде танылуы оның жаңа
сөздің мағынасын белгілеуде атқаратын қызметіне байланысты. Сөзжасам
үрдісіндегі түбірдің негізі тұлға болып саналатын себебі түбір сөздің
лексикалық мағынасы жаңа сөздің лексикалық мағынасына арқау болады, өйткені
тілде бір лексикалық мағына екінші лексикалық мағынаның негізінде жасалады.
Түбір сөздің мағынасы мен ол арқылы жасалған туынды сөздің мағынасы
өте тығыз байланысты, және ол кездейсоқ құбылыс емес, сөз жасауда үнемі
сақталатын заңдылық. Оның сөзжасамдағы рөлі өте күшті. Сөзжасамға түбір сөз
ретінде қатысатын сөздердің бәрі лексикалық мағыналы сөздер болғандықтан,
оларға тілде дербес сөз түрінде қолданылып жүрген сөздер жатады. бірақ
олардың ішінде жеке қолданылмайтын өлі түбірлер де кездеседі: ұял, ұят,
оят, жұбат, жұбан т.б.
Ескеретін бір жағдай тілдегі лексикалық мағынасы бар түбірлердің де
бәрі сөзжасам үрдісінің белсенді мүшесі бола бермейді. Айталық, тілдегі
байырғы сөздер мен басқа тілден енген сөздердің тіліміздегі сөзжасамға
қатысы бірдей емес. Бұл арада байырғы сөздердің ерекше қызметін атаймыз,
басқа тілден енген сөздер байырғы сөздерге қарағанда, сөзжасамға бәсең
түрде қатысады.
Жаңа сөз жасауға тілдегі түбірлердің барлық түрі қатысады. Оларды
атағанда, мынандай: негізгі түбір, туынды түбір, біріккен түбір, қос сөз,
қысқарған сөз. Осылардың бірсыпырасы сөз тудыру үрдісінің нәтижесінде тілде
пайда болған, бірақ соған қарамастан, олардың әрқайсысы сөз жасауға
қатысады. Әрине, олардың сөз жасауға қатысы бірдей дәрежеде емес. Сондықтан
тілдің сөзжасам жүйесіндегі түбір сөздердің атқаратын қызметінде де
ерекшелік бар.
Мысалы, негізгі, туынды түбірлер сөзжасам үрдісіне ең жиі қатысатын
түбірлер: бас-тық, көз-де, ақ-та, жи-ын, басқар-ма, егін-ші, жинал-ыс,
басқару-шы т.б. Ал біріккен түбір, қысқарған сөздер жаңа сөз жасауға бәсең
қатысады: бүгін-гі, биыл-ғы, колхоз-шы, совхоз-дық, бес-алтысыз, алпыс-
жетпіссіз т.б. Осыған орай түбірдің түрлерінің сөзжасам жүйесіндегі
атқаратын қызметі түрлі екені анықталды.
Түбір сөздердің ішінен негізгі, туынды түбірлердің сөзжасамдық
қабілеті күшті екенін атау қажет. Рас, олардың өнімділігі бірдей ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz