Латын әріптері қазақ алфавитте

Жоспар
Кіріспе

1 Латын қарпіне көшсек, орыс тілінің экспансиясынан бірте.бірте арылатын боламыз
2 Латын тілінің шығу тегі
3 Мемлекеттік тіл

Осы күнге дейін бұрынғы кеңес одақтағы түркітілдес халықтар ұлттық тілдерін латын графикасына көшіру мәселелерін жан-жақтан қарастырып бір шешімге келген, демек латын графикасына көшу. Әрине бұл жұмыс өте күрделі екені ешкім естен шығармады, және де әр мемлекетте бұл жұмыс ұзаққа созылатыны баршаға мәлім еді. Оған себеп болып тұрғаны әр елдегі экономикалық, әлеуметтік, технологиялық т.с.с. даму үрдістер болып тұр. Ғылыми, әдістемелік дайындық әр елде енді ғана үкімет тарапынан қарастырылып, қаржыландырылып жатыр. Біздің елімізде осы уақытқа дейін ұйымдастыру, зерттеу шаралар қолданылып жатқан болатын, түрлі жұмыс топтар, комиссиялар, жиналыстар өз жұмыстарын атқарған. Көптеген авторлар өз алфавит нұсқаларын жариялап, ұсынып тұрған. Гәзіт-жорналдарда басылған мақалаларда әр автор ұсынған алфавиттердің тиімді жақтарын дәлелдеуге тырысты, компьютер технологияларды көмегімен мысалдар келтірді.
Бұл мәселелер әріне мені адам, және маман ретінде көптен бері мазалап жүрді. Маман ретінде мен біраз жыл ақпараттану саласында жұмыс істеп сонымен қатар компьютерлік технологиялар және компьютерлік қаріп пен пернетақталық драйверлер жасаумен шұғылданып жүрдім. Осы уақытқа дейін көптеген қаріп және драйверлерді жасап үлгердім. Жасаған қаріптер тек қазақ тілінде ғана емес көптеген түркі тілдерінде сонымен қатар орыс, және латын елдеріндегі тілдерде мәтіндерді теруге мүмкіндік береді. Ал қазақ тілін латын графикасына көшіру мәселесіне келсек, мен көптеген өзге авторлардың ұсыныстарымен танысып, талдадым, ешқайсысы көңілімнен шықпады. Кебір алфавит нұсқалар авторлардың компьютерлік технологиямен жетік таныс болмағандықтан жүйелі ақауларға тап болды, ал кейбірі оны сызда көп әріп алфавитты одан сайын көбейтіпті. Бұларды бәрін саралау үшін жеке мақала жазу керек болып тұр, сондықтан өзімнің шығарған алфавит үлгісінің негізгі ерекшеліктеріне тоқтауды жөн көрдім, бұлар мыналар:
- 25 латын әріп және « ’ » (quoteright) таңба қазақ алфавитке жетерлік деп санаймын, себебі қазақ тіліндегі фонемалар осы әріп терлермен толық қамтамасыз етіледі және де бұлар көптеген ұлттық пернетақталарда барын естен шығармайық;
- жаңа алфавиттегі кейбір әріптер бұрынғы әріптермен сәйкес келеді: а-а, b-в т.с.с., сондықтан үйренуге қиындық тудырмайды және емлені әзірше өзгертуге қажет емес деп ойлаймын;
- ақпараттарды игеру және алмасу мақсаттарда компьютерлік технологияларды қолдануы латын графикасындағы қазақ тіліне үлкен жеңілдік пен дамуына әсерін тигізеді;
- жаңа алфавит шетел сөздерді, атауларды жазуына ешқандай қиындық туғызбау керек.

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 23 бет
Таңдаулыға:

Латын әріптері қазақ алфавитте

Латын әріптер қазақ алфавитте.
Жаңа нұсқасы 1999 жылда бірінші рет жарияланған болатын
Осы күнге дейін бұрынғы кеңес одақтағы түркітілдес халықтар ұлттық тілдерін латын графикасына көшіру мәселелерін жан-жақтан қарастырып бір шешімге келген, демек латын графикасына көшу. Әрине бұл жұмыс өте күрделі екені ешкім естен шығармады, және де әр мемлекетте бұл жұмыс ұзаққа созылатыны баршаға мәлім еді. Оған себеп болып тұрғаны әр елдегі экономикалық, әлеуметтік, технологиялық т.с.с. даму үрдістер болып тұр. Ғылыми, әдістемелік дайындық әр елде енді ғана үкімет тарапынан қарастырылып, қаржыландырылып жатыр. Біздің елімізде осы уақытқа дейін ұйымдастыру, зерттеу шаралар қолданылып жатқан болатын, түрлі жұмыс топтар, комиссиялар, жиналыстар өз жұмыстарын атқарған. Көптеген авторлар өз алфавит нұсқаларын жариялап, ұсынып тұрған. Гәзіт-жорналдарда басылған мақалаларда әр автор ұсынған алфавиттердің тиімді жақтарын дәлелдеуге тырысты, компьютер технологияларды көмегімен мысалдар келтірді.
Бұл мәселелер әріне мені адам, және маман ретінде көптен бері мазалап жүрді. Маман ретінде мен біраз жыл ақпараттану саласында жұмыс істеп сонымен қатар компьютерлік технологиялар және компьютерлік қаріп пен пернетақталық драйверлер жасаумен шұғылданып жүрдім. Осы уақытқа дейін көптеген қаріп және драйверлерді жасап үлгердім. Жасаған қаріптер тек қазақ тілінде ғана емес көптеген түркі тілдерінде сонымен қатар орыс, және латын елдеріндегі тілдерде мәтіндерді теруге мүмкіндік береді. Ал қазақ тілін латын графикасына көшіру мәселесіне келсек, мен көптеген өзге авторлардың ұсыныстарымен танысып, талдадым, ешқайсысы көңілімнен шықпады. Кебір алфавит нұсқалар авторлардың компьютерлік технологиямен жетік таныс болмағандықтан жүйелі ақауларға тап болды, ал кейбірі оны сызда көп әріп алфавитты одан сайын көбейтіпті. Бұларды бәрін саралау үшін жеке мақала жазу керек болып тұр, сондықтан өзімнің шығарған алфавит үлгісінің негізгі ерекшеліктеріне тоқтауды жөн көрдім, бұлар мыналар:
- 25 латын әріп және ' (quoteright) таңба қазақ алфавитке жетерлік деп санаймын, себебі қазақ тіліндегі фонемалар осы әріп терлермен толық қамтамасыз етіледі және де бұлар көптеген ұлттық пернетақталарда барын естен шығармайық;
- жаңа алфавиттегі кейбір әріптер бұрынғы әріптермен сәйкес келеді: а-а, b-в т.с.с., сондықтан үйренуге қиындық тудырмайды және емлені әзірше өзгертуге қажет емес деп ойлаймын;
- ақпараттарды игеру және алмасу мақсаттарда компьютерлік технологияларды қолдануы латын графикасындағы қазақ тіліне үлкен жеңілдік пен дамуына әсерін тигізеді;
- жаңа алфавит шетел сөздерді, атауларды жазуына ешқандай қиындық туғызбау керек.
Осы тұрғыдан жасалған латын графикасындағы қазақ алфавитты осылай көрінеді:
№
Қазақ алфавитты
латын әріптегі нұсқасы
Қазіргі кирилл әріптегі
алфавит
Әріптердің сәйкестігі

Әріп
Айтылуы
Әріп
Айтылуы
Орыс тілінде
Ағылшын тілінде
1
А', а'
A'
Ә, ә
ә
а
а
2
А, а
A
А, а
а
а
а
3
В, b
be
Б, б
бе
б
b
4
С', с'
c'e
Ч, ч
че
ч
ch
5
С, с
ce
Ц, ц
це
ц
с
6
D, d
de
Д, д
де
д
d
7
Е, е
e
Е, е
е
е
je
8
F, f
fe
Ф, ф
фе
ф
f
9
G',g'
g'e
Г, г
ге
г
g
10
G, g
ga
Ғ, ғ
ға
г
g
11
H', h'
h'a
Һ, һ
һa
x
h
12
H, h
ha
Х, х
ха
x
kh
13
I', i'
i'
И, и
и
и
i
14
I, i
i
І, і
i
и
i
15
J, j
je
Ж, ж
же
ж
zh
16
K, k
ka
К, к
ка
к
k
17
L, l
iel
Л, л
эл
л
1
18
M, m
iem
М, м
эм
м
m
19
N', n'
ien'
Ң, ң
эң
н
n
20
N, n
ien
Н, н
эн
н
n
21
O', o'
o'
Ө, ө
ө
о
о
22
O, o
o
О, о
о
о
o
23
P, p
pe
П, п
пе
п
p
24
Q,q
qa
К, к
ка
к
k
25
R, r
ier
Р, р
эр
р
r
26
S', s'
s'a
Ш, ш
ша
ш
sh
27
S, s
ies
С, с
эс
с
s
28
T, t
te
Т, т
те
т
t
29
U', u'
u'
Y, ү
ү
у
u
30
U, u
u
У, у
у
у
u
31
V, v
ve
В, в
ве
в
v
32
W, w
w
Ұ, ұ
ұ
у
u
33
Y', y'
qysqa i'
Й, й
қысқа и
й
y
34
Y, y
y
Ы, ы
ы
ы
y
35
Z, z
ze
3, з
зе
з
z
36
'
Ay'ryqs'a belg'i
ь,ъ
Айрықша белгі
ь

Келесі әріптер, дәлірек айтқанда, графемалар (диграфтар), алфавит тан тыс шығарылды, бірақ шет тілдегі сөздерді жазуға пайдаланады:
Сс, сс - Щ,щ - ща;
Iu, iu - Ю,ю - йу;
Io, io - Ё,ё - йо;
Ia, ia - Я,я - йа,
Ie, ie - Э,э - э;
Осы әріптерден басталатын қазақ тіліне енген шетел сөздер сөздіктерде тиісті тарауларда орналасу керек, мысалы:
экскаватор - iekskavator;
экономика - iekonomi'ka;
электроника - ielektroni'ka.
Жаңа сөздер біздің қолданыста көбеюде (этаж - қабат - qabat, юрист - заңгер - zan'g'er т.с.с.) - оларды да тиісті орындарына енгізу керек.
Сонымен, ұсынылып тұрған жаңа қазақ алфавит 36 фонемалардан 25 әріп пен ' quoteright (ағл.) жоғарғы оңжақты үтір немесе айрықша белгіден тұрады. А, б, вәріптерді таңбалау қиынға соқпады және де олардың латын әріптерінің сәйкестігі бұрыннан белгілі. Біз жаңа алфавитте тек кейбір фонемаларды таңбалауына тоқтайық, біреулерге олар қызық болып көрінгенімен, бірақ түсінікті болады деп ойлаймын. Алфавитті ретімен қарастырайық:
А',а' -Ә,ә- бұл жерде және басқа жерде ' айрықша белгі жіңішкелік ролін атқарады, демек алдыңғы әріптерді жіңішкелік сипат әпереді, бұл әдіс орыс фонетикасында және басқа тілдерде кездеседі. Бірақ ' айрықша белгі басқа мақсаттарда да пайдаланылады, мысалы: с' - ч, s' - ш, у' - й, және ' - ь, - бұл жағдайда ' айрықша белгі тек айрықша ролді атқарады - таңбалау ролін, сол себептен алфавитте айрықша белгі - ay'ryqs'a belg'i деп аталды.
Кірме сөздер С,с - Ц,ц әріппен басталатыны (цех - ceh, цирк - ci'rk) және пайдаланатыны көпшілікке мәлім, соңдықтан қазақ алфавитке енгені түсінікті болар. Тағы ескертетін бір жәйт, бір фонеманы бір әріппен таңбалауға - а - a, b - б, с-ц, т.с.с. тырыстық және оқылуы да біркелкі, кейбір шет тілдердегі дей әріп тін оқылуы өзге әріптердің орналасуына баланысты сияқты емес.
Ерекше W,w-Ұ,ұ - әріпке тоқтайық, бұл әріпті ағылшын тілінде кейбір сөздер айтылуына қарай қабылдадық, мысалы: Watson - (Ұатсон) - Уатсон, Work-Ұорк, т.с.с.;
J,j - Ж,ж әріп көп тілдерде осылай оқылады;
Q,q - Қ,қ әріп бұрынғы қазақ латын алфавитіңде осылай таңбаланды, бізде осылай қалдырдық. Басқа елдің мәтіндерден (латын әріптерді қолданып жүрген) еліміздің атауы - Qazaqstan және ' айрықша белгі қазақ мәтіндер ерекше көрінеді және танымал болады.
Кейбір авторлар, қазақ тілінің мамандары үндестік (сингармонизм) заңына сүйеніп Г,Ғ әріптерді тек бір G әріппен, сол сияқты К,Қ әріптерді тек К әріпі мен таңбалауды ұсынып отыр, ал қазіргі қазақ мәтіндерінде көптеген шетел сөздер, қала, зат, т.с.с.атаулар және адам есімдері кездеседі, соңдықтан осы әріптерді жоғарыда келтірген кестедегідей нұсқамен қабылдағанды жөн көріп отырмын. Мысалдарды келтірсек: (G'anius'ki'no, Kabi'net, G'ag'ari'n dan'gyly т.с.с.).
Жаңа алфавитте Х,х әрібі тыс шығарылып, қазақ мәтіндерде қолданбай, тек математикалық формуларда белгісіздікті таңбалауда қолданады, грекиялық әріптер сияқты.
Ұсынылып тұрған латын графикасындағы қазақ алфавиті өте қарапайым, шағын және игеруге тиімді деп ойлаймын. Кез келген адам қазақ тілінде жазам, оқимын десе және аз да болса латын әріптерді білетін болса (мектепте ағылшын, неміс басқада латын графикасындағы тілдерде оқыған) тез үйренеді де, пайдалан алады. Әріне көзге үйреншікті жаңа мәтіндер болу үшін және тез жазу, оқу үшін уақыт және жаттығулар күнделікте керек.
Жаңа латын графикасындағы қазақ алфавиті жақсартудан әрине шектелген жоқ, бірақ кәзіргі қолданысқа, тілімізді латын графикасына көшіруге толық ролін атқарады өйткені бұрынғы емлені, дәстүрлі негізгі әріптер дін дыбысталуы сақтайды және болашақта жаңа өзгерістерді мамандар зерттеп, енгізе алады.
Аталған алфавит жер-шарының кез-келген жерінен компьютерде ағылшын драйвері болса қазақ мәтіндерді толық тере алады да электронды пошта немесе интернет сайтта қазақ тілінде мағлұматтарды алалады және жібере алады. Мәліметтерді, сөздерді алфавит бойынша тізбектеу үшін жаңағы ағылшын драйверлер жарай береді, әрине реттелу бұрынғы алфавиттен ерекшеленеді, бірақ оған да тез үйренуге болады.
Алфавит арқалы қазіргі ақпараттық және телекоммуникациялық технологияларда қазақ тілінің пайдалануы шапшаң түрде енгізу жаңа мүмкіндік береді. Ал файлдарды сақтау, алмасу, қазақ мәтіндерді автоматты түрде айқындату (распознавание) қазірден бастап мүмкіндік бар. Электронды сөздіктерді, аудармашыларды жасау, автоматты түрде сөздерді жіктеп көшіру және емлені тексеру жұмыстар осы алфавиттің көмегімен әлде қайда тиімді болар деп ойлаймын.
Қазіргі латын графикасында қаріп қоры жаңа алфавит арқылы қолымызға жетіп полиграфияға, электронды баспаға зор пайдасын әкеледі, дизайнерлерге, жалпыға творчестволық леп береді. Қазірден бастап пейджер, веб-, кино- теледидар компаниялар, барлық өндірісте таза қазақ тілінде түрлі мағлұматтарды, дисплейде, экрандарда, жарнамаларда, интернетте бере алады. Еліміздің жетістіктерін баршаға жеткізіп шет елдегі қандас тарлармен ана тілімізде қауышуға мүмкіндік береді. Қазақстанды дүниежүзілік бірегей ақпараттық кеңістікке ену мәселелері шапшаң түрде шешіледі.
Осы бағытта да әлі де көптеген жұмыстар күтіп тұр. Біріншіден терминдерді жасау жұмыстарды ары қарай жүргізіп реттеуіміз керек. Жүелік бағдарламалар, браузерлер(интернет мағлұматтарды - сайттарды көрсететін қолданбалы бағдармалар), СУБД ( мәліметтер қор басқару жүйесі) т.с.с. тек бір терминге келтірілген сөздерді анықтай алады. Бұрынғы ақпараттық ресурстарды жаңа латын әріптерге көшіру жұмыстар күтіп тұр, оларды сканерді, айқындыру және конвертор бағдарламаларды пайдалану арқылы автоматтандыру жолымен шешуге болады.
Жаңа алфавитті енгізу барысында кейбір мәселелерге тоқталу керек деп ойлаймын. Шет тілдегі сөздерді, атауларды және адам есімдерін жазу тәртібі, сол сияқты қазақ сөздерді, атауларды, адам есімдерін орыс немесе ағылшын басқа да тілдерде жазылуы реттеліп жаңа сөздіктерде орын тауып шығару керек, мысалы:
Өміржан - O'mirjan -Омиржан (Умиржан емес);
Бақыт - Baqyt - Бакыт (Бахит немесе Бахыт емес) т.с.с.
Бұл мәселелер шешім тауып жатыр, бар гәп жаңа латын графикасындағы қазақ алфавитін ресми түрде қабылдауында. Көптеген алфавиттердің нұсқалары жарияланса да қолданыста көбі жоқ, ал бары қолдау таппай көпшілікке беймәлім болып тарамай жатыр. Бұған бір шешім бар, ол үкіметтің осы мәселеге тағыда оң көзімен қарап бір мәмлеге келіп, шараларды жоспарлап, іске асыру.
Бір мақалада бар мәселерді ашу мүмкін емес, алайда, негізгілерін ашуға тырыстым, сол себептен өзімнің ұсынылған нұсқамды көпшілікке сынауға, саралауға, қолдануға жария етуге жөн көрдім. Жақсы ниетпенен қауышайық, пікір алысып, білгенімізді ортаға салып елімізді байытайық.

ЛАТЫН ҚАРПІНЕ КӨШСЕК, ОРЫС ТІЛІНІҢ ЭКСПАНСИЯСЫНАН БІРТЕ-БІРТЕ АРЫЛАТЫН БОЛАМЫЗ
Ғарифолла ӘНЕС, филология ғылымының кандидаты, тілші ғалым:
- Мен бұрын да айтқанмын, қазір де айтамын: біз орта білім беретін мектептерімізді тү - - бегейлі реформалап алмай, латын графикасына көше алмаймыз. Біз алдымен қазақ мектебі, орыс мектебі, аралас мектеп дегендерден мүлде арылуымыз керек. Қара - ңызшы, көрші Ресейде русская школа деген жоқ қой. Дамыған елдердің көбінде адамдар бір тіл мен бір жазу арқылы оқып, жұмыс істейді. Ол үшін орыстілді және аралас мектептерді жабудың қажеті жоқ. Біз тек барлық орта білім беретін мекемелерді мемлекеттік тілге көшіріп, сол жерлерде латын графикасын енгізе бастауымыз керек. Осылайша үлкен жұмыстарды атқармайынша, латынға көшеміз дегеніміз әншейін сөз болып қала бермек. Осы ойымды бүгінде баспасөз беттерінде ашық айтып жүрмін. Біз егер латын графикасына көшкіміз келсе, оны қайта жасақтаудан өткен, бір ізге түсірілген барлық білім ошақтарына бірдей енгізуіміз қажет.
Алайда Тәуелсіз Қазақстанда қазақтілді мектептер саусақпен санарлықтай болып тұрғандықтан, орыстілді мектептер мен жалпы біздің қоғамдағы орыстілді қазақтар латынға көшуге аса бір құлшыныс танытып отырған жоқ. Біздегі орыстілді кеңістік қазақ тілінікінен анағұрлым ауқымды болғандықтан, орыстілділер орыс тілі мен криллицадан айырылғылары келмейді. Оның үстіне, әлгі орыстілді мектептердегі оқушылардың 90 пайызға жуығы қазақтың балалары. Олар латын жазуын үйренгенмен, ой-санасы сол орысша қалпында дамитын болады. Демек, біз қазақ баласының өз ана тілінде білім алуына мүдделі болуымыз қажет. Қалай десек те, біздің - латын қарпіне көшуді болашаққа бағытталған үлкен рухани және саяси қадам деп қабылдауымыз керек. Егер мәселе бұлай шешімін тапса, біз орыстілді мектептерге де латын графикасын енгізу ке - рек деп бас қатырмас едік. Біз неліктен орыстілділер үшін орыстың алфавитін латын қарпіне ыңғайлап, босқа күш жұмсауымыз керек. Біз осы кириллицадан негіз алған қазақ әліппесінің өзін латынға икемдеп алсақ та жетеді. Бұл - біз үшін қиын шаруа емес. Ал еліміз бойынша әр тілде білім беретін мектептеріміз жұмыс істеп тұрған қазіргі уақытта Қазақстан латын графикасын игеріп алып кете алмайды. Шынтуайтына келгенде, біз латын қарпіне көшсек, орыс тілінің экспансиясынан бірте-бірте арылатын боламыз.
- Біз орта білім беретін мектептерімізді тү - - бегейлі реформалап алмай, латын графикасына көше алмаймыз. Біз алдымен қазақ мектебі, орыс мектебі, аралас мектеп дегендерден мүлде арылуымыз керек. Қара - ңызшы, көрші Ресейде русская школа деген жоқ қой. Дамыған елдердің көбінде адамдар бір тіл мен бір жазу арқылы оқып, жұмыс істейді. Ол үшін орыстілді және аралас мектептерді жабудың қажеті жоқ.
Біз тек барлық орта білім беретін мекемелерді мемлекеттік тілге көшіріп, сол жерлерде латын графикасын енгізе бастауымыз керек. Осылайша үлкен жұмыстарды атқармайынша, латынға көшеміз дегеніміз әншейін сөз болып қала бермек.
Осы ойымды бүгінде баспасөз беттерінде ашық айтып жүрмін. Біз егер латын графикасына көшкіміз келсе, оны қайта жасақтаудан өткен, бір ізге түсірілген барлық білім ошақтарына бірдей енгізуіміз қажет.
Алайда Тәуелсіз Қазақстанда қазақтілді мектептер саусақпен санарлықтай болып тұрғандықтан, орыстілді мектептер мен жалпы біздің қоғамдағы орыстілді қазақтар латынға көшуге аса бір құлшыныс танытып отырған жоқ. Біздегі орыстілді кеңістік қазақ тілінікінен анағұрлым ауқымды болғандықтан, орыстілділер орыс тілі мен криллицадан айырылғылары келмейді. Оның үстіне, әлгі орыстілді мектептердегі оқушылардың 90 пайызға жуығы қазақтың балалары. Олар латын жазуын үйренгенмен, ой-санасы сол орысша қалпында дамитын болады.
Демек, біз қазақ баласының өз ана тілінде білім алуына мүдделі болуымыз қажет. Қалай десек те, біздің - латын қарпіне көшуді болашаққа бағытталған үлкен рухани және саяси қадам деп қабылдауымыз керек.
Егер мәселе бұлай шешімін тапса, біз орыстілді мектептерге де латын графикасын енгізу ке - рек деп бас қатырмас едік. Біз неліктен орыстілділер үшін орыстың алфавитін латын қарпіне ыңғайлап, босқа күш жұмсауымыз керек. Біз осы кириллицадан негіз алған қазақ әліппесінің өзін латынға икемдеп алсақ та жетеді. Бұл - біз үшін қиын шаруа емес. Ал еліміз бойынша әр тілде білім беретін мектептеріміз жұмыс істеп тұрған қазіргі уақытта Қазақстан латын графикасын игеріп алып кете алмайды. Шынтуайтына келгенде, біз латын қарпіне көшсек, орыс тілінің экспансиясынан бірте-бірте арылатын боламыз.

Өткенде Аманат клубының кезекті отырысы өтіп, онда латын әліпбиіне көшу, дайындық мәселелері сөз болған еді. Отырыста жасалған баяндамаларды жария еттік. Соның бірі - Әлімхан Жүнісбектің баяндамасы еді. (http:abai.kzcontentelimkhan-zh -nisbek-elipbi-meselesi)
Осы баяндама қызу талқыланды. Соның ішінде Серікжан есімді оқырманымыздың жазған пікірлерін топтастырып, оқырман назарына ұсынып отырмыз.
Abai.kz
Жасалған латындық әліпбидің жобаларының көбісінде қазіргі Түріктің латынша әліпбиін негізге алынған. Бәрі де сөйтеді. Көрмеген адам болса, анау Түріктің кинолары басталарда шығатын жазулар - сол. Сол жобалармен және оның тағы да басқа балама нұсқаларымен Елбасының өзі де танысқан болар. Сондықтан ол: "Бұл мәселені жүзеге асырғанда дұрыстап ойлану керек. Біріншіден, өзге Түркі елдердің латын әліпбиінде астына, үстінде ноқаты бар, құйрығы бар таңбалар молайып кеткен. Ондайға жол бермеуге тырысу керек. Екіншіден, бір дыбысты бірнеше әріптермен белгілеу кездеседі. Ағылшын тілінің өзінде солай. Бір Ш дыбысын жазу үшін үш әріп қолданылады, ондайдан да сақ болу керек" - деген мағынадағы пікірлерін айтты өз тарапынан сол Жолдауда ("2050"). Қазір бізге 33 әріптен тұратын қазақтың латынша әліпбиін жасау міндеті тұр. Әріптің саны қанша болады ол алфавитте десек сол. Оған баршасы қосылады.
Алдымен былай істейміз. "Латын алфавиті" дегенде көбісі Ағылшын алфавитін түсінеді. Олай емес. Ол - латын алфавиті. Латын алфавитін немістер де, итальяндықтар да, француздар да, испандықтар да ғасырлардан бері қолданады. Тіпті ағылшындардан бұрын да қолданып келген бұл елдер. Сондықтан, мықтап есте ұстайтын дүние: Латын әліпбиі деген - ағылшын әліпбиі емес. Егер оны ағылшын әліпбиінен тіке алсақ - күллі дүниенің алдында мазаққа қаламыз. Ондай айтыңдар - Қазақтар ағылшынша негізделген латын әліпбиіне көшкелі жатыр деп. Қазақ ғылымы тағы да мазаққа қалады. Қазақтар тағы да мазаққа қалады. Оны көп жылдар бойы университетте "Латын тілі" пәнінен сабақ бергесін айтып отырмын. Латын тілінің қазақша оқулығын да жазғым келген. Қазақ баласына сол бір Ұлы тілдің дәмін таттырғым келген. Жаһанда тек қана төрт (4) Ұлы тіл бар. Олар: Көне грек тілі (адамзат өркениетінің аға тілі), Латын тілі (адамзат өркениетінің іні тілі), араб тілі (қасиетті "Құранның" тілі) және Көне Түркі тілі (түркі халықтарының Ата тілі).
Сондықтан, кәдімгі шынайы Латын әліпбиінің (Рим империясында қолданылған) өзіне назар аударыңыздар, пікір айтушылар мен академияда отырған ғалым-профессорлар. Сонда ғана күллі ғылыми әлем Қазақ тіл білімі ғылымы мен Қазақтарды сыйлайтын болады. Себебі, оны түсіндіргенде, болашақ "Латынша әліпбиіміз сол Рим империясында қолданылған, ЛАТЫН ӘЛІПБИІНІҢ негізінде жасалған" деп жалғанға жар салуға болады. Сонда жер-жаһан Қазақ тіл білімі ғылымы мен Қазақтарды сыйлайтын болады. Өмірімізде бір рет далбаңдап шаба бермей, мазақ бола бермей, салмақты ғылым жасап көрейікші, қазақтар. Қазақтың тіл білімі саласындағы профессор және профессор-оқытушы ғалымдары, Сіздер де.
Бұл мәселе былай шешіледі. Ең алдымен көне Рим империясы мәдениеті тарихын жөндеп оқуы керек бұл жазуды жасайтын ғалымдар. Сосын латын жауының қалай пайда болғанын, оның қалай дамығанын мұқият зерделеу қажет. Латын тілін (әіпбиін емес, тілдің өзін - ол қазір өлі тіл) шамалап болса да, үйрену қажет. Латын тілін (дәлірек айтқанда әліпбиі мен орфографиясын және латын тілінің дыбыстық жүйесін - фонетикасын және латын тілінің грамматикасын) білмейтін адамның жобасы қабылданбауы тиіс. Сосын осы латын әліпбиінің шығу, пайда болу және даму таризын зерделеп алған соң одан қазіргі Итальян және Француз, Испан әліпбилерінің қалай қалыптасқанын зерттеу керек. Себебі, бұлар латын әліпбиін ең алғаш рет қолданған елдер. Соджан кейін ғана латын әліпбиін қолдануды кеш бастаған неміс және ағылшын әліпбилерін зерделеу қажет.
Содан кейін латын әліпбиінің өзін негізге ала отырып және итальян, француз, испан, неміс, ағылшын әліпбилеріне сүйене отырып қазақтың латынша әліпбиі жасалауы тиіс. Қазақ тілінің латынша әліпбиінде осы аталған әліпбилерде көрсетілген дыбыстардан басқа басы артық дыбыс болмауы тиіс. Тек қана Ұ, Ү, Ы, І Ө, Ғ, Ә дыбыстарының латынша әліпбидегі таңбаларын мықтап ойлануы тиіс. Латынша әліпбиіміз қазіргі латын әліпбиін қолданатын жоғарыдағы елдердің әліпбилерінен алшақ кетпеуі тиіс. Сөйтіп, ғылыми негізделген пайымды тұрғыдан келейік.
***
Латын әліпбиін ғылыми танып болған соң, қазақ тілінің өзінің дыбыстық құрылысын зерделеу керек демекші едім. Алайда, бұл орайда, Әлімхан ағамыздың қазақ тілі және түркі тілдері фонетикасының дүниеде теңдесі жоқ маманы екенін мойындай отырып, бұл тұрғыдан ол кісіге пәлен дей алмаймыз. Тек қана жазу ережелері (орфография) жетілдіріле түссе деген тілек бар. Мысалы неге құдық, түндік, ұзын, күдік, бүлік деп жазамыз, неге құдұқ, түндүк, ұзұн, күдүк, бүлүк деп дұрысын жазбаймыз латыншаға көшкен кезде. Осы жердегі Ұ дыбысы айтылатын жерлерде Ы дыбыстарын салып жіберу де орыс әліпбиінің ықпалынан туындаған жоқ па. Егер жоғарыдағыдай Ы деген айтылмайтын дыбысты (Ұ және Ү болып айтылатын) жаза беретін болсақ, болашақта шынында да, сол жерлерде езуін керіп Ы қылып айтатын ұрпақ дүниеге келеді. Қазір бізде теледидар дикторларының өзі соларды Ы қылып айтамыз деп қазақ тілінің сөйлеу заңдылықтарын бұзып жүр. Енді солай болып кетіп, қазақ тілінің быбысталу жүйесін бұзып алатын боламыз.
Сосын, мысалы, олимпада деген сөзді, әрқашанда алимпада деп жазу керек. Себебі, "о" дыбысының оқылғанда "а" болып кетуі себебін ешбір қазақ жазуының ережесі түсіндіріп бере алмайды. Егер "олимпиада" деген сөздің басындағы "о" дыбысы оқылғанда "а" болып кететін болса, онда "от" деген сөзді де "ат" деп оқуға болар еді ғой деген сұрақ туындайды. Сондықтан әрқашан алимпиада деп жазу керек. Барлық орыс тілінің ережесімен оқылатын сөздерді ретке келтіру керек, жазу ережелерімізде.
Сосын, аға, бұл пікірлерді оқысаңыз айтарым: өзіңіз жасап отырған жаңа латынша әліпбидегі анау бір нүктелер мен ноқаттардан, құйрықтардан құтқарыңызшы бізді. Енді тек ағылшын емес, француз, неміс, испан әліпбилеріне үңіліңіз. Сосын ағылшындардың әліпбиін былай ысырып қойып, көне классикалық латын әліпбиінің тұнығының өзінен сусындаңыз. Түпнегізді содан алыңыз.
***
Аға, біз осы дұрыс жазбағандықтан қазақ тілін бұзып алдық, бабаларымыздан қалған қасиетті әуендерді бұзып алдық Соны түзету керек. Ол үшін сөздердің өзін көпе көрнеу бұрмалап жазбайтын болайықшы. Ол үшін екі мысал келтірейін:
1) біз қазір "ми" деп жазамыз. Кәдімгі басымыздың ішіндегі ми. Ми деген нота атауы бар. Бұл екеуі омоноим емес қой. Бірдей айтылатын сөздер емес қой. Басымыздағысы "мый" ғой, ал нота атауы "ми". Осы екеуін неге ажыратып жазбасқа. Басымыздағы мый сөзінен неге ортасындағы "ы" дыбысын алып тастадық. Неге қазақ тілін осылайша өрескел бұрмаладық. Бұл мысалдан тағы да мыңдаған осылай қате жазылған сөздер шығады. Соларды кәдімгідей етіп, дұрыстап қазақша жазайықшы: басымыздағына "МЫЙ", нота атауын "МИ" деп.
3) "Әулие" дейміз. Солай жазамыз. Неге біз осы сөздің ортасындағы і дыбысын тастап кетті. Неге кәдімгідей қазақша "әулійе" деп жазбаймыз. Неге қазақ тілін бұрмалаймыз. Байғұс болған і дыбысын тастап кетететіндей не жазығы бар еді оның. Бізге қазақ тілінің әрбір сөзі, әрбір дыбысы қымбат емес пес пе. Болашақта шынында да әулие деп дыбыстайтын ұрпақ пайда болса, қайтеміз, қазақ тілін бүлдіріп аламыз ғой, қате жазу арқылы. Сондықтан "орысша" түрде "ӘУЛИЕ" деп емес, кәдімгі өзіміздің баба тіліміздегідей "ӘУЛІЙЕ" деп жазатындай ереже енгізіңізші, латыншаға көшкен кезде.
***
Ағамыздың латынша әліпбиінде әулие сөзі шынында да әулійе деп жазылады. Енді осыны бекіту керек. Себебі, бұл қазақ әліпбиінде и (дауысты) және у (дауысты) дыбыстары қазақ әліпбиінен шығарылып тасталған. Енді ондай дыбыстар жоқ. Сондықтан: "ту" (жалау) сөзін енді "тұу" деп жазуға, "су" сөзін енді "сұу" деп жазуға тура келеді. "Сурет" сөзі енді - "Сүурет" деп жазылатын болады. Бұл дұрыс. Алайда бір сұрақ туындайды. Шетел сөздерін қалай жазамыз. Ағаамыздың әліпбиі бойынша енді "кино" сөзін - "кійнө" деп жазуға ал "фильм" сөзін енді "пійлім" деп жазуға тура келетін болады. Бұл дұрыс емес. Сондықтан, "В" және "Ф" дыбыстарын қазақ әліпбиінен шығарып тастауы дұрыс болмаған. В және Ф дыбыстарынан айырылмау керек. Бұл дыбыстар және оны белгілейтін әріптер бізге шетелден енген ғылым салаларындағы терминологиялық жүйені беру үшін керек. "Фабрика" сөзін ағамыз айтқандай - "пәбірійкә" деп жазуға болмайды.
***
8-ші қонақ, өзіңіз айтып отырған "қатар қою" туралы. Қазақша латын әліпбиі мен қазіргі орыс (кирилл) әліпбиі 2025 жылы қолданысқа енгізілгенмен, олар қатар қолданыла беретін болады. "Казахская латиница" және "казахская кириллица" деген атаулармен. Олар кем дегенде шамамен 50 жыл бойына, яғни 2075 жылға дейін қатар қолданылатын болады. Сондықтан, екі әліпбимен жүретін елге айналамыз. Екеуін де білуге тура келеді. Латынша жазу енгізілген күннен бастап, кириллицаға тиым салынады екен деп ойлама. Екеуінің айырмасы сол латынша жазуымыз қазақ тілінің дыбыстық (фонетикалық, акустикалық, артикуляциялық, орфографиялық, орфоэпиялық, интонациялық) табиғатын қазіргі кириллица жауымызға қарағанда әлдеқайда дәл беретін болады. Бұлардың басты айырмасы сол.
***
6-шы және 13-ші қонақ бауырларым, "латынша қазақ әліпбиі тек қана компьютердің клавиатурасы үшін қажет" деген ойдан арылыңыздар. Латынша әліпби бізге ең алдымен қазақ тілінің кириллицаға негізделіп, әбден бұзылып біткен тіліміздің дыбыстық және орфогрфиялық жүйесін жөндеп алуымыз үшін қажет. Әйтпесе, қазіргі кириллица және оған негізделген орфографиямыз қазақ тілінің қасиетті қоңыр үшін әбден бұзып бітті. Қазіргі ең басты қайшылық мында болып отыр, қазақ тілінде екпін (ударение) жоқ. Ал орыс тілінде және өзге тілдерде бар. Сондықтан "омоним" деген сөзді енді латынша "амоним" деп жазуға тура келеді. Ал қазақ тілінде дауысты "и" дыбысы жоқ (мақаладағы ең соңғы берілген қорытынды әліпбиді қараңыз). Мәселе осында болып отыр.
Сондықтан, шет тілден енген сөздер үшін дауысты И, дауысты У, Ф және В, сосын Х дыбыстарын қалдыру жөнінде сөз болып отыр. Осы бес әріп қой тілге түйткіл болып отырған. Әйтпесе, басқасының бәрі көңілге қонымды. Мысалы, "велосипед" сөзін болашақта "белесепет" деп жазуға әбден келісер едім. Латын жазуы бізге пернетақта (клавиатура) үшін ғана керек емес, латынша жазу бізге қазақ тілінің болашағы үшін керек. Қазақ тілінің дыбыстық табиғи жүйесін оралтып, оны бабаларымыз сөйлегендей түрде сақтап қалу үшін қажет.
***
Қазақ тілінде дауысты "у" дейтін жоқ. Және ешқашан болған да емес. Автор дауысты "у" дыбысын латынша қазақ әліпбиінен мүлде шығарып тастап отыр. Онысы дұрыс. Мына тұрған дауыссыз "у" дыбысы ғой мысалы: тұу, сұу, құу, бұу, жұу, Ұлұу дегенде келеді.
***
Ағамыздың ұсынып отырған әліпбиімен және орфографиясымен келіспейтін екі тұсын айттым. Мақаланың соңында қорытынды, ақырғы әліпби берілген ғой. Бірінші ұсыныс - сол әліпбиге мына үш әріпті Х, Ф, В-ны қайтару, яғни қосу керек деп есептеймін. Екіншісі - анау әріптердің асты үстіндегі ноқаттар мен нүктелерден, "құйрықтардан" арылу керек деп есептеймін. Соны айтқанмын. Әркімнің өз пікірі бар. Оны өзімше дәлелдеген болдым.
Мәселелердің келесі тобы осы жазумен қазақша жазғанда шығады: жазғанда қазақ тіліндегі дауысты дыбыстар арасындағы езу және ерін үндестіктері сақталуы тиіс деп есептеймін. Мысалы жаңа әліпби бойынша жазғанда енді былай жазылуы қажет: түндүк, түстүк, құрұлұс, өлөң, өсөк, құм-нұң, күн-нүң, үкүм, үкүмет, құдұқ, құрұлұқтар, күлкү, ұзұн т.б. Яғни, сингармонизмнің барлық түрлерінде фонетикалық принцип (қалай айтылса, солай жазу) сақталуы тиіс. Ал дауысссыздардың үндестігінде (ассимиляция) морфологиялық принцип сақтала беруіне болады: жұмұсшы (жұмұшшы емес), құрұлұсшы (құрұлұшшы емес). Қазақстан - Қазағыстан емес. Ал қазіргідей жұмысшы, құрылысшы деп жазу тілімізді түбінде бұзып тынады.
Екінші мәселелер тобы шетелден енген сөздердің жазылуы туралы туралы, сөздер былай жазылуы тиіс: олимпиада емес - алимпиада, омоним емес - амоним, фосфор (поспор) емес - фосфыр, Адиссей - Одиссей емес - осылай жазылуы тиіс деп ойлаймын. Себебі, қазақ тілінің өзінде жазылғанда "О" болатын дыбыстың айтқанда "А", "Ы" болып кететінін түсіндіріп бере алатын ереже жоқ. Егер ондай ереже болса, Отан дегенді "Атан", "Олжас" дегенді "Алжас" деп орыстарша айта берер едік қой. Сондықтан, "Отан" дегенді - "Отан" деп жазу керек, "олимпиада" дегенді - "алимпиада" деп жазу керек. Болашақта латын әліпбиімен солай жазу керек.

***
Ал анау "Ц", "Ч", "Һ", "Э" "Я", "Ю", "Ё", "Ъ", "Ь" әріптерін болашақтағы әліпбиімізге де, жазуымызға да жолатпай қуып шығыңыз, аға. Біз бұларды енді ешқашан көрмейтін болайық. Қазақтың сөздерін жазсақ та, өзге тілдің сөздерін жазғанда да бұл "шата" әріптерді енді қайтып мүлде және еш жерден көрмейтін болайық. Және бұл әріптерді енді ешқашан жазбайтын болайық: тсиркөл (тсиркул), тшемпион, електір, енергиа, азиа, айұу, ойұю, финлйандиа (сіз ойлағандай "пійнлійндійә" емес), иолка (дұрысы "шырша" деп қазақшасын жазу), подйез (подъезд емес), қахарман (сіз ойлағандай "қақарман" емес), гаухар (сізше, "гауқар" болады) - осылай жазылуы тиіс.
Кешіріңіздер: Финлйандйа, йолка - осылай жазылуы тиіс. Яғни мына бес әріпті: дауысты "И", дауысты "У", дауыссыз "Х", дауыссыз "Ф", дауыссыз "В" дыбыстарын ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.