«Екінші шет тілінің тәжірибелік курсы» пәнінен практикалық сабақтың әдістемелік нұсқауы
1 АРАБ ӘЛІППЕСІ
2 Араб әріптерінің жазылуы
3 Дыбыстық алмасулар
4 . ﺖﻌﻧﻠﺃ.анықтауыш. Қиыса байланысқан анықтауыш
5 الإضافة . Идафа
6 Сөйлем. Сөйлемнің түрлері. Есімді сөйлем.
7 Етістіктің V бабы
8 Етістіктің VІ бабы
9 І баптағы толымсыз етістіктер
10 Құрмалас сөйлем. Салалас құрмалас сөйлем
11 Ирреалды шартты бағыныңқы сабақтас құрмалас сөйлем
2 Араб әріптерінің жазылуы
3 Дыбыстық алмасулар
4 . ﺖﻌﻧﻠﺃ.анықтауыш. Қиыса байланысқан анықтауыш
5 الإضافة . Идафа
6 Сөйлем. Сөйлемнің түрлері. Есімді сөйлем.
7 Етістіктің V бабы
8 Етістіктің VІ бабы
9 І баптағы толымсыз етістіктер
10 Құрмалас сөйлем. Салалас құрмалас сөйлем
11 Ирреалды шартты бағыныңқы сабақтас құрмалас сөйлем
Араб әліппесінде бас әріп жоқ және әріптердің баспаша түрі мен жазбаша түрін бірдей деуге болады.Сөз оңнан солға қарай жазылады және оқылады.
Жазу барысында араб әріптері сөз құрамындағы орнына өзгеріп отырады.Әліппедегі әріптердің 22-сі 4 түрлі көріністе: сөз басында,сөз ортасында ,сөз аяғында және жекеше түрде жазылады.Ал қалған 6-ы 2 көріністе жазылады.
Әріптің үстіне немесе астына қойылатын нүктелер дұрыс оқу үшін үлкен роль атқарады.Себебі кейбір кескіндес бірдей әріптер бір-бірінен асты-үстіндегі нүктелер арқылы ажыратылады.
Екі көріністі әріптер, و,ز,ر,د,ذ,ا сөзде өзіне дейінгі әріптерге жалғанып,өзінен кейінгі әріптерге жалғанбайды.
Қысқа дауыстылар (харакаттар)
Араб тілінің дыбыстық жүйесі қазақ тілінің дыбыстық жүйесіне жақындау.Бірақ,араб тіліндегі біраз дыбыстар қазақ тілінде кездеспейді және кейбір әріптер кейде жуан,кейде жіңішке болып оқылады,ал кейбір дауыссыз дыбыстар дауысты дыбыстарға әсер етеді.
Харакат(حركة ) деген сөз-дыбыстау,әріптің асты-үстіне қойылатын қысқа дауысты дыбыс деген мағынаны білдіреді.
Араб тілінде 3 қысқа дауысты бар.Олар:әріп үстіне қойылатын сызықша( َ ) фатха деп аталып,жуан әріптерде « а»,жіңішке әріптерде «ә» деп оқылады.
Мысалы: بَ-бә, شَ - шә, صَ -са, قَ -қа
Әріп астынан қойылатын сызықша( ِ ) кәсра деп аталып,жуан әріптерде «ы»,ал, жіңішке әріптерде « и» болып оқылады.
Мысалы: تِ -ти, مِ -ми خِ -хы,صِ -сы
.
Әріп үстінен қойылатын үтір ( ُ ) белгісі дамма деп аталып,жуан әріптерде «ұ», «у»,жіңішке әріптерде «ү» деп оқы
Жазу барысында араб әріптері сөз құрамындағы орнына өзгеріп отырады.Әліппедегі әріптердің 22-сі 4 түрлі көріністе: сөз басында,сөз ортасында ,сөз аяғында және жекеше түрде жазылады.Ал қалған 6-ы 2 көріністе жазылады.
Әріптің үстіне немесе астына қойылатын нүктелер дұрыс оқу үшін үлкен роль атқарады.Себебі кейбір кескіндес бірдей әріптер бір-бірінен асты-үстіндегі нүктелер арқылы ажыратылады.
Екі көріністі әріптер, و,ز,ر,د,ذ,ا сөзде өзіне дейінгі әріптерге жалғанып,өзінен кейінгі әріптерге жалғанбайды.
Қысқа дауыстылар (харакаттар)
Араб тілінің дыбыстық жүйесі қазақ тілінің дыбыстық жүйесіне жақындау.Бірақ,араб тіліндегі біраз дыбыстар қазақ тілінде кездеспейді және кейбір әріптер кейде жуан,кейде жіңішке болып оқылады,ал кейбір дауыссыз дыбыстар дауысты дыбыстарға әсер етеді.
Харакат(حركة ) деген сөз-дыбыстау,әріптің асты-үстіне қойылатын қысқа дауысты дыбыс деген мағынаны білдіреді.
Араб тілінде 3 қысқа дауысты бар.Олар:әріп үстіне қойылатын сызықша( َ ) фатха деп аталып,жуан әріптерде « а»,жіңішке әріптерде «ә» деп оқылады.
Мысалы: بَ-бә, شَ - шә, صَ -са, قَ -қа
Әріп астынан қойылатын сызықша( ِ ) кәсра деп аталып,жуан әріптерде «ы»,ал, жіңішке әріптерде « и» болып оқылады.
Мысалы: تِ -ти, مِ -ми خِ -хы,صِ -сы
.
Әріп үстінен қойылатын үтір ( ُ ) белгісі дамма деп аталып,жуан әріптерде «ұ», «у»,жіңішке әріптерде «ү» деп оқы
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ФИЛОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ФИЛОЛОГИЯСЫ КАФЕДРАСЫ
ЕКІНШІ ШЕТ ТІЛІНІҢ ТӘЖІРИБЕЛІК КУРСЫ пәнінен
практикалық сабақтың
әдістемелік нұсқауы
ТҮРКІСТАН-2012
1- сабақ
АРАБ ӘЛІППЕСІ
№№ Әріптің Транскрипция Әріптердің жазылу көріністері
рc атауы
латын кирил Сөз соңы Сөз орт.Сөз басыЖеке
түрі
1 Элиф а а ا ا ا أ
2 Бә b б ب ب
3 Тә t т ت ت
4 Сә t с ث ث
5 Джим g дж ج ج
6 Ха h х ح ح
7 Ха h х خ خ
8 Дәл d д د د د د
9 Зәл d з د د د د
10 Ра r р ر ر ر ر
11 Зейн z з ز ز ز ز
12 Син s с س س
13 Шин s ш ش ش
14 Сод s с ص ص
15 Дод d д ض ض
16 То t т ط ط
17 Зо z з ظ ظ
18 айн ‘ ‘ ع ع
19 Ғайн g ғ غ غ
20 Фа f ф ف ف
21 Қаф k қ ق ق
22 Каф k к ك ك
23 Ләм l л ل ل
24 Мим m м م م
25 Нун n н ن ن
26 Һә h һ ه
27 Уау u у و و و و
28 Йа i й ي ي
Араб әліппесі 28 әріптен және әліппеге кірмеген хамза "هَمْزَة"мен ة тә-
мәрбута әрптерінен тұрады.Олардың бәрі де дауыссыз дыбыстар болып
есептеледі..
Араб әріптерінің жазылуы.
Араб әліппесінде бас әріп жоқ және әріптердің баспаша түрі мен жазбаша
түрін бірдей деуге болады.Сөз оңнан солға қарай жазылады және оқылады.
Жазу барысында араб әріптері сөз құрамындағы орнына өзгеріп
отырады.Әліппедегі әріптердің 22-сі 4 түрлі көріністе: сөз басында,сөз
ортасында ,сөз аяғында және жекеше түрде жазылады.Ал қалған 6-ы 2 көріністе
жазылады.
Әріптің үстіне немесе астына қойылатын нүктелер дұрыс оқу үшін үлкен
роль атқарады.Себебі кейбір кескіндес бірдей әріптер бір-бірінен асты-
үстіндегі нүктелер арқылы ажыратылады.
Екі көріністі әріптер, و,ز,ر,د,ذ,ا сөзде өзіне дейінгі әріптерге
жалғанып,өзінен кейінгі әріптерге жалғанбайды.
Қысқа дауыстылар (харакаттар)
Араб тілінің дыбыстық жүйесі қазақ тілінің дыбыстық жүйесіне
жақындау.Бірақ,араб тіліндегі біраз дыбыстар қазақ тілінде кездеспейді және
кейбір әріптер кейде жуан,кейде жіңішке болып оқылады,ал кейбір дауыссыз
дыбыстар дауысты дыбыстарға әсер етеді.
Харакат(حركة ) деген сөз-дыбыстау,әріптің асты-үстіне қойылатын
қысқа дауысты дыбыс деген мағынаны білдіреді.
Араб тілінде 3 қысқа дауысты бар.Олар:әріп үстіне қойылатын сызықша(
َ ) фатха деп аталып,жуан әріптерде а,жіңішке әріптерде ә деп оқылады.
Мысалы: بَ-бә, شَ - шә, صَ -са, قَ -қа
Әріп астынан қойылатын сызықша( ِ ) кәсра деп аталып,жуан әріптерде
ы,ал, жіңішке әріптерде и болып оқылады.
Мысалы: تِ -ти, مِ -ми خِ -хы,صِ -сы
.
Әріп үстінен қойылатын үтір ( ُ ) белгісі дамма деп аталып,жуан
әріптерде ұ, у,жіңішке әріптерде ү деп оқы
Араб дыбыстарының классификациясы
Жасалу Ерін дауысТаңдай дауыссыздары Көмей
сыздары дауыссыздар
орны ы
Жасалу
тәсілі
еерінеерінТіл алды дауыссыздары тілТтіжжелбКкөмек
дік дік-т ортл езектейлік
іс асыартік
ы
тіс
аралық
ж ﺪﻳﺪﺠ ﺐﺎﺘﻜ ﺪﻳﺪﺟﻟﺍ ﺐﺎﺘﻜﻟﺃ
е ﺔﺪﻳﺪﺠ ﺔﻌﻣﺎﺟ ﺔﺪﻳﺪﺠﻠﺍ ﺔﻌﻣﺎﺟﻠﺃ
к атау
е
ш
е
ﺪﻳﺪﺠ ﺐﺎﺘﻜ ﺪﻳﺪﺠﻠﺍ ﺐﺎﺘﻜﻟﺃ
ﺔﺪﻳﺪﺠ ﺔﻌﻣﺎﺟ ﺔﻌﻣﺎﺟﻠﺃ ілік
ﺍﺪﻳﺪﺠ ﺎﺑﺎﺘﻜ ﺪﻳﺪﺠﻠﺍ ﺐﺎﺘﻜﻟﺃ
ﺔﺪﻳﺪﺠ ﺔﻌﻣﺎﺟ ﺔﻌﻣﺎﺟﻠﺃ ﺔﻌﻣﺎﺟﻠﺃ табыс
е ﻥﺍﺩﻴﺪﺟ ﻦﺎﺑﺎﺘﻜ ﻥﺍﺩﻴﺪﺟﻠﺍ ﻦﺎﺑﺎﺘﻜﻟﺃ атау
к ﻥﺎﺗﺩﻴﺪﺟ ﻦﺎﺘﻌﻣﺎﺟ ﻥﺎﺗﺩﻴﺪﺟﻠﺍ ﻦﺎﺘﻌﻣﺎﺟﻠﺃ
і
л
і
к
ﻥﻳﺩﻴﺪﺟ ﻦﻴﺑﺎﺘﻜ ﻥﻳﺩﻴﺪﺟﻠﺍ ﻦﻴﺑﺎﺘﻜﻠﺃ ілік
ﻥﻳﺗﺩﻴﺪﺟ ﻦﻴﺗﻌﻣﺎﺟ ﻥﻳﺗﺩﻴﺪﺟﻠﺍ ﻦﻴﺗﻌﻣﺎﺟﻠﺃ
ﻥﻳﺩﻴﺪﺟ ﻦﻴﺑﺎﺘﻜ ﻥﻳﺩﻴﺪﺟﻠﺍ ﻦﻴﺑﺎﺘﻜﻠﺃ
ﻥﻳﺗﺩﻴﺪﺟ ﻦﻴﺗﻌﻣﺎﺟ ﻥﻳﺗﺩﻴﺪﺟﻠﺍ ﻦﻴﺗﻌﻣﺎﺟﻠﺃ табыс
к ﺓﺩﻴﺩﺠ ﺐﺘﻜ ﺓﺩﻴﺩﺠﻠﺍ ﺐﺘﻜﻟﺃ атау
ө ﺓﺩﻴﺩﺠ ﺕﺎﻌﻣﺎﺟ ﺓﺩﻴﺩﺠﻟﺍ ﺕﺎﻌﻣﺎﺟﻟﺃ
п
ш
е
ﺓﺩﻴﺩﺠ ﺐﺘﻜ ﺓﺩﻴﺩﺠﻟﺍ ﺐﺘﻜﻟﺃ ілік
ﺓﺩﻴﺩﺠ ﺕﺎﻌﻣﺎﺟ ﺓﺩﻴﺩﺠﻟﺍ ﺕﺎﻌﻣﺎﺟﻟﺃ
ﺓﺩﻴﺩﺠ ﺎﺒﺘﻜ ﺓﺩﻴﺩﺠﻟﺍ ﺐﺘﻜﻠﺍ табыс
ﺓﺩﻴﺩﺠ ﺎﺘﺎﻌﻣﺎﺟ ﺓﺩﻴﺩﺠﻠﺍ ﺕﺎﻌﻣﺎﺟﻠﺃ
Қиыспайтын анықтауыш (матаса байланысқан анықтауыш)
Араб тілінде қиыса байланысқан анықтауышпен қатар қиыспайтын
(матаса байланысқан анықтауыш) анықтауыш та қолданылады. Қиыспайтын
анықтауыш қызметін анықталатын зат есімнен кейін ілік септігінде келген зат
есім, не зат есім орнына қолданылатын есім сөздер атқарады. Ал, анықталатын
зат есім сөйлемде атқаратын қызметіне қарай кез-келген септікте тұра алады.
كتاب طالب – студенттің кітабы.
عن كتاب طالب – студенттің кітабы туралы.
أخذت كتاب طالب – студенттің кітабын алдым.
الإضافة - Идафа
Идафа(матасу)- кемі екі мүшеден тұратын сөз тіркесі.Бірінші мүшесі - المضاف
,екінші мүшесі- إليه المضاف -деп аталады.
المضاف والمضاف إليه – идафаның бірінші және екінші мүшесі
المضاف إسم نسب إلى إسم بعده، فتعرف بنسب هذه النسبة أو تخصص – идафаның
бірінші мүшесі өзінен кейінгі есім сөзбен тіркеседі, оны осы қатынастың
себебімен анықтайды не ерекше қарастырады.
إليه إسم يأتى بعد المضاف، وهو مجرور – идафаның екінші мүшесі бірінші
мүшеден кейін ілік септігінде келеді.
ألإضافة نسبة بين إسمين – идафа екі есім сөздің арасындағы қатынас.
Анықталатын сөзбен матаса байланысқан анықтауыштың бір-бірімен
байланысуын изафеттік тіркес деп аталады. Мүндай сөз тіркестері араб
тілінде өте жиі қолданылады да, заттың кімге, неге тән екендігі, шыққан
тегі, іс-әрекеттің объектісі және іс-әрекеттің орындалу жағдайы секілді
түрлі-түрлі қатынастарды білдіреді. Изафеттік сөз тіркесі, қазақ тіліндегі
сөздердің матаса байланысу түріне сәйкес келеді. Идафа құрамына қарай жай
және күрделі болып екіге бөлінеді. Жай идафа екі, күрделі идафа үш не одан
көп мүшелерден тұрады.
Идафаның жасалуы:
• Идафа құрамындағы бірінші мүшенің не أل [ʼal] артиклі не тануині
болмайды және оның халі екінші мүшеге байланысты анықталады,
екінші мүше белгілі халде болса, тіркес те белгісіз халде деп
есептелінеді.
Бірінші мүшенің артикльсіз және тануинсіз келіп, халінің екінші мүшеге
тәуелді болуын ілеспелі хал деп атайды.
كتاب طالب – студенттің кітабы.
كتاب الطالب – студенттің кітабы.
• Идафаның екінші мүшесі әр уақытта бірінші мүшеден кейін
орналасады және мүшелердің арасына басқа сөздер кіре алмайды,
екінші мүшенің сілтеу есімдігінен жасалған қиыса
байланысқананықтауышы ғана олардың арасына орналаса алады.
كتاب هذا الطالب – мына студенттің кітабы.
• Идафаның бірінші мүшесі музаккар тегі, дұрыс тұлғалы көпше түр
және екілік түрдегі есім сөзден жасалса, сөз соңындағы нун
дыбысы харакатымен бірге түсіп қалады.
جمع مذكر سالما المضاف يحذف تنوينه عند ألإضضافة إذا كان منونا قبلها. و
تحذف نونه إذا كان مثتى أو – егер идафалық тіркестің бірінші мүшесінің
тануині болса, ол түседі. Музаккар тегі дұрыс тұлғалы көпше түр және екілік
түр бірінші мүше болса, сөз соңындағы нун түсіріледі.
مهندسو المصنع – зауыттың инженнерлері;
طالبا الجامعة – университеттің екі студенті;
من معلمى الجامعة – университет мұғалімдерінен;
من غرفتى البيت – үйдің екі бөлмесінен;
Көпше және екілік түрдегі есім сөздер соңындағы нундар түсірілгеннен
кейін созылыңқы дауысты дыбыстар [ā], [ī], [ū] созылыңқы қалпында айтылады.
Созылыңқы дауысты дыбыстардың қысқартырылып айтылуы сөздің мағынасына әсер
етеді, яғни олар қысқартырылып айтылар болса, сол сөздің жекеше түрімен
сәйкес келеді.
Идафадағы қиыса байланысқан анықтауыш
Изафеттік тіркестің әр бір мүшесінің сын есімнен, есімшеден,
сілтеу есімдігінен жасалған қиыса байланысқан анықтауышы болуы мүмкін.
Идафаның қиыса байланысқан анықтауыштары идафаға кері тәртіппен орналасады.
Идафаның екінші мүшесінің қиыса байланысқан анықтауышы екінші мүшеден кейін
орналасса, бірінші мүшенің қиыса байланысқан анықтауышы тіркесті аяқтап
отырады. Бірақ қазақ тіліне аударылғанда бұл тәртіп сақталмайды, өйткені
қазақ тіліндегі қиыса байланысқан анықтауыштар анықталатын сөзден бұрын
келеді.
غرفة البيت الجديد الكبيرة – жаңа үйдің үлкен бөлмесі.
Идафалық тіркестің әрбір мүшесінің қиыса байланысқан анықтауышы сілтеу
есімдігінен жасалуы мүмкін. Екінші мүшенің сілтеу есімдігінен жасалған
қиыса байланысқан анықтауышы анықталатын сөзден бұрын орналасса, бірінші
мүшенің сілтеу есімдігінен жасалған қиыса байланысқан анықтауышытіркесті
аяқтап отырады.
كتاب هذه الطالبة النشيطة الممتع هذا – бұл қызық кітап мына жігерлі
студент қыздікі;
Идафа құрамындағы масдардың игерілуі
Идафаның бірінші мүшесі масдар болса, оның екінші мүшесі іс-
әрекеттің не субъектісі, не объектісі бола алады:
ﺔﻳﺭﺤﻠﺍ ﺪﻳﻳﺄﺗ–бостандықты қолдау; ﺫﺎﺘﺴﻷﺍ ﺪﻳﻳﺄﺗ–ұстаздың қолдауы;
Бұл тіркестердегі масдар мен одан кейінгі есім сөздер төмендегідей
қатынастарда болады:
–бастауыш пен баяндауыш арасындағы қатынасқа ұқсас:
ﺫﺎﺘﺴﻷﺍ ﺪﻳﺆﻳ–ұстаз қолдайды;
–етістікті-баяндауыш пен толықтауыштың қатынасына ұқсайды:
ﺔﻳﺮﺣﻟﺍ ﺪﻳﺆﻳ–ол бостандықты қолдайды;
Белгілібелгісіздік категориясы тұрғысынан қарағанда мұндай тіркестің
екі моделі болады:
І моделі: ٍﺔﻳﱢﺭُﺤ ُﺪﻳﻳﺄﺗ
ІІ моделі: ِﺔﻳﱢﺭُﺤﻠﺍ ُﺪﻳﻳﺄﺗ
Сөйлем. Сөйлемнің түрлері. Есімді сөйлем.
ﺔﻴﻣﺴﻹﺍ ﺔﻠﻣﺠﻟﺃ–Есімді сөйлем
ﺔﻴﻣﺴﺇ ﺔﻠﻣﺠ ﻰﻣﺴﺘ ﺭﺒﺧ ﻭ ﺇﺪﺘﺑﻤ ﻥﻣ ﺐﻜﺭﺘﺘ ﺔﻠﻣﺠ ﻞﻛ–бастауыш пен баяндауыштан
тұратын әрбір сөйлем есімді сөйлем деп аталады. (Берілген ережедегі “ﺃﺪﺘﺑﻤ
[mubtada’un]–бастауыш” және “ﺭﺒﺧ [ĥabarun]–баяндауыш” есімді сөйлемнің
бастауышы мен баяндауышы болып табылады. (Етістікті сөйлемнің бастауышы мен
баяндауышы, араб тілінде, басқаша аталады).
.ﺔﻟﻣﺠﻟﺍ ﻝﻮﺃ ﻰﻓ ﻉﻮﻓﺭﻣ ﻡﺴﺇ ﺃﺪﺘﺑﻣﻠﺃ–сөйлем басындағы атау септігіндегі
есім сөз есімді сөйлемнің бастауышы деп аталады.
ﺓﺪﻳﻔﻤ ﺔﻟﻤﺠ ﺇﺪﺘﺑﻣﻠﺃ ﻊﻤ ﻥﻮﻜﻳ ﻉﻮﻓﺭﻣ ﻡﺴﺇ ﺭﺑﺧﻟﺃ–атау септігіндегі есімді
сөйлемнің баяндауышы бастауышпен бірге аяқталған сөйлемді білдіреді.
Арабтар баяндауыштың сөйлемдегі орнына қарай, егер сөйлем есім сөзден
басталса, сөйлемде етістіктің болуына қарамастан, есімді сөйлем, ал егер
сөйлем етістіктен басталса, етістікті сөйлем деп атайды.
Қазақ, орыс тілдерінде сөйлемнің баяндауышы етістіктен жасалған
сөйлем–етістікті сөйлем де, есім сөзден жасалса–есімді сөйлем деп аталады.
Араб тіліндегі есімді сөйлемнің баяндауышы зат, сын есімдерден,
есімшелерден, септеулікпен келген зат есімнен және үстеуден жасалуы мүмкін.
Араб есімді сөйлеміне тән қасиеттер:
–бастауыш пен баяндауыштың орын тәртібінің тұрақтылығы: бастауыш әр уақытта
бірінші, баяндауыш екінші келеді;
–бастауыш белгілі, баяндауыш белгісіз халде тұрады;
–ﻥﺎﻜ типтес байланыстырушы етістіктің болмауы;
–есім сөздерден жасалған баяндауыш пен бастауыш тек және түр жағынан
қиысады;
Мысалы, ﺐﻟﺎﻃ ﺖﻧﺃ – Сен (мр) студентсің.
ﺔﺒﻟﺎﻃ ﺖﻧﺃ – Сен (мc) студентсің.
ﺓﺮﻴﺑﻜ ﻰﻫ– Ол (мс)–үлкен.
ﺪﻴﺪﺟ ﺖﻴﺑﻠﺃ– Үй–жаңа.
Баяндауышы септеулікпен келген зат есімнен жасалып, белгілі
Халде, ал бастауыш белгісіз халде тұрса, баякдауыш бірінші, бастауыш екінші
келеді.
Мысалы, ﺔﻟﻮﺎﻄ ﺔﻓﺭﻐﻟﺍ ﻰﻓ– Үстел бөлмеде.
Бастауыш белгілі халде келген жағдайда, бастауыш бұрын, септеулікпен келген
зат есімнен жасалған баяндауыш кейін келеді.
Мысалы, ﺔﻓﺭﻐﻟﺍ ﻰﻓ ﺔﻟﻮﺎﻄﻟﺃ–Үстел бөлмеде.
Есімді сөйлемде тұрлаулы мұшелерден басқа тұрлаусыз мүшелер де бола
алады. Олар туралы алдағы сабақтарда айтылады. Араб сөйлем мүшелерінің
классификациясы, қазақ тіліндегі сөйлем мүшелерінің классификациясына ұқсас
болып келеді.
Араб есімді сөйлемдері хабарлы және сұраулы сөйлемдер болып бөлінеді.
Хабарлы есімді сөйлемде дауыс ырғағы, бастауыш айтылғанда жоғары болса,
баяндауыш айтылғанда төмендейді.
Мысалы, ﺱﺪﻨﻬﻣ ﺩﻣﺣﻤ–Мұхаммед–инженер.
Сұраулы сөйлем
Араб тілінде сұраулы сөйлем интонация, сұрау шылаулары және сұрау
есімдіктері арқылы жасалады. Сөйлемде сұрау шылаулары мен сұрау есімдіктері
сөйлемнің басында келеді. Сұраулы сөйлем дауыс ырғағының, сөйлемнің соңына
қарай көтерілуі арқылы жасалады және дауыс ырғағы сұрақ қойылып тұрған
сөзге де ерекше түседі.
Сұраулы сөйлем жасайтын сұрақтар жалпы, арнайы, альтернативті сұрақтар
болып бөлінеді.
Жалпы сұрақтарға “иә” деп тиянақтайтын, не “жоқ” деп терістейтін
жауап талап ететін ﻞﻫ, ﺃ (ма?, ме?, ба?, бе?, па?, пе?) т.б. сұрақтар
жатады.
ﻞﺠﺃ ﻭﺃ ﺭﻳﺟ ﻭﺃ ﻢﻌﻨﺑ ﺏﺍﻭﺠﻠﺍ ﻥﻮﻜﻳﻭ ،ﺔﻟﻤﺟﻟﺍ ﻦﻮﻣﺿﻣ ﻥﻋ ﻝﻫﻭ ﺓﺯﻣﻬﻠﺎﺑ ﻢﻬﻔﺘﺴﻳ–ﻝﻫﻭ
ﺓﺯﻤﻬﻟﺃ
.ﻰﻔﻧﻟﺍ ﺩﻴﺭﺃ ﻦﺇ ﻼﺑﻭ .ﺖﺎﺑﺛﻹﺍ ﺩﻴﺭﺃ ﻦﺇ
–[’alhamzatu] және [hal]–сұрау есімдіктері арқылы сөйлемнің мазмұны
сұралады да, жауап тиянақты болса [na‘am], не [ğaĭrі], не [’ağal] “иә”, ал
жауап теріс болса, [bіlā] “жоқ” деп жауап беріледі.
Есімді сөйлемдегі баяндауыштың жасалуы
және есімді сөйлемнің түрлері
Жай есімді сөйлем жалаң және жайылма болып екіге бөлінеді. Жалаң
есімді жай сөйлем тұрлаулы мүшелердің, жайылма есімді жай сөйлем тұрлаулы
мүшелермен қатар тұрлауысыз мүшелердің бірінің қатысуымен жасалады.
Араб тіліндегі жай есімді сөйлем атау септігіндегі екі есім сөздің
қатысуымен жасалады. Есімді сөйлемнің бастауышы зат есімнен немесе оның
қызметін атқаратын есім сөздерден, баяндауышы төмендегі есім сөздерден
жасалады:
• Зат есімнен:
ﺔﻧﻴﺩﻣ ﻥﺎﺗﺴﻜﺭﻭﺗ – Түркістан – қала.
ﺔﻣﻟﻌﻣ ﻰﻫ –ол – мұғалима.
ﺏﺎﺷ ﺪﻭﻣﺤﻤ –Махмуд – жігіт.
Мұндай баяндауыш сөз болатын заттың, нәрсенің қандай топқа
жататынын білдіреді.
• Сын есімнен:
ﺩﻳﺪﺟ ﺕﻴﺒﻟﺃ – үй – жаңа.
Баяндауышы сын есімнен жасалған есімді жай сөйлем заттың белгісін,
сапалық сипатын білдіреді.
• Есімшеден:
ﺔﺣﻮﺘﻓﻣ ﺔﻓﺮﻐﻟﺃ – бөлме – ашық..
Есімшеден жасалған баяндауыш бастауыштың жағдайын, қаситін
білдіреді де, контекске орай, бірде қимылдың уақытқа қатыссыз екенін
білдірсе, енді бірде қимыл-әрекеттің шаққа қатыстылығын білдіреді.
• Септеулікпен келген баяндауыш:
Егер септеулікпен келген баяндауыш белгілі халде, бастауыш белгісіз халде
қолданылса, баяндауыш бірінші, бастауыш баяндауыштан кейін орналасады.
ﺐﺎﺘﻜ ﺔﻠﻮﺎﻁﻟﺃ ﻰﻠﻋ –кітап үстел үстінде.
Егер бастауыш белгілі халде қолданылса септеулікпен келген
баяндауыштан бұрын орналасады.
ﺔﻠﻮﺎﻁﻟﺃ ﻰﻠﻋ ﺐﺎﺘﻜﻠﺃ –кітап үстел үстінде.
Құрамында септеулікпен келген баяндауышы бар сөйлем заттың мекен-
жайын көрсетеді. Септеулікпен келген баяндауышты ﺎﻨﻫ ([hunā] – осында),
ﻚﺎﻧﻫ ([hunāka]–ана жақта) секілді мекен үстеулері алмастыра алады.
ﺕﻴﺒ ﺎﻨﻫ [hunā baǐtun] –үй осында;
• Есімді сөйлем хабарлы және сұраулы сөйлем болып екіге бөлінеді.
؟ﺍﺬﻫ ﺎﻣ –бұл не?; ؟ﻭﻫ ﻦﻤ –бұл кім?; ؟ﺐﺎﺘﻜﻠﺍ ﻥﻳﺃ –кітап қайда?.
Сұраулы сөйлемдерде бастауыш сұрау есімдігінен, ал баяндауыш
есімдіктен не зат есімнен жасалады. Сұраққа жауап беретін сөйлемдерде,
сұраулы сөйлемдердегі баяндауыш қызметін атқарған есімдік және зат есімдер
бастауышқа айналады.
ﺮﺘﻓﺩ ﺍﺫﻫ–бұл дәптер; ﺲﺪﻧﻬﻣ ﻭﻫ–ол инженер; ﺔﻧﺍﺯﺨﻟﺍ ﻰﻓ ﺏﺎﺘﻜﻠﺃ–кітап
шкафта.
• Белгілі халдегі зат есімнен:
ﺐﺗﺎﻛﻟﺍ ﻭﻫ ﻞﺟﺮﻟﺍ ﺍﺫﻫ –бұл кісі – жазушы.
Бастауыш та, баяндауыш та белгілі халде келген жағдайда бастауышпен
баяндауыштың арасына бастауышпен текте, түрде қиысатын ІІІ жақ есімдігі
қойылады да, ол “талғаулы есімдік” деп аталады. Араб “талғаулы есімдігі”
қазақ тіліне сызықша (–) арқылы беріледі.
Соңғы берілген мысалдағы сөйлемде бастауыш қызметіндегі зат есімнің
сілтеу есімдігінен жасалған анықтауышы болғандықтан, аталған сөйлем,
есімді сөйлемнің жайылма түріне жатады.
Есімді сөйлемнің тұрлаулы мүшелері матаса байланысқан анықтауыштан
жасалып, олардың қиыса байланысқан анықтауыштары бола алады.
.ﺓﺮﻴﺑﻛﻠﺍ ﺏﺘﻛﻟﺍ ﺔﻧﺍﺯﺨ ﻰﻓ ﺪﻳﺪﺠﻟﺍ ﺏﻠﺎﻃﻟﺍ ﺐﺎﺘﻛ –студенттің жаңа кітабы
үлкен кітап шкабында.
Берілген сөйлемнің бастауышы да, баяндауышы да идафалық тіркестен
жасалған және олардың әрқайсысының қиыса байланысқан анықтауыштары бар.
Аталған сөйлем есімді сөйлемнің жайылма түріне жатады.
Бір және екі мүшелі сөйлем
Қазақ тіліндегідей араб тілінде де сөйлем тұрлаулы және
тұрлаусыз мүшелерден тұрады. Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері не бастауышқа, не
баяндауышқа қатысты болып, бастауыш не баяндауыш құрамын құрайды және
сөйлемнің екі құрамды сөйлем құрылысын түзейді.
ﻂﺒﺎﺿ ﻭﻫ – “Ол–офицер” ؛ﺕﺍﻮﻧﺳ ﺲﻤﺧ ﺔﺳﺭﺪﻣﻟﺍ ﻩﺫﻫ ﻲﻓ ﻡﻟﻌﻣﻠﺍ ﺍﺬﻫ
ﻝﻐﺘﺸﻴ–Бұл оқытушы осы мектепте бес жыл жұмыс істейді.
Бір мүшелі сөйлем жалғыз не түсіндіруші сөздері бар бір тұрлаулы
мүшеден тұрады. Бір мүшелі сөйлем тек етістік-баяндауыштан, не етістік-
баяндауышпен оған қатысты тұрлаусыз мүшелерден тұрады. Араб етістігінің
дамыған флексия тәсілі қимыл иесін етістіктің өзі арқылы білдіре алады,
сондықтан араб етістігін аяқталған сөйлем ретінде қарастыруға болады.
ﻞﺼﻮ [ǔas,ala]–келді; ол келді (мр тегі).
ﺕﻠﺻﻮ [ǔas,alat]–келді; ол келді (мc тегі).
ﺐﺗﻜﻴ ﻥﻟ [lan ǐaktub]–жазбайды; ол жазбайды(мр тегі).
ﻂﺒﺎﺿﻟﺍ ﺔﻗﺸ ﻲﻓ ﺔﻓﺮﻏ [ġurfatun fī šіk(k(atі l-d∍ābіtі]–офицер
пәтеріндегі бөлме. Бұл сөйлемде баяндауыштың құрамы жоқ және заттың барлығы
ғана анықталған.
Бір және екі мүшелі сөйлемдерді жасаған кезде интонация үлкен роль
атқарады. Егер ﻂﺒﺎﺿﻟﺍ ﺔﻗﺸ ﻲﻓ ﺔﻓﺮﻏ сөйлеміндегі ﺔﻓﺮﻏ сөзінен кейін аз ғана
үзіліс жасап, сөйлемнің басқа мүшелерінен бөліп айтса, сөйлем екі мүшелі
сөйлемге айналады: ﺔﻗﺸ ﻲﻓ ﺔﻓﺮﻏ ﻂﺒﺎﺿﻟﺍ “бөлме–офицер пәтерінде”.
Бастауыш пен баяндауыш сөйлемнің– тұрлаулы мүшелері
Екі мүшелі сөйлемнің негізі бастауыш пен баяндауыш болып табылады.
Бастауыш баяндауышта айтылатын хабардың кімге, неге қатысты екенін
білдіріп, не затты, не кісіні немесе қимылдың барысын көрсетеді. Бастауыш
зат есімнен, зат есім орнына қолданылатын масдардан, есімдіктен, есімшеден
не сан есімнен жасалады.
ﺎﺒﻮﺘﻜﻤ ﺪﻤﺣﻤ ﺏﺘﻛ [kataba Muh∍ammadun maktūban]–Мұхаммед хат жазады.
Есімді сөйлемде бастауыш сөйлемнің басында келеді:
ﺐﺘﺎﻛ ﻭﻫ [huǔa kātіbun] “ол–жазушы”.
Баяндауыш септеулікпен келіп, не үстеуден жасалса, бастауыш
баяндауыштан кейіе келеді.
ﺐﺎﺘﻛ ﻪﻠ ؛ﺐﺎﺘﻛ ﺎﻨﻫ
Әдетте бастауыш атау септігінде тұрады. Дегенмен, ﻥﺇ [’іnna]–шынында,
ﻥﺃ [’anna]–екен, деп, ﻦﻛﻟ [lakіnna]–бірақ, дегенмен, ﻥﺎﻜ [ka’anna]–сияқты,
секілді, ﻝﻌﻟ [la‘alla]–бәлкім, дегенмен, ﺖﻳﻟ [laǐta]–о, егер де сияқты
шылаулардан кейін бастауыш табыс септігінде қолданылады.
ﻱﺭﺼﻣ ﻝﺠﺭﻟﺍ ﺍﺫﻫ ﻥﺇ [’іnna hažā r-rağula mіs(rіǐǐun] “бұл
кісі–мысырлық”.
Баяндауыш бастауышты тиянақтайтын сөйлемнің басты мүшесі. Жақтық
көрсеткіштер арқылы жасалған баяндауыш жай, екі компоненттен тұратын
(көмекші және толық мәнді етістік) баяндауыш күрделі деп аталады.
Жай есімді баяндауыш есім сөзден жасалып, бастауыштан кейін келеді.
ﺲﺪﻧﻬﻣ ﻭﻫ –ол инженер;
Күрделі есімді баяндауыш есім сөзбен көмекші етістіктен тұрады.
ﺎﺳﺪﻧﻬﻣ ﻥﺎﻜ–ол инженер еді;
ﺔﺑﻴﺒﻁ ﺖﺴﻳﻠ–ол (мс) дәрігер емес;
Күрделі есімді баяндауыштың есімді бөлімі есім сөздерден (зат, сын,
сан есімдер, есімдік, есімше масдар) жасала береді.
ﺔﻳﻠﻌﻓﻟﺍ ﺔﻟﻤﺠﻠﺃ–етістікті сөйлем. Араб етістікті сөйлемінің құрылысы
.ﺔﻳﻠﻌﻓ ﺔﻟﻤﺠ ﻰﻤﺴﺘ ﻞﻋﺎﻓ ﻮ ﻞﻌﻓ ﻥﻤ ﺏﻜﺭﺗﺗ ﺔﻟﻤﺠ ﻝﻜ–етістіктен жасалған
баяндауыш пен есімнен жасалған бастауыштан тұратын әрбір сөйлем етістікті
сөйлем деп аталады.
Баяндауышы етістіктен жасалған сөйлемде, сөйлемнің баяндауышы
бастауыштан бұрын, не кейін тұра алады:
а) егер баяндауыш кісіні білдіретін есім сөзден жасалған бастауыштын бұрын
тұрса, баяндауыш бастауышпен тек жағынан ғана қиысады.
ﺐﺘﺎﻜﻟﺍ ﺲﻟﺠ–жазушы отыр; ﻦﺎﺤﻼﻓﻟﺍ ﺀﺎﺟ–екі шаруа келді;
ﻥﻮﺳﺩﻧﻬﻤﻠﺍ ﻞﺻﻭ–инженерлер келді; ﺔﺒﺘﺎﻜﻟﺍ ﺖﺴﻟﺠ–жазушы (әйел) отыр;
ﻦﺎﺘﺤﻼﻓﻟﺍ ﺖﺀﺎﺟ–екі шаруа (әйел) келді; ﺖﺎﺳﺩﻧﻬﻤﻠﺍ ﺖﻟﺻﻭ–инженерлер
(әйелдер) келді;
ә) баяндауыш кісіні білдіретін есім сөзден жасалған бастауыштан кейін
келсе, бастауышпен текте, түрде қиысады.
ﺲﻟﺠ ﺐﺘﺎﻜﻟﺍ–жазушы отыр; ﺍﺀﺎﺟ ﻦﺎﺤﻼﻓﻟﺍ–екі шаруа келді;
ﺍﻭﺻﻭ ﻥﻮﺳﺩﻧﻬﻤﻠﺍ–инженерлер келді; ﺖﺴﻟﺠ ﺔﺒﺘﺎﻜﻟﺍ–жазушы (әйел) отыр;
ﺎﺘﺀﺎﺟ ﻦﺎﺘﺤﻼﻓﻟﺍ–екі шаруа (әйел) келді; ﻦﻟﺻﻭ ﺖﺎﺳﺩﻧﻬﻤﻠﺍ–инженер
(әйелдер) келді;
б) бастауыш көпше түрдегі ғаламзатты білдіретін есім сөзден жасалса,
баяндауыш бастауыштан бұрын келсе де, кейін келсе де му'аннас тегінде
жекеше түрде тұрады;
ﺖﻠﺼﻭ ﺖﺍﺭﺎﻳﺴﻟﺃ–автокөліктер келді; ﺖﺍﺭﺎﻳﺴﻟﺃ ﺖﻠﺼﻭ–автокөліктер
келді;
в) баяндауыш сынық тұлғалы көпше түр, музәккар немесе му’аннас
тегіндегі адамзат, не ғаламзатты білдіретін бастауыштан бұрын келсе,
баяндауыш бастауыштың тегімен қиысып, жекеше түрде қолданылады;
ﻞﺎﺠﺭﻟﺍ ﻞﺧﺩ–[ер] кісілер кірді; ﺀﺎﺴﻨﻟﺍ ﺕﻠﺧﺪ–әйелдер кірді;
г) баяндауыш жекеше түрдегі ғаламзатты не хайуандарды білдіретін
бастауышпен тегі жағынан қиысса, көпше түрдегі ғаламзатты не хайуандарды
білдіретін бастауышпен жекеше түрде, му’аннас тегінде келіп қиысады;
ﺏﻠﻜﻟﺍ ﻝﻜﺃ–ит жеді; ﺓﺭﺎﻳﺴﻟﺃ ﺖﻠﺼﻭ–автокөлік келді;
ﺏﻼﻜﻟﺍ ﺖﻠﻜﺃ–иттер жеді; ﺏﻼﻜﻟﺍ ﺕﺑﺭﻫ–иттер жүгіріп кетті;
Жай етістікті сөйлемдегі сөздердің орын тәртібі
Әдеттегі тәртіптен ауытқу
Екі мүшелі етістікті хабарлы сөйлемде, әдетте, баяндауыш (б)
бастауыштың (Б) алдынан келеді. Етістікті сөйлемде бастауыш есімдіктен
жасалған жағдайда ол баяндауышпен бірігіп кетеді. Тура толықтауыш (Тт)
баяндауыш пен бастауыштан кейін тұрады–б - Б- Тт. Тура толықтауыш жансыз
зат есім, бастауыш жанды зат есімнен жасалған жағдайда, б–Тт–Б тәртібімен
орналасады. Жанама толықтауыш та (Тж) тура толықтауыш сияқты баяндауыш пен
бастауыштан кейін тұрады–б–Б–Тж. Сөйлемде екі толықтауыш та бар болатын
болса, әуелі сөйлеуші көңіл аударғысы келген толықтауыш айтылады. Б–Т–Б
тәртібіндегі сөйлемді жасау мүмкін емес. Мекен, дәреже, мезгіл пысықтауыш
(П) етістік-баяндауыштың алдынан да келеді–П–б–П, немесе б–П–Б, не б–Б–П
тәртібімен де келеді. Толықтауыш, есім баяндауыш, пысықтауыштың жоғарыда
аталғаннан басқа түрлері етістік-баяндауыштың алдынан келе алмайды. Егер
баяндауыш күрделі болса, бастауыш кейде басқа да сөйлем мүшелері сол
күрделі баяндауыштың ортасында тұра береді.
Кейде хабарлы сөйлемде осы қалыптасқан тәртіптен ауытқулар да болады.
Олар:
- сөйлемде бастауышқа әсер ететін т.б. шылаулар келсе, бастауыш
баяндауыштан бұрын айтылады.Мысалы: ﻚﻠﺬ ﻥﻭﻣﻠﻌﻳ ﻻ ﻢﻫﺮﺜﻜﺃ ﻦﻜﻟ - Бірақ олардың
көпшілігі мұны білмейді.
- газет тақырыптарында, әдетте, бастауыш баяндауыштан бұрын қойылады.
Етістік-баяндауыштың алдынан ﺎﻣ–ﻻ терістеу шылаулары, ﻥﺇ -“егер”, ﻰﺘﻣ -
“қашан болмасын”, ﻭﻠ -“егер де”, ﺚﻳﺤ -“қайда болмасын”, ﺎﻣﻠ -“кезде” шартты
шылаулары мен қалау рай шылаулары және күшейтпелі рай жасайтын ﻠ шылауы,
ﺲ–ﻒﻮﺴ–ﺪﻗ -шылаулары келетін болса, бастауыш баяндауыштан кейін тұрады.
Мысалы:
ﺔﻨﻴﺪﻤﻠﺍ ﻰﻔ ﺪﻳﻌﻠﺎﺑ ﻞﺎﻔﺗﺤﺇ ﻯﺃ ﺮﺠﻴ ﻢﻠ - Мерекеге байланысты қалада ешбір
тойлау өтпеді.
Есімдіктен жасалған тура толықтауыш бастауыштан бұрын, баяндауышқа
қосылып тұрады: ﻚﻣﻭﺪﻗ ﻰﻧﺮﺴ - Сенің келуің мені қуантты.
Жанама толықтауыш тура толықтауышқа қосылып жазылатын есімдік
үлгісінде қайта жалғанатын болса, жанама толықтауыш тура толықтауыштан
бұрын келеді:ﻪﺑﺎﺗﻜ ﻰﻗﻴ ﺪﺼ ﻰﻠﺇ ﻞﺴﺮﺃ -Ол менің досыма оның кітабын жіберді.
ﻰﻗﻴ ﺪﺼ ﻰﻠﺇ ﻪﺑﺎﺗﻜ ﻞﺴﺮﺃ десек–Ол өз кітабын менің досыма жіберді деген
мағына береді.
ﺮﻴﻏ, ﻻﺇ, ﺎﻣﻧﺇ - шылаулары да сөйлем мүшелерінің орын тәртібінің
ауысуына әсер ететін шылаулар.
Өзіне ерекше назар аударуды қажет еткен жағдайда пысықтауыш пен
толықтауыш бастауыштан бұрын, кейде баяндауыштан да бұрын айтылады–П–Т–б–Б,
не б–П–Т–Б тәртібімен орналасады. Мысалы:
ﻞﺎﺒﺘﻗﺴﺇ ﺚ ﺪﺤ ﻮ ﺪﻌﻠﺍ ﺖﺍﻮﻘ ﻮ ﺔﻣﻮﺎﻘﻤﻟﺍ ﻞﺎﺠﺮ ﻦﻴﺒ ﻢﻮﺠﻬﻤﻠﺍ ﺍﺬﻬﻠ ﻰﻠﺎﺘﻠﺍ ﻡﻮﻳﻠﺍ ﻰﻔ ﻮ
– Шабуылдың келесі күні қарсыластық қозғалысының мүшелері мен жаудың
әскері арасында қақтығыс болды.
Қозғаушы сөйлем
Қозғаушы сөйлем әңгімелесушінің қандай да бір қимыл-әрекет жасауына
қозғаушы болу мақсатын қояды. Қозғаушы сөйлем түрлері әр түрлі: бұйыру,
өтініш, тиым салу, тілек білдіру т.б.
Қозғаушы сөйлемді жасау тәсілдері:
1. Қозғаушы сөйлем хабарлы сөйлем ретінде қозғаушы интонациямен
айтылады:
؟ﺍﺬﻫ ﺕﻌﻤﺴﺃ .ﺔﺴﺪﺎﺴﻠﺍ ﺔﻋﺎﺴﻟﺍ ﻰﻔ ﻢﻮﻧﻠﺍ ﻦﻤ ﺍﺩﻏ ﻦﻴﻀﻬﻨﺘ :ﺩﺎﺟﻠﺎﺒ ﺎﻬﻟ ﺕﻠﻗﻮ ﻰﺴﺮﻛﻟﺍ
ﻥﻤ ﺕﻤﻗ ﻯﺮﻮﻂﻓ ﺩﻌﺑ–
Таңғы астан кейін мен орындығымнан тұрып, оған қатал түрде: Ертең ұйқыңнан
таңғы алтыда тұрасың! Естіп тұрсың ба!–дедім.
2. Етістіктің бұйрық райы бұйыру, шақыру, өтіну мәнінде, сыпайы түрде
қолданылады:
!ﺐﺭﺤﻟﺍ ﺩﺿ ﻢﻟﺴﻠﺍ ﻝﻳﺑﺴ ﻰﻓ ﻞﺎﻀﻨﻟﺎﺑ ﺍﻭﻤﻮﻗ ﻪﻠﻜ ﻡﻟﺎﻌﻟﺍ ﻰﻓ ﺲﺎﻧ ﺎﻳ–Бүкіл әлем
адамдары! Соғысқа қарсы, бейбітшілік жолында күресіңдер!
!ﻚﺗﻠﺎﺣ ﻥﻋ ﻰﻨﺜﺪﺣﻮ ﻰﻘﻴﻓﺮ ﺎﻳ ﻞﻀﻔﺗ ﺲﻟﺟﺇ–Достым, отыр да өз жағдайың туралы
айтып бере ғой!
ﺔﻣﻼﺳﻠﺍ ﻊﻣ !ﻥﻵﺍ ﺏﻫﺫﺇ–Енді бара ғой, сау бол!
3. Қозғау етістіктің ерекше бұйыру тұлғасы ретінде, етістікті ﻟ-
шылауынан кейін І және ІІІ-жақ шартты рай тұлғасына қойып, ұсыныс айту,
бұйыру мақсатында қолданылады:
!ﺔﻳﺒﺮﻌﻠﺎﺑ ﻞﻣﺠﻠﺍ ﻩﺬﻫ ﺐﺘﻜﻨﻠ–Мына сөйлемдерді арабша жазайық!
!ﺍﺬﻫ ﺍﻮﺆﺮﻘﻴﻠ–Олар мұны оқысын!
4. Қозғау етістікті ﻻ болымсыз шылауынан кейін шартты рай тұлғасына
қою арқылы жасалады:
!ﺐﻫﺫﺗ ﻻ .ﻻ .ﻻ–Жоқ, жоқ, жоқ сен кетпе!
!ﻚﻟﺬ ﻥﻋ ﺎﻬﻟ ﻰﻟﻮﻘﺗ ﻻ–Сен (мс) оған бұл туралы айтпа!
5. Қозғау, саяси ұрандар мен тілек айтылғанда, етістікті өткен шақ
тұлғасына қою арқылы жасалынады:
!ﺎﻧﻧﻁﻭ ﺶﺎﻋ–Біздің Отанымыз жасасын!
Қозғаушы сөйлемді жасаудың барлық тәсілдерінде интонация (дауыс
ырғағы) мен екпін негізгі қызмет атқарып, қозғау объектісіне түседі.
Лепті сөйлем
Кез келген сөйлем жай немесе көтеріңкі ырғақпен және ерекше сезіммен
айтылуы мүмкін. Араб тілінде шылаулар мен одағай сөздердің көмегімен лепті
сөйлемдер жасала береді. Лепті сөйлемдердің жасалу жолдары:
–ерекше сезіммен айтылған сөйлем:
!ﻝﻤﺎﻋ ﺎﻨﺃ !ﺐﻟﺎﻂﺒ ﺎﻧﺃ ﺕﺳﻟ–Мен студент емеспін! Мен жұмысшымын!
–ﻒﻳﻜ-қалай, қандай, ﻡﻜ-қалай, қандай, (ﺎﻤ) ﱡﻯﺃ, (ﺎﻤ) ﺔﻴﺃ-қандай деге
шылаулардың көмегімен жасалады:
!ﺎﻨﺩﻼﺑ ﺦﻳﺮﺄﺘ ﻑﺮﻌﻴ ﻑﻴﻛ–Ол еліміздің тарихын қалай (жақсы) біледі!
!ﺓﺮﻮﺮﺴﻣ ﺎﻧﺃ ﻡﻛ !ﻩﺁ–Ой, мен қандай қуаныштымын!
!ﻩﺄﻃﺨﺃ ﺄﻁﺨ ﻯﺃ–Ол қандай қате жіберді!
–табыс септігінде келген есім сөз арқылы жасалады:
!ﺎﺑﻴﺠﻋ–Тамаша!
–таң қалу тәсілдері арқылы жасалатын лепті сөйлем.
Болымсыз сөйлемдер
Егер сөйлемнің баяндауышы болымсыз болса, кез-келген хабарлы,
сұраулы, лепті сөйлем болымсыз мағынаға ие болады. Болымды сөйлемді
болымсыз сөйлемге айналдыру үшін ﺲﻴﻠ етістігі қолданылады.
ﺏﻟﺎﻁ ﺎﻨﺃ–мен студентпін→ﺎﺒﻟﺎﻁ ﺕﺴﻠ ﺎﻨﺃ – мен студент емеспін;
Етістікті сөйлемдердегі болымсыздық ﻻ–ﺎﻣ–ﻢﻠ–ﻥﻟ демеулік-шылаулардың
көмегімен жасалады. ﺎﻣ–ﻢﻠ демеулік-шылаулары өткен шақта, ﻻ демеулік-шылауы
осы-келер шақ және ﻥﻟ демеулік-шылауының көмегі келер шақ тұлғаларындағы
болымсыз сөйлемдер жасауда қолданылады.
ﺕﺳﻟﺟ ﺎﻣ–мен отырған жоқпын (мен отырмадым),
ﺲﻠﺟﺃ ﻻ–мен отырмаймын;
ﻢﻠ–ﻥﻟ демеулік-шылаулары жөнінде алдағы сабақтарда айтылады. Болымсыз
сөйлем, сонымен қатар, ﻢﺪﻋ-сыз-сіз, жоқ, ﺭﻳﻏ-жоқ сөздері арқылы да
жасалады.
Белгісіз жақты және жақсыз сөйлем
1. Егер сөйлемнің тұрлаулы мүшесі баяндауыш жалпыланған жақтағы не
белгісіз жақтағы етістіктен жасалса, ол белгісіз жақты сөйлем деп аталады.
Араб тіліндегі мұндай сөйлемдерге қазақ тіліндегі жалпылама жақты
сөйлемдер, не жақсыз сөйлемдер сәйкес келеді. Мысалы: “Жақсы өнім болады”-
дейді; газет әкелді. Белгісіз жақты сөйлемде маңыздысы іс-әрекетті
орындаушы емес, маңыздысы сол іс-әрекеттің – өзі.
Араб тілінде белгісіз жақты сөйлемнің баяндауышы не өткен шақ, не осы-
келер шақ жақтарының бірінде қолданылады:
а) ІІ-жақ, жекеше түр:
.ﺔﻳﺧﻳﺭﺄﺘﻟﺍ ﺭﺎﺜﻵﺍ ﻦﻤ ﺍﺮﻴﺜﻛ ﺎﻬﻳﻓ ﺕﺪﺠﻭ ﺔﻨﻳﺩﻣ ﻩﺫﻫ ﺕﺭﺯ ﺍﺫﺇ–Егер бұл қаланы
араласа (сен араласаң), онда көптеген тарихи ескерткіштерді табуға
болады(сен табасың);
.ﻡﻬﻟ ﺔﻓﻭﺭﻌﻣ ﺭﻳﻏ ﺏﺘﻜﻟﺍ ﻩﺬﻫ ﻥﺍ ﻝﻮﻘﺗ ﺪﻗ–Бұл кітаптар оларға таныс емес
деуі мүмкін (деуің мүмкін);
ә) ІІІ-жақ, көпше түр, мүзаккар тұлғасында:
.ﺔﻓﺭﻌﻣﻠﺍ ﻕﺤ ﺔﻴﺑﺮﻌﻠﺍ ﺔﻐﻠﻠﺍ ﻑﺮﻌﻳ ﻪﻧﺃ ﻥﻭﻠﻭﻘﻳ–Ол араб тілін өте жақсы
біледі– дейді;
.ﻁﻗﻔ ﺓﺩﺣﺗﻣﻟﺃ ﻡﻣﻻﺍﺁ ﺔﺋﻳﻫ ﻕﻴﺭﻂﺒ ﺎﻬﻟﺤ ﻥﻛﻣﻴ ﺔﻳﻀﻗﻠﺃ ﻩﺫﻫ ﻦﺍ ﻦﻭﺑﺳﺣﻴ -Бұл
мәселе Біріккен Ұлттар Ұйымының қатысуымен ғана шешіледі деп саналады;
.ﺐﻳﺭﻘﻠﺍ ﺕﻗﻭﻟﺍ ﻰﻓ ﺮﺸﺘﺳ ﻪﺗﺎﻔﻠﺆﻣ ﻝﻛ ﻥﺃ ﺍﻮﺒﺘﻛ–Оның барлық шығармалары
жақын арада жарияланады деп жазды;
2. Жақсыз сөйлемде іс-әрекетті орындаушы субъект айтылмайды. Араб
тілінде жақсыз сөйлем сирек қолданылады. Жақсыз сөйлемде баяндауыш ІІІ-жақ,
көпше түр, мүзаккар тұлғасындағы ырықсыз етістен не есімшеден жасалады.
.ﺭﻴﺒﻛ ﻡﻟﺎﻋ ﻪﻧﺍ ﻑﻭﺭﻌﻤﻟﺍ ﻥﻣ ﺭﺒﺘﻌﻳ–Ол үлкен ғалым деп есептеледі;
.ﺭﺼﻣ ﻰﻓ ﺓﺭﻴﺧﻷﺍ ﺙﺩﺍﻮﺤﻟﺍ ﻥﻋ ﺔﻟﺎﻘﻤﻟﺍ ﻩﺬﻫ ﻰﻓ ﻝﺎﻘﻳ–Бұл мақалада Мысырдағы
соңғы оқиғалар айтылады;
.ﺱﻳﻮﺴﻟﺍ ﺓﺎﻨﻗ ﻥﻋ ﺓﺭﻴﺧﻷﺍ ﺔﻋﺍﺫﻹﺍ ﻰﻓ ﻝﻴﻗ–Соңғы хабарда Суэц каналы туралы
айтылды;
.ﻡﻠﺎﻘﻟﺎﺑ ﺏﺘﻛ–Қаламмен жазылған;
“Күн суық”, “Жылынып келеді” деген табиғат, ауа-райы құбылыстарына
қатысты сөйлемдер формальды түрде ﺎﻳﻨﺪﻟﺍ сөзін бастауыш етіп барып, жақсыз
сөйлеммен беріледі.
.ﻡﻭﻴﻟﺍ ﺩﺭﺑ ﺎﻳﻨﺪﻟﺍ–Бүгін суық (Әлем бүгін суық); .ﺍ ﺩﺭﺑ ﺎﻳﻨﺪﻟﺍ
ﺭﻴﺻﺗ–Суытып барады; . ﺍ ﺩﺭﺑ ﺎﻳﻨﺪﻟﺍ ﺖﺣﺒﺻﺃ–Суытып кетті;
Табиғат, ауа-райы құбылыстарына қатысты сөйлемдер құрамында төмендегі
сөздер де қолданыфлады: ﺭﺣ - ыстық, ﺔﺑﻭﻄﺮ - ылғалды, ﻢﻼﻇ - қараңғы және
т.б.
إن – шылауы
إن – шылауы араб тілінен аударылғанда расында, шынында
мағыналарына ие болып,модальды реңкті ерекше көрсету үшін қолданылады да
интонацияны көтеру арқылы логикалық –бастауышты білдіреді.Сөйлемнің басында
тұрып,өзінен кейінгі есімді не есімдікті табыс септігінде тұруын талап
етеді.Егер сөйлем етістікті бір мүшелі болса,онда бастауыш қызметін жанама
септіктердегі есімдік атқарыды да шылауға қосылып жазылады. Мысалы: إن
الطلاب في خماعتنا مجتهدون - Расында,біздің топ студенттері ыждаһатты.انه
يعمل كثيرا – Шынында,ол көп жұмыс істеді.
ان – шылауынан кейін сөйлемнің басқа мүшелері келіп,бастауыш шылаудан
алшақ тұрса да,ол табыс септігінде қолданылады. Мысалы:إن للحيطان اذانا –
Расында,қабырғада құлақ бар.
Кейде إن – шылауына ما шылауы тіркесіп(إنما ),сөйлемге тек сияқты
шектеу мәнін береді де бастауышқа әсер ете алмайды және бастауыш атау
септігінде жұмсалады.Мысалы:إنما المنظر جميل – Көрініс-әдемі.وهم انما
يجتمعون ليتحدثوا في هذا كله – олар тек осылар жөнінде әңгімелесу үшін
жиналды.
Сын есім (сапалы және қатысты)
و الاسم الصفة: ما دل على صفة شىء من الأعيان أو اللمعانى – сын есім:
сапаның не кісінің сипатын көрсетеді.
Араб тіліндегі сын есімдер сапалы және қатысты болып екіге бөлінеді.
Сын есімдер зат есімдер секілді септік, түр, тек және хал категорияларында
өзгере алады.
Сапалы сын есімдер
Сапалы сын есімдер заттың сынын, сапасын, көлемін, иісін және
т.б.қасиеттерін білдіріп, арнайы тұлғалар арқылы жасалады. Көп кездесетін
сапалы сын есімдер жасайтын үлгілер:
1. نشط түбіріненفعيل үлгісі арқылы نشيط – жігерлі;
2. حسن түбірінен فعل үлгісі арқылы حسن – әдемі, жақсы;
3. فرح түбірінен فعل үлгісі арқылы فرح – қуанышты;
4. حمر түбірінен أفعل үлгісі арқылы музаккәр тегі үшін أحمر – қызыл,
муʼаннас тегі فعلاء үлгісі арқылы жасалады, حمراء – қызыл, бұл
үлгіменн түр-түс және адам денесіндегі физиологиялық кемшіліктерді
білдіретін сапалы сын есімдер жасалады. Көпше түр тұлғасы екі текке
де فعل үлгісімен беріледі. حمر – қызыл.
النسب – қатыстық сын есім
المنسوب ما لحق آخره ياء مشددة مكسور ما قبلها للدلالة على نسبته إلى
المجرد منها – қатыстық сын есім сөз соңына кәсрамен келген екі еселенген
йайдың жалғануы арқылы жасалады.
Қатысты сын есім затқа қатысты тұрақты қасиетті, оның басқа затқа
немесе түсінікке қатысын білдіреді. Қатысты сын есім музаккәр тегі үшін зат
ес ім негізінен ﯽٌّ муʼаннас тегі үшін يةٌ жұрнақтарының жалғануы арқылы
жысылады.
وطنى музаккәр тегі, وطنية муʼаннас тегі.
Қатысты сын есім субстантивацияланады да, зат есімнің қызметін атқара
береді. Көпше түр тұлғасындағы кісіні білдіретін қатысты сын есімдер,
музаккәр тегі үшін қатысты сын есімге ʼون - муʼаннас _َات – жалғауларының
жалғануымен жасалады. سورى “сириялық” – سوريون “сириялықтар” , سورية
“сириялық (әйел)” – سوريات “сириялықтар (әйелдер)”.
Егер зат есім _ا “алиф-мамдуда” және ﯽ “алиф-максураға ” аяқталып,
оларға ﯽُّ жұрнағы жалғанар болса, сөз құрамындағы созылыңқы даусты дыбыстар
қысқарып, ﯽُّ жұрнағы мен сөздің негізі арасында аралық байланыстырушы و
дыбыстық тіркесі пайда болады, دنيوي → دنيا، معنوي → معنى
Соқылыңқы дауысты дыбыстар сөз құрамында сақталып та, қатысты сын есім
жұрнағы аталған сөздерге жалғана береді, دنياوي → دنيا алиф максура алиф
мамдудаға айналады.
معناوي → معنى
Сын есімдердің сөйлемдегі қызметтері
Қиыса байланысқан анықтауыштың қызметін атқарады.
Сын есім қиыса байланысқан анықтауыштың қызметін атқарғанда өзі
анықтайтын есім сөзбен текте, түрде, халде және септікте байланысады да,
анықталатын сөздан кейін орналасы. كتاب جديد – жаңа кітап, الكتاب تاجديد –
[блегілі] жаңа кітап, جامعة جديدة – жаңа университет, الجامعة الجديدة –
[белгілі] жаңа университет.
Есімді баяндауыштың қызметін атқарады.
الكتاب كبير – кітап – үлкен, الكتاب كبيرة – кітаптар - үлкен.
1. Практикалық сабақ тақырыбы: Зат есімнің бұрыс тұлғалы көпше түрі. Аз
мөлшердегі көпше түр. Көп мөлшерлі көпше түр.
2. Практикалық сабақтың жоспары:
• Сынық мөлшерлі көпше түр.
• Аз мөлшердегі сынық тұлғалы көпше түр.
• Көп мөлшердегі сынық тұлғалы көпше түр.
3. Практикалық сабақтың мақсаты: Студенттерді зат есімнің сынық тұлғалы
көпше түрімен таныстыру. Аз мөлшердегі сынық тұлғалы көпше және көп
мөлшердегі сынық тұлғалы көпше түрлердің жасалу жолдарын игерту.
4. Практикалық сабақтың мазмұны: Сынық тұлғалы көпше түр. Аз мөлшердегі
сынық тұлғалы көпше түр. Көп мөлшердегі сынық тұлғалы көпше түр.
5. Бақылау сұрақтары;
а) Сынық тұлғалы көпше түр.
ә) Аз мөлшердегі сынық тұлғалы көпше түр.
б) Көп мөлшердегі сынық тұлғалы көпше түр.
6. Практикалық сабақтың тақырыбына сәйкес СӨЖ тапсырмалары:
а) Сынық тұлғалы көпше түр.
ә) Аз мөлшердегі сынық тұлғалы көпше түр.
б) Көп мөлшердегі сынық тұлғалы көпше түр.
Зат есімнің бұрыс (сынық) түлғалы көпше түрі
Көптеген зат есімдердің ішкі құрылысы бұзылып қайта жасақталатын бұрыс
(сынық) тұлғалы көпше түрі бар. Бұрыс тұлғалы көпше түр тұлғалары көп
болғанымен, олардың жасалуының арнайы қағидалары жоқ. Бұрыс тұлғалы көпше
түрдің кейбір үлгілері көбірек кездессе, енді бір үлгілері сирек кездеседі.
Сондықтан зат есімдердің жекеше түр тұлғасымен олардың сынық тұлғалы көпше
түрін жаттауға тура келеді.
جمع التكسير [ǧamʻu t-taksīri] – сынық (бұрыс) тұлғалы көпше түр
جمع التكسير – هو إسم ما دل على أكثر من آثنين بتغير فى صورة مفرده –
сынық көпше түр жекеше түрді іштей өзгертіп, екіден артық заттарды
білдіреді.
لجمع التكسير قسمان: جمع قلة وجمع كثرة – сынық көпше түр екіге бөлінеді:
аз мөлшердегі көпше түр және көп мөлшердегі көпше түр.
جمع القلة – аз мөлшердегі көпше түр
جمع القلة يصدق على ثلاثة إلى عشرة، وقد يستعمل فى الكثرة أحيانا – аз
мөлшердегі көпше түр 3-10 аралығындағы, кейде одан да көп мөлшердегі есім
сөздерді білдіреді. أوزان جموع القلة أربعة: - аз мөлшердегі көпше түр төрт
үлгімен жасалады: - ортаңғы дауыссызы дұрыс, не төрт дыбысты, муʼаннас
тегінің көрсеткіштерінсіз, сөңғы дыбыстың алдында созылыңқы дауысты дыбысы
бар есім сөздерден أفعل үлгісімен сынық тұлғадағы көпше түр жасалады.
نفس ← أنفس – жан, адам;
غراب ← أغرب – қарға;
حرف ← أحرف – әріп, демеулік;
شهاب ← أشهب – метеор;
أفعل – أفعال – ويكون جمعا لكل ثلاثى لم يطرد فيه أفعل үлгісі жоқ әрбір
үш дыбысты есім сөздерден أفعال тұлғасымен сынық тұлғалы көпше түр
жасалады.
ثبت ← أثبات – дәлел;
سيف ← أسياف – қылыш;
باب ← أبواب – есік;
أفعلة – ويطرد فى كل إسم مذكر رباعى قبل أخره حرف مد – соңғы дауыссызына
дейін созылыңқы дауыстысы бар төрт дыбысты есім сөздерден أفعلة үлгісімен
сынық тұлғалы көпше түр жасалады.
طعام ← أطعمة – тағам;
عمود ← أعمدة – бөрене;
جراب ← أجربة – қап;
فعلة – وسمع فى الفاظ منها فتية، وشيخة، جمعين لفتى وشيخ – شيخ және فتى
сияқты кейбір сөздерден сынық тұлғалы көпше түр فعلة үлгісімен жасалады.
شيخ ← شيخة – қария, шейх;
فتى ← فتية – бозбала, бойжеткен;
جمع الكثرة – көп мөлшердегі көпше түр
جمع الكثرة يدل على ثلاثة إلى غير نهاية – көп мөлшердегі сынық тұлғалы
көпше түр үштен жоғары шексіз санды білдіреді.
أوزان جموع الكثرة كثيرة – көп мөлшердегі сынық тұлғалы көпше түрдің
жасалу үлгілері көп.
Олардың көп кездесетені төмендегілер:
1) فاعل тұлғасыменжасалған есімшенің көпше түрі فاعل үлгісімен жасалады:
طلاب
طالب
عمال فعال
عامل فاعل
كتاب
كاتب
2) (فاعلة) فاعل тұлғасымен жасалған ғаламзат есімдерінің көпше түрі فواعل
үлгісімен жасалады:
شوارع شارع
فواكه فواعل فاكهة
فاعل+(ة)
نوافذ نافذة
3) Түбірдегі ортаңғы дауыссыздан кейін созылыңқы дауысты дыбысы бар
музаккәр тегіндегі есім сөздерден сынық тұлғалы көпше түрі أفعلة үлгісі
арқылы сынық тұлғалы көпше түр жасалады:
أعمدة
عمود
أجنحة أفعلة
جناح
أرغفة
رغيف
4) Түбірдегі ортаңғы дауыссыздан кейін созылыңқы дауысты дыбысы бар
муʼаннас тегіндегі есім сөздерден сынық тұлғалы көпше түрі فواعل
үлгісімен сынық тұл,алы көпше түр жасалады:
رسائل رسالة
جرائد جريدة
فعلة тұлғасындағы зат есімдерден, көп жағдайда, فعل үлгісі арқылы сынық
тұлғалы көпше түр жасалады:
غرف غرفة
حجر فعل حجرة
فعلة
شرف شرفة
1) Кейбір есім сөздердің бірнеше сынық тұлғалы көпше түрі бар:
طلاب
طالب
طلبة
2) Омоним сөздердің де сынық тұлғалы көпше түрі әр түрлі болады:
үй → بيوت
بيت
өлең → أبيات
Төмендегі кестеде сынық тұлғалы көпше түрдің жиі қолданылатын
үлгілері берілген:
№ Жекеше түр және мысалы Көпше түр және мысалы
1 فعل درس؛ بيت فعول دروس؛ بيوت
2 فعل عمل؛ قلم أفعال أعلام؛ أقلام
3 فاعل كاتب؛ طالب فعال كتاب؛ طلاب
4 فعل قسم؛ حزب أفعال أقسام؛ أحزاب
5 فعيلة حريطة؛ جريدة فعائل حرائط؛ رسائل؛
جرائد
6 فعال وسام؛ سلاح أفعلة أوسمة؛ أسلحة
7 مفعلة؛ مفعل مدرسة؛ مصنع مفاعل مدارس؛ مصانع
8 فاعلة؛ فاعل عاصمة؛ شارع فواعل عواصم؛ شوارع
9 فعال كتاب فعل كتب
10 فعيلة؛ فعيل مدينة؛ طريق فعل مدن؛ طرق
Жоғарыда берілген кестеден жекеше түрі бір үлгімен жасалған есім
сөздердің сынық тұлғалы көпше түрлері әр түрлі, керісінше, жекеше түрі әр
түрлі үлгімен жасалған есім сөздердің сынық тұлғалы көпше түрлері бір
үлгіде жасалғаны көрініп тұр.
Күрделі сын есімнен (есімшелерден)жасалған анықтауыш
Сын есім не есімше идафаның 1-мүшесі қызметін атқарады.Ал,2-мүшесінің
қызметін белгілі халдегі зат есім атқарады да изафеттік күрделі сын есім
тіркесін құрайды және ол анықтауыш қызметінде қолданылады.Мысалы:حسن الوجه
- әдемі жүзді=сұлу.مختلف الألوان - әр түсті=түрлі түсті.Бұл күрделі сын
есім сөйлемде қиыса байланысқан анықтауыш қызметінде
қолданылғанда,анықталатын сөзбен оның 1-мүшесі ғана тек,түр,септік және хал
жағынан толық қиыса байланысады.Мысалы:
- الرجا ل الحسنوالوجه رجل حسن الوجه- الرجل الحسن الوجه –Сұлу ер адам;
إمرأة حسنة الوجه – المراة الحسنة الوجه – النساء الحسنات الوجه –Сұлу әйел;
Мұндай жағдайда күрделі сын есімнің 1-мүшесі екіншісі белгілі халде
екеніне қарамастан أل артиклін қабылдайды.
Қосынды есімдікпен келген есім сөздің септелуі
Қосынды есімдіктер музаккар тегіндегі дұрыс тұлғалы көпше түрдегі есім
сөздерге және екілік түрдегі есім сөздерге жалғанғанда сөз соңындағы нундар
түсіп қалады.
جمع مثنى مفرد
معلموك معلماك معلمك حالة الرفع
معلميك معلميك معلمك حالة الجر
معلمك حالة النصب
Қосынды есімдіктердің I жақ көрсеткіші ﯽ [ī] жекеше түрдегі есім
сөздерге жалғанғанда, есім сөздер септіктерде ө згермейді. Музаккар
тегіндегі дұрыс тұлғалы көпше түр ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ФИЛОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ФИЛОЛОГИЯСЫ КАФЕДРАСЫ
ЕКІНШІ ШЕТ ТІЛІНІҢ ТӘЖІРИБЕЛІК КУРСЫ пәнінен
практикалық сабақтың
әдістемелік нұсқауы
ТҮРКІСТАН-2012
1- сабақ
АРАБ ӘЛІППЕСІ
№№ Әріптің Транскрипция Әріптердің жазылу көріністері
рc атауы
латын кирил Сөз соңы Сөз орт.Сөз басыЖеке
түрі
1 Элиф а а ا ا ا أ
2 Бә b б ب ب
3 Тә t т ت ت
4 Сә t с ث ث
5 Джим g дж ج ج
6 Ха h х ح ح
7 Ха h х خ خ
8 Дәл d д د د د د
9 Зәл d з د د د د
10 Ра r р ر ر ر ر
11 Зейн z з ز ز ز ز
12 Син s с س س
13 Шин s ш ش ش
14 Сод s с ص ص
15 Дод d д ض ض
16 То t т ط ط
17 Зо z з ظ ظ
18 айн ‘ ‘ ع ع
19 Ғайн g ғ غ غ
20 Фа f ф ف ف
21 Қаф k қ ق ق
22 Каф k к ك ك
23 Ләм l л ل ل
24 Мим m м م م
25 Нун n н ن ن
26 Һә h һ ه
27 Уау u у و و و و
28 Йа i й ي ي
Араб әліппесі 28 әріптен және әліппеге кірмеген хамза "هَمْزَة"мен ة тә-
мәрбута әрптерінен тұрады.Олардың бәрі де дауыссыз дыбыстар болып
есептеледі..
Араб әріптерінің жазылуы.
Араб әліппесінде бас әріп жоқ және әріптердің баспаша түрі мен жазбаша
түрін бірдей деуге болады.Сөз оңнан солға қарай жазылады және оқылады.
Жазу барысында араб әріптері сөз құрамындағы орнына өзгеріп
отырады.Әліппедегі әріптердің 22-сі 4 түрлі көріністе: сөз басында,сөз
ортасында ,сөз аяғында және жекеше түрде жазылады.Ал қалған 6-ы 2 көріністе
жазылады.
Әріптің үстіне немесе астына қойылатын нүктелер дұрыс оқу үшін үлкен
роль атқарады.Себебі кейбір кескіндес бірдей әріптер бір-бірінен асты-
үстіндегі нүктелер арқылы ажыратылады.
Екі көріністі әріптер, و,ز,ر,د,ذ,ا сөзде өзіне дейінгі әріптерге
жалғанып,өзінен кейінгі әріптерге жалғанбайды.
Қысқа дауыстылар (харакаттар)
Араб тілінің дыбыстық жүйесі қазақ тілінің дыбыстық жүйесіне
жақындау.Бірақ,араб тіліндегі біраз дыбыстар қазақ тілінде кездеспейді және
кейбір әріптер кейде жуан,кейде жіңішке болып оқылады,ал кейбір дауыссыз
дыбыстар дауысты дыбыстарға әсер етеді.
Харакат(حركة ) деген сөз-дыбыстау,әріптің асты-үстіне қойылатын
қысқа дауысты дыбыс деген мағынаны білдіреді.
Араб тілінде 3 қысқа дауысты бар.Олар:әріп үстіне қойылатын сызықша(
َ ) фатха деп аталып,жуан әріптерде а,жіңішке әріптерде ә деп оқылады.
Мысалы: بَ-бә, شَ - шә, صَ -са, قَ -қа
Әріп астынан қойылатын сызықша( ِ ) кәсра деп аталып,жуан әріптерде
ы,ал, жіңішке әріптерде и болып оқылады.
Мысалы: تِ -ти, مِ -ми خِ -хы,صِ -сы
.
Әріп үстінен қойылатын үтір ( ُ ) белгісі дамма деп аталып,жуан
әріптерде ұ, у,жіңішке әріптерде ү деп оқы
Араб дыбыстарының классификациясы
Жасалу Ерін дауысТаңдай дауыссыздары Көмей
сыздары дауыссыздар
орны ы
Жасалу
тәсілі
еерінеерінТіл алды дауыссыздары тілТтіжжелбКкөмек
дік дік-т ортл езектейлік
іс асыартік
ы
тіс
аралық
ж ﺪﻳﺪﺠ ﺐﺎﺘﻜ ﺪﻳﺪﺟﻟﺍ ﺐﺎﺘﻜﻟﺃ
е ﺔﺪﻳﺪﺠ ﺔﻌﻣﺎﺟ ﺔﺪﻳﺪﺠﻠﺍ ﺔﻌﻣﺎﺟﻠﺃ
к атау
е
ш
е
ﺪﻳﺪﺠ ﺐﺎﺘﻜ ﺪﻳﺪﺠﻠﺍ ﺐﺎﺘﻜﻟﺃ
ﺔﺪﻳﺪﺠ ﺔﻌﻣﺎﺟ ﺔﻌﻣﺎﺟﻠﺃ ілік
ﺍﺪﻳﺪﺠ ﺎﺑﺎﺘﻜ ﺪﻳﺪﺠﻠﺍ ﺐﺎﺘﻜﻟﺃ
ﺔﺪﻳﺪﺠ ﺔﻌﻣﺎﺟ ﺔﻌﻣﺎﺟﻠﺃ ﺔﻌﻣﺎﺟﻠﺃ табыс
е ﻥﺍﺩﻴﺪﺟ ﻦﺎﺑﺎﺘﻜ ﻥﺍﺩﻴﺪﺟﻠﺍ ﻦﺎﺑﺎﺘﻜﻟﺃ атау
к ﻥﺎﺗﺩﻴﺪﺟ ﻦﺎﺘﻌﻣﺎﺟ ﻥﺎﺗﺩﻴﺪﺟﻠﺍ ﻦﺎﺘﻌﻣﺎﺟﻠﺃ
і
л
і
к
ﻥﻳﺩﻴﺪﺟ ﻦﻴﺑﺎﺘﻜ ﻥﻳﺩﻴﺪﺟﻠﺍ ﻦﻴﺑﺎﺘﻜﻠﺃ ілік
ﻥﻳﺗﺩﻴﺪﺟ ﻦﻴﺗﻌﻣﺎﺟ ﻥﻳﺗﺩﻴﺪﺟﻠﺍ ﻦﻴﺗﻌﻣﺎﺟﻠﺃ
ﻥﻳﺩﻴﺪﺟ ﻦﻴﺑﺎﺘﻜ ﻥﻳﺩﻴﺪﺟﻠﺍ ﻦﻴﺑﺎﺘﻜﻠﺃ
ﻥﻳﺗﺩﻴﺪﺟ ﻦﻴﺗﻌﻣﺎﺟ ﻥﻳﺗﺩﻴﺪﺟﻠﺍ ﻦﻴﺗﻌﻣﺎﺟﻠﺃ табыс
к ﺓﺩﻴﺩﺠ ﺐﺘﻜ ﺓﺩﻴﺩﺠﻠﺍ ﺐﺘﻜﻟﺃ атау
ө ﺓﺩﻴﺩﺠ ﺕﺎﻌﻣﺎﺟ ﺓﺩﻴﺩﺠﻟﺍ ﺕﺎﻌﻣﺎﺟﻟﺃ
п
ш
е
ﺓﺩﻴﺩﺠ ﺐﺘﻜ ﺓﺩﻴﺩﺠﻟﺍ ﺐﺘﻜﻟﺃ ілік
ﺓﺩﻴﺩﺠ ﺕﺎﻌﻣﺎﺟ ﺓﺩﻴﺩﺠﻟﺍ ﺕﺎﻌﻣﺎﺟﻟﺃ
ﺓﺩﻴﺩﺠ ﺎﺒﺘﻜ ﺓﺩﻴﺩﺠﻟﺍ ﺐﺘﻜﻠﺍ табыс
ﺓﺩﻴﺩﺠ ﺎﺘﺎﻌﻣﺎﺟ ﺓﺩﻴﺩﺠﻠﺍ ﺕﺎﻌﻣﺎﺟﻠﺃ
Қиыспайтын анықтауыш (матаса байланысқан анықтауыш)
Араб тілінде қиыса байланысқан анықтауышпен қатар қиыспайтын
(матаса байланысқан анықтауыш) анықтауыш та қолданылады. Қиыспайтын
анықтауыш қызметін анықталатын зат есімнен кейін ілік септігінде келген зат
есім, не зат есім орнына қолданылатын есім сөздер атқарады. Ал, анықталатын
зат есім сөйлемде атқаратын қызметіне қарай кез-келген септікте тұра алады.
كتاب طالب – студенттің кітабы.
عن كتاب طالب – студенттің кітабы туралы.
أخذت كتاب طالب – студенттің кітабын алдым.
الإضافة - Идафа
Идафа(матасу)- кемі екі мүшеден тұратын сөз тіркесі.Бірінші мүшесі - المضاف
,екінші мүшесі- إليه المضاف -деп аталады.
المضاف والمضاف إليه – идафаның бірінші және екінші мүшесі
المضاف إسم نسب إلى إسم بعده، فتعرف بنسب هذه النسبة أو تخصص – идафаның
бірінші мүшесі өзінен кейінгі есім сөзбен тіркеседі, оны осы қатынастың
себебімен анықтайды не ерекше қарастырады.
إليه إسم يأتى بعد المضاف، وهو مجرور – идафаның екінші мүшесі бірінші
мүшеден кейін ілік септігінде келеді.
ألإضافة نسبة بين إسمين – идафа екі есім сөздің арасындағы қатынас.
Анықталатын сөзбен матаса байланысқан анықтауыштың бір-бірімен
байланысуын изафеттік тіркес деп аталады. Мүндай сөз тіркестері араб
тілінде өте жиі қолданылады да, заттың кімге, неге тән екендігі, шыққан
тегі, іс-әрекеттің объектісі және іс-әрекеттің орындалу жағдайы секілді
түрлі-түрлі қатынастарды білдіреді. Изафеттік сөз тіркесі, қазақ тіліндегі
сөздердің матаса байланысу түріне сәйкес келеді. Идафа құрамына қарай жай
және күрделі болып екіге бөлінеді. Жай идафа екі, күрделі идафа үш не одан
көп мүшелерден тұрады.
Идафаның жасалуы:
• Идафа құрамындағы бірінші мүшенің не أل [ʼal] артиклі не тануині
болмайды және оның халі екінші мүшеге байланысты анықталады,
екінші мүше белгілі халде болса, тіркес те белгісіз халде деп
есептелінеді.
Бірінші мүшенің артикльсіз және тануинсіз келіп, халінің екінші мүшеге
тәуелді болуын ілеспелі хал деп атайды.
كتاب طالب – студенттің кітабы.
كتاب الطالب – студенттің кітабы.
• Идафаның екінші мүшесі әр уақытта бірінші мүшеден кейін
орналасады және мүшелердің арасына басқа сөздер кіре алмайды,
екінші мүшенің сілтеу есімдігінен жасалған қиыса
байланысқананықтауышы ғана олардың арасына орналаса алады.
كتاب هذا الطالب – мына студенттің кітабы.
• Идафаның бірінші мүшесі музаккар тегі, дұрыс тұлғалы көпше түр
және екілік түрдегі есім сөзден жасалса, сөз соңындағы нун
дыбысы харакатымен бірге түсіп қалады.
جمع مذكر سالما المضاف يحذف تنوينه عند ألإضضافة إذا كان منونا قبلها. و
تحذف نونه إذا كان مثتى أو – егер идафалық тіркестің бірінші мүшесінің
тануині болса, ол түседі. Музаккар тегі дұрыс тұлғалы көпше түр және екілік
түр бірінші мүше болса, сөз соңындағы нун түсіріледі.
مهندسو المصنع – зауыттың инженнерлері;
طالبا الجامعة – университеттің екі студенті;
من معلمى الجامعة – университет мұғалімдерінен;
من غرفتى البيت – үйдің екі бөлмесінен;
Көпше және екілік түрдегі есім сөздер соңындағы нундар түсірілгеннен
кейін созылыңқы дауысты дыбыстар [ā], [ī], [ū] созылыңқы қалпында айтылады.
Созылыңқы дауысты дыбыстардың қысқартырылып айтылуы сөздің мағынасына әсер
етеді, яғни олар қысқартырылып айтылар болса, сол сөздің жекеше түрімен
сәйкес келеді.
Идафадағы қиыса байланысқан анықтауыш
Изафеттік тіркестің әр бір мүшесінің сын есімнен, есімшеден,
сілтеу есімдігінен жасалған қиыса байланысқан анықтауышы болуы мүмкін.
Идафаның қиыса байланысқан анықтауыштары идафаға кері тәртіппен орналасады.
Идафаның екінші мүшесінің қиыса байланысқан анықтауышы екінші мүшеден кейін
орналасса, бірінші мүшенің қиыса байланысқан анықтауышы тіркесті аяқтап
отырады. Бірақ қазақ тіліне аударылғанда бұл тәртіп сақталмайды, өйткені
қазақ тіліндегі қиыса байланысқан анықтауыштар анықталатын сөзден бұрын
келеді.
غرفة البيت الجديد الكبيرة – жаңа үйдің үлкен бөлмесі.
Идафалық тіркестің әрбір мүшесінің қиыса байланысқан анықтауышы сілтеу
есімдігінен жасалуы мүмкін. Екінші мүшенің сілтеу есімдігінен жасалған
қиыса байланысқан анықтауышы анықталатын сөзден бұрын орналасса, бірінші
мүшенің сілтеу есімдігінен жасалған қиыса байланысқан анықтауышытіркесті
аяқтап отырады.
كتاب هذه الطالبة النشيطة الممتع هذا – бұл қызық кітап мына жігерлі
студент қыздікі;
Идафа құрамындағы масдардың игерілуі
Идафаның бірінші мүшесі масдар болса, оның екінші мүшесі іс-
әрекеттің не субъектісі, не объектісі бола алады:
ﺔﻳﺭﺤﻠﺍ ﺪﻳﻳﺄﺗ–бостандықты қолдау; ﺫﺎﺘﺴﻷﺍ ﺪﻳﻳﺄﺗ–ұстаздың қолдауы;
Бұл тіркестердегі масдар мен одан кейінгі есім сөздер төмендегідей
қатынастарда болады:
–бастауыш пен баяндауыш арасындағы қатынасқа ұқсас:
ﺫﺎﺘﺴﻷﺍ ﺪﻳﺆﻳ–ұстаз қолдайды;
–етістікті-баяндауыш пен толықтауыштың қатынасына ұқсайды:
ﺔﻳﺮﺣﻟﺍ ﺪﻳﺆﻳ–ол бостандықты қолдайды;
Белгілібелгісіздік категориясы тұрғысынан қарағанда мұндай тіркестің
екі моделі болады:
І моделі: ٍﺔﻳﱢﺭُﺤ ُﺪﻳﻳﺄﺗ
ІІ моделі: ِﺔﻳﱢﺭُﺤﻠﺍ ُﺪﻳﻳﺄﺗ
Сөйлем. Сөйлемнің түрлері. Есімді сөйлем.
ﺔﻴﻣﺴﻹﺍ ﺔﻠﻣﺠﻟﺃ–Есімді сөйлем
ﺔﻴﻣﺴﺇ ﺔﻠﻣﺠ ﻰﻣﺴﺘ ﺭﺒﺧ ﻭ ﺇﺪﺘﺑﻤ ﻥﻣ ﺐﻜﺭﺘﺘ ﺔﻠﻣﺠ ﻞﻛ–бастауыш пен баяндауыштан
тұратын әрбір сөйлем есімді сөйлем деп аталады. (Берілген ережедегі “ﺃﺪﺘﺑﻤ
[mubtada’un]–бастауыш” және “ﺭﺒﺧ [ĥabarun]–баяндауыш” есімді сөйлемнің
бастауышы мен баяндауышы болып табылады. (Етістікті сөйлемнің бастауышы мен
баяндауышы, араб тілінде, басқаша аталады).
.ﺔﻟﻣﺠﻟﺍ ﻝﻮﺃ ﻰﻓ ﻉﻮﻓﺭﻣ ﻡﺴﺇ ﺃﺪﺘﺑﻣﻠﺃ–сөйлем басындағы атау септігіндегі
есім сөз есімді сөйлемнің бастауышы деп аталады.
ﺓﺪﻳﻔﻤ ﺔﻟﻤﺠ ﺇﺪﺘﺑﻣﻠﺃ ﻊﻤ ﻥﻮﻜﻳ ﻉﻮﻓﺭﻣ ﻡﺴﺇ ﺭﺑﺧﻟﺃ–атау септігіндегі есімді
сөйлемнің баяндауышы бастауышпен бірге аяқталған сөйлемді білдіреді.
Арабтар баяндауыштың сөйлемдегі орнына қарай, егер сөйлем есім сөзден
басталса, сөйлемде етістіктің болуына қарамастан, есімді сөйлем, ал егер
сөйлем етістіктен басталса, етістікті сөйлем деп атайды.
Қазақ, орыс тілдерінде сөйлемнің баяндауышы етістіктен жасалған
сөйлем–етістікті сөйлем де, есім сөзден жасалса–есімді сөйлем деп аталады.
Араб тіліндегі есімді сөйлемнің баяндауышы зат, сын есімдерден,
есімшелерден, септеулікпен келген зат есімнен және үстеуден жасалуы мүмкін.
Араб есімді сөйлеміне тән қасиеттер:
–бастауыш пен баяндауыштың орын тәртібінің тұрақтылығы: бастауыш әр уақытта
бірінші, баяндауыш екінші келеді;
–бастауыш белгілі, баяндауыш белгісіз халде тұрады;
–ﻥﺎﻜ типтес байланыстырушы етістіктің болмауы;
–есім сөздерден жасалған баяндауыш пен бастауыш тек және түр жағынан
қиысады;
Мысалы, ﺐﻟﺎﻃ ﺖﻧﺃ – Сен (мр) студентсің.
ﺔﺒﻟﺎﻃ ﺖﻧﺃ – Сен (мc) студентсің.
ﺓﺮﻴﺑﻜ ﻰﻫ– Ол (мс)–үлкен.
ﺪﻴﺪﺟ ﺖﻴﺑﻠﺃ– Үй–жаңа.
Баяндауышы септеулікпен келген зат есімнен жасалып, белгілі
Халде, ал бастауыш белгісіз халде тұрса, баякдауыш бірінші, бастауыш екінші
келеді.
Мысалы, ﺔﻟﻮﺎﻄ ﺔﻓﺭﻐﻟﺍ ﻰﻓ– Үстел бөлмеде.
Бастауыш белгілі халде келген жағдайда, бастауыш бұрын, септеулікпен келген
зат есімнен жасалған баяндауыш кейін келеді.
Мысалы, ﺔﻓﺭﻐﻟﺍ ﻰﻓ ﺔﻟﻮﺎﻄﻟﺃ–Үстел бөлмеде.
Есімді сөйлемде тұрлаулы мұшелерден басқа тұрлаусыз мүшелер де бола
алады. Олар туралы алдағы сабақтарда айтылады. Араб сөйлем мүшелерінің
классификациясы, қазақ тіліндегі сөйлем мүшелерінің классификациясына ұқсас
болып келеді.
Араб есімді сөйлемдері хабарлы және сұраулы сөйлемдер болып бөлінеді.
Хабарлы есімді сөйлемде дауыс ырғағы, бастауыш айтылғанда жоғары болса,
баяндауыш айтылғанда төмендейді.
Мысалы, ﺱﺪﻨﻬﻣ ﺩﻣﺣﻤ–Мұхаммед–инженер.
Сұраулы сөйлем
Араб тілінде сұраулы сөйлем интонация, сұрау шылаулары және сұрау
есімдіктері арқылы жасалады. Сөйлемде сұрау шылаулары мен сұрау есімдіктері
сөйлемнің басында келеді. Сұраулы сөйлем дауыс ырғағының, сөйлемнің соңына
қарай көтерілуі арқылы жасалады және дауыс ырғағы сұрақ қойылып тұрған
сөзге де ерекше түседі.
Сұраулы сөйлем жасайтын сұрақтар жалпы, арнайы, альтернативті сұрақтар
болып бөлінеді.
Жалпы сұрақтарға “иә” деп тиянақтайтын, не “жоқ” деп терістейтін
жауап талап ететін ﻞﻫ, ﺃ (ма?, ме?, ба?, бе?, па?, пе?) т.б. сұрақтар
жатады.
ﻞﺠﺃ ﻭﺃ ﺭﻳﺟ ﻭﺃ ﻢﻌﻨﺑ ﺏﺍﻭﺠﻠﺍ ﻥﻮﻜﻳﻭ ،ﺔﻟﻤﺟﻟﺍ ﻦﻮﻣﺿﻣ ﻥﻋ ﻝﻫﻭ ﺓﺯﻣﻬﻠﺎﺑ ﻢﻬﻔﺘﺴﻳ–ﻝﻫﻭ
ﺓﺯﻤﻬﻟﺃ
.ﻰﻔﻧﻟﺍ ﺩﻴﺭﺃ ﻦﺇ ﻼﺑﻭ .ﺖﺎﺑﺛﻹﺍ ﺩﻴﺭﺃ ﻦﺇ
–[’alhamzatu] және [hal]–сұрау есімдіктері арқылы сөйлемнің мазмұны
сұралады да, жауап тиянақты болса [na‘am], не [ğaĭrі], не [’ağal] “иә”, ал
жауап теріс болса, [bіlā] “жоқ” деп жауап беріледі.
Есімді сөйлемдегі баяндауыштың жасалуы
және есімді сөйлемнің түрлері
Жай есімді сөйлем жалаң және жайылма болып екіге бөлінеді. Жалаң
есімді жай сөйлем тұрлаулы мүшелердің, жайылма есімді жай сөйлем тұрлаулы
мүшелермен қатар тұрлауысыз мүшелердің бірінің қатысуымен жасалады.
Араб тіліндегі жай есімді сөйлем атау септігіндегі екі есім сөздің
қатысуымен жасалады. Есімді сөйлемнің бастауышы зат есімнен немесе оның
қызметін атқаратын есім сөздерден, баяндауышы төмендегі есім сөздерден
жасалады:
• Зат есімнен:
ﺔﻧﻴﺩﻣ ﻥﺎﺗﺴﻜﺭﻭﺗ – Түркістан – қала.
ﺔﻣﻟﻌﻣ ﻰﻫ –ол – мұғалима.
ﺏﺎﺷ ﺪﻭﻣﺤﻤ –Махмуд – жігіт.
Мұндай баяндауыш сөз болатын заттың, нәрсенің қандай топқа
жататынын білдіреді.
• Сын есімнен:
ﺩﻳﺪﺟ ﺕﻴﺒﻟﺃ – үй – жаңа.
Баяндауышы сын есімнен жасалған есімді жай сөйлем заттың белгісін,
сапалық сипатын білдіреді.
• Есімшеден:
ﺔﺣﻮﺘﻓﻣ ﺔﻓﺮﻐﻟﺃ – бөлме – ашық..
Есімшеден жасалған баяндауыш бастауыштың жағдайын, қаситін
білдіреді де, контекске орай, бірде қимылдың уақытқа қатыссыз екенін
білдірсе, енді бірде қимыл-әрекеттің шаққа қатыстылығын білдіреді.
• Септеулікпен келген баяндауыш:
Егер септеулікпен келген баяндауыш белгілі халде, бастауыш белгісіз халде
қолданылса, баяндауыш бірінші, бастауыш баяндауыштан кейін орналасады.
ﺐﺎﺘﻜ ﺔﻠﻮﺎﻁﻟﺃ ﻰﻠﻋ –кітап үстел үстінде.
Егер бастауыш белгілі халде қолданылса септеулікпен келген
баяндауыштан бұрын орналасады.
ﺔﻠﻮﺎﻁﻟﺃ ﻰﻠﻋ ﺐﺎﺘﻜﻠﺃ –кітап үстел үстінде.
Құрамында септеулікпен келген баяндауышы бар сөйлем заттың мекен-
жайын көрсетеді. Септеулікпен келген баяндауышты ﺎﻨﻫ ([hunā] – осында),
ﻚﺎﻧﻫ ([hunāka]–ана жақта) секілді мекен үстеулері алмастыра алады.
ﺕﻴﺒ ﺎﻨﻫ [hunā baǐtun] –үй осында;
• Есімді сөйлем хабарлы және сұраулы сөйлем болып екіге бөлінеді.
؟ﺍﺬﻫ ﺎﻣ –бұл не?; ؟ﻭﻫ ﻦﻤ –бұл кім?; ؟ﺐﺎﺘﻜﻠﺍ ﻥﻳﺃ –кітап қайда?.
Сұраулы сөйлемдерде бастауыш сұрау есімдігінен, ал баяндауыш
есімдіктен не зат есімнен жасалады. Сұраққа жауап беретін сөйлемдерде,
сұраулы сөйлемдердегі баяндауыш қызметін атқарған есімдік және зат есімдер
бастауышқа айналады.
ﺮﺘﻓﺩ ﺍﺫﻫ–бұл дәптер; ﺲﺪﻧﻬﻣ ﻭﻫ–ол инженер; ﺔﻧﺍﺯﺨﻟﺍ ﻰﻓ ﺏﺎﺘﻜﻠﺃ–кітап
шкафта.
• Белгілі халдегі зат есімнен:
ﺐﺗﺎﻛﻟﺍ ﻭﻫ ﻞﺟﺮﻟﺍ ﺍﺫﻫ –бұл кісі – жазушы.
Бастауыш та, баяндауыш та белгілі халде келген жағдайда бастауышпен
баяндауыштың арасына бастауышпен текте, түрде қиысатын ІІІ жақ есімдігі
қойылады да, ол “талғаулы есімдік” деп аталады. Араб “талғаулы есімдігі”
қазақ тіліне сызықша (–) арқылы беріледі.
Соңғы берілген мысалдағы сөйлемде бастауыш қызметіндегі зат есімнің
сілтеу есімдігінен жасалған анықтауышы болғандықтан, аталған сөйлем,
есімді сөйлемнің жайылма түріне жатады.
Есімді сөйлемнің тұрлаулы мүшелері матаса байланысқан анықтауыштан
жасалып, олардың қиыса байланысқан анықтауыштары бола алады.
.ﺓﺮﻴﺑﻛﻠﺍ ﺏﺘﻛﻟﺍ ﺔﻧﺍﺯﺨ ﻰﻓ ﺪﻳﺪﺠﻟﺍ ﺏﻠﺎﻃﻟﺍ ﺐﺎﺘﻛ –студенттің жаңа кітабы
үлкен кітап шкабында.
Берілген сөйлемнің бастауышы да, баяндауышы да идафалық тіркестен
жасалған және олардың әрқайсысының қиыса байланысқан анықтауыштары бар.
Аталған сөйлем есімді сөйлемнің жайылма түріне жатады.
Бір және екі мүшелі сөйлем
Қазақ тіліндегідей араб тілінде де сөйлем тұрлаулы және
тұрлаусыз мүшелерден тұрады. Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері не бастауышқа, не
баяндауышқа қатысты болып, бастауыш не баяндауыш құрамын құрайды және
сөйлемнің екі құрамды сөйлем құрылысын түзейді.
ﻂﺒﺎﺿ ﻭﻫ – “Ол–офицер” ؛ﺕﺍﻮﻧﺳ ﺲﻤﺧ ﺔﺳﺭﺪﻣﻟﺍ ﻩﺫﻫ ﻲﻓ ﻡﻟﻌﻣﻠﺍ ﺍﺬﻫ
ﻝﻐﺘﺸﻴ–Бұл оқытушы осы мектепте бес жыл жұмыс істейді.
Бір мүшелі сөйлем жалғыз не түсіндіруші сөздері бар бір тұрлаулы
мүшеден тұрады. Бір мүшелі сөйлем тек етістік-баяндауыштан, не етістік-
баяндауышпен оған қатысты тұрлаусыз мүшелерден тұрады. Араб етістігінің
дамыған флексия тәсілі қимыл иесін етістіктің өзі арқылы білдіре алады,
сондықтан араб етістігін аяқталған сөйлем ретінде қарастыруға болады.
ﻞﺼﻮ [ǔas,ala]–келді; ол келді (мр тегі).
ﺕﻠﺻﻮ [ǔas,alat]–келді; ол келді (мc тегі).
ﺐﺗﻜﻴ ﻥﻟ [lan ǐaktub]–жазбайды; ол жазбайды(мр тегі).
ﻂﺒﺎﺿﻟﺍ ﺔﻗﺸ ﻲﻓ ﺔﻓﺮﻏ [ġurfatun fī šіk(k(atі l-d∍ābіtі]–офицер
пәтеріндегі бөлме. Бұл сөйлемде баяндауыштың құрамы жоқ және заттың барлығы
ғана анықталған.
Бір және екі мүшелі сөйлемдерді жасаған кезде интонация үлкен роль
атқарады. Егер ﻂﺒﺎﺿﻟﺍ ﺔﻗﺸ ﻲﻓ ﺔﻓﺮﻏ сөйлеміндегі ﺔﻓﺮﻏ сөзінен кейін аз ғана
үзіліс жасап, сөйлемнің басқа мүшелерінен бөліп айтса, сөйлем екі мүшелі
сөйлемге айналады: ﺔﻗﺸ ﻲﻓ ﺔﻓﺮﻏ ﻂﺒﺎﺿﻟﺍ “бөлме–офицер пәтерінде”.
Бастауыш пен баяндауыш сөйлемнің– тұрлаулы мүшелері
Екі мүшелі сөйлемнің негізі бастауыш пен баяндауыш болып табылады.
Бастауыш баяндауышта айтылатын хабардың кімге, неге қатысты екенін
білдіріп, не затты, не кісіні немесе қимылдың барысын көрсетеді. Бастауыш
зат есімнен, зат есім орнына қолданылатын масдардан, есімдіктен, есімшеден
не сан есімнен жасалады.
ﺎﺒﻮﺘﻜﻤ ﺪﻤﺣﻤ ﺏﺘﻛ [kataba Muh∍ammadun maktūban]–Мұхаммед хат жазады.
Есімді сөйлемде бастауыш сөйлемнің басында келеді:
ﺐﺘﺎﻛ ﻭﻫ [huǔa kātіbun] “ол–жазушы”.
Баяндауыш септеулікпен келіп, не үстеуден жасалса, бастауыш
баяндауыштан кейіе келеді.
ﺐﺎﺘﻛ ﻪﻠ ؛ﺐﺎﺘﻛ ﺎﻨﻫ
Әдетте бастауыш атау септігінде тұрады. Дегенмен, ﻥﺇ [’іnna]–шынында,
ﻥﺃ [’anna]–екен, деп, ﻦﻛﻟ [lakіnna]–бірақ, дегенмен, ﻥﺎﻜ [ka’anna]–сияқты,
секілді, ﻝﻌﻟ [la‘alla]–бәлкім, дегенмен, ﺖﻳﻟ [laǐta]–о, егер де сияқты
шылаулардан кейін бастауыш табыс септігінде қолданылады.
ﻱﺭﺼﻣ ﻝﺠﺭﻟﺍ ﺍﺫﻫ ﻥﺇ [’іnna hažā r-rağula mіs(rіǐǐun] “бұл
кісі–мысырлық”.
Баяндауыш бастауышты тиянақтайтын сөйлемнің басты мүшесі. Жақтық
көрсеткіштер арқылы жасалған баяндауыш жай, екі компоненттен тұратын
(көмекші және толық мәнді етістік) баяндауыш күрделі деп аталады.
Жай есімді баяндауыш есім сөзден жасалып, бастауыштан кейін келеді.
ﺲﺪﻧﻬﻣ ﻭﻫ –ол инженер;
Күрделі есімді баяндауыш есім сөзбен көмекші етістіктен тұрады.
ﺎﺳﺪﻧﻬﻣ ﻥﺎﻜ–ол инженер еді;
ﺔﺑﻴﺒﻁ ﺖﺴﻳﻠ–ол (мс) дәрігер емес;
Күрделі есімді баяндауыштың есімді бөлімі есім сөздерден (зат, сын,
сан есімдер, есімдік, есімше масдар) жасала береді.
ﺔﻳﻠﻌﻓﻟﺍ ﺔﻟﻤﺠﻠﺃ–етістікті сөйлем. Араб етістікті сөйлемінің құрылысы
.ﺔﻳﻠﻌﻓ ﺔﻟﻤﺠ ﻰﻤﺴﺘ ﻞﻋﺎﻓ ﻮ ﻞﻌﻓ ﻥﻤ ﺏﻜﺭﺗﺗ ﺔﻟﻤﺠ ﻝﻜ–етістіктен жасалған
баяндауыш пен есімнен жасалған бастауыштан тұратын әрбір сөйлем етістікті
сөйлем деп аталады.
Баяндауышы етістіктен жасалған сөйлемде, сөйлемнің баяндауышы
бастауыштан бұрын, не кейін тұра алады:
а) егер баяндауыш кісіні білдіретін есім сөзден жасалған бастауыштын бұрын
тұрса, баяндауыш бастауышпен тек жағынан ғана қиысады.
ﺐﺘﺎﻜﻟﺍ ﺲﻟﺠ–жазушы отыр; ﻦﺎﺤﻼﻓﻟﺍ ﺀﺎﺟ–екі шаруа келді;
ﻥﻮﺳﺩﻧﻬﻤﻠﺍ ﻞﺻﻭ–инженерлер келді; ﺔﺒﺘﺎﻜﻟﺍ ﺖﺴﻟﺠ–жазушы (әйел) отыр;
ﻦﺎﺘﺤﻼﻓﻟﺍ ﺖﺀﺎﺟ–екі шаруа (әйел) келді; ﺖﺎﺳﺩﻧﻬﻤﻠﺍ ﺖﻟﺻﻭ–инженерлер
(әйелдер) келді;
ә) баяндауыш кісіні білдіретін есім сөзден жасалған бастауыштан кейін
келсе, бастауышпен текте, түрде қиысады.
ﺲﻟﺠ ﺐﺘﺎﻜﻟﺍ–жазушы отыр; ﺍﺀﺎﺟ ﻦﺎﺤﻼﻓﻟﺍ–екі шаруа келді;
ﺍﻭﺻﻭ ﻥﻮﺳﺩﻧﻬﻤﻠﺍ–инженерлер келді; ﺖﺴﻟﺠ ﺔﺒﺘﺎﻜﻟﺍ–жазушы (әйел) отыр;
ﺎﺘﺀﺎﺟ ﻦﺎﺘﺤﻼﻓﻟﺍ–екі шаруа (әйел) келді; ﻦﻟﺻﻭ ﺖﺎﺳﺩﻧﻬﻤﻠﺍ–инженер
(әйелдер) келді;
б) бастауыш көпше түрдегі ғаламзатты білдіретін есім сөзден жасалса,
баяндауыш бастауыштан бұрын келсе де, кейін келсе де му'аннас тегінде
жекеше түрде тұрады;
ﺖﻠﺼﻭ ﺖﺍﺭﺎﻳﺴﻟﺃ–автокөліктер келді; ﺖﺍﺭﺎﻳﺴﻟﺃ ﺖﻠﺼﻭ–автокөліктер
келді;
в) баяндауыш сынық тұлғалы көпше түр, музәккар немесе му’аннас
тегіндегі адамзат, не ғаламзатты білдіретін бастауыштан бұрын келсе,
баяндауыш бастауыштың тегімен қиысып, жекеше түрде қолданылады;
ﻞﺎﺠﺭﻟﺍ ﻞﺧﺩ–[ер] кісілер кірді; ﺀﺎﺴﻨﻟﺍ ﺕﻠﺧﺪ–әйелдер кірді;
г) баяндауыш жекеше түрдегі ғаламзатты не хайуандарды білдіретін
бастауышпен тегі жағынан қиысса, көпше түрдегі ғаламзатты не хайуандарды
білдіретін бастауышпен жекеше түрде, му’аннас тегінде келіп қиысады;
ﺏﻠﻜﻟﺍ ﻝﻜﺃ–ит жеді; ﺓﺭﺎﻳﺴﻟﺃ ﺖﻠﺼﻭ–автокөлік келді;
ﺏﻼﻜﻟﺍ ﺖﻠﻜﺃ–иттер жеді; ﺏﻼﻜﻟﺍ ﺕﺑﺭﻫ–иттер жүгіріп кетті;
Жай етістікті сөйлемдегі сөздердің орын тәртібі
Әдеттегі тәртіптен ауытқу
Екі мүшелі етістікті хабарлы сөйлемде, әдетте, баяндауыш (б)
бастауыштың (Б) алдынан келеді. Етістікті сөйлемде бастауыш есімдіктен
жасалған жағдайда ол баяндауышпен бірігіп кетеді. Тура толықтауыш (Тт)
баяндауыш пен бастауыштан кейін тұрады–б - Б- Тт. Тура толықтауыш жансыз
зат есім, бастауыш жанды зат есімнен жасалған жағдайда, б–Тт–Б тәртібімен
орналасады. Жанама толықтауыш та (Тж) тура толықтауыш сияқты баяндауыш пен
бастауыштан кейін тұрады–б–Б–Тж. Сөйлемде екі толықтауыш та бар болатын
болса, әуелі сөйлеуші көңіл аударғысы келген толықтауыш айтылады. Б–Т–Б
тәртібіндегі сөйлемді жасау мүмкін емес. Мекен, дәреже, мезгіл пысықтауыш
(П) етістік-баяндауыштың алдынан да келеді–П–б–П, немесе б–П–Б, не б–Б–П
тәртібімен де келеді. Толықтауыш, есім баяндауыш, пысықтауыштың жоғарыда
аталғаннан басқа түрлері етістік-баяндауыштың алдынан келе алмайды. Егер
баяндауыш күрделі болса, бастауыш кейде басқа да сөйлем мүшелері сол
күрделі баяндауыштың ортасында тұра береді.
Кейде хабарлы сөйлемде осы қалыптасқан тәртіптен ауытқулар да болады.
Олар:
- сөйлемде бастауышқа әсер ететін т.б. шылаулар келсе, бастауыш
баяндауыштан бұрын айтылады.Мысалы: ﻚﻠﺬ ﻥﻭﻣﻠﻌﻳ ﻻ ﻢﻫﺮﺜﻜﺃ ﻦﻜﻟ - Бірақ олардың
көпшілігі мұны білмейді.
- газет тақырыптарында, әдетте, бастауыш баяндауыштан бұрын қойылады.
Етістік-баяндауыштың алдынан ﺎﻣ–ﻻ терістеу шылаулары, ﻥﺇ -“егер”, ﻰﺘﻣ -
“қашан болмасын”, ﻭﻠ -“егер де”, ﺚﻳﺤ -“қайда болмасын”, ﺎﻣﻠ -“кезде” шартты
шылаулары мен қалау рай шылаулары және күшейтпелі рай жасайтын ﻠ шылауы,
ﺲ–ﻒﻮﺴ–ﺪﻗ -шылаулары келетін болса, бастауыш баяндауыштан кейін тұрады.
Мысалы:
ﺔﻨﻴﺪﻤﻠﺍ ﻰﻔ ﺪﻳﻌﻠﺎﺑ ﻞﺎﻔﺗﺤﺇ ﻯﺃ ﺮﺠﻴ ﻢﻠ - Мерекеге байланысты қалада ешбір
тойлау өтпеді.
Есімдіктен жасалған тура толықтауыш бастауыштан бұрын, баяндауышқа
қосылып тұрады: ﻚﻣﻭﺪﻗ ﻰﻧﺮﺴ - Сенің келуің мені қуантты.
Жанама толықтауыш тура толықтауышқа қосылып жазылатын есімдік
үлгісінде қайта жалғанатын болса, жанама толықтауыш тура толықтауыштан
бұрын келеді:ﻪﺑﺎﺗﻜ ﻰﻗﻴ ﺪﺼ ﻰﻠﺇ ﻞﺴﺮﺃ -Ол менің досыма оның кітабын жіберді.
ﻰﻗﻴ ﺪﺼ ﻰﻠﺇ ﻪﺑﺎﺗﻜ ﻞﺴﺮﺃ десек–Ол өз кітабын менің досыма жіберді деген
мағына береді.
ﺮﻴﻏ, ﻻﺇ, ﺎﻣﻧﺇ - шылаулары да сөйлем мүшелерінің орын тәртібінің
ауысуына әсер ететін шылаулар.
Өзіне ерекше назар аударуды қажет еткен жағдайда пысықтауыш пен
толықтауыш бастауыштан бұрын, кейде баяндауыштан да бұрын айтылады–П–Т–б–Б,
не б–П–Т–Б тәртібімен орналасады. Мысалы:
ﻞﺎﺒﺘﻗﺴﺇ ﺚ ﺪﺤ ﻮ ﺪﻌﻠﺍ ﺖﺍﻮﻘ ﻮ ﺔﻣﻮﺎﻘﻤﻟﺍ ﻞﺎﺠﺮ ﻦﻴﺒ ﻢﻮﺠﻬﻤﻠﺍ ﺍﺬﻬﻠ ﻰﻠﺎﺘﻠﺍ ﻡﻮﻳﻠﺍ ﻰﻔ ﻮ
– Шабуылдың келесі күні қарсыластық қозғалысының мүшелері мен жаудың
әскері арасында қақтығыс болды.
Қозғаушы сөйлем
Қозғаушы сөйлем әңгімелесушінің қандай да бір қимыл-әрекет жасауына
қозғаушы болу мақсатын қояды. Қозғаушы сөйлем түрлері әр түрлі: бұйыру,
өтініш, тиым салу, тілек білдіру т.б.
Қозғаушы сөйлемді жасау тәсілдері:
1. Қозғаушы сөйлем хабарлы сөйлем ретінде қозғаушы интонациямен
айтылады:
؟ﺍﺬﻫ ﺕﻌﻤﺴﺃ .ﺔﺴﺪﺎﺴﻠﺍ ﺔﻋﺎﺴﻟﺍ ﻰﻔ ﻢﻮﻧﻠﺍ ﻦﻤ ﺍﺩﻏ ﻦﻴﻀﻬﻨﺘ :ﺩﺎﺟﻠﺎﺒ ﺎﻬﻟ ﺕﻠﻗﻮ ﻰﺴﺮﻛﻟﺍ
ﻥﻤ ﺕﻤﻗ ﻯﺮﻮﻂﻓ ﺩﻌﺑ–
Таңғы астан кейін мен орындығымнан тұрып, оған қатал түрде: Ертең ұйқыңнан
таңғы алтыда тұрасың! Естіп тұрсың ба!–дедім.
2. Етістіктің бұйрық райы бұйыру, шақыру, өтіну мәнінде, сыпайы түрде
қолданылады:
!ﺐﺭﺤﻟﺍ ﺩﺿ ﻢﻟﺴﻠﺍ ﻝﻳﺑﺴ ﻰﻓ ﻞﺎﻀﻨﻟﺎﺑ ﺍﻭﻤﻮﻗ ﻪﻠﻜ ﻡﻟﺎﻌﻟﺍ ﻰﻓ ﺲﺎﻧ ﺎﻳ–Бүкіл әлем
адамдары! Соғысқа қарсы, бейбітшілік жолында күресіңдер!
!ﻚﺗﻠﺎﺣ ﻥﻋ ﻰﻨﺜﺪﺣﻮ ﻰﻘﻴﻓﺮ ﺎﻳ ﻞﻀﻔﺗ ﺲﻟﺟﺇ–Достым, отыр да өз жағдайың туралы
айтып бере ғой!
ﺔﻣﻼﺳﻠﺍ ﻊﻣ !ﻥﻵﺍ ﺏﻫﺫﺇ–Енді бара ғой, сау бол!
3. Қозғау етістіктің ерекше бұйыру тұлғасы ретінде, етістікті ﻟ-
шылауынан кейін І және ІІІ-жақ шартты рай тұлғасына қойып, ұсыныс айту,
бұйыру мақсатында қолданылады:
!ﺔﻳﺒﺮﻌﻠﺎﺑ ﻞﻣﺠﻠﺍ ﻩﺬﻫ ﺐﺘﻜﻨﻠ–Мына сөйлемдерді арабша жазайық!
!ﺍﺬﻫ ﺍﻮﺆﺮﻘﻴﻠ–Олар мұны оқысын!
4. Қозғау етістікті ﻻ болымсыз шылауынан кейін шартты рай тұлғасына
қою арқылы жасалады:
!ﺐﻫﺫﺗ ﻻ .ﻻ .ﻻ–Жоқ, жоқ, жоқ сен кетпе!
!ﻚﻟﺬ ﻥﻋ ﺎﻬﻟ ﻰﻟﻮﻘﺗ ﻻ–Сен (мс) оған бұл туралы айтпа!
5. Қозғау, саяси ұрандар мен тілек айтылғанда, етістікті өткен шақ
тұлғасына қою арқылы жасалынады:
!ﺎﻧﻧﻁﻭ ﺶﺎﻋ–Біздің Отанымыз жасасын!
Қозғаушы сөйлемді жасаудың барлық тәсілдерінде интонация (дауыс
ырғағы) мен екпін негізгі қызмет атқарып, қозғау объектісіне түседі.
Лепті сөйлем
Кез келген сөйлем жай немесе көтеріңкі ырғақпен және ерекше сезіммен
айтылуы мүмкін. Араб тілінде шылаулар мен одағай сөздердің көмегімен лепті
сөйлемдер жасала береді. Лепті сөйлемдердің жасалу жолдары:
–ерекше сезіммен айтылған сөйлем:
!ﻝﻤﺎﻋ ﺎﻨﺃ !ﺐﻟﺎﻂﺒ ﺎﻧﺃ ﺕﺳﻟ–Мен студент емеспін! Мен жұмысшымын!
–ﻒﻳﻜ-қалай, қандай, ﻡﻜ-қалай, қандай, (ﺎﻤ) ﱡﻯﺃ, (ﺎﻤ) ﺔﻴﺃ-қандай деге
шылаулардың көмегімен жасалады:
!ﺎﻨﺩﻼﺑ ﺦﻳﺮﺄﺘ ﻑﺮﻌﻴ ﻑﻴﻛ–Ол еліміздің тарихын қалай (жақсы) біледі!
!ﺓﺮﻮﺮﺴﻣ ﺎﻧﺃ ﻡﻛ !ﻩﺁ–Ой, мен қандай қуаныштымын!
!ﻩﺄﻃﺨﺃ ﺄﻁﺨ ﻯﺃ–Ол қандай қате жіберді!
–табыс септігінде келген есім сөз арқылы жасалады:
!ﺎﺑﻴﺠﻋ–Тамаша!
–таң қалу тәсілдері арқылы жасалатын лепті сөйлем.
Болымсыз сөйлемдер
Егер сөйлемнің баяндауышы болымсыз болса, кез-келген хабарлы,
сұраулы, лепті сөйлем болымсыз мағынаға ие болады. Болымды сөйлемді
болымсыз сөйлемге айналдыру үшін ﺲﻴﻠ етістігі қолданылады.
ﺏﻟﺎﻁ ﺎﻨﺃ–мен студентпін→ﺎﺒﻟﺎﻁ ﺕﺴﻠ ﺎﻨﺃ – мен студент емеспін;
Етістікті сөйлемдердегі болымсыздық ﻻ–ﺎﻣ–ﻢﻠ–ﻥﻟ демеулік-шылаулардың
көмегімен жасалады. ﺎﻣ–ﻢﻠ демеулік-шылаулары өткен шақта, ﻻ демеулік-шылауы
осы-келер шақ және ﻥﻟ демеулік-шылауының көмегі келер шақ тұлғаларындағы
болымсыз сөйлемдер жасауда қолданылады.
ﺕﺳﻟﺟ ﺎﻣ–мен отырған жоқпын (мен отырмадым),
ﺲﻠﺟﺃ ﻻ–мен отырмаймын;
ﻢﻠ–ﻥﻟ демеулік-шылаулары жөнінде алдағы сабақтарда айтылады. Болымсыз
сөйлем, сонымен қатар, ﻢﺪﻋ-сыз-сіз, жоқ, ﺭﻳﻏ-жоқ сөздері арқылы да
жасалады.
Белгісіз жақты және жақсыз сөйлем
1. Егер сөйлемнің тұрлаулы мүшесі баяндауыш жалпыланған жақтағы не
белгісіз жақтағы етістіктен жасалса, ол белгісіз жақты сөйлем деп аталады.
Араб тіліндегі мұндай сөйлемдерге қазақ тіліндегі жалпылама жақты
сөйлемдер, не жақсыз сөйлемдер сәйкес келеді. Мысалы: “Жақсы өнім болады”-
дейді; газет әкелді. Белгісіз жақты сөйлемде маңыздысы іс-әрекетті
орындаушы емес, маңыздысы сол іс-әрекеттің – өзі.
Араб тілінде белгісіз жақты сөйлемнің баяндауышы не өткен шақ, не осы-
келер шақ жақтарының бірінде қолданылады:
а) ІІ-жақ, жекеше түр:
.ﺔﻳﺧﻳﺭﺄﺘﻟﺍ ﺭﺎﺜﻵﺍ ﻦﻤ ﺍﺮﻴﺜﻛ ﺎﻬﻳﻓ ﺕﺪﺠﻭ ﺔﻨﻳﺩﻣ ﻩﺫﻫ ﺕﺭﺯ ﺍﺫﺇ–Егер бұл қаланы
араласа (сен араласаң), онда көптеген тарихи ескерткіштерді табуға
болады(сен табасың);
.ﻡﻬﻟ ﺔﻓﻭﺭﻌﻣ ﺭﻳﻏ ﺏﺘﻜﻟﺍ ﻩﺬﻫ ﻥﺍ ﻝﻮﻘﺗ ﺪﻗ–Бұл кітаптар оларға таныс емес
деуі мүмкін (деуің мүмкін);
ә) ІІІ-жақ, көпше түр, мүзаккар тұлғасында:
.ﺔﻓﺭﻌﻣﻠﺍ ﻕﺤ ﺔﻴﺑﺮﻌﻠﺍ ﺔﻐﻠﻠﺍ ﻑﺮﻌﻳ ﻪﻧﺃ ﻥﻭﻠﻭﻘﻳ–Ол араб тілін өте жақсы
біледі– дейді;
.ﻁﻗﻔ ﺓﺩﺣﺗﻣﻟﺃ ﻡﻣﻻﺍﺁ ﺔﺋﻳﻫ ﻕﻴﺭﻂﺒ ﺎﻬﻟﺤ ﻥﻛﻣﻴ ﺔﻳﻀﻗﻠﺃ ﻩﺫﻫ ﻦﺍ ﻦﻭﺑﺳﺣﻴ -Бұл
мәселе Біріккен Ұлттар Ұйымының қатысуымен ғана шешіледі деп саналады;
.ﺐﻳﺭﻘﻠﺍ ﺕﻗﻭﻟﺍ ﻰﻓ ﺮﺸﺘﺳ ﻪﺗﺎﻔﻠﺆﻣ ﻝﻛ ﻥﺃ ﺍﻮﺒﺘﻛ–Оның барлық шығармалары
жақын арада жарияланады деп жазды;
2. Жақсыз сөйлемде іс-әрекетті орындаушы субъект айтылмайды. Араб
тілінде жақсыз сөйлем сирек қолданылады. Жақсыз сөйлемде баяндауыш ІІІ-жақ,
көпше түр, мүзаккар тұлғасындағы ырықсыз етістен не есімшеден жасалады.
.ﺭﻴﺒﻛ ﻡﻟﺎﻋ ﻪﻧﺍ ﻑﻭﺭﻌﻤﻟﺍ ﻥﻣ ﺭﺒﺘﻌﻳ–Ол үлкен ғалым деп есептеледі;
.ﺭﺼﻣ ﻰﻓ ﺓﺭﻴﺧﻷﺍ ﺙﺩﺍﻮﺤﻟﺍ ﻥﻋ ﺔﻟﺎﻘﻤﻟﺍ ﻩﺬﻫ ﻰﻓ ﻝﺎﻘﻳ–Бұл мақалада Мысырдағы
соңғы оқиғалар айтылады;
.ﺱﻳﻮﺴﻟﺍ ﺓﺎﻨﻗ ﻥﻋ ﺓﺭﻴﺧﻷﺍ ﺔﻋﺍﺫﻹﺍ ﻰﻓ ﻝﻴﻗ–Соңғы хабарда Суэц каналы туралы
айтылды;
.ﻡﻠﺎﻘﻟﺎﺑ ﺏﺘﻛ–Қаламмен жазылған;
“Күн суық”, “Жылынып келеді” деген табиғат, ауа-райы құбылыстарына
қатысты сөйлемдер формальды түрде ﺎﻳﻨﺪﻟﺍ сөзін бастауыш етіп барып, жақсыз
сөйлеммен беріледі.
.ﻡﻭﻴﻟﺍ ﺩﺭﺑ ﺎﻳﻨﺪﻟﺍ–Бүгін суық (Әлем бүгін суық); .ﺍ ﺩﺭﺑ ﺎﻳﻨﺪﻟﺍ
ﺭﻴﺻﺗ–Суытып барады; . ﺍ ﺩﺭﺑ ﺎﻳﻨﺪﻟﺍ ﺖﺣﺒﺻﺃ–Суытып кетті;
Табиғат, ауа-райы құбылыстарына қатысты сөйлемдер құрамында төмендегі
сөздер де қолданыфлады: ﺭﺣ - ыстық, ﺔﺑﻭﻄﺮ - ылғалды, ﻢﻼﻇ - қараңғы және
т.б.
إن – шылауы
إن – шылауы араб тілінен аударылғанда расында, шынында
мағыналарына ие болып,модальды реңкті ерекше көрсету үшін қолданылады да
интонацияны көтеру арқылы логикалық –бастауышты білдіреді.Сөйлемнің басында
тұрып,өзінен кейінгі есімді не есімдікті табыс септігінде тұруын талап
етеді.Егер сөйлем етістікті бір мүшелі болса,онда бастауыш қызметін жанама
септіктердегі есімдік атқарыды да шылауға қосылып жазылады. Мысалы: إن
الطلاب في خماعتنا مجتهدون - Расында,біздің топ студенттері ыждаһатты.انه
يعمل كثيرا – Шынында,ол көп жұмыс істеді.
ان – шылауынан кейін сөйлемнің басқа мүшелері келіп,бастауыш шылаудан
алшақ тұрса да,ол табыс септігінде қолданылады. Мысалы:إن للحيطان اذانا –
Расында,қабырғада құлақ бар.
Кейде إن – шылауына ما шылауы тіркесіп(إنما ),сөйлемге тек сияқты
шектеу мәнін береді де бастауышқа әсер ете алмайды және бастауыш атау
септігінде жұмсалады.Мысалы:إنما المنظر جميل – Көрініс-әдемі.وهم انما
يجتمعون ليتحدثوا في هذا كله – олар тек осылар жөнінде әңгімелесу үшін
жиналды.
Сын есім (сапалы және қатысты)
و الاسم الصفة: ما دل على صفة شىء من الأعيان أو اللمعانى – сын есім:
сапаның не кісінің сипатын көрсетеді.
Араб тіліндегі сын есімдер сапалы және қатысты болып екіге бөлінеді.
Сын есімдер зат есімдер секілді септік, түр, тек және хал категорияларында
өзгере алады.
Сапалы сын есімдер
Сапалы сын есімдер заттың сынын, сапасын, көлемін, иісін және
т.б.қасиеттерін білдіріп, арнайы тұлғалар арқылы жасалады. Көп кездесетін
сапалы сын есімдер жасайтын үлгілер:
1. نشط түбіріненفعيل үлгісі арқылы نشيط – жігерлі;
2. حسن түбірінен فعل үлгісі арқылы حسن – әдемі, жақсы;
3. فرح түбірінен فعل үлгісі арқылы فرح – қуанышты;
4. حمر түбірінен أفعل үлгісі арқылы музаккәр тегі үшін أحمر – қызыл,
муʼаннас тегі فعلاء үлгісі арқылы жасалады, حمراء – қызыл, бұл
үлгіменн түр-түс және адам денесіндегі физиологиялық кемшіліктерді
білдіретін сапалы сын есімдер жасалады. Көпше түр тұлғасы екі текке
де فعل үлгісімен беріледі. حمر – қызыл.
النسب – қатыстық сын есім
المنسوب ما لحق آخره ياء مشددة مكسور ما قبلها للدلالة على نسبته إلى
المجرد منها – қатыстық сын есім сөз соңына кәсрамен келген екі еселенген
йайдың жалғануы арқылы жасалады.
Қатысты сын есім затқа қатысты тұрақты қасиетті, оның басқа затқа
немесе түсінікке қатысын білдіреді. Қатысты сын есім музаккәр тегі үшін зат
ес ім негізінен ﯽٌّ муʼаннас тегі үшін يةٌ жұрнақтарының жалғануы арқылы
жысылады.
وطنى музаккәр тегі, وطنية муʼаннас тегі.
Қатысты сын есім субстантивацияланады да, зат есімнің қызметін атқара
береді. Көпше түр тұлғасындағы кісіні білдіретін қатысты сын есімдер,
музаккәр тегі үшін қатысты сын есімге ʼون - муʼаннас _َات – жалғауларының
жалғануымен жасалады. سورى “сириялық” – سوريون “сириялықтар” , سورية
“сириялық (әйел)” – سوريات “сириялықтар (әйелдер)”.
Егер зат есім _ا “алиф-мамдуда” және ﯽ “алиф-максураға ” аяқталып,
оларға ﯽُّ жұрнағы жалғанар болса, сөз құрамындағы созылыңқы даусты дыбыстар
қысқарып, ﯽُّ жұрнағы мен сөздің негізі арасында аралық байланыстырушы و
дыбыстық тіркесі пайда болады, دنيوي → دنيا، معنوي → معنى
Соқылыңқы дауысты дыбыстар сөз құрамында сақталып та, қатысты сын есім
жұрнағы аталған сөздерге жалғана береді, دنياوي → دنيا алиф максура алиф
мамдудаға айналады.
معناوي → معنى
Сын есімдердің сөйлемдегі қызметтері
Қиыса байланысқан анықтауыштың қызметін атқарады.
Сын есім қиыса байланысқан анықтауыштың қызметін атқарғанда өзі
анықтайтын есім сөзбен текте, түрде, халде және септікте байланысады да,
анықталатын сөздан кейін орналасы. كتاب جديد – жаңа кітап, الكتاب تاجديد –
[блегілі] жаңа кітап, جامعة جديدة – жаңа университет, الجامعة الجديدة –
[белгілі] жаңа университет.
Есімді баяндауыштың қызметін атқарады.
الكتاب كبير – кітап – үлкен, الكتاب كبيرة – кітаптар - үлкен.
1. Практикалық сабақ тақырыбы: Зат есімнің бұрыс тұлғалы көпше түрі. Аз
мөлшердегі көпше түр. Көп мөлшерлі көпше түр.
2. Практикалық сабақтың жоспары:
• Сынық мөлшерлі көпше түр.
• Аз мөлшердегі сынық тұлғалы көпше түр.
• Көп мөлшердегі сынық тұлғалы көпше түр.
3. Практикалық сабақтың мақсаты: Студенттерді зат есімнің сынық тұлғалы
көпше түрімен таныстыру. Аз мөлшердегі сынық тұлғалы көпше және көп
мөлшердегі сынық тұлғалы көпше түрлердің жасалу жолдарын игерту.
4. Практикалық сабақтың мазмұны: Сынық тұлғалы көпше түр. Аз мөлшердегі
сынық тұлғалы көпше түр. Көп мөлшердегі сынық тұлғалы көпше түр.
5. Бақылау сұрақтары;
а) Сынық тұлғалы көпше түр.
ә) Аз мөлшердегі сынық тұлғалы көпше түр.
б) Көп мөлшердегі сынық тұлғалы көпше түр.
6. Практикалық сабақтың тақырыбына сәйкес СӨЖ тапсырмалары:
а) Сынық тұлғалы көпше түр.
ә) Аз мөлшердегі сынық тұлғалы көпше түр.
б) Көп мөлшердегі сынық тұлғалы көпше түр.
Зат есімнің бұрыс (сынық) түлғалы көпше түрі
Көптеген зат есімдердің ішкі құрылысы бұзылып қайта жасақталатын бұрыс
(сынық) тұлғалы көпше түрі бар. Бұрыс тұлғалы көпше түр тұлғалары көп
болғанымен, олардың жасалуының арнайы қағидалары жоқ. Бұрыс тұлғалы көпше
түрдің кейбір үлгілері көбірек кездессе, енді бір үлгілері сирек кездеседі.
Сондықтан зат есімдердің жекеше түр тұлғасымен олардың сынық тұлғалы көпше
түрін жаттауға тура келеді.
جمع التكسير [ǧamʻu t-taksīri] – сынық (бұрыс) тұлғалы көпше түр
جمع التكسير – هو إسم ما دل على أكثر من آثنين بتغير فى صورة مفرده –
сынық көпше түр жекеше түрді іштей өзгертіп, екіден артық заттарды
білдіреді.
لجمع التكسير قسمان: جمع قلة وجمع كثرة – сынық көпше түр екіге бөлінеді:
аз мөлшердегі көпше түр және көп мөлшердегі көпше түр.
جمع القلة – аз мөлшердегі көпше түр
جمع القلة يصدق على ثلاثة إلى عشرة، وقد يستعمل فى الكثرة أحيانا – аз
мөлшердегі көпше түр 3-10 аралығындағы, кейде одан да көп мөлшердегі есім
сөздерді білдіреді. أوزان جموع القلة أربعة: - аз мөлшердегі көпше түр төрт
үлгімен жасалады: - ортаңғы дауыссызы дұрыс, не төрт дыбысты, муʼаннас
тегінің көрсеткіштерінсіз, сөңғы дыбыстың алдында созылыңқы дауысты дыбысы
бар есім сөздерден أفعل үлгісімен сынық тұлғадағы көпше түр жасалады.
نفس ← أنفس – жан, адам;
غراب ← أغرب – қарға;
حرف ← أحرف – әріп, демеулік;
شهاب ← أشهب – метеор;
أفعل – أفعال – ويكون جمعا لكل ثلاثى لم يطرد فيه أفعل үлгісі жоқ әрбір
үш дыбысты есім сөздерден أفعال тұлғасымен сынық тұлғалы көпше түр
жасалады.
ثبت ← أثبات – дәлел;
سيف ← أسياف – қылыш;
باب ← أبواب – есік;
أفعلة – ويطرد فى كل إسم مذكر رباعى قبل أخره حرف مد – соңғы дауыссызына
дейін созылыңқы дауыстысы бар төрт дыбысты есім сөздерден أفعلة үлгісімен
сынық тұлғалы көпше түр жасалады.
طعام ← أطعمة – тағам;
عمود ← أعمدة – бөрене;
جراب ← أجربة – қап;
فعلة – وسمع فى الفاظ منها فتية، وشيخة، جمعين لفتى وشيخ – شيخ және فتى
сияқты кейбір сөздерден сынық тұлғалы көпше түр فعلة үлгісімен жасалады.
شيخ ← شيخة – қария, шейх;
فتى ← فتية – бозбала, бойжеткен;
جمع الكثرة – көп мөлшердегі көпше түр
جمع الكثرة يدل على ثلاثة إلى غير نهاية – көп мөлшердегі сынық тұлғалы
көпше түр үштен жоғары шексіз санды білдіреді.
أوزان جموع الكثرة كثيرة – көп мөлшердегі сынық тұлғалы көпше түрдің
жасалу үлгілері көп.
Олардың көп кездесетені төмендегілер:
1) فاعل тұлғасыменжасалған есімшенің көпше түрі فاعل үлгісімен жасалады:
طلاب
طالب
عمال فعال
عامل فاعل
كتاب
كاتب
2) (فاعلة) فاعل тұлғасымен жасалған ғаламзат есімдерінің көпше түрі فواعل
үлгісімен жасалады:
شوارع شارع
فواكه فواعل فاكهة
فاعل+(ة)
نوافذ نافذة
3) Түбірдегі ортаңғы дауыссыздан кейін созылыңқы дауысты дыбысы бар
музаккәр тегіндегі есім сөздерден сынық тұлғалы көпше түрі أفعلة үлгісі
арқылы сынық тұлғалы көпше түр жасалады:
أعمدة
عمود
أجنحة أفعلة
جناح
أرغفة
رغيف
4) Түбірдегі ортаңғы дауыссыздан кейін созылыңқы дауысты дыбысы бар
муʼаннас тегіндегі есім сөздерден сынық тұлғалы көпше түрі فواعل
үлгісімен сынық тұл,алы көпше түр жасалады:
رسائل رسالة
جرائد جريدة
فعلة тұлғасындағы зат есімдерден, көп жағдайда, فعل үлгісі арқылы сынық
тұлғалы көпше түр жасалады:
غرف غرفة
حجر فعل حجرة
فعلة
شرف شرفة
1) Кейбір есім сөздердің бірнеше сынық тұлғалы көпше түрі бар:
طلاب
طالب
طلبة
2) Омоним сөздердің де сынық тұлғалы көпше түрі әр түрлі болады:
үй → بيوت
بيت
өлең → أبيات
Төмендегі кестеде сынық тұлғалы көпше түрдің жиі қолданылатын
үлгілері берілген:
№ Жекеше түр және мысалы Көпше түр және мысалы
1 فعل درس؛ بيت فعول دروس؛ بيوت
2 فعل عمل؛ قلم أفعال أعلام؛ أقلام
3 فاعل كاتب؛ طالب فعال كتاب؛ طلاب
4 فعل قسم؛ حزب أفعال أقسام؛ أحزاب
5 فعيلة حريطة؛ جريدة فعائل حرائط؛ رسائل؛
جرائد
6 فعال وسام؛ سلاح أفعلة أوسمة؛ أسلحة
7 مفعلة؛ مفعل مدرسة؛ مصنع مفاعل مدارس؛ مصانع
8 فاعلة؛ فاعل عاصمة؛ شارع فواعل عواصم؛ شوارع
9 فعال كتاب فعل كتب
10 فعيلة؛ فعيل مدينة؛ طريق فعل مدن؛ طرق
Жоғарыда берілген кестеден жекеше түрі бір үлгімен жасалған есім
сөздердің сынық тұлғалы көпше түрлері әр түрлі, керісінше, жекеше түрі әр
түрлі үлгімен жасалған есім сөздердің сынық тұлғалы көпше түрлері бір
үлгіде жасалғаны көрініп тұр.
Күрделі сын есімнен (есімшелерден)жасалған анықтауыш
Сын есім не есімше идафаның 1-мүшесі қызметін атқарады.Ал,2-мүшесінің
қызметін белгілі халдегі зат есім атқарады да изафеттік күрделі сын есім
тіркесін құрайды және ол анықтауыш қызметінде қолданылады.Мысалы:حسن الوجه
- әдемі жүзді=сұлу.مختلف الألوان - әр түсті=түрлі түсті.Бұл күрделі сын
есім сөйлемде қиыса байланысқан анықтауыш қызметінде
қолданылғанда,анықталатын сөзбен оның 1-мүшесі ғана тек,түр,септік және хал
жағынан толық қиыса байланысады.Мысалы:
- الرجا ل الحسنوالوجه رجل حسن الوجه- الرجل الحسن الوجه –Сұлу ер адам;
إمرأة حسنة الوجه – المراة الحسنة الوجه – النساء الحسنات الوجه –Сұлу әйел;
Мұндай жағдайда күрделі сын есімнің 1-мүшесі екіншісі белгілі халде
екеніне қарамастан أل артиклін қабылдайды.
Қосынды есімдікпен келген есім сөздің септелуі
Қосынды есімдіктер музаккар тегіндегі дұрыс тұлғалы көпше түрдегі есім
сөздерге және екілік түрдегі есім сөздерге жалғанғанда сөз соңындағы нундар
түсіп қалады.
جمع مثنى مفرد
معلموك معلماك معلمك حالة الرفع
معلميك معلميك معلمك حالة الجر
معلمك حالة النصب
Қосынды есімдіктердің I жақ көрсеткіші ﯽ [ī] жекеше түрдегі есім
сөздерге жалғанғанда, есім сөздер септіктерде ө згермейді. Музаккар
тегіндегі дұрыс тұлғалы көпше түр ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz