Оқушы тұлғасының қалыптасу процесінде отбасы тәрбиесінің ролі
ТАРАУ І. Оқушы тұлғасын қалыптастыру процесінде отбасы тәрбиенің ролін теорилық негіздеу.
1.1.Оқушы тұлғасын жан.жақты қалыптастырудағы отбасы
тәрбиесінің ролі
1.2.Отбасы тәрбиесінің мәні мен маңыздылығы
ТАРАУ ІІ. Оқушы тұлғасын қалыптастыру процесіндегі отбасы тәрбиесін ұйымдастыру
2.1. Оқушы тұлғасының қалыптастырудағы мектеп пен отбасының іс әрекет түрлері
2.2. Қазіргі оқушы тұлғасының қалыптастыру процесіндегі отбасы тәрбиесінің ұйымдастыру ерекшеліктері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША
1.1.Оқушы тұлғасын жан.жақты қалыптастырудағы отбасы
тәрбиесінің ролі
1.2.Отбасы тәрбиесінің мәні мен маңыздылығы
ТАРАУ ІІ. Оқушы тұлғасын қалыптастыру процесіндегі отбасы тәрбиесін ұйымдастыру
2.1. Оқушы тұлғасының қалыптастырудағы мектеп пен отбасының іс әрекет түрлері
2.2. Қазіргі оқушы тұлғасының қалыптастыру процесіндегі отбасы тәрбиесінің ұйымдастыру ерекшеліктері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША
жасау және оларды тәрбиелеу- ата-ананың табиғи борышы, ірі парызы» деп, отбасының міндеті нақты көрсетілген.
«Қазақстан-2030» бағдарламасында балаларымызды алыс болашақта қандай сапада көруіміз керектігі айтылған. Сонымен бірге, отбасы туралы заң жоғары және орта білім тұжырымдамасында әрбір отбасына өзінің ұрпағын тәрбиелеп, қатарға қосу міндеті жүктелген.
Отбасы–адам баласының алтын діңгегі. Өйткені адам ең алғаш шыр етіп дүниеге келген сәтінен бастап, осында ер жетіп, отбасының тәрбиесін алады. Сондықтан да отбасы–адамзаттың аса қажетті, әрі қасиетті алтын мектебі.
Отбасының адамзат ұрпағына деген ықпалы мен әсер күшін өмірдегі басқа еш нәрсенің күшімен салыстыруға болмайтындай. Өйткені ата-ананың балаға деген тәрбиесінің орнын еш нәрсе толтыра алар емес. «Ел болам десең, бесігіңді түзе»– деген нақыл сөз отбасы тәрбиесінің маңызын айқындатып тұр емес пе?
Отбасы мүшелерінің жас шамасы әр түрлі болса да, олардың арасында бір-бірімен рухани жақындығы, мақсат ынтымақтастығы бар.
Атақты қазақ ақыны Қасым Аманжолов өзінің жарына арнаған бір өлеңінде:
Отбасы – шағын мемлекет,
Мен – президент, сен – премьер,
дегені бар. Шынында, отбасы – ол да бір шағын мемлекет. Әр мемлекеттің өзіне тән өндірісі мен өнім бөлісі, сыртқы және ішкі саясаты, кіріс-шығыс бюджеті, қастерлеп ұстанатын рәміздері, т.б. болатыны сияқты, әр отбасы болмыс-тіршілігінің де соған ұқсас жақтары бар, оның жаратылысы да басшылық пен қосшылықты қажет етеді. Сондықтан отбасының құрылымына зор маңыз беріліп, мәнін қорғаған, отбасының ар-намысын сақтауға, сырын шашпауға, мүшелерін бір-біріне қатысты адалдыққа тәрбиелеген. «Отан отбасынан басталады» деген сөздің мәнісі де осында.
Ата-ана өз отбасын нығайта отырып, сонымен бірге оның балағатқа толған мүшелерін үй болуға, өз шаңырағын көтеруге әзірлеуі басты әрі өте жауапты міндет болып саналады. Жас отаудың түтіні түзу шығып, махаббат пен тату-тәттілік, береке-бірлік орын тепкен жылы ұяға айналуы, босағасы берік, болашағы нұрлы болуы көбіне-көп жас жұбайлардың үлкен үйде алған тәрбиесі, көрген өнегесіне байланысты.
«Қазақстан-2030» бағдарламасында балаларымызды алыс болашақта қандай сапада көруіміз керектігі айтылған. Сонымен бірге, отбасы туралы заң жоғары және орта білім тұжырымдамасында әрбір отбасына өзінің ұрпағын тәрбиелеп, қатарға қосу міндеті жүктелген.
Отбасы–адам баласының алтын діңгегі. Өйткені адам ең алғаш шыр етіп дүниеге келген сәтінен бастап, осында ер жетіп, отбасының тәрбиесін алады. Сондықтан да отбасы–адамзаттың аса қажетті, әрі қасиетті алтын мектебі.
Отбасының адамзат ұрпағына деген ықпалы мен әсер күшін өмірдегі басқа еш нәрсенің күшімен салыстыруға болмайтындай. Өйткені ата-ананың балаға деген тәрбиесінің орнын еш нәрсе толтыра алар емес. «Ел болам десең, бесігіңді түзе»– деген нақыл сөз отбасы тәрбиесінің маңызын айқындатып тұр емес пе?
Отбасы мүшелерінің жас шамасы әр түрлі болса да, олардың арасында бір-бірімен рухани жақындығы, мақсат ынтымақтастығы бар.
Атақты қазақ ақыны Қасым Аманжолов өзінің жарына арнаған бір өлеңінде:
Отбасы – шағын мемлекет,
Мен – президент, сен – премьер,
дегені бар. Шынында, отбасы – ол да бір шағын мемлекет. Әр мемлекеттің өзіне тән өндірісі мен өнім бөлісі, сыртқы және ішкі саясаты, кіріс-шығыс бюджеті, қастерлеп ұстанатын рәміздері, т.б. болатыны сияқты, әр отбасы болмыс-тіршілігінің де соған ұқсас жақтары бар, оның жаратылысы да басшылық пен қосшылықты қажет етеді. Сондықтан отбасының құрылымына зор маңыз беріліп, мәнін қорғаған, отбасының ар-намысын сақтауға, сырын шашпауға, мүшелерін бір-біріне қатысты адалдыққа тәрбиелеген. «Отан отбасынан басталады» деген сөздің мәнісі де осында.
Ата-ана өз отбасын нығайта отырып, сонымен бірге оның балағатқа толған мүшелерін үй болуға, өз шаңырағын көтеруге әзірлеуі басты әрі өте жауапты міндет болып саналады. Жас отаудың түтіні түзу шығып, махаббат пен тату-тәттілік, береке-бірлік орын тепкен жылы ұяға айналуы, босағасы берік, болашағы нұрлы болуы көбіне-көп жас жұбайлардың үлкен үйде алған тәрбиесі, көрген өнегесіне байланысты.
1. Қазақстан Республикасының Білім беру туралы заңы. 27-шілде, 2007
2.Қазақстан Республикасының этникалық – мәдени білім беру тұжырымдамасы. “Егемен Қазақстан”, 1996. 7-тамыз.
3.Қазақстан Республикасының жалпы білім беретін мектептерінің
тұжырымдамасы. Қазақстан мұғалімі. 1993. 9-сәуір.
4.Қазақстан Республикасының азаматтарының мінез-құлықын дамыту
тұжырымдамасы. “Егемен Қазақстан”, 1995.
5.Қазақстан Республикасының гуманитарлық білім беру тұжырымдамасы.
“Егемен Қазақстан”, 1994. 20-тамыз.
6.Назарбаев Н.Ә. Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан.-2007
7. Мұқанов М.М Жас және педагогикалық психология А.:Білім, 2002
8.Петровский А.В. Педагогикалық және жас ерекшелік психологиясы А.: Мектеп, 1998
9.Джакупов С.М., Бердібаева С.Қ. Психологиялық зерттеу нәтижелерін статистикалық өңдеу тәсілдері. Алматы, 1998.
10.Атемова Қ.Т. Оқушылар бойында гумандық қасиетттерді қалып-тастырудағы отбасының ролі. Алматы: Ғылым, 2002.
11.Майғаранова Ш. Мектеп оқушыларын рухани дамыту мәселелері. Ғылыми – әдістемелік құрал. Алматы «Ғылым» ғылыми баспа орталығы, 2002.
12. Ілиясова А. Класс жетекшісінің жүргізетін тәрбие жұмысының жүйесі. Алматы, 1991
13. Атемова Қ.Т. Отбасында баланың іс- әрекетін ұйымдастыру жолдары. Алматы: 2002.
14.Болдырев Н.И. Тәрбие методикасы. Алматы. Мектеп, 1980
15.Сманов І, Оңғарбай Ә, Оразымбетова Б. Отбасы мен мектептің ынтымақтастағы. Шымкент, 2005.
16. Сейталиев К. Тәрбие теориясы. Алматы, 1986.
17. Ұстаздың шеберлікке жету жолдары. ( Құрастырған Ж.Нұржанова. Алматы, 1991)
18. Харламов Н. Педагогика. М., 1990.
19. Әбенбаев С.Ш. Сынып жетекшісі. Алматы: Дарын., 2004.
20. Педагогика және психология. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Алматы, 2002.
21. Назарбаев Н.Ә. «Отбасы- Отанның ошағы» Егемен Қазақстан, 2001.
22. Қ.Жарықбаев. Аталар сөзі- ақылдың көзі. Алматы., 1986.
23. Табылдиев Ә. Қазақ этнопедагогикасы. Алматы, 2001.
24. Ілиясова А. Класс жетекшісінің жүргізетін тәрбие жұмысының жүйесі. Алматы, 1991.
25. Бап-Баба С. Жантану негіздері. Алматы, 2001.
26. Аймағанбетова. Бастауыш сыныптарда дүниетануды оқытудың теориялық негізі. Алматы, Балауса, 2003.
2.Қазақстан Республикасының этникалық – мәдени білім беру тұжырымдамасы. “Егемен Қазақстан”, 1996. 7-тамыз.
3.Қазақстан Республикасының жалпы білім беретін мектептерінің
тұжырымдамасы. Қазақстан мұғалімі. 1993. 9-сәуір.
4.Қазақстан Республикасының азаматтарының мінез-құлықын дамыту
тұжырымдамасы. “Егемен Қазақстан”, 1995.
5.Қазақстан Республикасының гуманитарлық білім беру тұжырымдамасы.
“Егемен Қазақстан”, 1994. 20-тамыз.
6.Назарбаев Н.Ә. Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан.-2007
7. Мұқанов М.М Жас және педагогикалық психология А.:Білім, 2002
8.Петровский А.В. Педагогикалық және жас ерекшелік психологиясы А.: Мектеп, 1998
9.Джакупов С.М., Бердібаева С.Қ. Психологиялық зерттеу нәтижелерін статистикалық өңдеу тәсілдері. Алматы, 1998.
10.Атемова Қ.Т. Оқушылар бойында гумандық қасиетттерді қалып-тастырудағы отбасының ролі. Алматы: Ғылым, 2002.
11.Майғаранова Ш. Мектеп оқушыларын рухани дамыту мәселелері. Ғылыми – әдістемелік құрал. Алматы «Ғылым» ғылыми баспа орталығы, 2002.
12. Ілиясова А. Класс жетекшісінің жүргізетін тәрбие жұмысының жүйесі. Алматы, 1991
13. Атемова Қ.Т. Отбасында баланың іс- әрекетін ұйымдастыру жолдары. Алматы: 2002.
14.Болдырев Н.И. Тәрбие методикасы. Алматы. Мектеп, 1980
15.Сманов І, Оңғарбай Ә, Оразымбетова Б. Отбасы мен мектептің ынтымақтастағы. Шымкент, 2005.
16. Сейталиев К. Тәрбие теориясы. Алматы, 1986.
17. Ұстаздың шеберлікке жету жолдары. ( Құрастырған Ж.Нұржанова. Алматы, 1991)
18. Харламов Н. Педагогика. М., 1990.
19. Әбенбаев С.Ш. Сынып жетекшісі. Алматы: Дарын., 2004.
20. Педагогика және психология. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Алматы, 2002.
21. Назарбаев Н.Ә. «Отбасы- Отанның ошағы» Егемен Қазақстан, 2001.
22. Қ.Жарықбаев. Аталар сөзі- ақылдың көзі. Алматы., 1986.
23. Табылдиев Ә. Қазақ этнопедагогикасы. Алматы, 2001.
24. Ілиясова А. Класс жетекшісінің жүргізетін тәрбие жұмысының жүйесі. Алматы, 1991.
25. Бап-Баба С. Жантану негіздері. Алматы, 2001.
26. Аймағанбетова. Бастауыш сыныптарда дүниетануды оқытудың теориялық негізі. Алматы, Балауса, 2003.
ОҚУШЫ ТҰЛҒАСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ПРОЦЕСІНДЕ ОТБАСЫ
ТӘРБИЕСІНІҢ РОЛІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-6
ТАРАУ І. Оқушы тұлғасын қалыптастыру процесінде отбасы тәрбиенің ролін
теорилық негіздеу.
1.1.Оқушы тұлғасын жан-жақты қалыптастырудағы отбасы
тәрбиесінің
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..7-13
1.2.Отбасы тәрбиесінің мәні мен
маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13-17
ТАРАУ ІІ. Оқушы тұлғасын қалыптастыру процесіндегі отбасы тәрбиесін
ұйымдастыру
2.1. Оқушы тұлғасының қалыптастырудағы мектеп пен отбасының іс әрекет
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18-23
2.2. Қазіргі оқушы тұлғасының қалыптастыру процесіндегі отбасы
тәрбиесінің ұйымдастыру
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23-27
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .28-29
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .30
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
Отбасында адам бойындағы асыл
қасиеттер жарқырай көрініп,қалыптасады.
Отанға деген ыстық сезім – жақындарына,
туға -туысқандарына деген сүйіспеншіліктен
басталады.
Н.Ә.Назарбаев
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының Конститутциясында балаларыңа қамқорлық жасау
және оларды тәрбиелеу- ата-ананың табиғи борышы, ірі парызы деп, отбасының
міндеті нақты көрсетілген.
Қазақстан-2030 бағдарламасында балаларымызды алыс болашақта қандай
сапада көруіміз керектігі айтылған. Сонымен бірге, отбасы туралы заң жоғары
және орта білім тұжырымдамасында әрбір отбасына өзінің ұрпағын тәрбиелеп,
қатарға қосу міндеті жүктелген.
Отбасы–адам баласының алтын діңгегі. Өйткені адам ең алғаш шыр етіп
дүниеге келген сәтінен бастап, осында ер жетіп, отбасының тәрбиесін алады.
Сондықтан да отбасы–адамзаттың аса қажетті, әрі қасиетті алтын мектебі.
Отбасының адамзат ұрпағына деген ықпалы мен әсер күшін өмірдегі басқа
еш нәрсенің күшімен салыстыруға болмайтындай. Өйткені ата-ананың балаға
деген тәрбиесінің орнын еш нәрсе толтыра алар емес. Ел болам десең,
бесігіңді түзе– деген нақыл сөз отбасы тәрбиесінің маңызын айқындатып тұр
емес пе?
Отбасы мүшелерінің жас шамасы әр түрлі болса да, олардың арасында бір-
бірімен рухани жақындығы, мақсат ынтымақтастығы бар.
Атақты қазақ ақыны Қасым Аманжолов өзінің жарына арнаған бір өлеңінде:
Отбасы – шағын мемлекет,
Мен – президент, сен – премьер,
дегені бар. Шынында, отбасы – ол да бір шағын мемлекет. Әр мемлекеттің
өзіне тән өндірісі мен өнім бөлісі, сыртқы және ішкі саясаты, кіріс-шығыс
бюджеті, қастерлеп ұстанатын рәміздері, т.б. болатыны сияқты, әр отбасы
болмыс-тіршілігінің де соған ұқсас жақтары бар, оның жаратылысы да басшылық
пен қосшылықты қажет етеді. Сондықтан отбасының құрылымына зор маңыз
беріліп, мәнін қорғаған, отбасының ар-намысын сақтауға, сырын шашпауға,
мүшелерін бір-біріне қатысты адалдыққа тәрбиелеген. Отан отбасынан
басталады деген сөздің мәнісі де осында.
Ата-ана өз отбасын нығайта отырып, сонымен бірге оның балағатқа толған
мүшелерін үй болуға, өз шаңырағын көтеруге әзірлеуі басты әрі өте жауапты
міндет болып саналады. Жас отаудың түтіні түзу шығып, махаббат пен тату-
тәттілік, береке-бірлік орын тепкен жылы ұяға айналуы, босағасы берік,
болашағы нұрлы болуы көбіне-көп жас жұбайлардың үлкен үйде алған тәрбиесі,
көрген өнегесіне байланысты.
Отбасы-ерекше педогогикалық жүйе. Әлеуметтану ғылымы отбасын тұтас
қоғамдық ағзаның бөлігі, әлеуметтік–тәрбие беретін ұжым ретінде қарасты-
рады. Қоғамның әлеуметтік-экономикалық салада орын алған өзгерістері
міндетті түрде отбасының өмірінен көрініс табады. Отбасы моральдық, психо-
логиялық жаңаруы барысында созылмалы, оның үстіне қарама-қайшылықты,
күрделі болып келеді. Сондықтан да, отбасында жаңа қатынастар, жаңа
моральдық ұғымдар орнығуы экономикалық салаға қарағанда баяу қарқынмен іске
асады. Өйткені отбасын болжамдаудың қиындығы қайта құруларға, негізгі
әлеуметтік-экономикалық факторлармен бірге биологиялық, психологиялық және
демографиялық факторларға байланысты.
Отбасылық өмір байланыстары жан-жақтылығымен сипатталады. Олар
әлеуметтік, биологиялық, шаруашылық–экономикалық адамгершілік және
психологиялық қатынастар. Отбасы дамуының кезеңдері оның қызметінің сипаты
және ауқымының өзгеруімен байланысты. Ол қоғамға және адамға қатысты
маңызды қоғамдық қызметтер атқарады.
Отбасы мүшелелері бір-бірімен тығыз байланыста, ерекше жанашырлық,
сүйіспеншілік сезімде болады. Олар бір-бірінің өміріне, тағдырына елеулі ат
салыса алады. Бұл жерде бір немесе бірнеше ұрпақ отбасы болып іріктелінеді.
Екі ұрпақты отбасыда: әйелі мен ерінің, әке мен шешенің, балалардың,
ағалардың және қарындас, сіңлілердің рөлі негізделеді. Ал, үш ұрпақтық
отбасыда ата мен әженің, ене мен атаның, күйеу бала мен келіннің, қайындар
мен балдыздардың рөлі қосылады.
Отбасындағы ата мен баланың қарым-қатынасына ешкімнің күмәні жоқ. Ана
баланы өмірге әкеледі, ақ сүтімен тамақтандырып, әлдилейді, өсіреді. Ал,
әке мен бала арасындағы қарым-қатынасқа әртүрлі көзқарастар мен тұжырымдар
бар. Біреулер-балаға әкесі әйелі арқылы байланысады десе, екіншілері әке
мен баланың байланысы тек экономикалық және эмоционалдық көмекте дейді, ал
үшіншілері Әкенің баласына деген ниеті, жасаған жақсылығы- олардың анасын
сүюі деген ойда. Қалай болса да әкенің рөлі ананың рөлінен кем болмауы
керек. Ол тек әр адамның жауапкершілік сезіміне байланысты болады.
Ғалым-педагогтар мен психологтардың ойынша балаға әке-шешесінің қарым-
қатынасы мен олардың берген тәрбиесіне жететін өмір жоқ. Балалардың дұрыс
қалыптасуы олардың отбасындағы сүйіспеншілік, кішіпейілділік, сыйластық,
жауапкершілік, қайырымдылық, сезімталдық, т.б. адамгершілік қасиеттерінің
даму негізіне байланысты болады.
Сонымен отбасының өзіндік даму тарихы бар. Отбасы- кішігірім мемлекет,
әлеуметтік топ. Ол алғашқы адам баласы пайда болған кезеңнен бері қарай
дамуда. Ертеде отбасын құру-күнкөріс қамынан, ерлі-зайып қатынасынан, ұрпақ
әкелуден туындаған.
Бүгінде отбасыға мынадай анықтама беруге болады: қазіргі заманғы
отбасы–ерлі-зайыпты екі адамның арасындағы некеге құрылған негізгі
әлеуметтік топ, отбасыға сонымен бірге ұрпақтары (ұл-қыздары) да кіреді.
Отбасының функциясы бала тауып, тәрбиелеп өсіру, ерлі-зайыптылардың
жыныстық, эмоциялық сезімдерін және басқа (әлеуметтік, экономикалық)
қажеттерін өтеу.
Отбасы нақты қоғамда өмір сүреді, сондықтан отбасының жалпы сыйпатымен
қатар өзі өмір сүретін қоғамдық қатынастардың мазмұнына сәйкес ерекше
белгілері де болатыны түсінікті.
Отбасы туралы философ, педагог, психолог, әлеуметтанушы, мәдениет-танушы,
т.б. ғалымдар анықтама беріп, еңбектер жазып, осы проблеманың негізін
қалаған.
Қазіргі заманда отбасының құрылымы өзгеріп, оның мүшелер саны азайып,
бала саны да кеми түсті. Қоғамдағы әлеуметтік, мәдени экономикалық
жаңғырулар, әр түрлі сипаттағы әлемдік деңгейдегі ақпарат алмасу, отбасы
мүшелерінің арасындағы қарым-қатынас сипатына да өз әсерін тигізіп отыр.
Қазіргі аналардың көпшілігі жұмыс жасайтын болғандықтан бала уақытының
көбін пассивті тәрбиешілермен өткізеді. Бала тәрбиесі қалалық отбасына тән
болып отырған келесі ерекшеліктерімен шартталған: балалардың көбісі күннен
күнге ұлғайып отырған айырылысулардың нәтижесінде әкесіз немесе анасыз
өседі; теледидар, жеке бөлме т.с.с. өркениеттің жетістіктері балалар мен
олардың ата-аналарының арасындағы қарым-қатынас процесін қиындатады.
Қарым-қатынастың адамзат өмірінде аса маңызды роль атқарады. Қарым-
қатынас нәтижесінде тұлғааралық байланыс орнығып, өзара мәміле қалыптасып
дамитындығы әр жеке тұлғаның қалыптасуында жетекші факторлардың бірі
болады. Қарым-қатынас барысында өзара пікір алмасу, сезім әлеміне бірлесіп
ләззат алу, қайғы, қуанышта ортақтас болу арқылы адамдар арасында сенімді
кең ауқымды эмоциялар арқылы екі немесе бірнеше психологиялық және не
бірнеше рухани әлем және ой-пікір, сана-сезім, мінез-құлық арасында
келісім, өзара түсіністік, не болмаса қақтығыс, талас-тартыс, қарама-
қайшылық мәміле үрдісі іске асады (А.В. Мудрик, А.В. Запорожец, Жарықбаев,
Ж.Ы.Намазбаева, С.М. Жақыпов, М. Мұқанов ).
Қазiргi уақытта ұрпақ тәрбиесi туралы мәселеге, мүлдем жаңаша
психологиялық-педагогикалық көзқарастармен қарауды, замана сипаты ерекше
талап етуде. Бүгiнгi таңда жалпы адам тәрбиесiне де, сонымен бiрге келешек
ұрпағымыздың тәлiмiне де, халық педагогикасының тигiзер жерлерiн, тiптi
ештемемен салыстыруға келмейдi. Бұл жайында ғұлама-педагогтар
(А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, М.Әуезов, Ж.И.Намазбаева, Х.Арғынбаев,
Қ.Жарықбаев, С.Ұзақбаева, С.Қалиев, Қ.Қожахметова, З.Абилова, Б.Мұқанова,
К.Оразбекова, А.Бейсенбаева, А.Қалыбекова және т.б.) тамаша зерттеулерi
бар.
Бүгiнгi күннiң талабына сай жастарды отбасы-некелiк өмiрге даярлауда ата-
ананың рөлi мен мiндеттерi аса жауапкершiлiктi талап етедi. Отбасы бала
үшiн өмiр мектебiн, онда мейiрбандық, шындық, адалдық, қайырымдылық т.б.
адамгершiлiк қасиеттерi дамиды және қалыптасады. Жасыратыны жоқ, қазiргi
уақытта жастардың жұбайлық өмiрiнiң үйлесiп кетуi үлкен проблемаға айналып
отыр. Соңғы кездерi жастар арасында үйленгендерден ажырасқандардың саны
артып, тастанды бала, жетiм балалар, жесiр әйелдердiң саны көбеюде. Мұндай
етек алып бара жатқан мәселелер қоғамымыздың дамуына кесiрiн тигiзетiнi
бәрiмiзге мәлiм. Бұл проблеманың ұшы жастарды тәрбиелеуде жатқандығын да
айта кету керек. Жастар мәселесiндегi тәрбиенi шешуде көптеген ғалымдар
(К.Оразбекова, С.Қалиев, Р.Төлеубекова, А.Бейсенбаева, Қ.Жарықбаев,
Н.Дүтбаева, Ж.Сәрсенова, А.А.Қалыбекова және т.б.) өз зерттеулерiн
жүргiзуде. Бұдан басқа жас ұрпақ тәрбиесінде халық педагогикасы
тәжірибесінен пайдалану мәселелері бойынша Ж.С.Хасанова, Э.А.Урунбасарова,
С.Ә.Әмірова, Ұ.О.Асанова, Қ.Т.Атемова, Ж.Б.Сәдірмекова зерттеулер жасады.
Зерттеу жұмысының мақсаты:оқушы тұлғасының қалыптасу процесінде отбасы
тәрбиесінің ролін теориялық негіздеу.
Зерттеу жұмыстың міндеттері:
1.Оқушы тұлғасын жан-жақты қалыптастырудағы отбасы тәрбиесінің ролі
мәнін ашу.
2.Отбасы тәрбиесінің мәні мен маңыздылығына сипаттама беру.
3. Оқушы тұлғасының қалыптастырудағы мектеп пен отбасының іс әрекет
түрлерін ашып көрсету.
4.Қазіргі оқушы тұлғасының қалыптастыру процесіндегі отбасы тәрбиесінің
ұйымдастыру ерекшеліктерін зерттеу.
Зерттеу әдістері:мектеп құжаттары, әңгіме, бақылау, сұхбат, озат пед-лық
бөліміне зерттеу.
ТАРАУ І. Оқушы тұлғасын қалыптастыру процесінде тәрбиенің ролін теорилық
негіздеу
1. Оқушы тұлғасын жан-жақты қалыптастырудағы отбасы тәрбиесінің ролі
Отбасы –неке негізінде немесе қан жағынан туыстас шағын топ, олар өзара
көмек көрсету, жауапкершілік алу және тұрмыстық жалпылылықта байланысады
(Эйдемиллер, Э.Г.Юстицкий В.В., 1990). Отбасы балаға ықпал етеді, оны
қоғамдық өмірге жетелейді. Отбасының тәрбие институтты ретінде маңызы онда
бала өз өмірінің маңызды бөліктерін өткізеді және де тұлға ретінде
қалыптасуына ықпал ету ұзақтығы жағынан басқа тәрбие институттарына бой
бермейді деп көрсетті Шужебева А.И өз зерттеу жұмысында.
Жеке тұлғаның өсіп жетілуіне ықпалы ерекше болғандықтан отбасы
тәрбиесіне психологиялық және педагогикалық зерттеулерде ерекше көңіл
бөліп, отбасы ұғымына көптеген анықтамалар берілген. Ж.Б.
Қоянбаевтың педагогикалық еңбегінде Отбасы- ол бірге тұратын некеге
негізделген немесе қандас туыстар (әке, ана, бала) тобы деп анықтама
берілген. Ғылым – педагог өзінің зерттеуінде отбасы – баланың өмір жолын
бастайтын және қоршаған шындық, орта туралы тиянақты да терең әсер алатын
ұжымы екенін, соның негізінде білім, әдет мінез-құлық пен өмірге
көзқарастың қалыпта-сатынын дәлелдеп көрсетеді.
Педагогика және психологиялық сөздікте отбасы-үйленгендердің жанұя-лық
бірлігі деп анықтама келтірілген. Бұл сөздікте отбасы тәрбиесі балаға
ұлттық тәрбие берудің негізі болып табылатындығын айқындай түседі.
Сонымен, жоғарыда айтылған анықтамаларға сүйене отырып, отбасының
мынадай негізгі белгілерін айқындап көрсетуге болады.
1) отбасы өзара туысқандық қатынасы бар әртүрлі жастағы әр түрлі
құқылы адамдардан біріккен ұжымы.
2) оларды ерлі зайыптылық, ата-аналық, балалардың ата-аналарына
ересектердің кішілерге және бір-біріне деген қарым-қатынас жасау
міндеттері байланыстырып тұрады.
3) ата-аналар мен балалар бірінен-бірі отбасыны басқарумен, ерекшеліктері
сол отбасында тәрбиеленумен ерекшеленеді.
4) Отбасы өмірі әртүрлі материалдық және рухани үрдістермен сипаттала-ды.
Ал отбасының әлеуметтік ролі адамның өзін өсіруге, адам тегін ұзартуға
тікелей қатынасымен анықталады.
Біздің қоғам үшін әр кезеңде, әр отбасында өсіп келе жатқан ұл қыздарының
дені сау, рухани ойлау дәрежесі биік, еңбекқор, білімге құштар болып
өсуі туған халқы мен Отанына адал, өнегелі азамат болып өсуі-ең жоғары
тілек, ең негізгі мақсат болып келген. Оның қуат алатын қайнар
бастауы–отбасы. Сондықтан, адамзат ұрпағына отбасының аса құнды ықпалы
мен әсерін өмірдегі еш нәрсенің күшімен салыстыруға болмайды. Сол сияқты
балаға ата–ана тәрбиесінің орнын еш нәрсе толтыра алмайды.
Отбасы тәрбиесі ұғымының өзі отбасы мен тәрбие категорияларының
жиынтығы ғана емес, олардың синтезі де болып табылады. Оның қызметі мен
ролі, отбасындағы тәрбие толығымен қоғамдық өмір заңдылықтарына байла-нысты
дамиды.
Отбасы баланың жеке басының қалыптасуына екі жақты әсер етеді:
Біріншіден, отбасының материалдық жағдайын сипаттайтын өзіндік өмір сүру
арқылы, яғни отбасы мүшелерінің материалдық және рухани қажеттілігі мен
әлеуметтік құндылықтары арқылы;
Екіншіден, әлеуметтік және белгілі бір мақсатқа бағытталған әсер арқылы;
Бұл көбінесе отбасындағы негізгі көзқарас пен тәрбиелік мақсатына,
идеалық адамгершілік және эстетикалық талаптарына қаншалықты сәйкес келуіне
байланысты жүзеге асырылады.
Қазақ педагогикалық энциклопедиялық сөздігінде отбасы тәрбиесі ұғымы
былайша түсіндіріледі. Отбасы тәрбиесі- туысқандық қарым-қатынастар мен
тұрмыс жағдайлары болып үздіксіз ықпал етуші тәрбиелік күш болып табылады.
Отбасы тәрбиесінің педагогикалық мәнін ашу үшін тәрбиелеу және
әлеуметтедіру ұғымдарын байланыстырып қарастыру қажет. Бүгінге дейін
педагогикалық әдебиетермен мемлекет тарапынан жарық көрген құжат –
тұжырымдамаларда тәрбие ұғымына әртүрлі анықтамалар беріліп келеді.
1993 жылы қабылданған тәлім – тәрбие тұжырымдамасында: Тәрбие – халықтың
ғасырлар бойы жинақтап, іріктеп алған озық тәжірибесі мен ізгі
қасиеттерін жас ұрпақтың бойына сіңіру, баланың қоршаған ортадағы қарым-
қатынасын дүниетанымын, өмірге деген көзқарасын және соған сай мінез-
құлқын қалыптастыру-деп анықтама берілсе, қазақ педагогикалық энциклопе-
дия сөздігінде Тәрбие- қоғамдық өндірістік және мәдени өмірдің
белсенді қатысушысын даярлауды мақсат етіп қойған жеке адамды
қалыптастырудың жүйелі процесі делінген. Ұлы ғұлама Әл Фараби Бақытқа
жету жолында деген еңбегінде Тәрбие деп-халықтардың бойына білімге
негізделген этикалық ізгіліктер мен өнерлерді дарыту деген сөз- деп
анықтама берді.
Демек, тәрбие- бұл қоғам талабына сай адамды қалыптастыруда белгілі бір
мақсатқа сәйкес жүйелі әрі саналы түрде әсер ету болып табылады. Тәрбие
жан-жақты дамыған адамды қалыптастыруды көздейді.Оқушылардың тұлғалық
қасиеттерін дамытуда ықпал ететін негізгі факторларды ескере отырып,
тәрбиені отбасы тәрбиесіне және қоғамдық тәрбие деп екі түрге бөлуге
болады. Олай болса, тәрбие қоғамдық өмірдің жалпы және қажетті категориясы
болып табылады, тәрбиенің мақсат- мазмұны, ұйымдатыру түрі, әдісі қоғамдық
қатынастардың таихи дамуына сәйкес өзгеріп отырады.
Кейде тәрбиелеу ұғымы әлеуметтендіру ұғымымен сәйкестендіріліп
түсіндіріледі. Әлеуметтендіру латынның Социалус деген сөзінен аударғанда
қоғамдық деген мағынаны білдіреді. Яғни қоғамдандыру немесе қоғамда
өмір сүруге бейімделу деген сөз.
Әлеуметтендіру тәрбие жүйесінде жеке тұлғаны белгілі бір мақсатта
әрекетке түсіру кезінде жүзеге асырылады. Оған бірнеше әсер етуші
факторлар ықпал жасайды. олар отбасы, отбасынан тыс тәрбиелік мекемелер
және оқу орындары, еңбек ұжымдары, қоғамдық ұжымдар, құрбы құрдастары және
т.б. Соның ішіндегі кейбір фактор отбасы болып табылады. Бүгінгі нарықтық
қатынас отбасына және ондағы тәрбие үрдісіне үлкен әсерін тигізіп отыр.
Өмір тәжірибелері мен көптеген ғалымдар зерттеулері (А.А.Вербицкий,
Э.Д.Днепров т.б) отбасы тәрбиесінің мынадай даму тенденцияларын бөліп
көрсетуге мүмкіндік береді.
Дүниежүзіндегі әрбір халықтың өзіне тән отбасы тарихы бар. Сол сияқты,
қазақ отбасы да өзіне тән ерекшеліктермен сыйпатталады. Қазақтың отбасы
мәселесіне байланысты бұрын-соңғы жазылып, кезінде баспа жүзін көрген
үлкенді-кішілі ғылыми мақалалар мен монографиялық еңбектер, әдеттік құқық
туралы жинақтар мен қазақтың ауыз әдебиеті-фольклор деректері де көптеп
табылады. Мәселен, орта ғасырлық ғұлама ойшылдар Сағди, Науаи, Кей Каустың
отбасы мәселесі төңірегінде айтқан құнды пікірлерінің баға жетпес еңбек
екендігіне ешқандай күмән жоқ. Мұнда отбасында балаларды тәрбиелеу-ге маңыз
беріледі. Отбасындағы тәрбие әміршілдік қағидаларға негізделіп, ата-ананың
балаға деген қатынасын анықтайды. Отбасының бірлігі оның мүшелерінің бір-
біріне адамгершілік, экономикалық, құқықтық т.с.с. өзара
жауапкершіліктеріне, түсініктеріне, сонымен қатар эмоцианалдық (сезімдік)
жақындықтарына негізделеді. Бір жағынан отбасы - адамдардың өзінің ішкі
өмірін, құпияларын, сырларын, қарсы тұрған сыртқы әсерлерден қызғанышпен
қорғайтын тұйық бірлестік. Егер отбасының ішкі өмірін қоғамға ашық етсе,
онда ол бірден ыдырап, күйзеліске ұшырауы мүмкін, ал екінші жағынан, отбасы
адамдардың қоршаған ортаға, қоғамға ашық, айқын бірлестігі. Мұндай отбасыда
өз мәселелері қоғам мәселелерімен қатар қарастырылып, шешімі де ыдырамайды.
Керісінше, отбасының дамуына қауіпсіздік және сақтану сезімдерін қамтамасыз
ететін мүмкіндік туғызады.
Қандай да тұйық, жабық отбасы болғанымен ол қоғамсыз өмір сүре алмай-ды.
Өйткені оның мүшелері жан-жақты әлеуметтік топтарға, яғни өндірістік, оқу
ұжымдарына, балалар ұйымдарына, қоғамдық ұйымдарға, сонымен қатар сауда,
денсаулық орындарына қатысты, ондағы адамдармен тығыз байланыста болады.
Сонымен қатар отбасы қоғамдық қарым-қатынасқа оның барлық өмірінің
үрдісіне ықпалын тигізе алады. Отбасы адамдарға қажеттілігін қанағаттанды-
рып қана қоймай, бірқатар әлеуметтік функциялар орындалып, қоғамның әлеу-
меттік құрылымы, бір элементі болып табылады.
Отбасы мүшелелері бір-бірімен тығыз байланыста, ерекше жанашырлық,
сүйіспеншілік сезімде болады. Олар бір-бірінің өміріне, тағдырына елеулі ат
салыса алады. Бұл жерде бір немесе бірнеше ұрпақ отбасы болып іріктелінеді.
Екі ұрпақты отбасыда: әйелі мен ерінің, әке мен шешенің, балалардың,
ағалардың және қарындас, сіңлілердің рөлі негізделеді. Ал, үш ұрпақтық
отбасыда ата мен әженің, ене мен атаның, күйеу бала мен келіннің, қайындар
мен балдыздардың рөлі қосылады.
Отбасындағы ата мен баланың қарым-қатынасына ешкімнің күмәні жоқ. Ана
баланы өмірге әкеледі, ақ сүтімен тамақтандырып, әлдилейді, өсіреді. Ал,
әке мен бала арасындағы қарым-қатынасқа әртүрлі көзқарастар мен тұжырымдар
бар. Біреулер-балаға әкесі әйелі арқылы байланысады десе, екіншілері әке
мен баланың байланысы тек экономикалық және эмоционалдық көмекте дейді, ал
үшіншілері Әкенің баласына деген ниеті, жасаған жақсылығы- олардың анасын
сүюі деген ойда. Қалай болса да әкенің рөлі ананың рөлінен кем болмауы
керек. Ол тек әр адамның жауапкершілік сезіміне байланысты болады.
Ғалым-педагогтар мен психологтардың ойынша балаға әке-шешесінің қарым-
қатынасы мен олардың берген тәрбиесіне жететін өмір жоқ. Балалардың дұрыс
қалыптасуы олардың отбасындағы сүйіспеншілік, кішіпейілділік, сыйластық,
жауапкершілік, қайырымдылық, сезімталдық, т.б. адамгершілік қасиеттерінің
даму негізіне байланысты болады.
Сонымен отбасының өзіндік даму тарихы бар. Отбасы- кішігірім мемлекет,
әлеуметтік топ. Ол алғашқы адам баласы пайда болған кезеңнен бері қарай
дамуда. Ертеде отбасын құру-күнкөріс қамынан, ерлі-зайып қатынасынан, ұрпақ
әкелуден туындаған.
Бүгінде отбасыға мынадай анықтама беруге болады: қазіргі заманғы
отбасы–ерлі-зайыпты екі адамның арасындағы некеге құрылған негізгі әлеу-
меттік топ, отбасыға сонымен бірге ұрпақтары (ұл-қыздары) да кіреді. Отбасы-
ның функциясы бала тауып, тәрбиелеп өсіру, ерлі-зайыптылардың жыныстық,
эмоциялық сезімдерін және басқа (әлеуметтік, экономикалық) қажеттерін өтеу.
Отбасы нақты қоғамда өмір сүреді, сондықтан отбасының жалпы сыйпаты-мен
қатар өзі өмір сүретін қоғамдық қатынастардың мазмұнына сәйкес ерекше
белгілері де болатыны түсінікті.
Отбасы туралы философ, педагог, психолог, әлеуметтанушы, мәдениетта-нушы,
т.б. ғалымдар анықтама беріп, еңбектер жазып, осы проблеманың негізін
қалаған.
Терең тұлға аралық қатынастарды реттеу механизмдеріне арналған жұмыстарды
талдауда шетелдік ғалым Э.Фромм және ресейлік ғалым М.И Лисина ол өзіміздің
қазақстандық ірі ғалымдардың бірі С.М.Жақыповтардың қойылған мәселені
толығымен шешуге мүмкіндік берді. Біріншіден, отбасы жағдайында бірлескен
іс-әрекетті орындау барысында жеткіншектердің құндылықты-мағынылық
құрылымдардың қалыптасу жағдайларын нақтылауға мүмкіндік берілді.
Екіншіден, жеткіншектердің тұлғалық дамуында ауытқулардың пайда болуының
отбасы ішіндегі алғышарттарын анықтауға мүмкіндік береді. Зерттеудің
методологиялық бағытына қарай жеткіншектерге отбасы ішілік құндылықтарды
беру процесі, отбасы мүшелері арасындағы бірлескен әрекет пен эмоцияның
өзара байланыстардың үйлесімділік механизмдерін қолдануға негізделеді.
Жеткіншектердің мінез-құлқын өзіндік реттеу механизмдері танымдық іс-
әрекеттер мен байланысты, зейіннің көлемі, интенсивтілігі, орнықтылығы
арқылы зерттеу барысында мына жағдайлар анықталды:жеткіншектердегі
қалыптасқан ерік күші мінез-құлықтағы ішкі субьективті позициямен
байланысты болады және өзіндік реттелуге әсер етеді. Эмоциялық өзара
қатынас мінез-құлыққа әсер етсе де субьективті көз-қарасқа келгенде
қақтығыс екінші орынға түседі, олардың әсері сол ұстанған көз-қарасы арқылы
сындырмауы деген пікірде Күнсләмова Т.К.
А.Б.Харчев берген отбасы ұғымына түсініктеме неғұрлым жалпылама болып
табылады: Отбасы денелік өмір мен әлеуметтік ағза өмірінің арасында
байланыстырушы болып табылады.
Қазіргі таңда отбасы қызметінің ортақ топтамасы немесе жіктемесі жетік
түрде толық жасалмаған. Мысалға, Г.М.Свердлов және В.Л.Ресенцев (1958)
отбасының маңызды қызметтеріне ұрпақ жалғастыру, тәрбиелеу, шаруашылық және
өзара көмек көрсету қызметтерін айтады.
Э.К.Васильева (1981) өз зерттеулерінде отбасы қызметінің үш тобын
қарастырады:шаруашылық-экономикалық , генеративті тәрбиелік, мәдени,
репродукциялық. С.Д.Лаптеноктың пікірінше, (1967) отбасының маңызды
қызметтеріне шаруашылық–тұрмыстық, халықтың көбеюі, өз мүшелерінің
демалысын ұйымдастыру, тәрбиелік жатады.
70-шы жылдары басты назар отбасындағы қарым-қатынас пен оның тұлға
қалыптасу процесінде алатын орны туралы Б.П.Парыгин, А.Г.Харчев. Ол әйел
адамның кәсіби іс-әрекетімен отбасы жағдайындағы міндеттерін үйлестіре білу
сипаты және де отбасы өміріне қалай ықпал етеді деген тақырыптарда
С.Голод, З.Янкова т.б. зерттеді.
З.И.Файнбург отбасындағы эмоциялық жағдайлар, олардың отбасы ішілік
қатынастың тұрақтылығына ықпалы,отбасының тұрақтылық жағдайы туралы
Ю.Г.Юркеевич отбасы мүшелері арасында қысымның бөлу себептерін және
А.М.Уматинов және т.б. зерттеді.
Айдарбеков Қ.А. отбасындағы ішкі қарым-қатынас жүйесінде жасөспірім-
дердің өзіндік санасының диологиялық құрылымдардың дамуы атты зерттеу
жұмысында жасөспірімдік кезеңдегі өзіндік сана дамуының ерекшеліктерін және
бүкіл тұлға дамуының ауытқу өзгешеліктерін тудыратын факторларды зерттеуге
арналған.
Өткізілген зерттеу жұмысының нәтижесі бойынша жасөспірімдердің дам-уы
кезіндегі орталық тұлғалық жаңа құрылымы өзіндік санасының диалогиялық
құрылымдары екені туралы болжам өзінің растаулығын алып қойылған. Дәл осы
жасөспірімдердің дамуы кезіндегі тұлғалық жаңақұрамының талдауы жастағы
тапсырмаларды өнімді атқаруға қамтамасыз ететін функционалды
механизмдерінің деңгейіне жеткізілген. Ішкі жанұяның құндылықтарды өсіп
келе жатқан буынға берілуіне, дамуына және сақтандыруға бағытталған және
отбасында белгіленген оның мүшелерінің арасындағы коммуникативтікпен
эмоционалдық қарым-қатынастардың үлгілері бойынша үйлестірілетін, отба-
сындағы жүргізетін бірлескен іс-әрекет жасөспірімдерде өзіндік санасының
диологиялық құрылымдар дамуының негізгі көзі болып келеді.
Психологиялық ілімдер жүйесіндегі басты орынды таным үрдісі алады.
Адамдардың қарым-қатынас жасау кезінде бір-бірін тану мәселелері бойынша
ғылыми пікірталасты үйымдастырушы және оның бастамашысы А.А.Бодалев болған
еді. Оның тікелей басшылық етуімен 1970,1973 жылдары ленинград қаласында
Адамдарарасындағы қатынастар дамуы мен қарым-қатынас формаларының
әлеуметтік-психологиялық және лингвистикалық сипаттама-лары және қарым-
қатынас теориялық және қолданбалы психология симпо-зиумдары өткізілді .
Отандық психологтардың көбісі мысалы: Д.Б. Эльконин, Т.В.Драгунова
жеткіншектік жастың жетекші іс-әрекеті ретінде қарым-қатынасты келтіреді.
Жеткіншек жаста қарым-қатынастың ерекше орнын дәлелдей келе,В.В.Давыдов өз
пікірін ұсынды: жеткіншектік кезең адамда қарым-қатынасты құраушы
тәртіптер мен ережелердің қалыптасу кезеңі.
Ал В.В.Бушельяның пікірі де қызықты мазмұн алады: жеткіншектік кезең
үшін бала-құрдас қатынасы жетекші орын алады,ал ересек бала қатынасы
жетекші орын алмайды (1988). Жеткіншектік жастың өзара қарым-қатынас типін
қолдай отырып, Я.Л.Коломинский және А.Березовин мынадай пікірін ұсынады:
баланың шағын ортасы негізгші екі әлеуметтік-психологиялық астарлы жүйе
бірлігінен тұрады алғашқысында бұл ересек бала қатынасындағы астарлы
жүйе, белгілі-бір кезеңде бұл жүйеге бала-бала қатынасындағы астарлы жүйе
бастапқы жүйе орын алады. Дәл осы жүйеде қарым-қатынасқа қажеттілік пайда
болып, дамуға түрткі алады,ол тұлғааралық қатынастардың негізінде жатыр.
(1977)
И.С.Кон құрдастарымен қарым-қатынасқа сілтей отырып, құрдастарымен қарым-
қатынасты бұлайша түсіндіреді.
-ақпараттардың маңызды каналы;
-бұл ерекше іс-әрекет түрлнрі мен тұлға аралық қатынастар;
-бұл эмоциялық қатынастың ерекше түрі (1980).
Л.Н.Десев (1965) жеткіншектің сынып ұжымындағы құрдастарына деген
қатынасына зерттеу жүргізді. Оның анықтауынша,жеткіншек өз құрдасының
бойындағы жоғары адамгершілік қасиеттерді жоғары бағалайды. А.В. Петровский
сонымен қатар мынаны ескертеді, жеткіншектер жақсы жолдас болуға даяр әр
бейім келетін құрдастарын бағалайды. Жомарттылық бастауыш мектеп
кезеңіндегідей,тұлға аралық таңдаудың жетекші негізі болып қала береді
(1987).
Жеткіншектердің бесінші бөлігі құрдастарымен қақтығыстардың болуымен
сипатталады,қақтығыстың жағдайдан дұрыс түрде шыға білмеуімен байқалады.
Құрдастарымен қарым-қатынаста ұмтылыс пен қақтығыстық жағдайлардан шыға
білмеуі арасында қарама-қарсылық туындайды деп көрсетті Шалғынбаев Т.
Дезадапциялық мінез-құлықы бар жеткіншектердің жеке тұлғалық қасиет-тері
мен тұлғааралық қатынастарының ерекшеліктері және оларды реабилита-циялық
жұмыста қолдану атты зерттеу жұмысында.
Шужеваева А.И. пікірінше көптеген қақтығыстар, эмоциялық қызбалық,
шапшаңдық, агрессия мен жағымсыз жақтардың көрінуі, мейірімсізділік арқылы
пайда болатын көптеген қақтығыстар балаларды келісімге келуге іскелік,
жағымды әрі түсіне алатын бола білуге, құрдастарымен серіктестік қарым-
қатынасқа түсе білетін іскерліктерге арнайы оқыту жағдайында шешілуі
мүмкін. Баланың әлеуметтік дамуы ата-аналармен құрылатын дамушы жағдайымен
анықталады. Жас ерекшелік құрылымдар сенімді кезекпен қалып-таспайды.
Сонымен, оқушы тұлғасын қалыптастыруда отбасы тәрьиесінің ролі өте зор.
Өйткені, бүгінгі салауатты отбасы–өркениетті қоғамның талабы. Ұрпақтан-
ұрпаққа беріліп отыратын дәстүрлер мен ізгі мұраттар тек отбасында ғана
дамып, байытыла түседі. Адамды өзара түсіністікке алып келетін шынайы да
тұрақты сүйіспеншіліктің дәстүрлері де тек салауатты отбасында қалыптасады.
Тәрбиенің бастапқы әліппесін бала отбасында алып, онда ізгіліктің
тұлғалық қасиеттерінің негізі қаланады.
2. Отбасы тәрбиесінің мәні мен маңыздылығы
Отбасы–тарихи категория. Оның типтері, формалары және қызметтері өмір
сүріп отырған өндірістік қатынастардың, жалпы қоғамдық қатынастардың
сипатына, сондай-ақ, қоғамның мәдени даму деңгейіне байланысты. Өз
кезегінде отбасы да қоғам өміріне ықпал жасайды. Ол баланың туылуы, балалар
мен жасөспірімдердің әлеуметтік орнын табуы, үй шаруашылығындағы еңбегі, өз
мүшелерінің күші, рухани және адамгершіліктік-эстетикалық жағынан дамуына
әсерін тигізу.
Отбасы- адам үшін ең жақын әлеуметтік орта. Отбасы белгілі дәстүрлердің,
жағымды өнегелердің, мұралар мен салт-дәстүрлердің сақтаушысы. Отбасында
бала алғаш рет өмірмен, қоршаған ортамен танысып, мінез құлық нормаларын
игереді. Ол баланың азамат болып өсуінің негізі болып табылады.
Отбасының басты қызметі– бала тәрбиелеу. Отбасы тәрбиесі – бұл жалпы
тәрбиенің ең басты бір бөлігі. “Отбасы тәрбиесі” ұғымының өзі “отбасы” мен
“тәрбие” категорияларының жиынтығы ғана емес, олардың синтезі де болып
табылады. Оның қызметі мен ролі, отбасындағы тәрбие толығымен қоғамдық өмір
заңдылықтарына байланысты дамиды. Отбасы баланың жеке басының қалыптасуына
екі жақты әсер етеді.
Біріншіден, отбасының материалдық жағдайын сипаттайтын өмір сүру дәстүрі
арқылы, яғни отбасы мүшелерінің материалдық және рухани қажетсінуі мен
әлеуметтік құндылықтары бар.
Екіншіден, әлеуметтік және белгілі бір мақсатқа бағытталған әсер арқылы.
Бұл көбінесе отбасындағы негізгі көзқараспен тәрбие үрдісі қоғамның
тәрбиелік мақсатына, идеялық, адамгершіліктік және эстетикалық талаптарына
қаншалықты сәйкес келуіне байланысты жүзеге асырылады.
Қазақ педагогикалық энциклопедия сөздігінде отбасы тәрбиесі ұғымы былайша
түсіндіріледі: “Отбасы тәрбиесі – туысқандық қарым-қатынастар мен тұрмыс
жайттары балаға үздіксіз ықпал етуші тәрбиелік күш болып табылады. “Отбасы
тәрбиесінің мәнін ашу үшін “тәрбиелеу” және “әлеуметтендіру” ұғымдарын
байланыстырып түсіндіру қажет. Ұлы ғұлама әл-Фараби “Бақытқа жету
жолында” деген еңбегінде: “Тәрбие деп – халықтардың бойына білімге
негізделген этикалық ізгіліктер мен өнерлерді дарыту деген сөз” деп
анықтама береді.
Демек, тәрбие - бұл қоғам талабына сай адамды қалыптастыруда белгілі бір
мақсатқа сәйкес жүйелі әрі саналы түрде әсер ету болып табылады екен.
Тәрбие қоғамдық өмірдің жалпы және қажетті категориясы болып табылып
тәрбиенің мақсат-мазмұны, ұйымдастыру түрі, әдісі қоғамдық қатынастардың
тарихи дамуына сәйкес өзгеріпотырады.
Кейде “тәрбиелеу” ұғымы “әлеуметтендіру” ұғымымен сәйкестендіріліп
түсіндіріледі. Әлеуметтендіру-латынның “социалус” деген сөзінен аударғанда
“қоғамдық” деген мағынаны білдіреді. Яғнм, қоғамдандыру немесе қоғамда өмір
сүруге икемдеу деген сөз. Соңғы жылдары жарық көрген философиялық
әдебиеттерде: “Әлеуметтендіру-индивидті ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отыратын
еңбек тәжірибелерін, білім мен мінез-құлық нормаларын, құндылықтар мен
дәстүрлерді меңгеруге және әрі қарай дамытуға бейімдеу. Сондай-ақ, индивид-
ті қоғамдық қарым-қатынас жүйесіне өндіру және оның бойында әлеуметтік
қасиеттерді қалыптастыру болып табылады”- деп анықтама берілген.
Әлеуметтендіру тәрбие жүйесінде жеке тұлғаны белгілі бір әрекетке түсіру
кезінде жүзеге асырылады. Оған бірнеше әсер етуші факторлар ықпал жасайды.
Олар отбасы, отбасынан тыс тәрбиелік мекемелер және оқу орындары, еңбек
ұжымдары, қоғамдық ұйымдар, жолдастар, таныстар және т.б. Соның ішінде
негізгі фактор тәрбие болып табылады. Бүгінгі нарықтық қатынас отбасына
және ондағы тәрбие үрдісіне үлкен әсерін тигізіп отыр. Өмір тәжірибелері
мен ғалымдар зерттеулері (А.А.Вербицкий, Э.Д.Днепров т.б.) отбасы
тәрбиесінің мынадай даму тенденцияларын бөліп көрсетуге мүмкіндік береді.
1 тенденция. Отбасы тәрбиесінің әлеуметтік тенденциясы.
Нарықтық қатынас жағдайында жеке тұлғаның қалыптасуында отбасының жаңа
тұрғысындағы ролі айқындалып келеді. Ол отбасының әлеуметтік ролі. Бүгінгі
отбасы нарық талаптарын мойындап, қоғам ағынымен өмір сүруге бейімделе
бастады. Тіпті, нарықтық қатынас кезеңінде отбасына қатысты жаңа
экономикалық ұғымдар пайда болып қолданылуда. Бүгінгі әрбір отбасының
материалдық экономикалық жағдайы ең алдымен осы жоғарыда келтірілген
мәселелердің шешілуіне байланысты болып отыр. Әлеуметтік жағдайы жақсы
отбасыларындағы балалар жоғарғы сапалы ақылы мектептерде білім алып, өнер,
спорт және басқа тәрбие институттарында тәрбие алуға мүмкіндік алды. Отбасы
тәрбиесі мен балалар болашағын жоспарлау ең алдымен әрбір отбасының
әлеуметтік жағдайына қарай жүзеге асады.
2 тенденция. Тәрбиенің индустриялылығы тенденциясы яғни бүгінгі қоғам
өміріндегі өндірістік қатынастардың жан-жақты дамып, мектеп пен отбасы
өміріне ықпал жасауы.
Қоғамның мәдени даму деңгейіне байланысты мектеп пен отбасы тәрбиесі
өзгеріске түсті. Қазіргі өзіміз ғұмыр кешіп отырған қаланың балаларына
қарасақ, тіптен өзгеше, оларды тәрбиелеу күрделірек. Өйткені, қазіргі
компьютерлендіру заманында балалардың алатын ақпарат көлемі бұрынғыдан да
көп. Соған байланысты, балаға тәрбие беруші адамдардың білімі, тәжірибесі
өткен сайын үлкен жауапкершілікті талап етеді. Сонымен қатар әрбір отбасы
қоғамда пайда болған өндіріс құралдарын пайдалануға мүмкіндік алды. Оған
әрбір отбасында компьютердің пайда болуы, жоғары сапалы фотоаппараттар мен
бейнекамералар және т.б. құралдардың күнделікті тұрмыста қолданылуы дәлел
бола алады. Бұл ұғым “қоғам ( мектеп ( отбасы” бағытымен жүзеге асуда.
3 тенденция. Отбасы тәрбиесіндегі баланың субъектілік ролі.
Бүгінде қазақ балаларының психологиясы мен мінез-құлқында, жүріс-
тұрысында өзгерістер пайда бола бастады. Ұлттық балаларымызға тән ұяңдық,
үлкеннің алдын кеспей, тіл алғыштық, т.б. қасиеттерді қолдай отырып,
бүгінгі нарықтық қатынас тұсындағы қарым-қатынаста қажетті көпшілдік,
белсенділік, өз пікірі мен ойларын дәлелдеуге талпынушылық, алға
ұмтылушылық және т.б. осындай қасиеттерді балалар бойында қалыптастыру
қоғам мәселесіне айналып отыр. Әрбір отбасы баланың жан-жақты дамып жетілуі
үшін тәрбие институттарының бар мүмкіндіктерін қолдануда.
4 тенденция. Мектеп пен отбасының ынтымақтастығы тенденциясы.
Бүгінде отбасы мектеппен ынтымақтаса әрекет етуге өте ынталы болып отыр.
Ата-аналар балалары жоғары білім алып, жан-жақты дамуы үшін ең таңдаулы
мектептерге, тіпті жоғары ақылы мектептерге оқытуға беруде. Оқушылардың
ұлттық тәрбие алуымен қатар әлемдік тәрбие жетістіктерін пайдалануы үлкен
сұранысқа ие. Бұл отбасы өмірінде өз орнын көрсетуде.
Бұл отбасының даму тенденциялары бүгінгі нарықтық қатынас ықпалын тындап
отырғандығы белгілі. Осы тенденциялар оқушыларда гумандық қасиеттерді
қалыптастыруда басшылыққа алатын бірнеше қағидаларды айқындауға мүмкіндік
берді. Олар:
1.Оқушыларда гумандық қасиеттерді қалыптастыруда қоғам мектеп, отбасы
және басқа да арнаулы институттардың тәрбиелі мүмкіндіктерін интеграциялау.
2.Тәрбиені гуманизациялау. Оқушылар бойында жоғары интеллектуалдық,
материалдық азаматтық қасиеттерді қалыптастыруда әрбір баланы қоғамның ең
жоғарғы әлеуметтік байлығы, құндылығы деп санап, онымен гумандық қарым-
қатынас жасау.
3.Мектептің педагогикалық ұжымының отбасымен тығыз байланыс жасай
отырып, әрбір баланың қабілетін толық ашу мен дамытуға мүмкіндік жасауын
даралау мен жалпылау.
4.Мұғалімдер мен оқушылардың және ата-аналардың белсенділігін,
бастамшылдығын арттырудың демократияландыру.
Отбасы тәрбиесінің дамуы, оның қоғаммен, ортамен байланысы келелі мәселе
ретінде басты назарда болып келген.
Отбасындағы гумандылық, өзара түсіністік пен сүйіспеншілік Шығыстың ұлы
ғұламалары әл-Фараби, К.А.Иассауи, М.Қашқари, Ж.Баласағұн және т.б.
еңбектерінен кең көрініс тапқан. Ол идеялар гуманист педагогтар мен
ағартушылар тарапынан бүгінге дейін жалғасын тауып келген.
Ұлы ғұлама әл-Фараби отбасын басқару, ондағы адамдардың міндеттері туралы
былай дейді: “Үй белгілі бір бөлшектерден құралады, солардың әрқайсысында
гүлденді. Бұлар саны жағынан төрттеу: ері мен әйелі; қожайыны мен
қызметшісі; әкесі-шешесі мен баласы; мүлкі мен мүлік иесі. Кімде-кім бұл
бөлшектер мен бірлестіктерді басқарса, ол адам үйдің билеушісі және әкімі
болады. Оны “қожайын” деп атайды” деп отбасы басшысының міндеттері мен
құқығын ерекшелеп көрсетеді. Сондай-ақ, әл-Фараби “Үй қаланың бір бөлігі,
ал үйлер қалада орналасқан, демек олардың мақсаттары әртүрлі. Солай бола
тұрса да, бұл әртүрлі мақсаттарға қол жеткенде және олар ұштасқанда, олар
қаланың мақсатына жетуге бағытталға өзара көмек болып бірігеді”- деп әрбір
отбасы мемлекеттің бір бөлігі екенін, мемлекеттің өркендеп дамуы әрбір
отбасының дұрыс жетіліп дамуына тікелей байланыстылығын көрсетеді.
Я.А.Коменский отбасын тәрбиенің белгілі бір мақсатқа бағытталған және
ұйымдастырылған сатысы деп санады. Мұндағы жұмыстың мазмұны ананың белгілі
бір деңгейдегі білімділігін талап етумен қатар тәрбиелеу мен оқытудың
қарапайым әдіс-тәсілдерінен хабардар болуына байланысты. Сондықтан отбасы
тәрбиесі “Ана мектебі” жүйесіне енді. Осыған сәйкес отбасында баланы
тәрбиелеуді педагогикалық жағынан қамтамасыз ету жолдары жасалды.
Отбасы тәрбиесінің мәселелері кеңес педагогтары А.С.Макаренко,
А.В.Сухомлинский, Н.К.Крупская және т.б. педагогтар еңбектерінен де кеңінен
орын алған.
Отбасы тәрбиесінде ананың орнының ерекше маңыздылығы түсіндіре келіп,
М.Әуезов тәрбие түзелу үшін ең алдымен сол тәрбиені қалыптастыратын аналар
жағдайының дұрыс болуын, аналардың өздерінің сол тәрбиеге лайықты болуын
талап ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ТӘРБИЕСІНІҢ РОЛІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-6
ТАРАУ І. Оқушы тұлғасын қалыптастыру процесінде отбасы тәрбиенің ролін
теорилық негіздеу.
1.1.Оқушы тұлғасын жан-жақты қалыптастырудағы отбасы
тәрбиесінің
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..7-13
1.2.Отбасы тәрбиесінің мәні мен
маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13-17
ТАРАУ ІІ. Оқушы тұлғасын қалыптастыру процесіндегі отбасы тәрбиесін
ұйымдастыру
2.1. Оқушы тұлғасының қалыптастырудағы мектеп пен отбасының іс әрекет
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18-23
2.2. Қазіргі оқушы тұлғасының қалыптастыру процесіндегі отбасы
тәрбиесінің ұйымдастыру
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23-27
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .28-29
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .30
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
Отбасында адам бойындағы асыл
қасиеттер жарқырай көрініп,қалыптасады.
Отанға деген ыстық сезім – жақындарына,
туға -туысқандарына деген сүйіспеншіліктен
басталады.
Н.Ә.Назарбаев
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының Конститутциясында балаларыңа қамқорлық жасау
және оларды тәрбиелеу- ата-ананың табиғи борышы, ірі парызы деп, отбасының
міндеті нақты көрсетілген.
Қазақстан-2030 бағдарламасында балаларымызды алыс болашақта қандай
сапада көруіміз керектігі айтылған. Сонымен бірге, отбасы туралы заң жоғары
және орта білім тұжырымдамасында әрбір отбасына өзінің ұрпағын тәрбиелеп,
қатарға қосу міндеті жүктелген.
Отбасы–адам баласының алтын діңгегі. Өйткені адам ең алғаш шыр етіп
дүниеге келген сәтінен бастап, осында ер жетіп, отбасының тәрбиесін алады.
Сондықтан да отбасы–адамзаттың аса қажетті, әрі қасиетті алтын мектебі.
Отбасының адамзат ұрпағына деген ықпалы мен әсер күшін өмірдегі басқа
еш нәрсенің күшімен салыстыруға болмайтындай. Өйткені ата-ананың балаға
деген тәрбиесінің орнын еш нәрсе толтыра алар емес. Ел болам десең,
бесігіңді түзе– деген нақыл сөз отбасы тәрбиесінің маңызын айқындатып тұр
емес пе?
Отбасы мүшелерінің жас шамасы әр түрлі болса да, олардың арасында бір-
бірімен рухани жақындығы, мақсат ынтымақтастығы бар.
Атақты қазақ ақыны Қасым Аманжолов өзінің жарына арнаған бір өлеңінде:
Отбасы – шағын мемлекет,
Мен – президент, сен – премьер,
дегені бар. Шынында, отбасы – ол да бір шағын мемлекет. Әр мемлекеттің
өзіне тән өндірісі мен өнім бөлісі, сыртқы және ішкі саясаты, кіріс-шығыс
бюджеті, қастерлеп ұстанатын рәміздері, т.б. болатыны сияқты, әр отбасы
болмыс-тіршілігінің де соған ұқсас жақтары бар, оның жаратылысы да басшылық
пен қосшылықты қажет етеді. Сондықтан отбасының құрылымына зор маңыз
беріліп, мәнін қорғаған, отбасының ар-намысын сақтауға, сырын шашпауға,
мүшелерін бір-біріне қатысты адалдыққа тәрбиелеген. Отан отбасынан
басталады деген сөздің мәнісі де осында.
Ата-ана өз отбасын нығайта отырып, сонымен бірге оның балағатқа толған
мүшелерін үй болуға, өз шаңырағын көтеруге әзірлеуі басты әрі өте жауапты
міндет болып саналады. Жас отаудың түтіні түзу шығып, махаббат пен тату-
тәттілік, береке-бірлік орын тепкен жылы ұяға айналуы, босағасы берік,
болашағы нұрлы болуы көбіне-көп жас жұбайлардың үлкен үйде алған тәрбиесі,
көрген өнегесіне байланысты.
Отбасы-ерекше педогогикалық жүйе. Әлеуметтану ғылымы отбасын тұтас
қоғамдық ағзаның бөлігі, әлеуметтік–тәрбие беретін ұжым ретінде қарасты-
рады. Қоғамның әлеуметтік-экономикалық салада орын алған өзгерістері
міндетті түрде отбасының өмірінен көрініс табады. Отбасы моральдық, психо-
логиялық жаңаруы барысында созылмалы, оның үстіне қарама-қайшылықты,
күрделі болып келеді. Сондықтан да, отбасында жаңа қатынастар, жаңа
моральдық ұғымдар орнығуы экономикалық салаға қарағанда баяу қарқынмен іске
асады. Өйткені отбасын болжамдаудың қиындығы қайта құруларға, негізгі
әлеуметтік-экономикалық факторлармен бірге биологиялық, психологиялық және
демографиялық факторларға байланысты.
Отбасылық өмір байланыстары жан-жақтылығымен сипатталады. Олар
әлеуметтік, биологиялық, шаруашылық–экономикалық адамгершілік және
психологиялық қатынастар. Отбасы дамуының кезеңдері оның қызметінің сипаты
және ауқымының өзгеруімен байланысты. Ол қоғамға және адамға қатысты
маңызды қоғамдық қызметтер атқарады.
Отбасы мүшелелері бір-бірімен тығыз байланыста, ерекше жанашырлық,
сүйіспеншілік сезімде болады. Олар бір-бірінің өміріне, тағдырына елеулі ат
салыса алады. Бұл жерде бір немесе бірнеше ұрпақ отбасы болып іріктелінеді.
Екі ұрпақты отбасыда: әйелі мен ерінің, әке мен шешенің, балалардың,
ағалардың және қарындас, сіңлілердің рөлі негізделеді. Ал, үш ұрпақтық
отбасыда ата мен әженің, ене мен атаның, күйеу бала мен келіннің, қайындар
мен балдыздардың рөлі қосылады.
Отбасындағы ата мен баланың қарым-қатынасына ешкімнің күмәні жоқ. Ана
баланы өмірге әкеледі, ақ сүтімен тамақтандырып, әлдилейді, өсіреді. Ал,
әке мен бала арасындағы қарым-қатынасқа әртүрлі көзқарастар мен тұжырымдар
бар. Біреулер-балаға әкесі әйелі арқылы байланысады десе, екіншілері әке
мен баланың байланысы тек экономикалық және эмоционалдық көмекте дейді, ал
үшіншілері Әкенің баласына деген ниеті, жасаған жақсылығы- олардың анасын
сүюі деген ойда. Қалай болса да әкенің рөлі ананың рөлінен кем болмауы
керек. Ол тек әр адамның жауапкершілік сезіміне байланысты болады.
Ғалым-педагогтар мен психологтардың ойынша балаға әке-шешесінің қарым-
қатынасы мен олардың берген тәрбиесіне жететін өмір жоқ. Балалардың дұрыс
қалыптасуы олардың отбасындағы сүйіспеншілік, кішіпейілділік, сыйластық,
жауапкершілік, қайырымдылық, сезімталдық, т.б. адамгершілік қасиеттерінің
даму негізіне байланысты болады.
Сонымен отбасының өзіндік даму тарихы бар. Отбасы- кішігірім мемлекет,
әлеуметтік топ. Ол алғашқы адам баласы пайда болған кезеңнен бері қарай
дамуда. Ертеде отбасын құру-күнкөріс қамынан, ерлі-зайып қатынасынан, ұрпақ
әкелуден туындаған.
Бүгінде отбасыға мынадай анықтама беруге болады: қазіргі заманғы
отбасы–ерлі-зайыпты екі адамның арасындағы некеге құрылған негізгі
әлеуметтік топ, отбасыға сонымен бірге ұрпақтары (ұл-қыздары) да кіреді.
Отбасының функциясы бала тауып, тәрбиелеп өсіру, ерлі-зайыптылардың
жыныстық, эмоциялық сезімдерін және басқа (әлеуметтік, экономикалық)
қажеттерін өтеу.
Отбасы нақты қоғамда өмір сүреді, сондықтан отбасының жалпы сыйпатымен
қатар өзі өмір сүретін қоғамдық қатынастардың мазмұнына сәйкес ерекше
белгілері де болатыны түсінікті.
Отбасы туралы философ, педагог, психолог, әлеуметтанушы, мәдениет-танушы,
т.б. ғалымдар анықтама беріп, еңбектер жазып, осы проблеманың негізін
қалаған.
Қазіргі заманда отбасының құрылымы өзгеріп, оның мүшелер саны азайып,
бала саны да кеми түсті. Қоғамдағы әлеуметтік, мәдени экономикалық
жаңғырулар, әр түрлі сипаттағы әлемдік деңгейдегі ақпарат алмасу, отбасы
мүшелерінің арасындағы қарым-қатынас сипатына да өз әсерін тигізіп отыр.
Қазіргі аналардың көпшілігі жұмыс жасайтын болғандықтан бала уақытының
көбін пассивті тәрбиешілермен өткізеді. Бала тәрбиесі қалалық отбасына тән
болып отырған келесі ерекшеліктерімен шартталған: балалардың көбісі күннен
күнге ұлғайып отырған айырылысулардың нәтижесінде әкесіз немесе анасыз
өседі; теледидар, жеке бөлме т.с.с. өркениеттің жетістіктері балалар мен
олардың ата-аналарының арасындағы қарым-қатынас процесін қиындатады.
Қарым-қатынастың адамзат өмірінде аса маңызды роль атқарады. Қарым-
қатынас нәтижесінде тұлғааралық байланыс орнығып, өзара мәміле қалыптасып
дамитындығы әр жеке тұлғаның қалыптасуында жетекші факторлардың бірі
болады. Қарым-қатынас барысында өзара пікір алмасу, сезім әлеміне бірлесіп
ләззат алу, қайғы, қуанышта ортақтас болу арқылы адамдар арасында сенімді
кең ауқымды эмоциялар арқылы екі немесе бірнеше психологиялық және не
бірнеше рухани әлем және ой-пікір, сана-сезім, мінез-құлық арасында
келісім, өзара түсіністік, не болмаса қақтығыс, талас-тартыс, қарама-
қайшылық мәміле үрдісі іске асады (А.В. Мудрик, А.В. Запорожец, Жарықбаев,
Ж.Ы.Намазбаева, С.М. Жақыпов, М. Мұқанов ).
Қазiргi уақытта ұрпақ тәрбиесi туралы мәселеге, мүлдем жаңаша
психологиялық-педагогикалық көзқарастармен қарауды, замана сипаты ерекше
талап етуде. Бүгiнгi таңда жалпы адам тәрбиесiне де, сонымен бiрге келешек
ұрпағымыздың тәлiмiне де, халық педагогикасының тигiзер жерлерiн, тiптi
ештемемен салыстыруға келмейдi. Бұл жайында ғұлама-педагогтар
(А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, М.Әуезов, Ж.И.Намазбаева, Х.Арғынбаев,
Қ.Жарықбаев, С.Ұзақбаева, С.Қалиев, Қ.Қожахметова, З.Абилова, Б.Мұқанова,
К.Оразбекова, А.Бейсенбаева, А.Қалыбекова және т.б.) тамаша зерттеулерi
бар.
Бүгiнгi күннiң талабына сай жастарды отбасы-некелiк өмiрге даярлауда ата-
ананың рөлi мен мiндеттерi аса жауапкершiлiктi талап етедi. Отбасы бала
үшiн өмiр мектебiн, онда мейiрбандық, шындық, адалдық, қайырымдылық т.б.
адамгершiлiк қасиеттерi дамиды және қалыптасады. Жасыратыны жоқ, қазiргi
уақытта жастардың жұбайлық өмiрiнiң үйлесiп кетуi үлкен проблемаға айналып
отыр. Соңғы кездерi жастар арасында үйленгендерден ажырасқандардың саны
артып, тастанды бала, жетiм балалар, жесiр әйелдердiң саны көбеюде. Мұндай
етек алып бара жатқан мәселелер қоғамымыздың дамуына кесiрiн тигiзетiнi
бәрiмiзге мәлiм. Бұл проблеманың ұшы жастарды тәрбиелеуде жатқандығын да
айта кету керек. Жастар мәселесiндегi тәрбиенi шешуде көптеген ғалымдар
(К.Оразбекова, С.Қалиев, Р.Төлеубекова, А.Бейсенбаева, Қ.Жарықбаев,
Н.Дүтбаева, Ж.Сәрсенова, А.А.Қалыбекова және т.б.) өз зерттеулерiн
жүргiзуде. Бұдан басқа жас ұрпақ тәрбиесінде халық педагогикасы
тәжірибесінен пайдалану мәселелері бойынша Ж.С.Хасанова, Э.А.Урунбасарова,
С.Ә.Әмірова, Ұ.О.Асанова, Қ.Т.Атемова, Ж.Б.Сәдірмекова зерттеулер жасады.
Зерттеу жұмысының мақсаты:оқушы тұлғасының қалыптасу процесінде отбасы
тәрбиесінің ролін теориялық негіздеу.
Зерттеу жұмыстың міндеттері:
1.Оқушы тұлғасын жан-жақты қалыптастырудағы отбасы тәрбиесінің ролі
мәнін ашу.
2.Отбасы тәрбиесінің мәні мен маңыздылығына сипаттама беру.
3. Оқушы тұлғасының қалыптастырудағы мектеп пен отбасының іс әрекет
түрлерін ашып көрсету.
4.Қазіргі оқушы тұлғасының қалыптастыру процесіндегі отбасы тәрбиесінің
ұйымдастыру ерекшеліктерін зерттеу.
Зерттеу әдістері:мектеп құжаттары, әңгіме, бақылау, сұхбат, озат пед-лық
бөліміне зерттеу.
ТАРАУ І. Оқушы тұлғасын қалыптастыру процесінде тәрбиенің ролін теорилық
негіздеу
1. Оқушы тұлғасын жан-жақты қалыптастырудағы отбасы тәрбиесінің ролі
Отбасы –неке негізінде немесе қан жағынан туыстас шағын топ, олар өзара
көмек көрсету, жауапкершілік алу және тұрмыстық жалпылылықта байланысады
(Эйдемиллер, Э.Г.Юстицкий В.В., 1990). Отбасы балаға ықпал етеді, оны
қоғамдық өмірге жетелейді. Отбасының тәрбие институтты ретінде маңызы онда
бала өз өмірінің маңызды бөліктерін өткізеді және де тұлға ретінде
қалыптасуына ықпал ету ұзақтығы жағынан басқа тәрбие институттарына бой
бермейді деп көрсетті Шужебева А.И өз зерттеу жұмысында.
Жеке тұлғаның өсіп жетілуіне ықпалы ерекше болғандықтан отбасы
тәрбиесіне психологиялық және педагогикалық зерттеулерде ерекше көңіл
бөліп, отбасы ұғымына көптеген анықтамалар берілген. Ж.Б.
Қоянбаевтың педагогикалық еңбегінде Отбасы- ол бірге тұратын некеге
негізделген немесе қандас туыстар (әке, ана, бала) тобы деп анықтама
берілген. Ғылым – педагог өзінің зерттеуінде отбасы – баланың өмір жолын
бастайтын және қоршаған шындық, орта туралы тиянақты да терең әсер алатын
ұжымы екенін, соның негізінде білім, әдет мінез-құлық пен өмірге
көзқарастың қалыпта-сатынын дәлелдеп көрсетеді.
Педагогика және психологиялық сөздікте отбасы-үйленгендердің жанұя-лық
бірлігі деп анықтама келтірілген. Бұл сөздікте отбасы тәрбиесі балаға
ұлттық тәрбие берудің негізі болып табылатындығын айқындай түседі.
Сонымен, жоғарыда айтылған анықтамаларға сүйене отырып, отбасының
мынадай негізгі белгілерін айқындап көрсетуге болады.
1) отбасы өзара туысқандық қатынасы бар әртүрлі жастағы әр түрлі
құқылы адамдардан біріккен ұжымы.
2) оларды ерлі зайыптылық, ата-аналық, балалардың ата-аналарына
ересектердің кішілерге және бір-біріне деген қарым-қатынас жасау
міндеттері байланыстырып тұрады.
3) ата-аналар мен балалар бірінен-бірі отбасыны басқарумен, ерекшеліктері
сол отбасында тәрбиеленумен ерекшеленеді.
4) Отбасы өмірі әртүрлі материалдық және рухани үрдістермен сипаттала-ды.
Ал отбасының әлеуметтік ролі адамның өзін өсіруге, адам тегін ұзартуға
тікелей қатынасымен анықталады.
Біздің қоғам үшін әр кезеңде, әр отбасында өсіп келе жатқан ұл қыздарының
дені сау, рухани ойлау дәрежесі биік, еңбекқор, білімге құштар болып
өсуі туған халқы мен Отанына адал, өнегелі азамат болып өсуі-ең жоғары
тілек, ең негізгі мақсат болып келген. Оның қуат алатын қайнар
бастауы–отбасы. Сондықтан, адамзат ұрпағына отбасының аса құнды ықпалы
мен әсерін өмірдегі еш нәрсенің күшімен салыстыруға болмайды. Сол сияқты
балаға ата–ана тәрбиесінің орнын еш нәрсе толтыра алмайды.
Отбасы тәрбиесі ұғымының өзі отбасы мен тәрбие категорияларының
жиынтығы ғана емес, олардың синтезі де болып табылады. Оның қызметі мен
ролі, отбасындағы тәрбие толығымен қоғамдық өмір заңдылықтарына байла-нысты
дамиды.
Отбасы баланың жеке басының қалыптасуына екі жақты әсер етеді:
Біріншіден, отбасының материалдық жағдайын сипаттайтын өзіндік өмір сүру
арқылы, яғни отбасы мүшелерінің материалдық және рухани қажеттілігі мен
әлеуметтік құндылықтары арқылы;
Екіншіден, әлеуметтік және белгілі бір мақсатқа бағытталған әсер арқылы;
Бұл көбінесе отбасындағы негізгі көзқарас пен тәрбиелік мақсатына,
идеалық адамгершілік және эстетикалық талаптарына қаншалықты сәйкес келуіне
байланысты жүзеге асырылады.
Қазақ педагогикалық энциклопедиялық сөздігінде отбасы тәрбиесі ұғымы
былайша түсіндіріледі. Отбасы тәрбиесі- туысқандық қарым-қатынастар мен
тұрмыс жағдайлары болып үздіксіз ықпал етуші тәрбиелік күш болып табылады.
Отбасы тәрбиесінің педагогикалық мәнін ашу үшін тәрбиелеу және
әлеуметтедіру ұғымдарын байланыстырып қарастыру қажет. Бүгінге дейін
педагогикалық әдебиетермен мемлекет тарапынан жарық көрген құжат –
тұжырымдамаларда тәрбие ұғымына әртүрлі анықтамалар беріліп келеді.
1993 жылы қабылданған тәлім – тәрбие тұжырымдамасында: Тәрбие – халықтың
ғасырлар бойы жинақтап, іріктеп алған озық тәжірибесі мен ізгі
қасиеттерін жас ұрпақтың бойына сіңіру, баланың қоршаған ортадағы қарым-
қатынасын дүниетанымын, өмірге деген көзқарасын және соған сай мінез-
құлқын қалыптастыру-деп анықтама берілсе, қазақ педагогикалық энциклопе-
дия сөздігінде Тәрбие- қоғамдық өндірістік және мәдени өмірдің
белсенді қатысушысын даярлауды мақсат етіп қойған жеке адамды
қалыптастырудың жүйелі процесі делінген. Ұлы ғұлама Әл Фараби Бақытқа
жету жолында деген еңбегінде Тәрбие деп-халықтардың бойына білімге
негізделген этикалық ізгіліктер мен өнерлерді дарыту деген сөз- деп
анықтама берді.
Демек, тәрбие- бұл қоғам талабына сай адамды қалыптастыруда белгілі бір
мақсатқа сәйкес жүйелі әрі саналы түрде әсер ету болып табылады. Тәрбие
жан-жақты дамыған адамды қалыптастыруды көздейді.Оқушылардың тұлғалық
қасиеттерін дамытуда ықпал ететін негізгі факторларды ескере отырып,
тәрбиені отбасы тәрбиесіне және қоғамдық тәрбие деп екі түрге бөлуге
болады. Олай болса, тәрбие қоғамдық өмірдің жалпы және қажетті категориясы
болып табылады, тәрбиенің мақсат- мазмұны, ұйымдатыру түрі, әдісі қоғамдық
қатынастардың таихи дамуына сәйкес өзгеріп отырады.
Кейде тәрбиелеу ұғымы әлеуметтендіру ұғымымен сәйкестендіріліп
түсіндіріледі. Әлеуметтендіру латынның Социалус деген сөзінен аударғанда
қоғамдық деген мағынаны білдіреді. Яғни қоғамдандыру немесе қоғамда
өмір сүруге бейімделу деген сөз.
Әлеуметтендіру тәрбие жүйесінде жеке тұлғаны белгілі бір мақсатта
әрекетке түсіру кезінде жүзеге асырылады. Оған бірнеше әсер етуші
факторлар ықпал жасайды. олар отбасы, отбасынан тыс тәрбиелік мекемелер
және оқу орындары, еңбек ұжымдары, қоғамдық ұжымдар, құрбы құрдастары және
т.б. Соның ішіндегі кейбір фактор отбасы болып табылады. Бүгінгі нарықтық
қатынас отбасына және ондағы тәрбие үрдісіне үлкен әсерін тигізіп отыр.
Өмір тәжірибелері мен көптеген ғалымдар зерттеулері (А.А.Вербицкий,
Э.Д.Днепров т.б) отбасы тәрбиесінің мынадай даму тенденцияларын бөліп
көрсетуге мүмкіндік береді.
Дүниежүзіндегі әрбір халықтың өзіне тән отбасы тарихы бар. Сол сияқты,
қазақ отбасы да өзіне тән ерекшеліктермен сыйпатталады. Қазақтың отбасы
мәселесіне байланысты бұрын-соңғы жазылып, кезінде баспа жүзін көрген
үлкенді-кішілі ғылыми мақалалар мен монографиялық еңбектер, әдеттік құқық
туралы жинақтар мен қазақтың ауыз әдебиеті-фольклор деректері де көптеп
табылады. Мәселен, орта ғасырлық ғұлама ойшылдар Сағди, Науаи, Кей Каустың
отбасы мәселесі төңірегінде айтқан құнды пікірлерінің баға жетпес еңбек
екендігіне ешқандай күмән жоқ. Мұнда отбасында балаларды тәрбиелеу-ге маңыз
беріледі. Отбасындағы тәрбие әміршілдік қағидаларға негізделіп, ата-ананың
балаға деген қатынасын анықтайды. Отбасының бірлігі оның мүшелерінің бір-
біріне адамгершілік, экономикалық, құқықтық т.с.с. өзара
жауапкершіліктеріне, түсініктеріне, сонымен қатар эмоцианалдық (сезімдік)
жақындықтарына негізделеді. Бір жағынан отбасы - адамдардың өзінің ішкі
өмірін, құпияларын, сырларын, қарсы тұрған сыртқы әсерлерден қызғанышпен
қорғайтын тұйық бірлестік. Егер отбасының ішкі өмірін қоғамға ашық етсе,
онда ол бірден ыдырап, күйзеліске ұшырауы мүмкін, ал екінші жағынан, отбасы
адамдардың қоршаған ортаға, қоғамға ашық, айқын бірлестігі. Мұндай отбасыда
өз мәселелері қоғам мәселелерімен қатар қарастырылып, шешімі де ыдырамайды.
Керісінше, отбасының дамуына қауіпсіздік және сақтану сезімдерін қамтамасыз
ететін мүмкіндік туғызады.
Қандай да тұйық, жабық отбасы болғанымен ол қоғамсыз өмір сүре алмай-ды.
Өйткені оның мүшелері жан-жақты әлеуметтік топтарға, яғни өндірістік, оқу
ұжымдарына, балалар ұйымдарына, қоғамдық ұйымдарға, сонымен қатар сауда,
денсаулық орындарына қатысты, ондағы адамдармен тығыз байланыста болады.
Сонымен қатар отбасы қоғамдық қарым-қатынасқа оның барлық өмірінің
үрдісіне ықпалын тигізе алады. Отбасы адамдарға қажеттілігін қанағаттанды-
рып қана қоймай, бірқатар әлеуметтік функциялар орындалып, қоғамның әлеу-
меттік құрылымы, бір элементі болып табылады.
Отбасы мүшелелері бір-бірімен тығыз байланыста, ерекше жанашырлық,
сүйіспеншілік сезімде болады. Олар бір-бірінің өміріне, тағдырына елеулі ат
салыса алады. Бұл жерде бір немесе бірнеше ұрпақ отбасы болып іріктелінеді.
Екі ұрпақты отбасыда: әйелі мен ерінің, әке мен шешенің, балалардың,
ағалардың және қарындас, сіңлілердің рөлі негізделеді. Ал, үш ұрпақтық
отбасыда ата мен әженің, ене мен атаның, күйеу бала мен келіннің, қайындар
мен балдыздардың рөлі қосылады.
Отбасындағы ата мен баланың қарым-қатынасына ешкімнің күмәні жоқ. Ана
баланы өмірге әкеледі, ақ сүтімен тамақтандырып, әлдилейді, өсіреді. Ал,
әке мен бала арасындағы қарым-қатынасқа әртүрлі көзқарастар мен тұжырымдар
бар. Біреулер-балаға әкесі әйелі арқылы байланысады десе, екіншілері әке
мен баланың байланысы тек экономикалық және эмоционалдық көмекте дейді, ал
үшіншілері Әкенің баласына деген ниеті, жасаған жақсылығы- олардың анасын
сүюі деген ойда. Қалай болса да әкенің рөлі ананың рөлінен кем болмауы
керек. Ол тек әр адамның жауапкершілік сезіміне байланысты болады.
Ғалым-педагогтар мен психологтардың ойынша балаға әке-шешесінің қарым-
қатынасы мен олардың берген тәрбиесіне жететін өмір жоқ. Балалардың дұрыс
қалыптасуы олардың отбасындағы сүйіспеншілік, кішіпейілділік, сыйластық,
жауапкершілік, қайырымдылық, сезімталдық, т.б. адамгершілік қасиеттерінің
даму негізіне байланысты болады.
Сонымен отбасының өзіндік даму тарихы бар. Отбасы- кішігірім мемлекет,
әлеуметтік топ. Ол алғашқы адам баласы пайда болған кезеңнен бері қарай
дамуда. Ертеде отбасын құру-күнкөріс қамынан, ерлі-зайып қатынасынан, ұрпақ
әкелуден туындаған.
Бүгінде отбасыға мынадай анықтама беруге болады: қазіргі заманғы
отбасы–ерлі-зайыпты екі адамның арасындағы некеге құрылған негізгі әлеу-
меттік топ, отбасыға сонымен бірге ұрпақтары (ұл-қыздары) да кіреді. Отбасы-
ның функциясы бала тауып, тәрбиелеп өсіру, ерлі-зайыптылардың жыныстық,
эмоциялық сезімдерін және басқа (әлеуметтік, экономикалық) қажеттерін өтеу.
Отбасы нақты қоғамда өмір сүреді, сондықтан отбасының жалпы сыйпаты-мен
қатар өзі өмір сүретін қоғамдық қатынастардың мазмұнына сәйкес ерекше
белгілері де болатыны түсінікті.
Отбасы туралы философ, педагог, психолог, әлеуметтанушы, мәдениетта-нушы,
т.б. ғалымдар анықтама беріп, еңбектер жазып, осы проблеманың негізін
қалаған.
Терең тұлға аралық қатынастарды реттеу механизмдеріне арналған жұмыстарды
талдауда шетелдік ғалым Э.Фромм және ресейлік ғалым М.И Лисина ол өзіміздің
қазақстандық ірі ғалымдардың бірі С.М.Жақыповтардың қойылған мәселені
толығымен шешуге мүмкіндік берді. Біріншіден, отбасы жағдайында бірлескен
іс-әрекетті орындау барысында жеткіншектердің құндылықты-мағынылық
құрылымдардың қалыптасу жағдайларын нақтылауға мүмкіндік берілді.
Екіншіден, жеткіншектердің тұлғалық дамуында ауытқулардың пайда болуының
отбасы ішіндегі алғышарттарын анықтауға мүмкіндік береді. Зерттеудің
методологиялық бағытына қарай жеткіншектерге отбасы ішілік құндылықтарды
беру процесі, отбасы мүшелері арасындағы бірлескен әрекет пен эмоцияның
өзара байланыстардың үйлесімділік механизмдерін қолдануға негізделеді.
Жеткіншектердің мінез-құлқын өзіндік реттеу механизмдері танымдық іс-
әрекеттер мен байланысты, зейіннің көлемі, интенсивтілігі, орнықтылығы
арқылы зерттеу барысында мына жағдайлар анықталды:жеткіншектердегі
қалыптасқан ерік күші мінез-құлықтағы ішкі субьективті позициямен
байланысты болады және өзіндік реттелуге әсер етеді. Эмоциялық өзара
қатынас мінез-құлыққа әсер етсе де субьективті көз-қарасқа келгенде
қақтығыс екінші орынға түседі, олардың әсері сол ұстанған көз-қарасы арқылы
сындырмауы деген пікірде Күнсләмова Т.К.
А.Б.Харчев берген отбасы ұғымына түсініктеме неғұрлым жалпылама болып
табылады: Отбасы денелік өмір мен әлеуметтік ағза өмірінің арасында
байланыстырушы болып табылады.
Қазіргі таңда отбасы қызметінің ортақ топтамасы немесе жіктемесі жетік
түрде толық жасалмаған. Мысалға, Г.М.Свердлов және В.Л.Ресенцев (1958)
отбасының маңызды қызметтеріне ұрпақ жалғастыру, тәрбиелеу, шаруашылық және
өзара көмек көрсету қызметтерін айтады.
Э.К.Васильева (1981) өз зерттеулерінде отбасы қызметінің үш тобын
қарастырады:шаруашылық-экономикалық , генеративті тәрбиелік, мәдени,
репродукциялық. С.Д.Лаптеноктың пікірінше, (1967) отбасының маңызды
қызметтеріне шаруашылық–тұрмыстық, халықтың көбеюі, өз мүшелерінің
демалысын ұйымдастыру, тәрбиелік жатады.
70-шы жылдары басты назар отбасындағы қарым-қатынас пен оның тұлға
қалыптасу процесінде алатын орны туралы Б.П.Парыгин, А.Г.Харчев. Ол әйел
адамның кәсіби іс-әрекетімен отбасы жағдайындағы міндеттерін үйлестіре білу
сипаты және де отбасы өміріне қалай ықпал етеді деген тақырыптарда
С.Голод, З.Янкова т.б. зерттеді.
З.И.Файнбург отбасындағы эмоциялық жағдайлар, олардың отбасы ішілік
қатынастың тұрақтылығына ықпалы,отбасының тұрақтылық жағдайы туралы
Ю.Г.Юркеевич отбасы мүшелері арасында қысымның бөлу себептерін және
А.М.Уматинов және т.б. зерттеді.
Айдарбеков Қ.А. отбасындағы ішкі қарым-қатынас жүйесінде жасөспірім-
дердің өзіндік санасының диологиялық құрылымдардың дамуы атты зерттеу
жұмысында жасөспірімдік кезеңдегі өзіндік сана дамуының ерекшеліктерін және
бүкіл тұлға дамуының ауытқу өзгешеліктерін тудыратын факторларды зерттеуге
арналған.
Өткізілген зерттеу жұмысының нәтижесі бойынша жасөспірімдердің дам-уы
кезіндегі орталық тұлғалық жаңа құрылымы өзіндік санасының диалогиялық
құрылымдары екені туралы болжам өзінің растаулығын алып қойылған. Дәл осы
жасөспірімдердің дамуы кезіндегі тұлғалық жаңақұрамының талдауы жастағы
тапсырмаларды өнімді атқаруға қамтамасыз ететін функционалды
механизмдерінің деңгейіне жеткізілген. Ішкі жанұяның құндылықтарды өсіп
келе жатқан буынға берілуіне, дамуына және сақтандыруға бағытталған және
отбасында белгіленген оның мүшелерінің арасындағы коммуникативтікпен
эмоционалдық қарым-қатынастардың үлгілері бойынша үйлестірілетін, отба-
сындағы жүргізетін бірлескен іс-әрекет жасөспірімдерде өзіндік санасының
диологиялық құрылымдар дамуының негізгі көзі болып келеді.
Психологиялық ілімдер жүйесіндегі басты орынды таным үрдісі алады.
Адамдардың қарым-қатынас жасау кезінде бір-бірін тану мәселелері бойынша
ғылыми пікірталасты үйымдастырушы және оның бастамашысы А.А.Бодалев болған
еді. Оның тікелей басшылық етуімен 1970,1973 жылдары ленинград қаласында
Адамдарарасындағы қатынастар дамуы мен қарым-қатынас формаларының
әлеуметтік-психологиялық және лингвистикалық сипаттама-лары және қарым-
қатынас теориялық және қолданбалы психология симпо-зиумдары өткізілді .
Отандық психологтардың көбісі мысалы: Д.Б. Эльконин, Т.В.Драгунова
жеткіншектік жастың жетекші іс-әрекеті ретінде қарым-қатынасты келтіреді.
Жеткіншек жаста қарым-қатынастың ерекше орнын дәлелдей келе,В.В.Давыдов өз
пікірін ұсынды: жеткіншектік кезең адамда қарым-қатынасты құраушы
тәртіптер мен ережелердің қалыптасу кезеңі.
Ал В.В.Бушельяның пікірі де қызықты мазмұн алады: жеткіншектік кезең
үшін бала-құрдас қатынасы жетекші орын алады,ал ересек бала қатынасы
жетекші орын алмайды (1988). Жеткіншектік жастың өзара қарым-қатынас типін
қолдай отырып, Я.Л.Коломинский және А.Березовин мынадай пікірін ұсынады:
баланың шағын ортасы негізгші екі әлеуметтік-психологиялық астарлы жүйе
бірлігінен тұрады алғашқысында бұл ересек бала қатынасындағы астарлы
жүйе, белгілі-бір кезеңде бұл жүйеге бала-бала қатынасындағы астарлы жүйе
бастапқы жүйе орын алады. Дәл осы жүйеде қарым-қатынасқа қажеттілік пайда
болып, дамуға түрткі алады,ол тұлғааралық қатынастардың негізінде жатыр.
(1977)
И.С.Кон құрдастарымен қарым-қатынасқа сілтей отырып, құрдастарымен қарым-
қатынасты бұлайша түсіндіреді.
-ақпараттардың маңызды каналы;
-бұл ерекше іс-әрекет түрлнрі мен тұлға аралық қатынастар;
-бұл эмоциялық қатынастың ерекше түрі (1980).
Л.Н.Десев (1965) жеткіншектің сынып ұжымындағы құрдастарына деген
қатынасына зерттеу жүргізді. Оның анықтауынша,жеткіншек өз құрдасының
бойындағы жоғары адамгершілік қасиеттерді жоғары бағалайды. А.В. Петровский
сонымен қатар мынаны ескертеді, жеткіншектер жақсы жолдас болуға даяр әр
бейім келетін құрдастарын бағалайды. Жомарттылық бастауыш мектеп
кезеңіндегідей,тұлға аралық таңдаудың жетекші негізі болып қала береді
(1987).
Жеткіншектердің бесінші бөлігі құрдастарымен қақтығыстардың болуымен
сипатталады,қақтығыстың жағдайдан дұрыс түрде шыға білмеуімен байқалады.
Құрдастарымен қарым-қатынаста ұмтылыс пен қақтығыстық жағдайлардан шыға
білмеуі арасында қарама-қарсылық туындайды деп көрсетті Шалғынбаев Т.
Дезадапциялық мінез-құлықы бар жеткіншектердің жеке тұлғалық қасиет-тері
мен тұлғааралық қатынастарының ерекшеліктері және оларды реабилита-циялық
жұмыста қолдану атты зерттеу жұмысында.
Шужеваева А.И. пікірінше көптеген қақтығыстар, эмоциялық қызбалық,
шапшаңдық, агрессия мен жағымсыз жақтардың көрінуі, мейірімсізділік арқылы
пайда болатын көптеген қақтығыстар балаларды келісімге келуге іскелік,
жағымды әрі түсіне алатын бола білуге, құрдастарымен серіктестік қарым-
қатынасқа түсе білетін іскерліктерге арнайы оқыту жағдайында шешілуі
мүмкін. Баланың әлеуметтік дамуы ата-аналармен құрылатын дамушы жағдайымен
анықталады. Жас ерекшелік құрылымдар сенімді кезекпен қалып-таспайды.
Сонымен, оқушы тұлғасын қалыптастыруда отбасы тәрьиесінің ролі өте зор.
Өйткені, бүгінгі салауатты отбасы–өркениетті қоғамның талабы. Ұрпақтан-
ұрпаққа беріліп отыратын дәстүрлер мен ізгі мұраттар тек отбасында ғана
дамып, байытыла түседі. Адамды өзара түсіністікке алып келетін шынайы да
тұрақты сүйіспеншіліктің дәстүрлері де тек салауатты отбасында қалыптасады.
Тәрбиенің бастапқы әліппесін бала отбасында алып, онда ізгіліктің
тұлғалық қасиеттерінің негізі қаланады.
2. Отбасы тәрбиесінің мәні мен маңыздылығы
Отбасы–тарихи категория. Оның типтері, формалары және қызметтері өмір
сүріп отырған өндірістік қатынастардың, жалпы қоғамдық қатынастардың
сипатына, сондай-ақ, қоғамның мәдени даму деңгейіне байланысты. Өз
кезегінде отбасы да қоғам өміріне ықпал жасайды. Ол баланың туылуы, балалар
мен жасөспірімдердің әлеуметтік орнын табуы, үй шаруашылығындағы еңбегі, өз
мүшелерінің күші, рухани және адамгершіліктік-эстетикалық жағынан дамуына
әсерін тигізу.
Отбасы- адам үшін ең жақын әлеуметтік орта. Отбасы белгілі дәстүрлердің,
жағымды өнегелердің, мұралар мен салт-дәстүрлердің сақтаушысы. Отбасында
бала алғаш рет өмірмен, қоршаған ортамен танысып, мінез құлық нормаларын
игереді. Ол баланың азамат болып өсуінің негізі болып табылады.
Отбасының басты қызметі– бала тәрбиелеу. Отбасы тәрбиесі – бұл жалпы
тәрбиенің ең басты бір бөлігі. “Отбасы тәрбиесі” ұғымының өзі “отбасы” мен
“тәрбие” категорияларының жиынтығы ғана емес, олардың синтезі де болып
табылады. Оның қызметі мен ролі, отбасындағы тәрбие толығымен қоғамдық өмір
заңдылықтарына байланысты дамиды. Отбасы баланың жеке басының қалыптасуына
екі жақты әсер етеді.
Біріншіден, отбасының материалдық жағдайын сипаттайтын өмір сүру дәстүрі
арқылы, яғни отбасы мүшелерінің материалдық және рухани қажетсінуі мен
әлеуметтік құндылықтары бар.
Екіншіден, әлеуметтік және белгілі бір мақсатқа бағытталған әсер арқылы.
Бұл көбінесе отбасындағы негізгі көзқараспен тәрбие үрдісі қоғамның
тәрбиелік мақсатына, идеялық, адамгершіліктік және эстетикалық талаптарына
қаншалықты сәйкес келуіне байланысты жүзеге асырылады.
Қазақ педагогикалық энциклопедия сөздігінде отбасы тәрбиесі ұғымы былайша
түсіндіріледі: “Отбасы тәрбиесі – туысқандық қарым-қатынастар мен тұрмыс
жайттары балаға үздіксіз ықпал етуші тәрбиелік күш болып табылады. “Отбасы
тәрбиесінің мәнін ашу үшін “тәрбиелеу” және “әлеуметтендіру” ұғымдарын
байланыстырып түсіндіру қажет. Ұлы ғұлама әл-Фараби “Бақытқа жету
жолында” деген еңбегінде: “Тәрбие деп – халықтардың бойына білімге
негізделген этикалық ізгіліктер мен өнерлерді дарыту деген сөз” деп
анықтама береді.
Демек, тәрбие - бұл қоғам талабына сай адамды қалыптастыруда белгілі бір
мақсатқа сәйкес жүйелі әрі саналы түрде әсер ету болып табылады екен.
Тәрбие қоғамдық өмірдің жалпы және қажетті категориясы болып табылып
тәрбиенің мақсат-мазмұны, ұйымдастыру түрі, әдісі қоғамдық қатынастардың
тарихи дамуына сәйкес өзгеріпотырады.
Кейде “тәрбиелеу” ұғымы “әлеуметтендіру” ұғымымен сәйкестендіріліп
түсіндіріледі. Әлеуметтендіру-латынның “социалус” деген сөзінен аударғанда
“қоғамдық” деген мағынаны білдіреді. Яғнм, қоғамдандыру немесе қоғамда өмір
сүруге икемдеу деген сөз. Соңғы жылдары жарық көрген философиялық
әдебиеттерде: “Әлеуметтендіру-индивидті ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отыратын
еңбек тәжірибелерін, білім мен мінез-құлық нормаларын, құндылықтар мен
дәстүрлерді меңгеруге және әрі қарай дамытуға бейімдеу. Сондай-ақ, индивид-
ті қоғамдық қарым-қатынас жүйесіне өндіру және оның бойында әлеуметтік
қасиеттерді қалыптастыру болып табылады”- деп анықтама берілген.
Әлеуметтендіру тәрбие жүйесінде жеке тұлғаны белгілі бір әрекетке түсіру
кезінде жүзеге асырылады. Оған бірнеше әсер етуші факторлар ықпал жасайды.
Олар отбасы, отбасынан тыс тәрбиелік мекемелер және оқу орындары, еңбек
ұжымдары, қоғамдық ұйымдар, жолдастар, таныстар және т.б. Соның ішінде
негізгі фактор тәрбие болып табылады. Бүгінгі нарықтық қатынас отбасына
және ондағы тәрбие үрдісіне үлкен әсерін тигізіп отыр. Өмір тәжірибелері
мен ғалымдар зерттеулері (А.А.Вербицкий, Э.Д.Днепров т.б.) отбасы
тәрбиесінің мынадай даму тенденцияларын бөліп көрсетуге мүмкіндік береді.
1 тенденция. Отбасы тәрбиесінің әлеуметтік тенденциясы.
Нарықтық қатынас жағдайында жеке тұлғаның қалыптасуында отбасының жаңа
тұрғысындағы ролі айқындалып келеді. Ол отбасының әлеуметтік ролі. Бүгінгі
отбасы нарық талаптарын мойындап, қоғам ағынымен өмір сүруге бейімделе
бастады. Тіпті, нарықтық қатынас кезеңінде отбасына қатысты жаңа
экономикалық ұғымдар пайда болып қолданылуда. Бүгінгі әрбір отбасының
материалдық экономикалық жағдайы ең алдымен осы жоғарыда келтірілген
мәселелердің шешілуіне байланысты болып отыр. Әлеуметтік жағдайы жақсы
отбасыларындағы балалар жоғарғы сапалы ақылы мектептерде білім алып, өнер,
спорт және басқа тәрбие институттарында тәрбие алуға мүмкіндік алды. Отбасы
тәрбиесі мен балалар болашағын жоспарлау ең алдымен әрбір отбасының
әлеуметтік жағдайына қарай жүзеге асады.
2 тенденция. Тәрбиенің индустриялылығы тенденциясы яғни бүгінгі қоғам
өміріндегі өндірістік қатынастардың жан-жақты дамып, мектеп пен отбасы
өміріне ықпал жасауы.
Қоғамның мәдени даму деңгейіне байланысты мектеп пен отбасы тәрбиесі
өзгеріске түсті. Қазіргі өзіміз ғұмыр кешіп отырған қаланың балаларына
қарасақ, тіптен өзгеше, оларды тәрбиелеу күрделірек. Өйткені, қазіргі
компьютерлендіру заманында балалардың алатын ақпарат көлемі бұрынғыдан да
көп. Соған байланысты, балаға тәрбие беруші адамдардың білімі, тәжірибесі
өткен сайын үлкен жауапкершілікті талап етеді. Сонымен қатар әрбір отбасы
қоғамда пайда болған өндіріс құралдарын пайдалануға мүмкіндік алды. Оған
әрбір отбасында компьютердің пайда болуы, жоғары сапалы фотоаппараттар мен
бейнекамералар және т.б. құралдардың күнделікті тұрмыста қолданылуы дәлел
бола алады. Бұл ұғым “қоғам ( мектеп ( отбасы” бағытымен жүзеге асуда.
3 тенденция. Отбасы тәрбиесіндегі баланың субъектілік ролі.
Бүгінде қазақ балаларының психологиясы мен мінез-құлқында, жүріс-
тұрысында өзгерістер пайда бола бастады. Ұлттық балаларымызға тән ұяңдық,
үлкеннің алдын кеспей, тіл алғыштық, т.б. қасиеттерді қолдай отырып,
бүгінгі нарықтық қатынас тұсындағы қарым-қатынаста қажетті көпшілдік,
белсенділік, өз пікірі мен ойларын дәлелдеуге талпынушылық, алға
ұмтылушылық және т.б. осындай қасиеттерді балалар бойында қалыптастыру
қоғам мәселесіне айналып отыр. Әрбір отбасы баланың жан-жақты дамып жетілуі
үшін тәрбие институттарының бар мүмкіндіктерін қолдануда.
4 тенденция. Мектеп пен отбасының ынтымақтастығы тенденциясы.
Бүгінде отбасы мектеппен ынтымақтаса әрекет етуге өте ынталы болып отыр.
Ата-аналар балалары жоғары білім алып, жан-жақты дамуы үшін ең таңдаулы
мектептерге, тіпті жоғары ақылы мектептерге оқытуға беруде. Оқушылардың
ұлттық тәрбие алуымен қатар әлемдік тәрбие жетістіктерін пайдалануы үлкен
сұранысқа ие. Бұл отбасы өмірінде өз орнын көрсетуде.
Бұл отбасының даму тенденциялары бүгінгі нарықтық қатынас ықпалын тындап
отырғандығы белгілі. Осы тенденциялар оқушыларда гумандық қасиеттерді
қалыптастыруда басшылыққа алатын бірнеше қағидаларды айқындауға мүмкіндік
берді. Олар:
1.Оқушыларда гумандық қасиеттерді қалыптастыруда қоғам мектеп, отбасы
және басқа да арнаулы институттардың тәрбиелі мүмкіндіктерін интеграциялау.
2.Тәрбиені гуманизациялау. Оқушылар бойында жоғары интеллектуалдық,
материалдық азаматтық қасиеттерді қалыптастыруда әрбір баланы қоғамның ең
жоғарғы әлеуметтік байлығы, құндылығы деп санап, онымен гумандық қарым-
қатынас жасау.
3.Мектептің педагогикалық ұжымының отбасымен тығыз байланыс жасай
отырып, әрбір баланың қабілетін толық ашу мен дамытуға мүмкіндік жасауын
даралау мен жалпылау.
4.Мұғалімдер мен оқушылардың және ата-аналардың белсенділігін,
бастамшылдығын арттырудың демократияландыру.
Отбасы тәрбиесінің дамуы, оның қоғаммен, ортамен байланысы келелі мәселе
ретінде басты назарда болып келген.
Отбасындағы гумандылық, өзара түсіністік пен сүйіспеншілік Шығыстың ұлы
ғұламалары әл-Фараби, К.А.Иассауи, М.Қашқари, Ж.Баласағұн және т.б.
еңбектерінен кең көрініс тапқан. Ол идеялар гуманист педагогтар мен
ағартушылар тарапынан бүгінге дейін жалғасын тауып келген.
Ұлы ғұлама әл-Фараби отбасын басқару, ондағы адамдардың міндеттері туралы
былай дейді: “Үй белгілі бір бөлшектерден құралады, солардың әрқайсысында
гүлденді. Бұлар саны жағынан төрттеу: ері мен әйелі; қожайыны мен
қызметшісі; әкесі-шешесі мен баласы; мүлкі мен мүлік иесі. Кімде-кім бұл
бөлшектер мен бірлестіктерді басқарса, ол адам үйдің билеушісі және әкімі
болады. Оны “қожайын” деп атайды” деп отбасы басшысының міндеттері мен
құқығын ерекшелеп көрсетеді. Сондай-ақ, әл-Фараби “Үй қаланың бір бөлігі,
ал үйлер қалада орналасқан, демек олардың мақсаттары әртүрлі. Солай бола
тұрса да, бұл әртүрлі мақсаттарға қол жеткенде және олар ұштасқанда, олар
қаланың мақсатына жетуге бағытталға өзара көмек болып бірігеді”- деп әрбір
отбасы мемлекеттің бір бөлігі екенін, мемлекеттің өркендеп дамуы әрбір
отбасының дұрыс жетіліп дамуына тікелей байланыстылығын көрсетеді.
Я.А.Коменский отбасын тәрбиенің белгілі бір мақсатқа бағытталған және
ұйымдастырылған сатысы деп санады. Мұндағы жұмыстың мазмұны ананың белгілі
бір деңгейдегі білімділігін талап етумен қатар тәрбиелеу мен оқытудың
қарапайым әдіс-тәсілдерінен хабардар болуына байланысты. Сондықтан отбасы
тәрбиесі “Ана мектебі” жүйесіне енді. Осыған сәйкес отбасында баланы
тәрбиелеуді педагогикалық жағынан қамтамасыз ету жолдары жасалды.
Отбасы тәрбиесінің мәселелері кеңес педагогтары А.С.Макаренко,
А.В.Сухомлинский, Н.К.Крупская және т.б. педагогтар еңбектерінен де кеңінен
орын алған.
Отбасы тәрбиесінде ананың орнының ерекше маңыздылығы түсіндіре келіп,
М.Әуезов тәрбие түзелу үшін ең алдымен сол тәрбиені қалыптастыратын аналар
жағдайының дұрыс болуын, аналардың өздерінің сол тәрбиеге лайықты болуын
талап ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz