Костюм өнеріндегі қазақ халқының ою-өрнегін насихаттау
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Мемлекет басшысы Н.Ә.Назарбаевтың Нұрлы
жол – болашаққа бастар жол атты Қазақстан халқына Жолдауы тәуелсіз
еліміздің болашақ бағыт-бағдарын айқындап беріп және даму жоспары мен оны
іске асырудың алғышарттарын белгілеп берді. Қазақстан – ұшқан құстың
қанаты талатын ұлан-ғайыр аумақтың иeci. Сондықтан, аталған жоспар орасан
қаражат пен еңбекті, аса ауқымды жұмысты қажет етеді. Біз Жалпыұлттық
идеямыз – Мәңгілік Елді басты бағдар етіп, тәуелсіздігіміздің даму даңғылын
Нұрлы Жолға айналдырдық. Қажырлы еңбекті қажет ететін, келешегі кемел Нұрлы
Жолда бірлігімізді бекемдеп, аянбай тер төгуіміз керек.
Өткен тарихымызға тағзым да, бүгінгі бақытымызға мақтаныш та,
гүлденген келешекке сенім де Мәңгілік Ел деген құдіретті ұғымға сыйып
тұр. Отанды сүю – бабалардан мирас болған ұлы мұраны қадірлеу, оны көздің
қарашығындай сақтау, өз үлесіңді қосып, дамыту және кейінгі ұрпаққа аманат
етіп, табыстау деген сөз. Барша қазақстандықтардың жұмысының түпкі мәні –
осы!
2015 жыл – ұлттық тарихымызды ұлықтау және бүгінгі биіктерімізді
бағалау тұрғысынан мерейлі белестер жылы. Қазақ хандығының 550 жылдығын,
Қазақстан халқы Ассамблеясы мен Конституциямыздың 20 жылдығын, Ұлы Жеңістің
70 жылдығын атап өтеміз. Осынау тарихи белестер Жаңа Қазақстандық
Патриотизмді ұрпақ жадына сіңіруде айрықша рөлге ие. Елдің тұтастығы мен
бірлігі, татулығы мен тыныштығы ең басты назарда [1].
Еліміздің тәуелсіздік даңғылындағы дәстүрлі қазақ мәдениетіндегі
әйел киімдерінің мән-мағынасын айқындаудың өзектілігі казіргі өркениет
мәдениетінде туындап жатқан объективті-әлеуметтік және субъективті-
психологиялық қайшылықтар жағдайынан көрініс табады. Адамға киім- тамақ
өнімдерінен кейінгі, ең қажетті бұйымы. Сонымен қатар киім адамды
моральдық және рухани жағынан ашатын құбылыс. Ұлттық нақыштағы киім
мәдениетінің ерекшеліктері біздің дәстүрлі мәдени руханилығымыздың дамуына
зор рөл атқарады [2].
Қазақ ұлттық киімдері өз бойына ғасырлар бойы дамып өнердің өнерлі
адамдардың тек жақсы жақтарын сіңірді. Қазіргі кезде мәдениет киімге деген
көп көңіл бөледі. Мәдени мұра мәселесі мемлекеттік саясат мәртебесін
иеленіп отырған қазіргі шақта, тәуелсіз мемлекет ұлты ретінде қазақтардың
өзіндік ұлттық сана сезімін қалыптастыруда рухани адамгершілік
құндылықтардың, нормалар мен мақсаттарының өсіп-өркендеу қажеттілігі туралы
ой пайда болады. Адамзаттық мәдени мұрасын сақтап қалу дегеніміздің өзі,
біздің дәуір мен кейінгі ұрпақтардың өмірлік маңызды ісі болып саналады, ол
ұлт болашағы үшін өрлей түсуі қажет. Мемлекеттік саясатта мықтап орын
алатын мәдени мұра мәселесі. Н.Ә. Назарбаев атап өткендей Мәдени мұра
атты орташа мерзімдік арнайы бағдарламаның алғашқы кезектегі мақсаттарының
бірі халықтық мол мәдени мұрасымен танысудың, оны зерттеудің тұтас бір
жүйесін құру, соның ішінде қазіргі ұлттық мәдениеттің, фольклордың, салт-
дәстүр мен әдет-ғұрыптың жүйесін жасау болып табылады.[3]
Әлемдегі әр түрлі елдердің дәстүрлі ұлттық костюм үлгілері казір
де сән жасаушылар үшін шығармашылық жаңалықтардың негізгі бастауы болып
отыр. Ал, жалпы, ата-бабаларымыздың ежелден келістіре киген қазақы өрнегі
бар сәнді киімдері мен әшекей бұйымдар, казіргі заманауи киімдерде көрініс
тауып жатыр. Бір сәт тарихқа көз салсақ, әрбір дәуірдің және әрбір халықтың
өзіндік көркем өзіне ғана тән стилі қалыптасқан. Сән ағымына байланысты
киім жаңарып, жетіліп отырады [4].
Ой-қиялымды қанағаттандыру, қажет материалдар мен конструкторлық
шешімдерді табу үшін, жалықпай іздену нәтижесінде туған бұл киім ұлттық
киімдерімізді өркендетеді. Сән әлеміне өркендей отырып, өз қиялымдағы
киімді тігіп алуда үлкен жетістік еді.
Өз ұлтымыз қазақ қыз киімдерін жаңарту мақсатында шеберлердің
өнерлерінің шығармаларына жазба жұмыстарына сүйене отырып монғол халқының
ұлттық нақышта BORTE FUDJIN атты тақырыбымды таңдадым.
Ендігі міндет — ұлттық дүниетаным ерекшелігін танытатын осы өнер
саласын заман талабына сай жетілдіріп көркем рухани қазына ретінде
пайдалана білу [5].
Диплом жобасының мақсаты:
Костюм өнеріндегі қазақ халқының ою-өрнегін насихаттап, қазіргі заман
талабына сай етіп қайта жаңарту, ұлттық элементтердің мәні мен маңызын ашу.
Диплом жобасының міндеті:
1. Қазақ халқының ою-өрнегінің түрлері мен қолданылу мақсатын
зерттеу, сондай-ақ келешек қазақ елдерінің салт-дәстүрімізді өзгеріссіз
сақтағанын ескере отырып, киім технологиясындағы материалдар жайлы, киім
дизайн өнеріндегі ғылыми ой-пікірлер, материалдар, шығармалар жинақтау,
салыстыру, жүйеге келтіру.
2. Тәуелсіз Қазақстан Республикасының киім дизайны өнеріне өз
тарапымыздан үлес қосу.
3. Жас жеткіншектерге қазақ халқының ою салу өнері мен күнделікті
көйлектердің үлгісін жаңа қырынан таныту.
Диплом жобасының нысаны:
• Тігін өнеріндегі киім дизайны кешеніндегі жаңа туындылар.
• Костюм дизайнында қазақ халқының өзгеріссіз сақтаған ою-
өрнектердің үлгілері.
• Жақсы киім – жетілген қоғам белгісі.
Диплом жобасының құрылымы мен көлемі: кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттерден, сызбалар, зскиздер мен
портфолиядан тұрады.
1. BORTE FUDJIN КОСТЮМ КОМПОЗИЦИЯСЫНЫҢ НЕГІЗДЕРІ
1.1 BORTE FUDJIN сән үлгілерінің шығу тарихы
Тәуелсіздік тұрғының бір қыры – сән өнері Киімге қарап бағалау -
бүгінгі дүниенің ерекшелігі. Қазақ жұрты қандай? - дегенге беретін
жауабымыздың біреуі – ұлттық киім болуы тиіс. Әрине баяғы уақыттың белгісі
болып музейлерде тұрған киімдер емес, ұлттық ерекшелік пен осынау
жиырмасыншы ғасырдың соңындағы сән талаптары үйлестіріле тігілген киімдер.
Енді оны кітаптан, көңілден көргеннен, көшеде көзбен көруге жеткізсін-
депті, Шерхан Мұртаза - Қазақстан халық жазушысы [6].
Жақсы киім – жетілген қоғам белгісі. Бұл – қоғамның, білім және
мәдениет, этикет дәрежесіне қатысты екені түсінікті. Қазіргі өркениетті
заманда ұлттық нышандарымызды айқындай түсетін егделерімізге де,
жастарымызға да күнде – күн, той – думандарда киіп жүруге әбден жарасымды
ұлттық киімдер етек алуда [7].
Енді міне тәуелсіз мемлекет атанып, көк аспанымызда көк байрағымыз
желбіреп, алақанымызға төл теңгеміз түсіп, барлық мемлекеттермен тереземіз
тең болып жатқан тұста ұлттық сана – сезіміміз өсіп, ұмытыла бастағанымызды
іздеуге мүмкіндік туып, даңғыл жол ашылды. Бабаларымыздан жеткен асыл
мұраны, кейінгі ұрпаққа қайтаратын кез жетті деп ойлаймын.
BORTE FUDJIN атты киім топтамасы моңғол халқының мәдениетінен
бастау алды. BORTE FUDJIN, латын тілінен аударғанда Борте ханым деп
аударылады. Бөрте — (шамамен 1154 — 123031) — Шыңғыс
ханның жұбайы. Қоңырат тайпасының көсемі Дай (Тай) мырзаның қызы. Қият
ішіндегі боржіген (бөрітегін) руының батыры Есугей 9 жасар ұлы Теміршіні
(болашақ Шыңғыс хан) қоңырат еліне ертіп барып, ежелгі түркілер дәстүрі
бойынша Бөртеге құда түсіп қайтады. Көп ұзамай Есугей қайтыс болып, Темірші
жетім қалып, көптеген қиыншылықтарды басынан өткізеді. Тек ержеткеннен
кейін ғана, шамамен 1178 жылы Бөртені іздеп барып, алып қайтады. Бірақ осы
кезде Теміршінің ауылына меркіттер шабуыл жасап, Бөртені тұтқын ретінде
алып кетеді. Темірші әкесінің андасы Керей хандығының ханы Тұғырыл (Уән
хан) мен жажират руының нояны, өз андасы Жамұқаның көмегімен Бөртені
босатып алады. Шыңғыс ханның бірнеше әйелдерінен көптеген балалар тараған.
Дегенмен Шыңғыс хан Бөртеден туған 4 ұлын: Жошыны (1182 —
1227), Шағатайды (1183 — 1242), Үгедейді (1185 — 1241), Төлені (1193 —
1256) өз мұрагерлері ретінде таныған. Бөртеден туған 4 ұл мен олардың
ұрпақтары Шыңғыс ханның серіктері болып қана қоймай, ол бастаған істі әрі
қарай жалғастырушылар ретінде түркі-моңғол халықтары тарихында үлкен із
қалдырды.[8]
Өзімнің киім саласындағы ұзақ жылдар бойы жинаған тәжірибеме сүйене
отырып, алдымен киім, оның ішінде ұлттық киімдердің күнделікті өмірімізге
ену тарихына да азда тоқталып өтпекпін. Мен, Монғол халқының киімдерінің
кей бір элементтерін қазақтын ұлттық киімдерімен араластыра отырып казіргі
заманауи нақышта күнделікті киетін киім топтамасын жасап атырмын.
Ықылым заманнан адамдар алғаш аң терісін алып, өздеріне жамылуды, одан
түрлі нәзік талшықты өсімдіктерден жамылғы тоқуды үйренген кезден бастап
санада киім деген ұғым пайда болды. Бұлдыр – бұлдыр уақыттар керуені
берірек жылжыған сайын сахарадағы халықтардың киім жөніндегі түсінігі
кеңейе түсті.
Әуел баста тек суықтан қорғану, бойды жылыту үшін керек болған
киімдердің өмірде алатын орны анағұрлым кеңейді. Адамзат тарихындағы мың
–мыңдаған соғыстар мен майдандар кезінде киім – қорғаныш құралы болды [9].
Талай тарихымыз жыр кестесіне төгілген қазақтың Батырлар жырын
қарасаңыз, ақ берен, сауыт, кебе деген сөздер көптеп кездеседі. Олар
– батырлардың киімдері. Еруліге – қарулы дегендей, содан кейін
көбебұзар деген жебелер де жасалғаны белгілі. Алдымен суықтан кейін
дұшпаннан қорғану үшін қажет баған киімдер жетілген сайын қоғамдық мәнге де
ие бола түсті. Ол сән мен салтанатты байқататын бірден – бір құралға
айналды. Моральдық және рухани жағынан адамды ашатын дүниенің бірі де осы
киім екендігін қазір әркім іштей мойындайды. Міне, алғашқы қажеттілік пен
қазіргі талғамның тарихи даму жолдары.Жұмыр жер дөңгелеп жүр десек, оның
алып төсін мыңдаған ұлттар мен ұлыстар мекендейді. Сол сан нәсілдегі,
тектегі және ұлттағы халықтарды бір – бірінен ерекшелейтін нәрсе де – киім.
[10].
Қаншама ұлт болса, соншама ұлттық киім үлгілері қалыптасқан.
Өйткені, әрбір ұлт өзінің тұрып жатқан жер жағдайына, ауа – райына, тарихи
жолдарына, қолындағы малы мен кәсібіне және басқа да әлеуметтік
жағдайларына өздерінің киім үлгілерін қалыптастырған. Бұл киім үлгілері бір
күнде, бір шебердің қолынан шықпағаны да оны қазіргі сән үлгілерінен
ерекшелендіреді.
Жылдар көші жылжыған сайын ұлттық киімдер дами түскен, үнемі байытылы
отырған. Қазақтың ұлттық киімдері де өзінің сипатымен, сырымен,
сұлулығымен, сәнімен осындай сан ғасырлық тарихтың иісін сақтаған, бедерін
жеткізген. Гүл жердің көркі, қыз елдің көркі деп әдемілік деген ұғыммен
егіз жаратылғаны анық [11].
озық үлгісі ретінде ғана емес, әрі әсем, әрі ыңғайлығымен де пайдаланудан
қалмай келе жатқан қазақтың ұлттық киімдері әлі де аз емес.
Елімізде қазақ ұлттық киімдерді кеңінен зерттеу Қазан революциясынан
кейін ғана қолға алына бастады. Арнайы зерттеулерге көз жүгіртетін болсақ,
қазақтың ұлттық киімдерінің бізге жетпеген көптеген түрлері мен үлгілері
бар. Қазіргі таңда қазақ қыздары бір ғана бүрмелі көйлек түрін киіп, ер
азаматтары шапан жауып жүре берген деген жаңсақ пікірлер де бар. Дегенмен,
ұлан байтақ қазақ даласында бірімен-бірі жақын қарым-қатыныста араласпаған
үш жүздің, тіпті, киімдері де ұлы жүз, орта жүз, кіші жүз үлгілері деп
танылып жатады. Сондай-ақ, кейбір киімдер ру, тайпа аттарымен аталады.
Мәселен, қыпшақ тымақ, арғын тымақ, найман тымақ, адай бөрік, қызай бөрік
т.с.с. Қазақтың ұлттық киімдері географиялық аймағына байланысты Жетісу
үлгісі, Арқа үлгісі деп те бөлінеді. Бірқатар қазақ киімдерінің үлгісіне
көршілес орыс, тәжік, қырғыз, түркімен халықтарының киім тігу мәнерінің де
әсер еткені мәлім. Бұл қазақ ұлттық киімдерінің алуан-түрлілігінің дәлелі
емес пе? Ата-баба аманатын жоғалтпай, керісінше толықтырып, заманға
сәйкестендіріп шығару, Кеңес одағының кертартпа саясатының салдарынан
ұмытылып, тіпті, қолданыстан шығарылып тасталған киім үлгілерін жаңғырту
үлкен міндет болып отыр.
Ұлтының киімдері мен ою-өрнектерін сақтау және қайта жаңғырту әр бір
қазақ пендесіне үлкен міндет деп қарау керек.Қазақ халқының ескі заман
дәуірінен сөнбес мұра болып, ұрпақтан ұрпаққа, әкеден балаға сабақтасып,
ұзақ жылдар өзіндік тарихымен елімізді бүкіл әлемге мәдени қол өнерімен
танытып келген далалық өркениеттің алтын бесігі Ұлы Дала кеңістігінде
қалыптасқан. Қазақ халқы мол байлығымен республика жерінде ескіден
қалыптасқан көне мәдениеттің тікелей мұрагері және сол дәстүрді, салтты
өркендетуші, ары қарай жаңғыртып, байытушы. Көне дәуірден қазіргі заманға
дейінгі қоңыр адамзат мәдениетінің дамуын қарастыратын болсақ, мәдениеттер
арасындағы қарым-қатынастың, сұхбаттың үзілмей келе жатқанын көреміз.
XV-XVII ғасырларда қазақ халқының өсіп, өркендеп, үздіксіз дамып
келе жатқан бай заттық сипаттағы мәдениеті болды. Оның басқа нұсқалары
ежелгі қазақ жеріндегі ірі сауда-саттық орталығы болған Яссы, Отырар,
Өзгент, Сауран, Сайрам сияқты қалалардағы сәулет өнерінің туындылары,
ғажайып ғимарат құрылыстар, ескерткіш белгілер болды. Олар сол шаһарлардағы
халық шеберлерінің қолынан шығып, ұлттық сипат алған ою-өрнектер, онымен
безендіріліп істелген сәндік, әсемдік бұйымдар, тұрмыстық тұтыну заттарымен
толықты. Бұл игіліктің жемісін қала тұрғындарымен бірге сағымды сахарада
мал өсіріп, қойын құрттап, айранын ұрттап көшіп-қонып жүрген көшпенділер де
пайдаланды. Киім-кешек, құрал-жабдық, ыдыс-аяқ сияқты күнделікті ұстап
тұтынатын заттар көбінесе даладағы мал өсіретін бақташыларға, егінші
диқаншыларға да қаладан ауысып отырды. Көшпенділердің қаламен, сауда-саттық
орталықтарымен тығыз қарым-қатынасы, үзілмейтін байланысы болды. Сондықтан
олар қала халқының тұрмыс-тіршілік дағдыларын игеріп, керек жарағын қаладан
алып отырды. Көшпелілердің қысқы қоныстарындағы тұрағы қыстаулардағы
шымнан, саз-балшықтан, тастан қалап көтерген немесе ағаштан қиып жасаған
үйлері де қала үйлеріне ұқсас болды. Жазға қарай көшпелілер киіз үйде
немесе доңғалағы бар арба тектес жылжымалы үйлерде тұрды. Олардың қай-
қайсысы да сәнді мүлікке, кілем, текемет, киіз, алаша, әдемі сандық,
абдыраға, жібектен істелген бұйымдарға толы болды .
Көшпелі қазақтардың киім-кешектері қала тұрғындарына қарағанда біраз
бөлектеу болған. Жалпы қазақтар қысқы киімнің жел, суық өткізбейтін жылы,
жазғы киімнің әдемі, әсем, тартымды болуына көңіл бөлген. Қысты күні ер
адамдар қойдың, түйенің жабағысынан сырған, қалың матамен тыстаған, кең
тігілген тон, қасқыр, тауешкі сияқты аңдардың терісінен жасалған сыртын
тыстаған жағалы ішік, құлын терісінен тігілген жарғақ, түгін ішіне қаратып,
қой, киік терісінен істеген жылы шалбарлар киген.
Археологиялық қазбалар нәтижесі киімнің қарапайым түрі көне палеолит
дәуірінде пайда болғанын анық дәлелдейді. Бұл дәуірде тек тікелей
табиғаттан алынатын өңдеуді қажет етпейтін материалдарды ғана пайдаланған.
Мұндай киім қарапайым болған және не жыныстық, не әлеуметтік жағынан
айырмашылығы болмаған. Бұл кезеңде костюм сыртқы ортаның әсерінен қорғайтын
қабыршық рөлін атқарған. Неолит дәуірінде ең қызығы сол – әлі күнге дейін
өзінің өзектігін жоймаған киімнің негізгі үлгілері пайда бола бастады.
Тарихи кезеңдерге байланысты адам қауымдарға бөліне бастағаннан кейін,
киімді түрлі жыныстық, әлеметтік, мүлікткі белгілері бойынша бөліп қарау
туындады. Осыған орай, костюм өзінің жетілуінің ерте кезеңінен бастап
адамның қоғамдық өмірінде болып жатқан барлық өзгерістерді көрсетеді [12].
Көшпелі қазақтар ішкі-сыртқы киімдердің бәрін жүріп-тұруға бөгет
жасамайтындай етіп ықшамдап тіккен. Қыпшақтардың ішкі-сыртқы киімдері көшіп-
қонуға, еркін жүріп-тұруға, ауа-райының барлық жағдайларына қолайлы етіп
тігілген. Негізінен, Еуропаға шалбар киюді де үйреткен – қыпшақтар. Олардың
киімдері төзімді де ыңғайлы, қарапайым да әсем болған, мұндай киім киген
адамдарға қыстың қаһарлы аязы, жаздың аптап ыстығы, күздің қара суығы,
жауын-шашын ешбір қауіп-қатер төндіре алмаған. Қазақтың ұлттық киімдерінің
жасалуы жөнінде Сәбит Мұқанов былай деп жазады: Адамға ауа-райының
қолайсыз жағдайынан қорғану үшін және көріктілік үшін де киім қажет [13].
Қазақтың ою және өрнек деген қос сөзі біріге келіп, латынша орнамент
деген ұғымды білдіреді. Орнамент – көп елдің тіліне сінген интернационалдық
термин. Мағынасы – сәндеу, әсемдеу. Осы сәндеу, әсемдеудің бір түрі, яғни
хайуанат, жан – жануар және өсімдік белгілері мен мүшелері немесе
геометриялық фигуралар іспеттес элементтердің үнемі ырғақты қайталанып,
симметриялы орналасқан көркем өрісі мен құрылымын ою деп атаймыз.
Ғалымдар зерттеуіне сүйенсек, бұл өнер бізге ежелгі көшпенділерден жеткен.
Біздің заманымыздан бұрынғы VII – IV ғасырларда Орта Азия, Қазақстан, Алтай
және Оңтүсті Сібір жерлерінде бір – бірімен тығыз байланыста ортақ
мәдениеті бар туыстас тайпалар өмір сүрген. Олар – сақтар, ғұндар мен
үйсіндер. Яғни, біздің ата – бабаларымыз болатын. Олардан бізге жеткен ою
өнерінің бір жұрнағы – Алтай өңіріндегі Пазырық қорғанынан табылған сырмақ
пен кілем, яки үй жиһаздары.
Оюдың мән – мағынасы. Оюдың әрбір элементінде, көркем өрісі мен
құрылымында терең мағына, үлкен мән бар. Оларды қалай болса, солай
қиюластыра салғаннан тамаша ою шықпайды. Әр ою композициясы белгілі бір
мақсатқа, мағына, мазмұнға құрылады. Қыздардың киіміне салынатын ою бір
басқа да, жігіттер шапанының жиегін көркемдейтін ою одан өзгеше. Ұзатылатын
қызға арналып басылған текемет, сырылған сырмақ, тігілген көрпе түрлері,
олардың бояулары өзгеше болып келеді.
Демек ою-өрнектердік шығу тарихы олардың сюжеттік мазмүны мен атаулары
туралы мәселе әлі де -болса көп зерттеуді талап етеді.
Қазақтың ою-өрнектерінің түрлері де, атаулары да көп. Біз сол ою-
өрнектердііс 200 шамалы түрлерімен жүртшылықты кеңірек таныстырып және ою-
өрнектердің кейбір заттық ұғымдарын еске салып, олардың кейінгі жастар үшін
де түсінікті болу жағын карастырдық.
Ғасырлар бойы ұрпақтан ұрпаққа, бір шебердің ұсталық, іскерлік
мәнерінен екінші біреуге үнемі ауысып отырғандықтан осы күні кейбір
облыстардағы қошқар мүйіз өрнегі бастапқы бейнесінен өзгеріп кеткен.
"Ырғақ", "сағат бау", "түйе табан", "жүрекше", "қаз табан" деп аталатын
әдемі өрнектер де кейбір облыс шеберлерінің орындауында олпы-солпы болып
шығып жүр. Ертеден келе жатқан халықтық мұраны екшеп, тазартуды ойласақ, ең
алдымен осыңдай бұрмалаушылықтан арылтып, оны әдемілігіне жеткізе жаңа түр,
жаңа мазмұн бере дамытуымыз керек.
Қазақтын ұлттық ою-өрнектерінің түпкі негізін іздестіру ісінде Т. К.
Бәсеновтің "Орнамент Казахстана в архитектуре" деген кітабы көптеген құнды
материалдарға толы. Кітапта халық ою-өрнек өнерінін шығуы, оның қандай
ұғымда туып, қалай дамығандығы, ерте кездегі қауымдардың мекендестігі,
кәсібі мен әдет-ғұрпы жайында өте толық айтылған [14].
Өнер - таусылмас қазына, жұтамас байлық – дейді дана халқымыз.
Ертеде қазақтар ою-өрнектерді адам ойын бейнелі жеткізу үшін де салған.
Мысалы, жазу-сызу пайда болмаған ерте кезенде ұзатылған қыз өз жағдайын ата-
анасына ою-өрнек арқылы хабарлаған. Егер қыз орамалға құсқанат оюын
кестелесе (көрсетіледі), әке-шешесі қызының барған жерінде құстай ерікті,
бақытты өмір сүріп жатқанын ұғатын болған.
Сыңарөкше. Жоғарыдағы "сыңармүйіз" оюында айтылғандай, мүйіздің бір
сыңары етіктің басына ұқсап, жетесінен өкше шығарылады.
Шығыс Қазақстан облысының Таврия ауданында түратын Сертпен деген қарт
етікшінің айтуы бойынша, "сыңарөкше" оюының шығу тарихы былай болса керек,
Бір үйде отырған шебер қыз екінші үйде отырған етікшінің балға ұрған
дыбысын есітіп отырып: "Пәлі-ай, ана жігіт ертең сыңар екше жүретін болды-
ау",— депті. "Оны қайдан білдің"— деп сүрағандарға: "Бір өкшесіне ылғи жаңа
былғары қақты, екінші өкшесіне ылғи шіріген қасаң былғары қақты",— дейді.
Ісмер адам алыстан-ақ балғаның бірде нық, бірде бос ұрылганын аңғарып
отырған екен. Қыздың әлгі сөзі рас болады да, кесте тігіп отырған қыздар
тігіп келе жатқан қошқар мүйіздің бір тармағын тастап кетіп, оны
"сыңарөкше" деп атайды.
Қазақтың осы күнгі ою-өрнектерін қарт шеберлер екіге қарайды.
Біріншісі, казақ халқының өзіне тән ертеден келе жатқын ұлттық оюлары.
Екіншісі, басқа халықтардан ауысқан жаңа, интернационалдық ою-өрнектер.
Біздіңше бұл топшылау да орынды сияқты. Шынында да осы күнгі көп жапыракты
гүлдер мен геометриялық өрнектер, жазу-сызуды бейнелеген өрнектеу, крестеп
тігу әдісі, өрнектеп шілтер тоқу, өрнектеп тескен үлгі бойынша торлай тігіп
әсемдеу сияқты қолөнердің көптеген жақсы үлгілері Октябрь революциясынан
кейінгі халықтар достығының нәтижесінде ғана сіңісіп, қазақтың ою-өрнек
өнерін байыта түскендігі белгілі. Сонымен қатар қазақ халқының әлеуметтік
салт-санасы өсіп, мәдени-тұрмыс дәрежесі, дүниеге көзқарасы, ойлау, үғыну
қабілеті де бүрын-соңды болып көрмеген дәрежеде дамыды. Осындай тарихи
өзгерістің нәтижесінде халық шеберлерінің творчестволық ізденуі мен
қабілеті де шыңдалып жетілді [15].
Ою-өрнек ісі – замандар ағымы қалыптастырған, әр қилы тарихи кезеңдерден
өтіп, бүгінгі күнге дейін жалғасын тауып келе жатқан, белгілі бір жүйеге
келген маңызды өнер үлгілерінің бір саласы.
Қазақ ою-өрнегінің өзіне тән даму жолы мен тарихы бар. Ол тарих
сонау көне замандардан, сақ, андронов мәдениетінен басталады. Андронов
мәдениеті — б.з.б. екі мыңжылдықтың соңғы жартысы мен бір мыңжылдықтың
басында Батыс Сібір мен Қазақстанды мекендеген тайпалар мәдениеті. Ал
б.з.б. VIII—III ғасырларда сақтар негізінен Оңтүстік Шығыс және Орталық
Қазақстан жерлерін мекен еткен. Сақ тайпалары (массагет, яксарт, дай немесе
даха, фарат, көмар, асқатағ, исседон, асси немесе аримасып, сармат, каспий
және т.б.) туралы құнды тарихи деректер ежелгі заманғы грек және парсы
тарихшыларының қолжазбаларында кездеседі. Ол жазбаларда грек тарихшылары
сақтарды азиялық скифтер деп, ал парсы тарихшылары сақ деп атаған.
Бұған елімізде ұзақ жылдар жүргізілген археологиялық зерттеулердің
нәтижесінде анықталған ежелгі мәдениеттің үлгілері дәлел бола алады.
Ою-өрнек өнерінің белгілі бір халыққа ғана тән тума ерекшеліктері сол
халықтың бейнелеу, әсемдікті қабылдау мәдениетінің басты белгілерімен,
ұлттық қолтаңбамен тікелей сабақтасып жатады. Қазақ қолөнерінің ертеректе
пайда болғанын Досбай тауларында бейнеленген суреттер, Ұлытаудан табылған
керамика ыдыстары дәлел бола алады, Көне дәуірде өмір сүрген адамдардың
тұрмыстық кәсіптерінің бірі — саятшылық болғаны мәлім, оның сан түрлі
көріністерін Қаратау жақпарларына салынған суреттерден көруге болады. Ол
жартаста арқар, барыс және т.б. хайуанаттарды қолға үйрету көріністері,
сондай-ақ түйенің, ешкінің бейнелері, жаяу адамдар мен қолына садақ ұстаған
аңшылардың суреттері салынған.[16].
Қола дәуірінде өмір сүрген өнер адамдарының әсемдікке деген құштарлығы
және олардың танымдық дүниесі осы жартаста бейнеленген суреттерден
сезіледі. Тасқа салынған суреттердің көпшілігі нүктелі техникамен, яғни тас
құралмен жартас бетіне ұра отырып, нүкте ретінде бейнеленген, арасында
аралас техникамен салынған суреттер де ұшырасады. Мұның өзі жартас
бетіндегі суреттердің түрлі кезеңдерде салынғанын аңғартады. Тас бетіне
нүкте түсіру жолы мен сурет салу сақ заманынан жалғасып келеді.
Археолог Т.Н. Сенигова өзінің Ақтөбе мекеніндегі жартасқа салынған
суреттер деген еңбегінде суреттерді сипатына, ерекшеліктеріне, салыну
кезеңіне қарай сегіз топқа бөледі. Жартас бетіндегі суреттердін негізгі
бөлігі б.з.б. УІ-У ғасырларда, қалғандары б.з. I—III ғасырларында, ал енді
бір топ сурет (V топ) VI—VIII ғасырларға дейінгі кезеңде жартас бетіне
түсірілген, сондай-ақ бұл суреттер (үйір-үйір жылқылардың бейнесі, арғын
руының таңбасы және т.б.) хронологиялық жағынан бір-бірінен үзілмей, Ақтөбе
мекенінде әмір сүрген адамдардың тұрмыс-тіршілігінен мағлұмат береді. Ою-
өрнек үлгілерін жасаған рудың таңбалары оюларға оның ең негізгі құрамдас
бөлігі ретінде еніп отырған. Өнер зерттеушісі Сейсен Мұхтарұлы Оюды оқуға
бола ма? атты мақаласында: Ру таңбалары ою-өрнектің көптеген айшықты
үлгілерінде Дулаттың бүтін ай таңбасы, Жалайырдың тарақ таңбасы,
Қоңыраттың босаға таңбасы, Қыпшақтың қос әліп таңбасы, Найман руының
бір шақасы Бағаналының үш айрық, алау таңбасы ретінде суреттеледі, -
дейді [17].
Ою-өрнек сөздерінің мағынасы бір нәрсені ойып, кесіп, қиып алып немесе
екі затты оя кесіп қиюластырып, біріктіре жасау, бір заттың бетіне ойып
бедер түсіру. Қазақтар бір өрнекке салып қиып алған үлгіні, үлгіге салып
кескен сырмақтың қиығын, мүйіз тектес ою-өрнекке қосылатын барлық қошқар
мүйіз өрнектерді де ою дейді. Ал өрнек дегеніміз – әртүрлі ою, бедер
бейне, күйдіріп, жалатып, бояп, қалыптап, үлгімен істеген көркемдік
түрлердің, әшекейлердің ортақ атауы. Сондықтан ою-өрнек деп қосарланып
айтыла береді. Ою-өрнектер тігу, құрау, құрал-саймандарды, зергерлік
бұйымдарды, киіз үйдің сүйегін, ағаш кереует, сандық, кебеже, кілем, сырмақ
алаша, қоржын, ши, түрлі басқұрлар, ыдыс-аяқ, бесік, текемет, көрпеше, жүк
аяқ беттерін, киім-кешектерді, қабырғаларды әшекейлеп безендіру үшін жиі
қолданылып отырған.
Ою-өрнектер тарихы — ата-бабамыздың тарихи-мәдени, әлеуметтік өмірінің
тарихы. Қазақ ою-өрнегіне зер салған адам ою-өрнектің өз бойына еншілеген
тақырыптық мағынасы, композициясы, симметриясы мен ритмі, сондай-ақ оған
араналған философиялық мәні бар екені байқап түсінуге болады. Мысалы,
қызыл, жасыл, ашық және анық, жарқын түсті ою-өрнектердің жасырын құпия
тілдерін түсіну қиын емес. Бояу үндестігі, бояу шешімі ою-өрнек
өнеріндеадамға идеялық және эмоциялық жағынан әсер ететін негізгі арқау
болып саналуында.
Ою-өрнектің де өз тілі бар. Бағзы заманда ою-өрнек хаттың орнын
алмастырған. Қыздар орамалдың шетіне ою салып, сол арқылы ғашығына ойын
жеткізген. Сондықтан да ою-өрнекке жай нәрсе деп қарау – қателік.
Қазақ ою-өрнектерінің жасалу принциптері бар. Жалпы қазақ қолөнер
шеберлері өлшеп-пішпей-ақ екі заттың тең пропорциясын жасай білген. Қазақ
ою-орнегінің басты ерекшелігі — композиция, ритм (ырғақ) симметриялық
принциптерінін берік сақталып келуі.
Қазақ ою-өрнектерінен халқымыздың тарихы, мәдениеті, қоғамдық
құрылысы, кәсібі мен күнкөрісі, ой ұғымының дамуы мен өзгерістері, бір
сөзбен айтқанда, философиясы мен менталитеті көрініс тауып отырғаны
белгілі [18].
Бұл жерде ою-өрнекті жан-жақты зерделеген VI. В. Рындиннің
зерттеулерін ерекше атап айту керек, Оның еңбегінен қазақ ою-өрнектерінің
атауларын көптеп кездестіруге болады. Олар — мүйіз, жарты ай, теке
мүйіз, бұғы, арқар мүйіз, жылқы қартасы, итқүйрық, қарғатырнақ,
жыланбас, гүл, бүркіт, көбелек, айгүл, қызғалдақ, жүзім,
омыртқа, айбалта, шынжыр, қабырға, моншақ, бадам ою-өрнектері.
Қазан төңкерісіне дейін қырғыз және казақ халықтарын қырғыз деп атағаны
белгілі. Демек, М.В. Рындиннің ғылыми еңбегін екі халықка ортақ дүние деп
қарауымыз қажет. Түркі халықтары ою-өрнектерінен, мәдени құндылықтарынан
олардың арасында көптеген ұқсастық бар екеніне көз жеткізуге болады. Көрші
халықтардың нұсқалары бір-біріне етене жақын, ал саны жағынан қазақ оюлары
басым, оның үстіне қазақ ою элементтері дара түрінде қолданыла береді.
Қазақ ою-өрнегі — еліміздің мәдени шежіресі. Осы өнердің тарихи даму
жолын бір жүйеге келтіру үшін бірқатар ғалымдар тынымсыз еңбек етті. Көне
ою-өрнектің нұсқалық бейнесін тек археологиялық қазба жұмыстары кезінде
табылған бұйымдардан және көне мұралардан, мұражайлардан ғана көре аламыз.
Ежелден қалған ою-өрнектер туралы жазба деректер жоқ, демек өнердің осы
саласы туралы деректерді ғалымдар көне ескерткіштерден алып, ел ауызынан
жинап, бір жүйеге келтірді, сөйтіп ғылыми айналысқа түсірді. Ою-өрнек қалай
және қандай себептен пайда болды? Бұл сұрақтың дәл жауабы әлі табылған жоқ.
Бір ғалымдар, атап айтқанда, Л.Я. Штернберг: ою-өрнектін алғашқы нұсқалары
діни сенімге байланысты пайда болды десе, А.В. Филипов: ою-өрнек ырғақ
өнері мен нышандардың тұтасуынан туған дүние, -деп тұжырым жасайды.
Ежелден қалған ескерткіштерде бейнеленген ою-өрнектер белгілі бір ұғымды
білдіреді деген тұжырым ғылыми тұрғыдан дәлелденгенімен, олардың нышандық
мәні, атаулары, нұсқалары, ортақ ою-өрнек нақыштары санаулы ғана.
Ғалымдардың пайымдауынша, ою-өрнектің пайда болуының бірнеше себебі
бар. Адамзат ғасырлар бойы әсемдікке, сұлулыққа ұмтылған, сондықтан сол
сұлу нұсқаны тұрмыстық заттарды безендіру үшін пайдаланған. Ою-өрнек
өнерінде белгілі бір халыққа ғана тән негізгі көркемдік ерекшеліктер
сақталады, сондықтан ол халықтың бейнелеу, сүлулықты қабылдау мәдениетінің
жоғарлығымен, ұлттық қолтаңбамен тікелей сабақтасып жатады. Ғалымдар қайсы
бір халыктың өнеріне салиқалы баға беру кезінде жоғарыда аталған өлшемдерді
басшылыққа алады. Қай халықтың мәдениетіне байыптап көз салсақ та сол
халықтың әсемдік талғамы мен танымына, эстетикалық, ұстанымына сәйкес
белгілі бір өнер түрінің басым дамып отырғанына көз жеткіземіз. Осы
тұрғыдан алғанда, қазақ халқының тұрмыс-тіршілігінде ою-өрнек қатыспайтын
саласы жоқ деуге болады. Ою-өрнек элементтерін біз қазақтың үй жиһаздары
мен киімдерінен,зергерлік бұйымдарынан, ер-тұрман әбзелдері мен қару
жарақтарынан да жиі кездестіреміз. Ою-өрнек өнерінің маңызы бүгінгі таңда
арта түсуде [19].
1.2 BORTE FUDJIN сән үлгілерінің қызметі және дизайн обьектісі.
Стиль және сән бағыты 2014ж
Қазір қазақ модасы - деген термин қалыптасып, өзімен санасуды
сұрайды. Біздің ендігі міндетіміз осы әлем алдына шыққан қазақы
үлгілерімізді тереңдете, беріктендіре түсіп, оған әлемнің құрметін
қалыптастыру. Мұның өзі тәуелсіз Қазастан мемлекетінің абыройы мен беделі,
жақсы атағы үшін керек.
Аты әлемге мәшһүр француздың Жан Контонның модаға немқұрайлы емес,
сергек қараңыздар, өйткені, ол жап – жас қалпында өмірден өтеді - деген
қанатты сөзі қазір жер шарына бой алдырған. Байқап отырсақ, сән қоғам
өнерінің барлық жақтарына – саясатқа, экономикаға, социологияға және
басқаларына дендей еніп келеді. Сол себепті де қоғамдық өмірдің барлық
жақсылықтары сән үлгілерінен өзіндік көріністерін тауып отырады.
Киім – жетілген қоғамның белгісі деп есептейтін болсақ, еңбектеген
сәбиден, еңкейген кәріге дейін ұлттық нақышта үйлесімді де, сәнді
кейінгенге не жетсін. Киім дегеніміз – бұл қорғайтын және әсемдік беретін,
сондай-ақ тұтынушының дербестігі көрсететін жабулардың жиынтығы болып
табылады. Киім - адамның денесіне киюге арналған бұйым, жасанды жамылғы
түрлері. Қоғам дамуы барысындағы материалдың, рухани, әлеуметтік талаптарға
сай киім жиі өзгеріске ұшырап отырады. Киім адамның дүние-танымдық,
эстетикалық талғамдарына жауап беру арқылы даралық айқындау қызметін
атқарады, тұлғаның әлеуметтік жағдайын танытады. Осы сияқты киімнің әр
бөлігінің өзіндік қызметі бар.
Киім адам денесін қоршаған ортаның қолайсыз әсерлерінен сақтау
қажеттілігінен пайда болған. Киім тігуге мал, аң терілері, өсімдік, ағаш,
балық, құс өнімдері, жасанды материалдар пайдаланылған. Адамдар алғаш аң
терісінен жасалған киімдерді пайдаланған, неолит дәуірінде шөп орамынан
тоқылған белдемшелер киетін болған. Тоқымашылық кәсібін игергеннен соң
адамдар иықтан, мыңыннан киілетін жапқыштар қолданған. Одан кейін тігіссіз
киім пішіндері дамыған. Мысалы, үнділіктер - сари, шалма; кавказдықтар -
бурка; римдіктер - тога және т.б. киген [20].
Ежелгі киім элементтерінің бірі - белдік, Ол қару-жарақ пен жорыңңа
қажетті заттарды бекіту қызметін атқарды. Аяқ киім мен бас киімдер кешірек
пайда болған. Олар адамды ыстық пен суықтан қорғау қызметін атқарған.
Киімнің климаттық шарттарға байланысты да түрлері әр аймақта әр түрлі
формасымен, материалымен ерекшеленеді. Мысалы, мықындық алжапқыш, иық
жарылғысы - тропика жөне субтропика тұрғындары-Суық климатты апктикалық
аймақтарда адам денесін жауып тұратын киім киген. Киім адамды физикалық,
климаттың қолайсыз жағдайлардан қорғау үшін ғана емес, сондай-ақ қауіпті
жағдайлардан, сиқырлық күштерден сақтау үшінде қолданылғантіпті, әскери
бояуларды, алғашқы қауымдық қозғалыс кезіндегі дене терісін нақыштауды
(татуировка қазіргі бронежилетті және противогазды, орта ғасыр рыцарының
латысын, сәнді көйлектерді де кйім деп айтуға болады. Өркениеттің дамуына
байланысты киімнің түрі де, пішіні де өзгерді. Ер адамдарға, қыз-
келіншектерге, балаларға арналған киім үлгілері шыға бастады. Күнделікті
және мерекелік киімдер, үйлену тойы киімдері, сондай-ақ қаралы күндерге
арналған киім үлгілері пайда болды. Еңбектің түріне қарай әр түрлі кәсіп
саласына арналған киімдер де өндіріле бастады. Сән үлрісінің
демократияландырылуы киімнің жаңа үлгілері технологиясының дамуына себеп
болды, оның функционалдық, ржционалдың, экономикалық қасиеттері аса
бағаланды. Қазіргі ұғымда киім дегеніміз - үлбірден, теріден, тоқыма
бұйымдарынан, мата материалдарынан пішім-деген жиынтық. Ол тек сәндік қана
емес, декорациялық, әлеуметтік, эстетикалық және утилитарлық қызметтерді де
атқарады. Киім мынадай заттар кешенінен тұрады: іш киім, сырт киім, бас
киім, аяқ киім, қолғап, т.б. Бұйым қызметі деп осы бұйымның нақты атқаратын
қызметінің сипаттамасын айтамыз. Қызмет мазмұны дегеніміз - адамның қолынан
шыққан бұйымға қойған сұраныс-талабы мен оған берген жауабының тепе-
теңдігі. Киімнің негізгі қызметіне қорғаныстың (физикалық, моральдың
қорғау) және утилитарлық-практикалық тұтыну жатады. Себебі, киім: белгілі
бір әрекеттерге және мақсаттарға байланысты пайдаланылып, қоршаған ортаға
бейімделіп отырған. Киімнің эстетикалық қызметі ретінде адамды сәнді, әдемі
етіп көрсетуі саналады. Киім арнайы адамдар тобына арналып дайындалады
немесе бұқаралық өндірісте өндіріледі, бірақ қандай жағдайда да адам
қажеттілігін қанағаттандырады. Киім кию әдісіне, дене бітіміне, пішініне,
пішіміне қарай бірнеше түрлерге бөлінеді:- култеулі, бурмелі (пішілмеген,
тігілмеген) - мата-ның қиындысынан ілінген, қыстырылған, түйреуішпен
түйрелген немесе белдікпен байланған киім; - қондырмалы - бас арңылы
киілетін киім. Бас сыюы үшін матаның қиындысының ортасы ойылған (пелерина
немесе пончо) түрде болуы мүмкін. Пішулі немесе тігулі болуы мүмкін. Оған
негізі ортасынан бүгілген жайма мата, иығында тігісі жоқ туника жейде
типтес киімдер жатады; - жейделік - пішілген, тігілген, алдында
жоғарыдан төмен қарай түйме қадалған киім (шекпен типтес);
- пішілген - адам дене бітіміне қалыптастырып пішілген, еуропалық типтегі
киім.
Киім сөзін костюм ұғымымен де тығыз байланыстырады. Костюм
(итал. сөзінше - салт, өнеге) - адамның әлеуметтік, ұлттық, аймақтық
жағдайына, жынысы мен жас ерекшелігіне, мамандығына қарай дайындалатын киім
элементтері: аяқ киім, аксессуар, т.с.с. заттар жүйесі. Костюмнің құрамына
киім, аяқ киім, шаш сәнділігі, косметика, бас киім, қолғап, зергерлік
бұйымдар енеді. Костюм термині киімнің синонимі ретінде пайдаланылады,
яғни заттың материалдық объектісі. Костюм киім түсінігіне қарағанда мәдени
қолданыста көбірек пайдаланылады. Сән костюм пішіні ретінде өзгеріп
отырады, осыдан костюм адамның көркі, даралығы, мәнділігі деуге болады. Ол
адамның психологиялық, әлеуметтік, жас және тарихи ерекшелігін сипаттайды.
Әр түрлі тарихи және экономикалық өзгерістер костюм піттгіні мен түрінің
пайда болуына жол ашты. Оның дамуы сән мен стильдің ауысымымен қатар жүріп
отырады [21].
Костюмнің еуропа-қалалық құрылу процесі XIX ғасырда аяқталды.
Кәсіпорындардың жаппай дамуы сәннің интернационалдануына әкелді: бүкіл әлем
бір және біркелкі киімді кие бастады. XIX ғасырдың еуропалың киімдері
регламентациялау мен этикет ережелерінің кез келген талаптарына лайықталды.
Мысалы, күнделікті ерлер киімі - фрак еді, оны ашық түсті паиталон және
жилетпен киген. Костюмнің ажырамас элементінің бірі шляпа-цилиндр мен
қолғап болған еді. 1850 жылы жоғары мәртебелі және іскер ер адамдардың
таңертеңгі және күндізгі тұрақты гардеробы - сапарлық (визиттік) костюм
жарыққа шықты. Ол сюртуктен, сүр жолақшалы қара түсті шалбардан және
жилеттен тұрған. Фракты кешкі мезгілде киетін болған, ал кейін оны
смокингке ауыстырып, сәнді киім қатарына жатқызған. Костюм жеке адам мен
ұжымның болмысын сипаттау қызметін, яғни қорғаныстың және утилитарлық-
практикалық қызметін де атқарды. Костюмнің маңызды қызметтерінің бірі -
таңбалық қызметі болып табылады. Өйткені киім өзінің иесі туралы мазмұнды
ақпарат береді: адамның әлеуметтік мәртебесін, саяси, діни, эстетикалың
көзқарасын, талғамын және мәдениетін білдіреді. Сондықтан костюмнің
қорғаныстың және утилитарлық-практикалық қызметінен басқа келесі қызметтері
бар:
- магиялыц (сиқырлық);
- жас ерекшелік - адамның жасын көрсетуші немесе жасырушы;
- әлеуметтік-жыныстық - киім адамның жынысын ғана емес, оның отбасылық
жағдайын білдіретін, мәселен, ұзатылатын бойжеткен бе, тұрмыс құрған
ба, жесір әйел ме, т.б. Қазіргі костюмдерде бұл қызмет жойылған,
отбасылық жағдайы ғана емес, адамның жыныстық белгісін де ажырату қиынға
түсті;
- таптық - адамның әлеуметтік мәртебесін біл-діруші немесе жасырушы;
- кәсіпқойлық — адамның қандай мамандықпен, немен айналысатынын
білдіруші;
- аймақтық - аймақтық және ұлттық дәстүрлерді айқындаушы; костюм
бойынша адаманың нақты этносқа қатыстығын белгілеуге болады. осыған
қарамастан казіргі костюмнің еуропалық типінде барлық ұлттың ерекшеліктерді
жоятын интернационалдік стил енгізілген;
діни - адамның дінге жақындығын білдіруші. Мысалы, XIX ғасырда
Англияда ағылшын шііркеуінің жақтаушысын нуритандық діни сектасының
мүшесінен киімі арқылы ажырататын болған. Киімнің осы қызметі қазіргі
уақытта да қолданыстан шыққан жоқ, мысалы мұсылманды кришинайтпен шатастыру
мүмкін емес.
Қазіргі еуропалық костюм типі үшін нақты қызмет белгілеу қиын.
Костюмнің атқаратын қызметі өте көп, соған қарамастан мынадай түрлерін
белгілеуге болады:
- эстетикалық - адамның өзіндік эстетикалық талғамы мен таңдауы, өмір
сүрген дәуірдің әдемілік туралы ортақ көрсетілімдерімен айқындалады.
Костюмде нақты уақыттың және ұлттың эстетикалық мұраты (идеалы) анықталады.
Қазіргі заманы костюмді жобалау кезінде қандай қызметтер үстем болатынын
ескеру керек. Материалды таңдау, конструктивтік шешімін және костюм
бейнесін табу киім қызметтері арқылы жүзеге асады .
Дизайн іс-тәжірибе мен көркемдеу әдістерінің жиынтығы негізінде
материалдық және рухани құндылыңтар жасау саласына жатады. Қазіргі заманғы
дизайн - адамның суретшілік іскерлігінің, әрі теориялық ойлау қабілетінің
негізінде қалыптасқан сала. Сұлулық және функционалдық заңдылық нәтижесінде
жасалынған бұйым дизайн туындысы болып табылады. Қазіргі дизайн заттық
бұйымдарды сөндеудің барлық талабына жауап бере алады, сондықтан костюм
жобалауына да тікелей қатысы бар. Дизайн (design) - ағылшын
тілінен аударғанда жобалау, сызу, ойлап табу, сондай-ақ жоба, сызба, сурет
деген мағынасы білдіреді. Қазіргі кезде бұл термин өндіріс бұйымдарын әрі
ыңғайлы, әрі әдемі көркемдеп жобалау дегенді білдіреді. Дизайн - коғамды
индустрияландыруға байланысты пайда болған және қалыптасқан жаңа өнер түрі.
Дизайн пайда болуының алғышарттары қол еңбегінен машина өндірісіне ауысу
ғасырында қалыптасқан. XX ғасырда индустрияның қарқынды дамуы нәтижесінде
штампыланған сан түрлі тауарлар дүниеге келді. Ю.Б. Борев айтқандай: Бұйым
жасаушының жеке-даралық қасиеті жоғалғандықтан, өнім сәндік зат болудан
шығып қалды. Сол кезде бұйымның жалпы құрылысын жобалаған құрастырушыға
оны эстетикалық тұрғыдан безендіретін, бейнелейтін суретші көмекке келді.
Осылайша көркемдік дайындығы бар инженер-жобалаушы, жобалаушы мен суретші
екеуінің бірігуінен дизайнер мамандығы пайда болды. Дизайн - қолданбалы
өнердің өндірістік дамуы негізінде техниканың эстетикамен үйлесімі
нәтижесінде пайда болған сала. XX ғасырдың 20-жылдарындағы атақты
модельер және театр суретшісі Н. Ламанова былай деп жазған: Қоғамдық
тұрмыс пен мінез-құлықтың ең нәзік көрінісі — костюм. Бұл бұйымның біздің
жұмысымызбен, өмірімізбен байланысты қызмет ету қабілеті бар, сондықтан ол
бізге кедергі жасамай, керісінше, толық көмектесу мүмкіндігін көрсету
керек. Барлық бұйымдардың ішінен костюм адам баласымен ерекше тығыз
байланыста болады. Костюмнің дизайндық көркемдік ерекшелігі сол, оның
шығармашылың объектісі - адам, XX ғасырдың аяғында дизайн саласында
адамзаттың еркін дамуына лайық- жаңа кеңістікті құру, мұқтаждығын өтейтін
стильдор кең тарай бастады. Қазіргі сәнгерлер мен киім өндірушілер өз
жұмыстарында жаңа материалдарды пайдаланылған, жаңа технологияға сүйенеді.
Бірінші орынға жетілгек қызмет шығьш, киім жоғары технологиялық бұйымға
айналды. Көп бұйымдардың жиынтығынан құралған киім мынадай қызметтерді
атқарады:
- утилитарлық-практикалық — адамның нақты әрекетіне байланысты киім
қызметі;
- бейімделушілік - қоршаған ортаға ыңғайлы, әрі үйреншікті киім
қызметі;
- нәтижелік - жеке тұлғаның, қоғам мүшелерінің өз қабілетін жүзеге
асырып, мақсатына жетуі үшін нәтижеге жеткізетін киім қызметі;
- ықпалдастылық - біртұтас бұйымдардың мәдени сапасының мазмұны
материал мен пішін үйлесімділігі арқылы беріледі. Сондықтан, киім - адамның
қоршаған ортасы мен тіршілігі бейнесінің көрінісі.
Дизайн - қоғамның бұқаралық қарым-қатынас құралы. Өйткені ол сауда
өнімі арқылы өндіріс пен тұтынушыны байланыстырады, жалпы көпшіліктің
тұтынушылық белсенділігін арттырып, сұраныс пен тұтынушы талабының өзара
әсерін реттейді. Дизайн - көп өнім шығару мен қызмет көрсетуге қажетті
сұраныс талабы жоғары қоғамның әлеуметтік-мәдени реттегіші. Тауар сатып
алған тұтынушы өз қажетін өтеу үшін ғана зат сатып алмайды, белгілі бір
әлеуметтік мәртебеге ие болады. Дизайн заттың символикасы арқылы тауарға
белгілі бір әлеуметтік-мәдени мағына береді, жада тауарды сатуға алғышарт
жасайды. Осылайша, дизайн тұтынушы мен өнім өндірушіні байланыстыратын
маркетингтің бір нысанына және жалпы қарым-қатынас құралына айналды.
Көркемділік құндылығы бар костюм, сөзсіз, өнер туындысына айналады.
Дегенмен, дизайн мен өнердің арасында айырмашылық бар: қолданбалы өнерде
бұйымның көркем, әрлі нұсқасы дайындалса, дизайн - қоғам мен адамның нақты
қажеттілігіне сәйкес жаңа міндеттерді шешуге бағытталады, Дизайнер
құрастырушымен бірге немесе жалғыз өзі жаңа заттың құрылыс жобасын жасаса,
ал қолөнер-суретші өзінің шығармашылың мақсаттарын, бұйымның функционалды-
техникалың пішінін ииженердің құрастыруынан соң ғана жүзеге асырады. Одан
басқа да дизайн - өндіріс бұйымдарын, адамға қажетті заттарды мадени
құбылысқа айналдыратын өнердің ерекше бір түрі. Тек дайын болған тұтас
өнім ғана емес, жаңа затты жасаудағы шығармашылық процесте де эстетикалың
көрініс бастау алады. Дизайнердің суретшіге ғана тән эстетикалық сезім,
қиял, шығармашылық толғаныс сияқты қасиеттеріне қоса ғылыми деректер мен
фактілерді талдай білетін зерттеушілік қабілеті болуы тиіс.
Осылайша, дизайн адам қажеттілігін өтеу мен өмір салтын өзгертуге
лайық киімнің сапасы мен жаңа қызметін жобалауға бағытталады. Костюмді
дайындау жұмыстарына көп мамандық иелері қатысады: киім пішуші, тігінші,
сәнгер, етікші, тері илеуші, технолог, құрастырушы, кестелеуші және тағы
басқалар. Киімді жобалауда және дайындауда әрқайсысының атқаратын қызметі
бар. Жаңа модельді ойлап табушы, жасаушы автор сәнгер (модельер) деп ата-
лады. Ол - стиль мен бейнені, жалпы конструктивтік шешімді анықтаушы; жаңа
технологиялың шешім ой-лап табушы; декорды жаңсартушы; түр-түс пен
материалды таңдаушы; аксессуар мен басқа қосымшаларды ойлап табушы; жаңа
жобаны игеруші. Осылайша, сәнгер - киім моделін, бұйымның үлгілерін
дайындаушы. Бұдан басқа батыс дәстүріне сай бұл мамандықтың өзге де
атаулары бар: дизайнер, стилист, кутюрье [22].
Дизайнер - заттардың көркемдеу жобасымеы айналысатын суретші-
құрастырушы маман. Дәлірек айтқанда, сөн әлемінде киім моделінің жеке
үлгілерін және жиынтығын дайындаушы суретші. Кутюрьеден айырмашылығы -
дизайнер өндіріс өнімімен тығыз байланыста болады. Еуропа дәстүрінде киім,
аяқ киім, аксессуар дайындау саласы тұтасымен (ағылшын тілінен аударылғанда
(фэшн дизайн) сән дизайны деп аталады, ал костюм үлгісінің суретшісі
дизайнер деп аталады. Ал орыс тілінде бұл сөзге балама сөз -модельер
сөзі. Шартты түрде дизайнерді былай бөлуге болады: креатпор (сrеаtоr -
ағылшын тілінен аударғанда. құрастырушы, жаратушы деген сөз) - жаңа
идеяларды таратушы суретші; интерпрешатор - біреудің идеясын дамытушы және
қандай да бір мәнерде немесе стильде интерпретациялаушы. Француз және
итальян дәстүрінде дизайнер стилист деген ұғымға сай келеді.
Кутюрье (фр. couturier - киім пішуші, үлгілгі) - XIXғасырдың екінші
жартысындағы сән суретшісі, тігін саласының жоғарғы дәрежедегі маманы.
Жоғарғы сән (от кутюр) киім үлгісінің топтамасын жасаушы. Парижде немесе
басқа қалаларда жоғарғы сән Синдикатының мүшесі, тағы сол сияқты
ұйымдардың мүшесі, сондай-ақ жоғарғы сән үлгісі үйлерінде қол еңбегімен
жекелеген модельдерді жасаушы болған.
Стиль (ағылш. style) сезінің астарында көркем идеялық мағынаға
негізделген шығармашылық тәсілдер, айқындалған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеудің көкейкестілігі. Мемлекет басшысы Н.Ә.Назарбаевтың Нұрлы
жол – болашаққа бастар жол атты Қазақстан халқына Жолдауы тәуелсіз
еліміздің болашақ бағыт-бағдарын айқындап беріп және даму жоспары мен оны
іске асырудың алғышарттарын белгілеп берді. Қазақстан – ұшқан құстың
қанаты талатын ұлан-ғайыр аумақтың иeci. Сондықтан, аталған жоспар орасан
қаражат пен еңбекті, аса ауқымды жұмысты қажет етеді. Біз Жалпыұлттық
идеямыз – Мәңгілік Елді басты бағдар етіп, тәуелсіздігіміздің даму даңғылын
Нұрлы Жолға айналдырдық. Қажырлы еңбекті қажет ететін, келешегі кемел Нұрлы
Жолда бірлігімізді бекемдеп, аянбай тер төгуіміз керек.
Өткен тарихымызға тағзым да, бүгінгі бақытымызға мақтаныш та,
гүлденген келешекке сенім де Мәңгілік Ел деген құдіретті ұғымға сыйып
тұр. Отанды сүю – бабалардан мирас болған ұлы мұраны қадірлеу, оны көздің
қарашығындай сақтау, өз үлесіңді қосып, дамыту және кейінгі ұрпаққа аманат
етіп, табыстау деген сөз. Барша қазақстандықтардың жұмысының түпкі мәні –
осы!
2015 жыл – ұлттық тарихымызды ұлықтау және бүгінгі биіктерімізді
бағалау тұрғысынан мерейлі белестер жылы. Қазақ хандығының 550 жылдығын,
Қазақстан халқы Ассамблеясы мен Конституциямыздың 20 жылдығын, Ұлы Жеңістің
70 жылдығын атап өтеміз. Осынау тарихи белестер Жаңа Қазақстандық
Патриотизмді ұрпақ жадына сіңіруде айрықша рөлге ие. Елдің тұтастығы мен
бірлігі, татулығы мен тыныштығы ең басты назарда [1].
Еліміздің тәуелсіздік даңғылындағы дәстүрлі қазақ мәдениетіндегі
әйел киімдерінің мән-мағынасын айқындаудың өзектілігі казіргі өркениет
мәдениетінде туындап жатқан объективті-әлеуметтік және субъективті-
психологиялық қайшылықтар жағдайынан көрініс табады. Адамға киім- тамақ
өнімдерінен кейінгі, ең қажетті бұйымы. Сонымен қатар киім адамды
моральдық және рухани жағынан ашатын құбылыс. Ұлттық нақыштағы киім
мәдениетінің ерекшеліктері біздің дәстүрлі мәдени руханилығымыздың дамуына
зор рөл атқарады [2].
Қазақ ұлттық киімдері өз бойына ғасырлар бойы дамып өнердің өнерлі
адамдардың тек жақсы жақтарын сіңірді. Қазіргі кезде мәдениет киімге деген
көп көңіл бөледі. Мәдени мұра мәселесі мемлекеттік саясат мәртебесін
иеленіп отырған қазіргі шақта, тәуелсіз мемлекет ұлты ретінде қазақтардың
өзіндік ұлттық сана сезімін қалыптастыруда рухани адамгершілік
құндылықтардың, нормалар мен мақсаттарының өсіп-өркендеу қажеттілігі туралы
ой пайда болады. Адамзаттық мәдени мұрасын сақтап қалу дегеніміздің өзі,
біздің дәуір мен кейінгі ұрпақтардың өмірлік маңызды ісі болып саналады, ол
ұлт болашағы үшін өрлей түсуі қажет. Мемлекеттік саясатта мықтап орын
алатын мәдени мұра мәселесі. Н.Ә. Назарбаев атап өткендей Мәдени мұра
атты орташа мерзімдік арнайы бағдарламаның алғашқы кезектегі мақсаттарының
бірі халықтық мол мәдени мұрасымен танысудың, оны зерттеудің тұтас бір
жүйесін құру, соның ішінде қазіргі ұлттық мәдениеттің, фольклордың, салт-
дәстүр мен әдет-ғұрыптың жүйесін жасау болып табылады.[3]
Әлемдегі әр түрлі елдердің дәстүрлі ұлттық костюм үлгілері казір
де сән жасаушылар үшін шығармашылық жаңалықтардың негізгі бастауы болып
отыр. Ал, жалпы, ата-бабаларымыздың ежелден келістіре киген қазақы өрнегі
бар сәнді киімдері мен әшекей бұйымдар, казіргі заманауи киімдерде көрініс
тауып жатыр. Бір сәт тарихқа көз салсақ, әрбір дәуірдің және әрбір халықтың
өзіндік көркем өзіне ғана тән стилі қалыптасқан. Сән ағымына байланысты
киім жаңарып, жетіліп отырады [4].
Ой-қиялымды қанағаттандыру, қажет материалдар мен конструкторлық
шешімдерді табу үшін, жалықпай іздену нәтижесінде туған бұл киім ұлттық
киімдерімізді өркендетеді. Сән әлеміне өркендей отырып, өз қиялымдағы
киімді тігіп алуда үлкен жетістік еді.
Өз ұлтымыз қазақ қыз киімдерін жаңарту мақсатында шеберлердің
өнерлерінің шығармаларына жазба жұмыстарына сүйене отырып монғол халқының
ұлттық нақышта BORTE FUDJIN атты тақырыбымды таңдадым.
Ендігі міндет — ұлттық дүниетаным ерекшелігін танытатын осы өнер
саласын заман талабына сай жетілдіріп көркем рухани қазына ретінде
пайдалана білу [5].
Диплом жобасының мақсаты:
Костюм өнеріндегі қазақ халқының ою-өрнегін насихаттап, қазіргі заман
талабына сай етіп қайта жаңарту, ұлттық элементтердің мәні мен маңызын ашу.
Диплом жобасының міндеті:
1. Қазақ халқының ою-өрнегінің түрлері мен қолданылу мақсатын
зерттеу, сондай-ақ келешек қазақ елдерінің салт-дәстүрімізді өзгеріссіз
сақтағанын ескере отырып, киім технологиясындағы материалдар жайлы, киім
дизайн өнеріндегі ғылыми ой-пікірлер, материалдар, шығармалар жинақтау,
салыстыру, жүйеге келтіру.
2. Тәуелсіз Қазақстан Республикасының киім дизайны өнеріне өз
тарапымыздан үлес қосу.
3. Жас жеткіншектерге қазақ халқының ою салу өнері мен күнделікті
көйлектердің үлгісін жаңа қырынан таныту.
Диплом жобасының нысаны:
• Тігін өнеріндегі киім дизайны кешеніндегі жаңа туындылар.
• Костюм дизайнында қазақ халқының өзгеріссіз сақтаған ою-
өрнектердің үлгілері.
• Жақсы киім – жетілген қоғам белгісі.
Диплом жобасының құрылымы мен көлемі: кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттерден, сызбалар, зскиздер мен
портфолиядан тұрады.
1. BORTE FUDJIN КОСТЮМ КОМПОЗИЦИЯСЫНЫҢ НЕГІЗДЕРІ
1.1 BORTE FUDJIN сән үлгілерінің шығу тарихы
Тәуелсіздік тұрғының бір қыры – сән өнері Киімге қарап бағалау -
бүгінгі дүниенің ерекшелігі. Қазақ жұрты қандай? - дегенге беретін
жауабымыздың біреуі – ұлттық киім болуы тиіс. Әрине баяғы уақыттың белгісі
болып музейлерде тұрған киімдер емес, ұлттық ерекшелік пен осынау
жиырмасыншы ғасырдың соңындағы сән талаптары үйлестіріле тігілген киімдер.
Енді оны кітаптан, көңілден көргеннен, көшеде көзбен көруге жеткізсін-
депті, Шерхан Мұртаза - Қазақстан халық жазушысы [6].
Жақсы киім – жетілген қоғам белгісі. Бұл – қоғамның, білім және
мәдениет, этикет дәрежесіне қатысты екені түсінікті. Қазіргі өркениетті
заманда ұлттық нышандарымызды айқындай түсетін егделерімізге де,
жастарымызға да күнде – күн, той – думандарда киіп жүруге әбден жарасымды
ұлттық киімдер етек алуда [7].
Енді міне тәуелсіз мемлекет атанып, көк аспанымызда көк байрағымыз
желбіреп, алақанымызға төл теңгеміз түсіп, барлық мемлекеттермен тереземіз
тең болып жатқан тұста ұлттық сана – сезіміміз өсіп, ұмытыла бастағанымызды
іздеуге мүмкіндік туып, даңғыл жол ашылды. Бабаларымыздан жеткен асыл
мұраны, кейінгі ұрпаққа қайтаратын кез жетті деп ойлаймын.
BORTE FUDJIN атты киім топтамасы моңғол халқының мәдениетінен
бастау алды. BORTE FUDJIN, латын тілінен аударғанда Борте ханым деп
аударылады. Бөрте — (шамамен 1154 — 123031) — Шыңғыс
ханның жұбайы. Қоңырат тайпасының көсемі Дай (Тай) мырзаның қызы. Қият
ішіндегі боржіген (бөрітегін) руының батыры Есугей 9 жасар ұлы Теміршіні
(болашақ Шыңғыс хан) қоңырат еліне ертіп барып, ежелгі түркілер дәстүрі
бойынша Бөртеге құда түсіп қайтады. Көп ұзамай Есугей қайтыс болып, Темірші
жетім қалып, көптеген қиыншылықтарды басынан өткізеді. Тек ержеткеннен
кейін ғана, шамамен 1178 жылы Бөртені іздеп барып, алып қайтады. Бірақ осы
кезде Теміршінің ауылына меркіттер шабуыл жасап, Бөртені тұтқын ретінде
алып кетеді. Темірші әкесінің андасы Керей хандығының ханы Тұғырыл (Уән
хан) мен жажират руының нояны, өз андасы Жамұқаның көмегімен Бөртені
босатып алады. Шыңғыс ханның бірнеше әйелдерінен көптеген балалар тараған.
Дегенмен Шыңғыс хан Бөртеден туған 4 ұлын: Жошыны (1182 —
1227), Шағатайды (1183 — 1242), Үгедейді (1185 — 1241), Төлені (1193 —
1256) өз мұрагерлері ретінде таныған. Бөртеден туған 4 ұл мен олардың
ұрпақтары Шыңғыс ханның серіктері болып қана қоймай, ол бастаған істі әрі
қарай жалғастырушылар ретінде түркі-моңғол халықтары тарихында үлкен із
қалдырды.[8]
Өзімнің киім саласындағы ұзақ жылдар бойы жинаған тәжірибеме сүйене
отырып, алдымен киім, оның ішінде ұлттық киімдердің күнделікті өмірімізге
ену тарихына да азда тоқталып өтпекпін. Мен, Монғол халқының киімдерінің
кей бір элементтерін қазақтын ұлттық киімдерімен араластыра отырып казіргі
заманауи нақышта күнделікті киетін киім топтамасын жасап атырмын.
Ықылым заманнан адамдар алғаш аң терісін алып, өздеріне жамылуды, одан
түрлі нәзік талшықты өсімдіктерден жамылғы тоқуды үйренген кезден бастап
санада киім деген ұғым пайда болды. Бұлдыр – бұлдыр уақыттар керуені
берірек жылжыған сайын сахарадағы халықтардың киім жөніндегі түсінігі
кеңейе түсті.
Әуел баста тек суықтан қорғану, бойды жылыту үшін керек болған
киімдердің өмірде алатын орны анағұрлым кеңейді. Адамзат тарихындағы мың
–мыңдаған соғыстар мен майдандар кезінде киім – қорғаныш құралы болды [9].
Талай тарихымыз жыр кестесіне төгілген қазақтың Батырлар жырын
қарасаңыз, ақ берен, сауыт, кебе деген сөздер көптеп кездеседі. Олар
– батырлардың киімдері. Еруліге – қарулы дегендей, содан кейін
көбебұзар деген жебелер де жасалғаны белгілі. Алдымен суықтан кейін
дұшпаннан қорғану үшін қажет баған киімдер жетілген сайын қоғамдық мәнге де
ие бола түсті. Ол сән мен салтанатты байқататын бірден – бір құралға
айналды. Моральдық және рухани жағынан адамды ашатын дүниенің бірі де осы
киім екендігін қазір әркім іштей мойындайды. Міне, алғашқы қажеттілік пен
қазіргі талғамның тарихи даму жолдары.Жұмыр жер дөңгелеп жүр десек, оның
алып төсін мыңдаған ұлттар мен ұлыстар мекендейді. Сол сан нәсілдегі,
тектегі және ұлттағы халықтарды бір – бірінен ерекшелейтін нәрсе де – киім.
[10].
Қаншама ұлт болса, соншама ұлттық киім үлгілері қалыптасқан.
Өйткені, әрбір ұлт өзінің тұрып жатқан жер жағдайына, ауа – райына, тарихи
жолдарына, қолындағы малы мен кәсібіне және басқа да әлеуметтік
жағдайларына өздерінің киім үлгілерін қалыптастырған. Бұл киім үлгілері бір
күнде, бір шебердің қолынан шықпағаны да оны қазіргі сән үлгілерінен
ерекшелендіреді.
Жылдар көші жылжыған сайын ұлттық киімдер дами түскен, үнемі байытылы
отырған. Қазақтың ұлттық киімдері де өзінің сипатымен, сырымен,
сұлулығымен, сәнімен осындай сан ғасырлық тарихтың иісін сақтаған, бедерін
жеткізген. Гүл жердің көркі, қыз елдің көркі деп әдемілік деген ұғыммен
егіз жаратылғаны анық [11].
озық үлгісі ретінде ғана емес, әрі әсем, әрі ыңғайлығымен де пайдаланудан
қалмай келе жатқан қазақтың ұлттық киімдері әлі де аз емес.
Елімізде қазақ ұлттық киімдерді кеңінен зерттеу Қазан революциясынан
кейін ғана қолға алына бастады. Арнайы зерттеулерге көз жүгіртетін болсақ,
қазақтың ұлттық киімдерінің бізге жетпеген көптеген түрлері мен үлгілері
бар. Қазіргі таңда қазақ қыздары бір ғана бүрмелі көйлек түрін киіп, ер
азаматтары шапан жауып жүре берген деген жаңсақ пікірлер де бар. Дегенмен,
ұлан байтақ қазақ даласында бірімен-бірі жақын қарым-қатыныста араласпаған
үш жүздің, тіпті, киімдері де ұлы жүз, орта жүз, кіші жүз үлгілері деп
танылып жатады. Сондай-ақ, кейбір киімдер ру, тайпа аттарымен аталады.
Мәселен, қыпшақ тымақ, арғын тымақ, найман тымақ, адай бөрік, қызай бөрік
т.с.с. Қазақтың ұлттық киімдері географиялық аймағына байланысты Жетісу
үлгісі, Арқа үлгісі деп те бөлінеді. Бірқатар қазақ киімдерінің үлгісіне
көршілес орыс, тәжік, қырғыз, түркімен халықтарының киім тігу мәнерінің де
әсер еткені мәлім. Бұл қазақ ұлттық киімдерінің алуан-түрлілігінің дәлелі
емес пе? Ата-баба аманатын жоғалтпай, керісінше толықтырып, заманға
сәйкестендіріп шығару, Кеңес одағының кертартпа саясатының салдарынан
ұмытылып, тіпті, қолданыстан шығарылып тасталған киім үлгілерін жаңғырту
үлкен міндет болып отыр.
Ұлтының киімдері мен ою-өрнектерін сақтау және қайта жаңғырту әр бір
қазақ пендесіне үлкен міндет деп қарау керек.Қазақ халқының ескі заман
дәуірінен сөнбес мұра болып, ұрпақтан ұрпаққа, әкеден балаға сабақтасып,
ұзақ жылдар өзіндік тарихымен елімізді бүкіл әлемге мәдени қол өнерімен
танытып келген далалық өркениеттің алтын бесігі Ұлы Дала кеңістігінде
қалыптасқан. Қазақ халқы мол байлығымен республика жерінде ескіден
қалыптасқан көне мәдениеттің тікелей мұрагері және сол дәстүрді, салтты
өркендетуші, ары қарай жаңғыртып, байытушы. Көне дәуірден қазіргі заманға
дейінгі қоңыр адамзат мәдениетінің дамуын қарастыратын болсақ, мәдениеттер
арасындағы қарым-қатынастың, сұхбаттың үзілмей келе жатқанын көреміз.
XV-XVII ғасырларда қазақ халқының өсіп, өркендеп, үздіксіз дамып
келе жатқан бай заттық сипаттағы мәдениеті болды. Оның басқа нұсқалары
ежелгі қазақ жеріндегі ірі сауда-саттық орталығы болған Яссы, Отырар,
Өзгент, Сауран, Сайрам сияқты қалалардағы сәулет өнерінің туындылары,
ғажайып ғимарат құрылыстар, ескерткіш белгілер болды. Олар сол шаһарлардағы
халық шеберлерінің қолынан шығып, ұлттық сипат алған ою-өрнектер, онымен
безендіріліп істелген сәндік, әсемдік бұйымдар, тұрмыстық тұтыну заттарымен
толықты. Бұл игіліктің жемісін қала тұрғындарымен бірге сағымды сахарада
мал өсіріп, қойын құрттап, айранын ұрттап көшіп-қонып жүрген көшпенділер де
пайдаланды. Киім-кешек, құрал-жабдық, ыдыс-аяқ сияқты күнделікті ұстап
тұтынатын заттар көбінесе даладағы мал өсіретін бақташыларға, егінші
диқаншыларға да қаладан ауысып отырды. Көшпенділердің қаламен, сауда-саттық
орталықтарымен тығыз қарым-қатынасы, үзілмейтін байланысы болды. Сондықтан
олар қала халқының тұрмыс-тіршілік дағдыларын игеріп, керек жарағын қаладан
алып отырды. Көшпелілердің қысқы қоныстарындағы тұрағы қыстаулардағы
шымнан, саз-балшықтан, тастан қалап көтерген немесе ағаштан қиып жасаған
үйлері де қала үйлеріне ұқсас болды. Жазға қарай көшпелілер киіз үйде
немесе доңғалағы бар арба тектес жылжымалы үйлерде тұрды. Олардың қай-
қайсысы да сәнді мүлікке, кілем, текемет, киіз, алаша, әдемі сандық,
абдыраға, жібектен істелген бұйымдарға толы болды .
Көшпелі қазақтардың киім-кешектері қала тұрғындарына қарағанда біраз
бөлектеу болған. Жалпы қазақтар қысқы киімнің жел, суық өткізбейтін жылы,
жазғы киімнің әдемі, әсем, тартымды болуына көңіл бөлген. Қысты күні ер
адамдар қойдың, түйенің жабағысынан сырған, қалың матамен тыстаған, кең
тігілген тон, қасқыр, тауешкі сияқты аңдардың терісінен жасалған сыртын
тыстаған жағалы ішік, құлын терісінен тігілген жарғақ, түгін ішіне қаратып,
қой, киік терісінен істеген жылы шалбарлар киген.
Археологиялық қазбалар нәтижесі киімнің қарапайым түрі көне палеолит
дәуірінде пайда болғанын анық дәлелдейді. Бұл дәуірде тек тікелей
табиғаттан алынатын өңдеуді қажет етпейтін материалдарды ғана пайдаланған.
Мұндай киім қарапайым болған және не жыныстық, не әлеуметтік жағынан
айырмашылығы болмаған. Бұл кезеңде костюм сыртқы ортаның әсерінен қорғайтын
қабыршық рөлін атқарған. Неолит дәуірінде ең қызығы сол – әлі күнге дейін
өзінің өзектігін жоймаған киімнің негізгі үлгілері пайда бола бастады.
Тарихи кезеңдерге байланысты адам қауымдарға бөліне бастағаннан кейін,
киімді түрлі жыныстық, әлеметтік, мүлікткі белгілері бойынша бөліп қарау
туындады. Осыған орай, костюм өзінің жетілуінің ерте кезеңінен бастап
адамның қоғамдық өмірінде болып жатқан барлық өзгерістерді көрсетеді [12].
Көшпелі қазақтар ішкі-сыртқы киімдердің бәрін жүріп-тұруға бөгет
жасамайтындай етіп ықшамдап тіккен. Қыпшақтардың ішкі-сыртқы киімдері көшіп-
қонуға, еркін жүріп-тұруға, ауа-райының барлық жағдайларына қолайлы етіп
тігілген. Негізінен, Еуропаға шалбар киюді де үйреткен – қыпшақтар. Олардың
киімдері төзімді де ыңғайлы, қарапайым да әсем болған, мұндай киім киген
адамдарға қыстың қаһарлы аязы, жаздың аптап ыстығы, күздің қара суығы,
жауын-шашын ешбір қауіп-қатер төндіре алмаған. Қазақтың ұлттық киімдерінің
жасалуы жөнінде Сәбит Мұқанов былай деп жазады: Адамға ауа-райының
қолайсыз жағдайынан қорғану үшін және көріктілік үшін де киім қажет [13].
Қазақтың ою және өрнек деген қос сөзі біріге келіп, латынша орнамент
деген ұғымды білдіреді. Орнамент – көп елдің тіліне сінген интернационалдық
термин. Мағынасы – сәндеу, әсемдеу. Осы сәндеу, әсемдеудің бір түрі, яғни
хайуанат, жан – жануар және өсімдік белгілері мен мүшелері немесе
геометриялық фигуралар іспеттес элементтердің үнемі ырғақты қайталанып,
симметриялы орналасқан көркем өрісі мен құрылымын ою деп атаймыз.
Ғалымдар зерттеуіне сүйенсек, бұл өнер бізге ежелгі көшпенділерден жеткен.
Біздің заманымыздан бұрынғы VII – IV ғасырларда Орта Азия, Қазақстан, Алтай
және Оңтүсті Сібір жерлерінде бір – бірімен тығыз байланыста ортақ
мәдениеті бар туыстас тайпалар өмір сүрген. Олар – сақтар, ғұндар мен
үйсіндер. Яғни, біздің ата – бабаларымыз болатын. Олардан бізге жеткен ою
өнерінің бір жұрнағы – Алтай өңіріндегі Пазырық қорғанынан табылған сырмақ
пен кілем, яки үй жиһаздары.
Оюдың мән – мағынасы. Оюдың әрбір элементінде, көркем өрісі мен
құрылымында терең мағына, үлкен мән бар. Оларды қалай болса, солай
қиюластыра салғаннан тамаша ою шықпайды. Әр ою композициясы белгілі бір
мақсатқа, мағына, мазмұнға құрылады. Қыздардың киіміне салынатын ою бір
басқа да, жігіттер шапанының жиегін көркемдейтін ою одан өзгеше. Ұзатылатын
қызға арналып басылған текемет, сырылған сырмақ, тігілген көрпе түрлері,
олардың бояулары өзгеше болып келеді.
Демек ою-өрнектердік шығу тарихы олардың сюжеттік мазмүны мен атаулары
туралы мәселе әлі де -болса көп зерттеуді талап етеді.
Қазақтың ою-өрнектерінің түрлері де, атаулары да көп. Біз сол ою-
өрнектердііс 200 шамалы түрлерімен жүртшылықты кеңірек таныстырып және ою-
өрнектердің кейбір заттық ұғымдарын еске салып, олардың кейінгі жастар үшін
де түсінікті болу жағын карастырдық.
Ғасырлар бойы ұрпақтан ұрпаққа, бір шебердің ұсталық, іскерлік
мәнерінен екінші біреуге үнемі ауысып отырғандықтан осы күні кейбір
облыстардағы қошқар мүйіз өрнегі бастапқы бейнесінен өзгеріп кеткен.
"Ырғақ", "сағат бау", "түйе табан", "жүрекше", "қаз табан" деп аталатын
әдемі өрнектер де кейбір облыс шеберлерінің орындауында олпы-солпы болып
шығып жүр. Ертеден келе жатқан халықтық мұраны екшеп, тазартуды ойласақ, ең
алдымен осыңдай бұрмалаушылықтан арылтып, оны әдемілігіне жеткізе жаңа түр,
жаңа мазмұн бере дамытуымыз керек.
Қазақтын ұлттық ою-өрнектерінің түпкі негізін іздестіру ісінде Т. К.
Бәсеновтің "Орнамент Казахстана в архитектуре" деген кітабы көптеген құнды
материалдарға толы. Кітапта халық ою-өрнек өнерінін шығуы, оның қандай
ұғымда туып, қалай дамығандығы, ерте кездегі қауымдардың мекендестігі,
кәсібі мен әдет-ғұрпы жайында өте толық айтылған [14].
Өнер - таусылмас қазына, жұтамас байлық – дейді дана халқымыз.
Ертеде қазақтар ою-өрнектерді адам ойын бейнелі жеткізу үшін де салған.
Мысалы, жазу-сызу пайда болмаған ерте кезенде ұзатылған қыз өз жағдайын ата-
анасына ою-өрнек арқылы хабарлаған. Егер қыз орамалға құсқанат оюын
кестелесе (көрсетіледі), әке-шешесі қызының барған жерінде құстай ерікті,
бақытты өмір сүріп жатқанын ұғатын болған.
Сыңарөкше. Жоғарыдағы "сыңармүйіз" оюында айтылғандай, мүйіздің бір
сыңары етіктің басына ұқсап, жетесінен өкше шығарылады.
Шығыс Қазақстан облысының Таврия ауданында түратын Сертпен деген қарт
етікшінің айтуы бойынша, "сыңарөкше" оюының шығу тарихы былай болса керек,
Бір үйде отырған шебер қыз екінші үйде отырған етікшінің балға ұрған
дыбысын есітіп отырып: "Пәлі-ай, ана жігіт ертең сыңар екше жүретін болды-
ау",— депті. "Оны қайдан білдің"— деп сүрағандарға: "Бір өкшесіне ылғи жаңа
былғары қақты, екінші өкшесіне ылғи шіріген қасаң былғары қақты",— дейді.
Ісмер адам алыстан-ақ балғаның бірде нық, бірде бос ұрылганын аңғарып
отырған екен. Қыздың әлгі сөзі рас болады да, кесте тігіп отырған қыздар
тігіп келе жатқан қошқар мүйіздің бір тармағын тастап кетіп, оны
"сыңарөкше" деп атайды.
Қазақтың осы күнгі ою-өрнектерін қарт шеберлер екіге қарайды.
Біріншісі, казақ халқының өзіне тән ертеден келе жатқын ұлттық оюлары.
Екіншісі, басқа халықтардан ауысқан жаңа, интернационалдық ою-өрнектер.
Біздіңше бұл топшылау да орынды сияқты. Шынында да осы күнгі көп жапыракты
гүлдер мен геометриялық өрнектер, жазу-сызуды бейнелеген өрнектеу, крестеп
тігу әдісі, өрнектеп шілтер тоқу, өрнектеп тескен үлгі бойынша торлай тігіп
әсемдеу сияқты қолөнердің көптеген жақсы үлгілері Октябрь революциясынан
кейінгі халықтар достығының нәтижесінде ғана сіңісіп, қазақтың ою-өрнек
өнерін байыта түскендігі белгілі. Сонымен қатар қазақ халқының әлеуметтік
салт-санасы өсіп, мәдени-тұрмыс дәрежесі, дүниеге көзқарасы, ойлау, үғыну
қабілеті де бүрын-соңды болып көрмеген дәрежеде дамыды. Осындай тарихи
өзгерістің нәтижесінде халық шеберлерінің творчестволық ізденуі мен
қабілеті де шыңдалып жетілді [15].
Ою-өрнек ісі – замандар ағымы қалыптастырған, әр қилы тарихи кезеңдерден
өтіп, бүгінгі күнге дейін жалғасын тауып келе жатқан, белгілі бір жүйеге
келген маңызды өнер үлгілерінің бір саласы.
Қазақ ою-өрнегінің өзіне тән даму жолы мен тарихы бар. Ол тарих
сонау көне замандардан, сақ, андронов мәдениетінен басталады. Андронов
мәдениеті — б.з.б. екі мыңжылдықтың соңғы жартысы мен бір мыңжылдықтың
басында Батыс Сібір мен Қазақстанды мекендеген тайпалар мәдениеті. Ал
б.з.б. VIII—III ғасырларда сақтар негізінен Оңтүстік Шығыс және Орталық
Қазақстан жерлерін мекен еткен. Сақ тайпалары (массагет, яксарт, дай немесе
даха, фарат, көмар, асқатағ, исседон, асси немесе аримасып, сармат, каспий
және т.б.) туралы құнды тарихи деректер ежелгі заманғы грек және парсы
тарихшыларының қолжазбаларында кездеседі. Ол жазбаларда грек тарихшылары
сақтарды азиялық скифтер деп, ал парсы тарихшылары сақ деп атаған.
Бұған елімізде ұзақ жылдар жүргізілген археологиялық зерттеулердің
нәтижесінде анықталған ежелгі мәдениеттің үлгілері дәлел бола алады.
Ою-өрнек өнерінің белгілі бір халыққа ғана тән тума ерекшеліктері сол
халықтың бейнелеу, әсемдікті қабылдау мәдениетінің басты белгілерімен,
ұлттық қолтаңбамен тікелей сабақтасып жатады. Қазақ қолөнерінің ертеректе
пайда болғанын Досбай тауларында бейнеленген суреттер, Ұлытаудан табылған
керамика ыдыстары дәлел бола алады, Көне дәуірде өмір сүрген адамдардың
тұрмыстық кәсіптерінің бірі — саятшылық болғаны мәлім, оның сан түрлі
көріністерін Қаратау жақпарларына салынған суреттерден көруге болады. Ол
жартаста арқар, барыс және т.б. хайуанаттарды қолға үйрету көріністері,
сондай-ақ түйенің, ешкінің бейнелері, жаяу адамдар мен қолына садақ ұстаған
аңшылардың суреттері салынған.[16].
Қола дәуірінде өмір сүрген өнер адамдарының әсемдікке деген құштарлығы
және олардың танымдық дүниесі осы жартаста бейнеленген суреттерден
сезіледі. Тасқа салынған суреттердің көпшілігі нүктелі техникамен, яғни тас
құралмен жартас бетіне ұра отырып, нүкте ретінде бейнеленген, арасында
аралас техникамен салынған суреттер де ұшырасады. Мұның өзі жартас
бетіндегі суреттердің түрлі кезеңдерде салынғанын аңғартады. Тас бетіне
нүкте түсіру жолы мен сурет салу сақ заманынан жалғасып келеді.
Археолог Т.Н. Сенигова өзінің Ақтөбе мекеніндегі жартасқа салынған
суреттер деген еңбегінде суреттерді сипатына, ерекшеліктеріне, салыну
кезеңіне қарай сегіз топқа бөледі. Жартас бетіндегі суреттердін негізгі
бөлігі б.з.б. УІ-У ғасырларда, қалғандары б.з. I—III ғасырларында, ал енді
бір топ сурет (V топ) VI—VIII ғасырларға дейінгі кезеңде жартас бетіне
түсірілген, сондай-ақ бұл суреттер (үйір-үйір жылқылардың бейнесі, арғын
руының таңбасы және т.б.) хронологиялық жағынан бір-бірінен үзілмей, Ақтөбе
мекенінде әмір сүрген адамдардың тұрмыс-тіршілігінен мағлұмат береді. Ою-
өрнек үлгілерін жасаған рудың таңбалары оюларға оның ең негізгі құрамдас
бөлігі ретінде еніп отырған. Өнер зерттеушісі Сейсен Мұхтарұлы Оюды оқуға
бола ма? атты мақаласында: Ру таңбалары ою-өрнектің көптеген айшықты
үлгілерінде Дулаттың бүтін ай таңбасы, Жалайырдың тарақ таңбасы,
Қоңыраттың босаға таңбасы, Қыпшақтың қос әліп таңбасы, Найман руының
бір шақасы Бағаналының үш айрық, алау таңбасы ретінде суреттеледі, -
дейді [17].
Ою-өрнек сөздерінің мағынасы бір нәрсені ойып, кесіп, қиып алып немесе
екі затты оя кесіп қиюластырып, біріктіре жасау, бір заттың бетіне ойып
бедер түсіру. Қазақтар бір өрнекке салып қиып алған үлгіні, үлгіге салып
кескен сырмақтың қиығын, мүйіз тектес ою-өрнекке қосылатын барлық қошқар
мүйіз өрнектерді де ою дейді. Ал өрнек дегеніміз – әртүрлі ою, бедер
бейне, күйдіріп, жалатып, бояп, қалыптап, үлгімен істеген көркемдік
түрлердің, әшекейлердің ортақ атауы. Сондықтан ою-өрнек деп қосарланып
айтыла береді. Ою-өрнектер тігу, құрау, құрал-саймандарды, зергерлік
бұйымдарды, киіз үйдің сүйегін, ағаш кереует, сандық, кебеже, кілем, сырмақ
алаша, қоржын, ши, түрлі басқұрлар, ыдыс-аяқ, бесік, текемет, көрпеше, жүк
аяқ беттерін, киім-кешектерді, қабырғаларды әшекейлеп безендіру үшін жиі
қолданылып отырған.
Ою-өрнектер тарихы — ата-бабамыздың тарихи-мәдени, әлеуметтік өмірінің
тарихы. Қазақ ою-өрнегіне зер салған адам ою-өрнектің өз бойына еншілеген
тақырыптық мағынасы, композициясы, симметриясы мен ритмі, сондай-ақ оған
араналған философиялық мәні бар екені байқап түсінуге болады. Мысалы,
қызыл, жасыл, ашық және анық, жарқын түсті ою-өрнектердің жасырын құпия
тілдерін түсіну қиын емес. Бояу үндестігі, бояу шешімі ою-өрнек
өнеріндеадамға идеялық және эмоциялық жағынан әсер ететін негізгі арқау
болып саналуында.
Ою-өрнектің де өз тілі бар. Бағзы заманда ою-өрнек хаттың орнын
алмастырған. Қыздар орамалдың шетіне ою салып, сол арқылы ғашығына ойын
жеткізген. Сондықтан да ою-өрнекке жай нәрсе деп қарау – қателік.
Қазақ ою-өрнектерінің жасалу принциптері бар. Жалпы қазақ қолөнер
шеберлері өлшеп-пішпей-ақ екі заттың тең пропорциясын жасай білген. Қазақ
ою-орнегінің басты ерекшелігі — композиция, ритм (ырғақ) симметриялық
принциптерінін берік сақталып келуі.
Қазақ ою-өрнектерінен халқымыздың тарихы, мәдениеті, қоғамдық
құрылысы, кәсібі мен күнкөрісі, ой ұғымының дамуы мен өзгерістері, бір
сөзбен айтқанда, философиясы мен менталитеті көрініс тауып отырғаны
белгілі [18].
Бұл жерде ою-өрнекті жан-жақты зерделеген VI. В. Рындиннің
зерттеулерін ерекше атап айту керек, Оның еңбегінен қазақ ою-өрнектерінің
атауларын көптеп кездестіруге болады. Олар — мүйіз, жарты ай, теке
мүйіз, бұғы, арқар мүйіз, жылқы қартасы, итқүйрық, қарғатырнақ,
жыланбас, гүл, бүркіт, көбелек, айгүл, қызғалдақ, жүзім,
омыртқа, айбалта, шынжыр, қабырға, моншақ, бадам ою-өрнектері.
Қазан төңкерісіне дейін қырғыз және казақ халықтарын қырғыз деп атағаны
белгілі. Демек, М.В. Рындиннің ғылыми еңбегін екі халықка ортақ дүние деп
қарауымыз қажет. Түркі халықтары ою-өрнектерінен, мәдени құндылықтарынан
олардың арасында көптеген ұқсастық бар екеніне көз жеткізуге болады. Көрші
халықтардың нұсқалары бір-біріне етене жақын, ал саны жағынан қазақ оюлары
басым, оның үстіне қазақ ою элементтері дара түрінде қолданыла береді.
Қазақ ою-өрнегі — еліміздің мәдени шежіресі. Осы өнердің тарихи даму
жолын бір жүйеге келтіру үшін бірқатар ғалымдар тынымсыз еңбек етті. Көне
ою-өрнектің нұсқалық бейнесін тек археологиялық қазба жұмыстары кезінде
табылған бұйымдардан және көне мұралардан, мұражайлардан ғана көре аламыз.
Ежелден қалған ою-өрнектер туралы жазба деректер жоқ, демек өнердің осы
саласы туралы деректерді ғалымдар көне ескерткіштерден алып, ел ауызынан
жинап, бір жүйеге келтірді, сөйтіп ғылыми айналысқа түсірді. Ою-өрнек қалай
және қандай себептен пайда болды? Бұл сұрақтың дәл жауабы әлі табылған жоқ.
Бір ғалымдар, атап айтқанда, Л.Я. Штернберг: ою-өрнектін алғашқы нұсқалары
діни сенімге байланысты пайда болды десе, А.В. Филипов: ою-өрнек ырғақ
өнері мен нышандардың тұтасуынан туған дүние, -деп тұжырым жасайды.
Ежелден қалған ескерткіштерде бейнеленген ою-өрнектер белгілі бір ұғымды
білдіреді деген тұжырым ғылыми тұрғыдан дәлелденгенімен, олардың нышандық
мәні, атаулары, нұсқалары, ортақ ою-өрнек нақыштары санаулы ғана.
Ғалымдардың пайымдауынша, ою-өрнектің пайда болуының бірнеше себебі
бар. Адамзат ғасырлар бойы әсемдікке, сұлулыққа ұмтылған, сондықтан сол
сұлу нұсқаны тұрмыстық заттарды безендіру үшін пайдаланған. Ою-өрнек
өнерінде белгілі бір халыққа ғана тән негізгі көркемдік ерекшеліктер
сақталады, сондықтан ол халықтың бейнелеу, сүлулықты қабылдау мәдениетінің
жоғарлығымен, ұлттық қолтаңбамен тікелей сабақтасып жатады. Ғалымдар қайсы
бір халыктың өнеріне салиқалы баға беру кезінде жоғарыда аталған өлшемдерді
басшылыққа алады. Қай халықтың мәдениетіне байыптап көз салсақ та сол
халықтың әсемдік талғамы мен танымына, эстетикалық, ұстанымына сәйкес
белгілі бір өнер түрінің басым дамып отырғанына көз жеткіземіз. Осы
тұрғыдан алғанда, қазақ халқының тұрмыс-тіршілігінде ою-өрнек қатыспайтын
саласы жоқ деуге болады. Ою-өрнек элементтерін біз қазақтың үй жиһаздары
мен киімдерінен,зергерлік бұйымдарынан, ер-тұрман әбзелдері мен қару
жарақтарынан да жиі кездестіреміз. Ою-өрнек өнерінің маңызы бүгінгі таңда
арта түсуде [19].
1.2 BORTE FUDJIN сән үлгілерінің қызметі және дизайн обьектісі.
Стиль және сән бағыты 2014ж
Қазір қазақ модасы - деген термин қалыптасып, өзімен санасуды
сұрайды. Біздің ендігі міндетіміз осы әлем алдына шыққан қазақы
үлгілерімізді тереңдете, беріктендіре түсіп, оған әлемнің құрметін
қалыптастыру. Мұның өзі тәуелсіз Қазастан мемлекетінің абыройы мен беделі,
жақсы атағы үшін керек.
Аты әлемге мәшһүр француздың Жан Контонның модаға немқұрайлы емес,
сергек қараңыздар, өйткені, ол жап – жас қалпында өмірден өтеді - деген
қанатты сөзі қазір жер шарына бой алдырған. Байқап отырсақ, сән қоғам
өнерінің барлық жақтарына – саясатқа, экономикаға, социологияға және
басқаларына дендей еніп келеді. Сол себепті де қоғамдық өмірдің барлық
жақсылықтары сән үлгілерінен өзіндік көріністерін тауып отырады.
Киім – жетілген қоғамның белгісі деп есептейтін болсақ, еңбектеген
сәбиден, еңкейген кәріге дейін ұлттық нақышта үйлесімді де, сәнді
кейінгенге не жетсін. Киім дегеніміз – бұл қорғайтын және әсемдік беретін,
сондай-ақ тұтынушының дербестігі көрсететін жабулардың жиынтығы болып
табылады. Киім - адамның денесіне киюге арналған бұйым, жасанды жамылғы
түрлері. Қоғам дамуы барысындағы материалдың, рухани, әлеуметтік талаптарға
сай киім жиі өзгеріске ұшырап отырады. Киім адамның дүние-танымдық,
эстетикалық талғамдарына жауап беру арқылы даралық айқындау қызметін
атқарады, тұлғаның әлеуметтік жағдайын танытады. Осы сияқты киімнің әр
бөлігінің өзіндік қызметі бар.
Киім адам денесін қоршаған ортаның қолайсыз әсерлерінен сақтау
қажеттілігінен пайда болған. Киім тігуге мал, аң терілері, өсімдік, ағаш,
балық, құс өнімдері, жасанды материалдар пайдаланылған. Адамдар алғаш аң
терісінен жасалған киімдерді пайдаланған, неолит дәуірінде шөп орамынан
тоқылған белдемшелер киетін болған. Тоқымашылық кәсібін игергеннен соң
адамдар иықтан, мыңыннан киілетін жапқыштар қолданған. Одан кейін тігіссіз
киім пішіндері дамыған. Мысалы, үнділіктер - сари, шалма; кавказдықтар -
бурка; римдіктер - тога және т.б. киген [20].
Ежелгі киім элементтерінің бірі - белдік, Ол қару-жарақ пен жорыңңа
қажетті заттарды бекіту қызметін атқарды. Аяқ киім мен бас киімдер кешірек
пайда болған. Олар адамды ыстық пен суықтан қорғау қызметін атқарған.
Киімнің климаттық шарттарға байланысты да түрлері әр аймақта әр түрлі
формасымен, материалымен ерекшеленеді. Мысалы, мықындық алжапқыш, иық
жарылғысы - тропика жөне субтропика тұрғындары-Суық климатты апктикалық
аймақтарда адам денесін жауып тұратын киім киген. Киім адамды физикалық,
климаттың қолайсыз жағдайлардан қорғау үшін ғана емес, сондай-ақ қауіпті
жағдайлардан, сиқырлық күштерден сақтау үшінде қолданылғантіпті, әскери
бояуларды, алғашқы қауымдық қозғалыс кезіндегі дене терісін нақыштауды
(татуировка қазіргі бронежилетті және противогазды, орта ғасыр рыцарының
латысын, сәнді көйлектерді де кйім деп айтуға болады. Өркениеттің дамуына
байланысты киімнің түрі де, пішіні де өзгерді. Ер адамдарға, қыз-
келіншектерге, балаларға арналған киім үлгілері шыға бастады. Күнделікті
және мерекелік киімдер, үйлену тойы киімдері, сондай-ақ қаралы күндерге
арналған киім үлгілері пайда болды. Еңбектің түріне қарай әр түрлі кәсіп
саласына арналған киімдер де өндіріле бастады. Сән үлрісінің
демократияландырылуы киімнің жаңа үлгілері технологиясының дамуына себеп
болды, оның функционалдық, ржционалдың, экономикалық қасиеттері аса
бағаланды. Қазіргі ұғымда киім дегеніміз - үлбірден, теріден, тоқыма
бұйымдарынан, мата материалдарынан пішім-деген жиынтық. Ол тек сәндік қана
емес, декорациялық, әлеуметтік, эстетикалық және утилитарлық қызметтерді де
атқарады. Киім мынадай заттар кешенінен тұрады: іш киім, сырт киім, бас
киім, аяқ киім, қолғап, т.б. Бұйым қызметі деп осы бұйымның нақты атқаратын
қызметінің сипаттамасын айтамыз. Қызмет мазмұны дегеніміз - адамның қолынан
шыққан бұйымға қойған сұраныс-талабы мен оған берген жауабының тепе-
теңдігі. Киімнің негізгі қызметіне қорғаныстың (физикалық, моральдың
қорғау) және утилитарлық-практикалық тұтыну жатады. Себебі, киім: белгілі
бір әрекеттерге және мақсаттарға байланысты пайдаланылып, қоршаған ортаға
бейімделіп отырған. Киімнің эстетикалық қызметі ретінде адамды сәнді, әдемі
етіп көрсетуі саналады. Киім арнайы адамдар тобына арналып дайындалады
немесе бұқаралық өндірісте өндіріледі, бірақ қандай жағдайда да адам
қажеттілігін қанағаттандырады. Киім кию әдісіне, дене бітіміне, пішініне,
пішіміне қарай бірнеше түрлерге бөлінеді:- култеулі, бурмелі (пішілмеген,
тігілмеген) - мата-ның қиындысынан ілінген, қыстырылған, түйреуішпен
түйрелген немесе белдікпен байланған киім; - қондырмалы - бас арңылы
киілетін киім. Бас сыюы үшін матаның қиындысының ортасы ойылған (пелерина
немесе пончо) түрде болуы мүмкін. Пішулі немесе тігулі болуы мүмкін. Оған
негізі ортасынан бүгілген жайма мата, иығында тігісі жоқ туника жейде
типтес киімдер жатады; - жейделік - пішілген, тігілген, алдында
жоғарыдан төмен қарай түйме қадалған киім (шекпен типтес);
- пішілген - адам дене бітіміне қалыптастырып пішілген, еуропалық типтегі
киім.
Киім сөзін костюм ұғымымен де тығыз байланыстырады. Костюм
(итал. сөзінше - салт, өнеге) - адамның әлеуметтік, ұлттық, аймақтық
жағдайына, жынысы мен жас ерекшелігіне, мамандығына қарай дайындалатын киім
элементтері: аяқ киім, аксессуар, т.с.с. заттар жүйесі. Костюмнің құрамына
киім, аяқ киім, шаш сәнділігі, косметика, бас киім, қолғап, зергерлік
бұйымдар енеді. Костюм термині киімнің синонимі ретінде пайдаланылады,
яғни заттың материалдық объектісі. Костюм киім түсінігіне қарағанда мәдени
қолданыста көбірек пайдаланылады. Сән костюм пішіні ретінде өзгеріп
отырады, осыдан костюм адамның көркі, даралығы, мәнділігі деуге болады. Ол
адамның психологиялық, әлеуметтік, жас және тарихи ерекшелігін сипаттайды.
Әр түрлі тарихи және экономикалық өзгерістер костюм піттгіні мен түрінің
пайда болуына жол ашты. Оның дамуы сән мен стильдің ауысымымен қатар жүріп
отырады [21].
Костюмнің еуропа-қалалық құрылу процесі XIX ғасырда аяқталды.
Кәсіпорындардың жаппай дамуы сәннің интернационалдануына әкелді: бүкіл әлем
бір және біркелкі киімді кие бастады. XIX ғасырдың еуропалың киімдері
регламентациялау мен этикет ережелерінің кез келген талаптарына лайықталды.
Мысалы, күнделікті ерлер киімі - фрак еді, оны ашық түсті паиталон және
жилетпен киген. Костюмнің ажырамас элементінің бірі шляпа-цилиндр мен
қолғап болған еді. 1850 жылы жоғары мәртебелі және іскер ер адамдардың
таңертеңгі және күндізгі тұрақты гардеробы - сапарлық (визиттік) костюм
жарыққа шықты. Ол сюртуктен, сүр жолақшалы қара түсті шалбардан және
жилеттен тұрған. Фракты кешкі мезгілде киетін болған, ал кейін оны
смокингке ауыстырып, сәнді киім қатарына жатқызған. Костюм жеке адам мен
ұжымның болмысын сипаттау қызметін, яғни қорғаныстың және утилитарлық-
практикалық қызметін де атқарды. Костюмнің маңызды қызметтерінің бірі -
таңбалық қызметі болып табылады. Өйткені киім өзінің иесі туралы мазмұнды
ақпарат береді: адамның әлеуметтік мәртебесін, саяси, діни, эстетикалың
көзқарасын, талғамын және мәдениетін білдіреді. Сондықтан костюмнің
қорғаныстың және утилитарлық-практикалық қызметінен басқа келесі қызметтері
бар:
- магиялыц (сиқырлық);
- жас ерекшелік - адамның жасын көрсетуші немесе жасырушы;
- әлеуметтік-жыныстық - киім адамның жынысын ғана емес, оның отбасылық
жағдайын білдіретін, мәселен, ұзатылатын бойжеткен бе, тұрмыс құрған
ба, жесір әйел ме, т.б. Қазіргі костюмдерде бұл қызмет жойылған,
отбасылық жағдайы ғана емес, адамның жыныстық белгісін де ажырату қиынға
түсті;
- таптық - адамның әлеуметтік мәртебесін біл-діруші немесе жасырушы;
- кәсіпқойлық — адамның қандай мамандықпен, немен айналысатынын
білдіруші;
- аймақтық - аймақтық және ұлттық дәстүрлерді айқындаушы; костюм
бойынша адаманың нақты этносқа қатыстығын белгілеуге болады. осыған
қарамастан казіргі костюмнің еуропалық типінде барлық ұлттың ерекшеліктерді
жоятын интернационалдік стил енгізілген;
діни - адамның дінге жақындығын білдіруші. Мысалы, XIX ғасырда
Англияда ағылшын шііркеуінің жақтаушысын нуритандық діни сектасының
мүшесінен киімі арқылы ажырататын болған. Киімнің осы қызметі қазіргі
уақытта да қолданыстан шыққан жоқ, мысалы мұсылманды кришинайтпен шатастыру
мүмкін емес.
Қазіргі еуропалық костюм типі үшін нақты қызмет белгілеу қиын.
Костюмнің атқаратын қызметі өте көп, соған қарамастан мынадай түрлерін
белгілеуге болады:
- эстетикалық - адамның өзіндік эстетикалық талғамы мен таңдауы, өмір
сүрген дәуірдің әдемілік туралы ортақ көрсетілімдерімен айқындалады.
Костюмде нақты уақыттың және ұлттың эстетикалық мұраты (идеалы) анықталады.
Қазіргі заманы костюмді жобалау кезінде қандай қызметтер үстем болатынын
ескеру керек. Материалды таңдау, конструктивтік шешімін және костюм
бейнесін табу киім қызметтері арқылы жүзеге асады .
Дизайн іс-тәжірибе мен көркемдеу әдістерінің жиынтығы негізінде
материалдық және рухани құндылыңтар жасау саласына жатады. Қазіргі заманғы
дизайн - адамның суретшілік іскерлігінің, әрі теориялық ойлау қабілетінің
негізінде қалыптасқан сала. Сұлулық және функционалдық заңдылық нәтижесінде
жасалынған бұйым дизайн туындысы болып табылады. Қазіргі дизайн заттық
бұйымдарды сөндеудің барлық талабына жауап бере алады, сондықтан костюм
жобалауына да тікелей қатысы бар. Дизайн (design) - ағылшын
тілінен аударғанда жобалау, сызу, ойлап табу, сондай-ақ жоба, сызба, сурет
деген мағынасы білдіреді. Қазіргі кезде бұл термин өндіріс бұйымдарын әрі
ыңғайлы, әрі әдемі көркемдеп жобалау дегенді білдіреді. Дизайн - коғамды
индустрияландыруға байланысты пайда болған және қалыптасқан жаңа өнер түрі.
Дизайн пайда болуының алғышарттары қол еңбегінен машина өндірісіне ауысу
ғасырында қалыптасқан. XX ғасырда индустрияның қарқынды дамуы нәтижесінде
штампыланған сан түрлі тауарлар дүниеге келді. Ю.Б. Борев айтқандай: Бұйым
жасаушының жеке-даралық қасиеті жоғалғандықтан, өнім сәндік зат болудан
шығып қалды. Сол кезде бұйымның жалпы құрылысын жобалаған құрастырушыға
оны эстетикалық тұрғыдан безендіретін, бейнелейтін суретші көмекке келді.
Осылайша көркемдік дайындығы бар инженер-жобалаушы, жобалаушы мен суретші
екеуінің бірігуінен дизайнер мамандығы пайда болды. Дизайн - қолданбалы
өнердің өндірістік дамуы негізінде техниканың эстетикамен үйлесімі
нәтижесінде пайда болған сала. XX ғасырдың 20-жылдарындағы атақты
модельер және театр суретшісі Н. Ламанова былай деп жазған: Қоғамдық
тұрмыс пен мінез-құлықтың ең нәзік көрінісі — костюм. Бұл бұйымның біздің
жұмысымызбен, өмірімізбен байланысты қызмет ету қабілеті бар, сондықтан ол
бізге кедергі жасамай, керісінше, толық көмектесу мүмкіндігін көрсету
керек. Барлық бұйымдардың ішінен костюм адам баласымен ерекше тығыз
байланыста болады. Костюмнің дизайндық көркемдік ерекшелігі сол, оның
шығармашылың объектісі - адам, XX ғасырдың аяғында дизайн саласында
адамзаттың еркін дамуына лайық- жаңа кеңістікті құру, мұқтаждығын өтейтін
стильдор кең тарай бастады. Қазіргі сәнгерлер мен киім өндірушілер өз
жұмыстарында жаңа материалдарды пайдаланылған, жаңа технологияға сүйенеді.
Бірінші орынға жетілгек қызмет шығьш, киім жоғары технологиялық бұйымға
айналды. Көп бұйымдардың жиынтығынан құралған киім мынадай қызметтерді
атқарады:
- утилитарлық-практикалық — адамның нақты әрекетіне байланысты киім
қызметі;
- бейімделушілік - қоршаған ортаға ыңғайлы, әрі үйреншікті киім
қызметі;
- нәтижелік - жеке тұлғаның, қоғам мүшелерінің өз қабілетін жүзеге
асырып, мақсатына жетуі үшін нәтижеге жеткізетін киім қызметі;
- ықпалдастылық - біртұтас бұйымдардың мәдени сапасының мазмұны
материал мен пішін үйлесімділігі арқылы беріледі. Сондықтан, киім - адамның
қоршаған ортасы мен тіршілігі бейнесінің көрінісі.
Дизайн - қоғамның бұқаралық қарым-қатынас құралы. Өйткені ол сауда
өнімі арқылы өндіріс пен тұтынушыны байланыстырады, жалпы көпшіліктің
тұтынушылық белсенділігін арттырып, сұраныс пен тұтынушы талабының өзара
әсерін реттейді. Дизайн - көп өнім шығару мен қызмет көрсетуге қажетті
сұраныс талабы жоғары қоғамның әлеуметтік-мәдени реттегіші. Тауар сатып
алған тұтынушы өз қажетін өтеу үшін ғана зат сатып алмайды, белгілі бір
әлеуметтік мәртебеге ие болады. Дизайн заттың символикасы арқылы тауарға
белгілі бір әлеуметтік-мәдени мағына береді, жада тауарды сатуға алғышарт
жасайды. Осылайша, дизайн тұтынушы мен өнім өндірушіні байланыстыратын
маркетингтің бір нысанына және жалпы қарым-қатынас құралына айналды.
Көркемділік құндылығы бар костюм, сөзсіз, өнер туындысына айналады.
Дегенмен, дизайн мен өнердің арасында айырмашылық бар: қолданбалы өнерде
бұйымның көркем, әрлі нұсқасы дайындалса, дизайн - қоғам мен адамның нақты
қажеттілігіне сәйкес жаңа міндеттерді шешуге бағытталады, Дизайнер
құрастырушымен бірге немесе жалғыз өзі жаңа заттың құрылыс жобасын жасаса,
ал қолөнер-суретші өзінің шығармашылың мақсаттарын, бұйымның функционалды-
техникалың пішінін ииженердің құрастыруынан соң ғана жүзеге асырады. Одан
басқа да дизайн - өндіріс бұйымдарын, адамға қажетті заттарды мадени
құбылысқа айналдыратын өнердің ерекше бір түрі. Тек дайын болған тұтас
өнім ғана емес, жаңа затты жасаудағы шығармашылық процесте де эстетикалың
көрініс бастау алады. Дизайнердің суретшіге ғана тән эстетикалық сезім,
қиял, шығармашылық толғаныс сияқты қасиеттеріне қоса ғылыми деректер мен
фактілерді талдай білетін зерттеушілік қабілеті болуы тиіс.
Осылайша, дизайн адам қажеттілігін өтеу мен өмір салтын өзгертуге
лайық киімнің сапасы мен жаңа қызметін жобалауға бағытталады. Костюмді
дайындау жұмыстарына көп мамандық иелері қатысады: киім пішуші, тігінші,
сәнгер, етікші, тері илеуші, технолог, құрастырушы, кестелеуші және тағы
басқалар. Киімді жобалауда және дайындауда әрқайсысының атқаратын қызметі
бар. Жаңа модельді ойлап табушы, жасаушы автор сәнгер (модельер) деп ата-
лады. Ол - стиль мен бейнені, жалпы конструктивтік шешімді анықтаушы; жаңа
технологиялың шешім ой-лап табушы; декорды жаңсартушы; түр-түс пен
материалды таңдаушы; аксессуар мен басқа қосымшаларды ойлап табушы; жаңа
жобаны игеруші. Осылайша, сәнгер - киім моделін, бұйымның үлгілерін
дайындаушы. Бұдан басқа батыс дәстүріне сай бұл мамандықтың өзге де
атаулары бар: дизайнер, стилист, кутюрье [22].
Дизайнер - заттардың көркемдеу жобасымеы айналысатын суретші-
құрастырушы маман. Дәлірек айтқанда, сөн әлемінде киім моделінің жеке
үлгілерін және жиынтығын дайындаушы суретші. Кутюрьеден айырмашылығы -
дизайнер өндіріс өнімімен тығыз байланыста болады. Еуропа дәстүрінде киім,
аяқ киім, аксессуар дайындау саласы тұтасымен (ағылшын тілінен аударылғанда
(фэшн дизайн) сән дизайны деп аталады, ал костюм үлгісінің суретшісі
дизайнер деп аталады. Ал орыс тілінде бұл сөзге балама сөз -модельер
сөзі. Шартты түрде дизайнерді былай бөлуге болады: креатпор (сrеаtоr -
ағылшын тілінен аударғанда. құрастырушы, жаратушы деген сөз) - жаңа
идеяларды таратушы суретші; интерпрешатор - біреудің идеясын дамытушы және
қандай да бір мәнерде немесе стильде интерпретациялаушы. Француз және
итальян дәстүрінде дизайнер стилист деген ұғымға сай келеді.
Кутюрье (фр. couturier - киім пішуші, үлгілгі) - XIXғасырдың екінші
жартысындағы сән суретшісі, тігін саласының жоғарғы дәрежедегі маманы.
Жоғарғы сән (от кутюр) киім үлгісінің топтамасын жасаушы. Парижде немесе
басқа қалаларда жоғарғы сән Синдикатының мүшесі, тағы сол сияқты
ұйымдардың мүшесі, сондай-ақ жоғарғы сән үлгісі үйлерінде қол еңбегімен
жекелеген модельдерді жасаушы болған.
Стиль (ағылш. style) сезінің астарында көркем идеялық мағынаға
негізделген шығармашылық тәсілдер, айқындалған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz