ҚАЗАҚ - МОҢҒОЛ ХАЛЫҚТАРЫНЫҢ СӘНДІК- ҚОЛДАНБАЛЫ ӨНЕР ТУЫНДЫЛАРЫҢДАҒЫ САБАҚТАСТЫҚ АРҚЫЛЫ СТУДЕНТТЕРДІ ДАЯРЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕПЗДЕРІ
1.1. Сәндік.қолданбалы өнер туындыларының тарихи дамуы және зерттелу деңгейі.
а). Қазақ халқының қолөнерін тарихи.этнографиялық тұрғыда сипаттайтын зерттеулер
б). Өнертану ғылымы саласындағы зерттеулер
в). Педагогика ғылымы саласында қолөнерге қатысты жарық көрген зерттеулер
1.2. Екі халықтың ұлттық киім үлгілері мен ою.өрнектеріндегі
ұқсастықтар және өзіндік ерекшеліктердің мәні, себеп.салдарын айқындаудың жолдары.
а). Қазақ халқының қолөнерін тарихи.этнографиялық тұрғыда сипаттайтын зерттеулер
б). Өнертану ғылымы саласындағы зерттеулер
в). Педагогика ғылымы саласында қолөнерге қатысты жарық көрген зерттеулер
1.2. Екі халықтың ұлттық киім үлгілері мен ою.өрнектеріндегі
ұқсастықтар және өзіндік ерекшеліктердің мәні, себеп.салдарын айқындаудың жолдары.
Халық қол өнері ғасырлар бойы дамып, қалыптасып келе жатқан халықтың шығармашылық өнерінің сарқылмас көзі, халық мәдениетінің айнасы.
Адам баласы мыңдаған жылдар бойы табиғатқа тәуелді болып келді. Табиғаттың тылсым күштеріне сан алуан ауыр сынына төтеп беру жолында адамдар үзақ әрі күрделі даму сатыларын басынан кешірді. Соның негізінде халық өнері дамыды, түрмысқа қажетті заттардың қатары көбейді.
Қай халықта да қашан да болса мүқтаждықты жою, баршылықты молайта беру, халықтың түрмысын жақсарту, киім-кешекті, үй жиһаздарын тиімді, қолайлы да, сәнді де, үнасымды етіп пайдалану халықтардың бәріне бірдей ортақ мүдде, ортақ арман еді. Соның нәтижесінде әрбір халық кейінгі үрпағы үшін көптеген өнер мүраларын қалдырды. Олар өз ұрпақтарының өмірінің зейнетті болуы үшін неше түрлі азапты, тар жол тайғақ кешулерді басынан кешірді. Сөйте жүріп тарихта мәнгілік өнер туындыларының мүрасын қалдырды.
Осындай үзақ та, күрделі дамудың нәтижесінде қоғамдық еңбектің түрлі салалары пайда болды. Түрпайы еңбектен келе-келе халықтық қолөнерлері туындады. Адамға қүрал-жабдық пен ішер ас, киер киім қандай қажет болса, оны үқсата білу икемді де, үнасымды ету, әдемілеп әшекейлеу, келістіріп иайдалану да сондай қажет болды. Бүл барлық халықтардың да өзіндік үлттық қолөнер шығармасының даму тарихымен сипаттас болды. Халық шеберлері халықтың түрмыс тіршілігін жақсартумен қоса түрмыстық жиһаз-мүліктердің көбеюіне, сәндене түсуіне көп үлес қосты. Қолөнердің әсем туындыларын сңбек адамдарына рухани азық болатын, эстетикалық талғамын қанағаттандыратын, сүлу да әдемі, үнасымды үлттық киімдер мен жасау-жабдықтарды жасады.
Адам баласы мыңдаған жылдар бойы табиғатқа тәуелді болып келді. Табиғаттың тылсым күштеріне сан алуан ауыр сынына төтеп беру жолында адамдар үзақ әрі күрделі даму сатыларын басынан кешірді. Соның негізінде халық өнері дамыды, түрмысқа қажетті заттардың қатары көбейді.
Қай халықта да қашан да болса мүқтаждықты жою, баршылықты молайта беру, халықтың түрмысын жақсарту, киім-кешекті, үй жиһаздарын тиімді, қолайлы да, сәнді де, үнасымды етіп пайдалану халықтардың бәріне бірдей ортақ мүдде, ортақ арман еді. Соның нәтижесінде әрбір халық кейінгі үрпағы үшін көптеген өнер мүраларын қалдырды. Олар өз ұрпақтарының өмірінің зейнетті болуы үшін неше түрлі азапты, тар жол тайғақ кешулерді басынан кешірді. Сөйте жүріп тарихта мәнгілік өнер туындыларының мүрасын қалдырды.
Осындай үзақ та, күрделі дамудың нәтижесінде қоғамдық еңбектің түрлі салалары пайда болды. Түрпайы еңбектен келе-келе халықтық қолөнерлері туындады. Адамға қүрал-жабдық пен ішер ас, киер киім қандай қажет болса, оны үқсата білу икемді де, үнасымды ету, әдемілеп әшекейлеу, келістіріп иайдалану да сондай қажет болды. Бүл барлық халықтардың да өзіндік үлттық қолөнер шығармасының даму тарихымен сипаттас болды. Халық шеберлері халықтың түрмыс тіршілігін жақсартумен қоса түрмыстық жиһаз-мүліктердің көбеюіне, сәндене түсуіне көп үлес қосты. Қолөнердің әсем туындыларын сңбек адамдарына рухани азық болатын, эстетикалық талғамын қанағаттандыратын, сүлу да әдемі, үнасымды үлттық киімдер мен жасау-жабдықтарды жасады.
ТАРАУ. ҚАЗАҚ - МОҢҒОЛ ХАЛЫҚТАРЫНЫҢ СӘНДЕК-
ҚОЛДАНБАЛЫ ӨНЕР ТУЫНДЫЛАРЫҢДАҒЫ САБАҚТАСТЫҚ АРҚЫЛЫ
СТУДЕНТТЕРДІ ДАЯРЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕПЗДЕРІ
1.1. Сәндік-қолданбалы өнер туындыларының тарихи дамуы және
зерттелу деңгейі.
Халық қол өнері ғасырлар бойы дамып, қалыптасып келе жатқан халықтың
шығармашылық өнерінің сарқылмас көзі, халық мәдениетінің айнасы.
Адам баласы мыңдаған жылдар бойы табиғатқа тәуелді болып келді.
Табиғаттың тылсым күштеріне сан алуан ауыр сынына төтеп беру жолында
адамдар үзақ әрі күрделі даму сатыларын басынан кешірді. Соның негізінде
халық өнері дамыды, түрмысқа қажетті заттардың қатары көбейді.
Қай халықта да қашан да болса мүқтаждықты жою, баршылықты молайта беру,
халықтың түрмысын жақсарту, киім-кешекті, үй жиһаздарын тиімді, қолайлы да,
сәнді де, үнасымды етіп пайдалану халықтардың бәріне бірдей ортақ мүдде,
ортақ арман еді. Соның нәтижесінде әрбір халық кейінгі үрпағы үшін көптеген
өнер мүраларын қалдырды. Олар өз ұрпақтарының өмірінің зейнетті болуы үшін
неше түрлі азапты, тар жол тайғақ кешулерді басынан кешірді. Сөйте жүріп
тарихта мәнгілік өнер туындыларының мүрасын қалдырды.
Осындай үзақ та, күрделі дамудың нәтижесінде қоғамдық еңбектің түрлі
салалары пайда болды. Түрпайы еңбектен келе-келе халықтық қолөнерлері
туындады. Адамға қүрал-жабдық пен ішер ас, киер киім қандай қажет болса,
оны үқсата білу икемді де, үнасымды ету, әдемілеп әшекейлеу, келістіріп
иайдалану да сондай қажет болды. Бүл барлық халықтардың да өзіндік үлттық
қолөнер шығармасының даму тарихымен сипаттас болды. Халық шеберлері
халықтың түрмыс тіршілігін жақсартумен қоса түрмыстық жиһаз-мүліктердің
көбеюіне, сәндене түсуіне көп үлес қосты. Қолөнердің әсем туындыларын сңбек
адамдарына рухани азық болатын, эстетикалық талғамын қанағаттандыратын,
сүлу да әдемі, үнасымды үлттық киімдер мен жасау-жабдықтарды жасады. Халық
қолөнері шеберлерінің сонау алғашқы адамдар
дәуірінен бері жасап келе жатқан таңғажайып өнер туындылары осы күнге дейін
жетіп зерделеніп, зерттелініп келеді. Ертеден біздің заманымызға дейін
сақталған әртүрлі ескерткіштер мен діни құрылыстар, мұнаралардағы сәнді ою-
өрнекгер, ағаштан қиюлап, тастан қашалып жасалған небір өнер туындылары
-халық қолөнер туындыларының тамаша куәсі. Саз балшықтан күйдіріп, ағашты
майлап кептіру, шақпаққа қу жасап, оны тұтанғыш ету, бейіт, қорған т.б.
салуда қолданған балшыққа қыл, шөп-шалам араластырып илеу тәсілдері де өте
ертеден-ақ халықтың іздену талабынан, қоғам дамуы процесінен туған айла
тәсілдер. Адамзат қоғамы дамыған сайын қолөнер де жаңа әдіс тауып, жаңа
түрге ие болып дами берді.Сонымен бірге әр халықтың қолөнер туындылары да
өзіне тән ерекшеліктерімен, қадір-қасиеттерімен ерекшеленіп, жаңа түр
сипатқа ие болды. Басқа халықтар секілді қазақ халқының да қолөнері қиын
соқпақтардан өтіп, бүгінгі күнге жетті. Қазақ халқының қолөнерінің талай
ғасырлық тарихы бар. Қазақ халқы өзінің күн көріс тіршілігіне қажетті үй-
жай салуды, киім-кешек тігуді, азық-түлік өндіруді өзінің тұрмыстық кәсібі
етіп, тіршілік барысында орынды пайдаланып, сән-салтанат құра білді. Бұдан
біз халық қолөнерінің қандай түрі болса да, халық өмірімен, халықтың
қоғамдық тарихымен, күн көрісімен, кәсібімен тығыз байланысты екенін
көреміз. Қазақ халқының қолөнері деп халық тұрмысында жиі қолданылатын өру,
тігу, тоқу, мүсіндеу, құрастыру, бейнелеу сияқты шығармашылық өнер
жиынтығын айтады.1 "Халықтың қолөнеріне әдет-ғұрып жабдықтармен қатар аң
аулауға, мал өсіруге және егіншілікке қажетті құрал-жабдықтар да кіреді.
Киіз үйдің сүйегі, ағаш керует, кебеже, кілем, сырмақ, алаша, түрлі бау-
басқұрлар, алуан ыдыс-аяқ, бесік, киім-кешек, зергерлік бұйымдар, ою-
өрнектер және т.б.көптеген заттар кіреді. Оларды халық шеберлері,
өнерпаздар өз қолдарымен жасап, түрлі нақыштармен әшекейлеген". Қазақ
халқының қолөнерінің шығу тегі ежелгі тас дәуіріне саяды. Өйткені, соңғы
палеолит дәуірінің сскерткіштерінен қалған түрлі қарулар, құрал-саймандар,
киім тігуге арналған мүйіз инелер, ыдыстар соның куәсі. Сонымен бірге
тастарға салынған әртүрлі
С. Қасиманов. Қазақ халқының қолонері. Алматы, 1995 ж., 3-бет
б
ейнелердің символдық мағынасынан біздің заманымызға дейінгі адамның
ойлауын көрсете алатын әртүрлі белгілерді де байқауға болады.
Неолит дәуірінде үңгір тұрғындары керамикалық ыдыстарды қолмен жапсырып
жасау әдісімен бірге ағаш тамырларынан жіп иіру, өру және тоқыма өнерін
игерді. Олар көбінесе ыдыстарға сызықшалар, ойықтар, мүсіндер түсірген.
Қола дәуіріндегі Қазақстан аумағында тұрған тайпалар еңбек құралдарын,
қарулар, сәндік заттар, тұрмыстық бұйымдар жасап, құю, қақтау, қысып
өрнектеу, жону, тегістеп жылтырату техникасын жақсы меңгеріп, заттарға
өрнектер сала білді.2
Сол кездегі бұйымдарда бейнелеген белгі таңбалардың 17-19 ғасырдағы
қазақ халқының қолөнерінде кездесетін ою-өрнектерге өте ұқсас екендігі
О.Марғұланның, Қ. Ақышевтің, М. Мұқановтың еңбектерінде жеткілікті дәрежеде
дәлелденген. Мысалы, Саңғыру қорымынан табылған қыш ыдыстарда бейнеленген
крест бейнелі дөңгелектер қазақтардың киіздеріне салынатын өрнектерді еске
түсіреді. Қарқаралы алқабының Шортанды бұлақ қонысынан табылған айшық
түймелер, жылқының сүйегінен ойып жасалған ромб, үшбұрыш тәрізді өрнектер
де қазақ халқының қолөнер туындыларында жиі кездеседі.3
Тағы бір мысал, Андронов мәдениетінің ескерткіштері жөнінде К.Ақышев:
"Қазіргі қазақтар мен андроновтық тайпалар арасын 3000 жылдан астам уақыт
шымылдығы бөліп тұр. Орталық Қазақстанның үлкенді-кішілі Нұра, Талды,
Шерубай өзендерінің жағалауларынан андроновтың тайпаларының тұрақтарынан
табылған заттардың ішіндегі ең көзге түсер көріктісі сәнді өрнектелген қыш-
құмыралар. Қыш ыдыс өрнектері көз алдымызға қазақтардың ою, сызу
өрнектерінің көптеген нақыштарын келтіреді. Мысалы "қошқар-мүйіз" өрнегінің
сарының ертедегі андроновтықтар өрнегінен көреміз. Андроновтықтар бұл
өрнекпен ыдыс-аяқ бетін әшекейлесе, қазақтар әртүрлі
" Қазақ ССР тарихы. Алматы. 1980 ж., 93-126 беттер
" Маргулан А.Х. Казахское народное прикладное искуство. Т.1. Алма-Ата,
1986, стр. 31-87.
бұйымдарды безендірген. Осындай өрнектер халықтардың мәдениетін
байланыстыратын ортақ белгілерін айқын көрсетеді" - дейді.
Сондай-ақ Пазырық қорғанынан табылған, біздің заманымыздан бұрынғы 2
мың жылдықта жасалынған кілемдер, тұскиіздер, құмыралар, әшекей заттардағы
ою-өрнек үлгілері сол андронов мәдениетінің жалғасы іспеттес. Бұдан әрі
қолөнер казақтардың арғы тегі болып саналатын сақ, ғұн, үйсін тайпаларының
өнерінде дами түсті. Бұған Алматы қаласының Есік қорғанынан табылған (1967)
"Алтын киімді адам", көне дәуірдегі Жетісу сақтарының өмірі мен тұрмысын
танытатын, сақ жұрты көсемінің киімдері мен сән салтанат бұйымдары дәлел
бола алады.
Б.з.б. 4-6 ғасырларда Жайық - Еділ далаларының тұрғындарының
қолөнерінде "аңдық стиль" дамыды. Бейнеленген хайуандардың түр-тұқымы
Қазақстанның шөлді және далалық аудандарының жергілікті хайуанаттар
дүниесін көрсетеді, бұлар-айыр өркешті түйе, киік, жылқы, теке. Сонымен
бірге осы кезеңде Берел обасынан табылған қолөнер туындылары да осыны
дәлелдейді. Түрік қағанаты дәуірінде тас өңдеу мен сүйек ұқсату, мүсіндеу
өнері дамыды.5
6 — ғасырдан бастап ғимараттар Тараз моншасы, кейіннен салынған Отырар,
Сауран, Сығанақ қалаларында табылған қолөнер бұйымдарымен қатар қазақтың
ұлттық ою-өрнегі өзінің қол таңбасын айқын танытты. Мысалы, Тараз
моншасындағы ою-өрнектер Айша бибі күмбезіндегі ырғақтармен байи түсті.
Ахмет Яссауи ескерткіштерінде жергілікті халықтың ою-өрнек үлгілері басым
қолданған.6
Осылайша дамыған қолөнер туындылары 8-9 ғасырда қазақ жерінде өмір
сүрген қарлұқ, қимақ, қыпшақ т.б. тайпалардың қолөнер туындыларынан мәлім.
Қазақ топырағында ерекше дамыған қолөнер туындылары орта ғасырларда (7-17
ғ.ғ.) көлемі жағынан шеңбер, ромб, өсімдік тектес ою-орнектермен
көркемделсе, 18-19 ғасырларда ұлттық дәстүр негізінде өркендеді.
Ақышев К. Археологиялық аса бағалы ескерткіштер. Ежелгі мәдениет куәлары.
Алматы, 1966, 57-бет. ' Марғұлан А.Х. Казахское народное прикладное
искуство. Т.1. Алма-Ата, 1986, стр. 34-37. " Қазақ Совет энциклопедиясы. А,
1975, 370-371 беттер.
О
сыған орай қазақтың сәндік-қолданбалы өнер туындыларының осы
күнге дейінгі зерттелу деңгейіне шолу жасасақ.
Сәндік-қолданбалы өнер туындыларының зерттелу деңгейі:
Қазан төңкерісіне дейін қазақ халқының қолөнері, оның ішінде ою
-өрнектері арнайы сала болып зерттелген жоқ. Орта Азия халықтарының
типографиясы, тарихы, өнері бойынша жазылған кейбір еңбектерде қазақ
қолөнері жайлы біршама пікірлер айтылған. Бұл еңбектер
қатарына Н.И. Городсковтың, А. Добринскийдің, А.А. Боголюбовтың, А.
Фелькерзамның зерттеулерін жатқызуға болады.
Сондай-ақ бұл кезеңде қазақ ағартушылары Ш. Уәлиханов, Ы. Алтынсарин, А.
Құнанбаевтар қолөнер саласына арнайы еңбек жазбағанымен, өздерінің
шығармаларында қолөнер жайын сөз еткен. Мысалы, Шоқан Уалиханов қазақтың
киіз үйінің құрылысы мен сәулетіне, ондағы қолданылатын кейбір жиһаздар
түріне толық анықтама береді.
Ұлы Абай өзінің отыз үшінші қара сөзінде "Егер де мал керек болса,
қолөнер үйренбек керек. Мал жұтайды, өнер жұтамайды" деп дәлелдеп жастарға
қолөнерді үйренуін насихаттайды.
Ы. Алтынсарин қазақ халқының қолөнерін балалардың тәлім-тәрбиесімен
тікелей ұштастырып, тұңғыш рет қолөнер мектептерін ашқан. Оның
мектептерінде ер балалар үшін ағаш ұсталығы, былғары илеу, қыш құмыра жасау
өнерлері, ал қыздарға киім тігу, киім пішу, шәлі тоқу, жіп шалу, өрмек
тоқу, киіз басу, бау және тақыр кілемдер тоқу сияқты әйелдер істейтін
жұмыстар үйретілді.9
Қазан төңкерісінен кейін қазақтың қолөнері өз алдына дәстүрлі өнердің
бір саласы ретінде зерттеле бастады. С.М. Дудиннің Орта Азия мен
Қазақстанда болған экспедицияларының нәтижесінде жарық көрген еңбектерінің
бірі Киргизский орнамент деп аталатын қазақ халқының ою-өрнектеріне
арналған тұңғыш зерттеу болып табылады. Мұнда автор қазақ шеберлерінің
талғамының
Уалиханов Ш. Тандамалы шығармалар. Алматы, 1985, 99-101 бет. Құнанбаев
Шығармалар жинағы. Алматы, 1986, 2 том, 130-бет. Ы. Алтынсарин Өнер білім
бар жұрттар. Алматы, 1991, 209-бет.
жоғарылығын бағалап, қазақ ою-өрнектеріне тән кейбір ерекшеліктерді
саралайды.10
Сондай-ақ бұл тұста В. Чепелевтің, Б. Веймарнның, В. Мошкованың т.б.
еңбектерінде де қазақ қолөнері біршама сөз болады.
Е.А. Клодт Омск музейінің тапсырмасымен 1927, 1930, 1934, 1935 жылдар
аралығында экспедиция кезінде Солтүстік, Батыс Қазақстан аудандарында болып
қазақ қолөнері жайында құнды еңбектер қалдырды.
Жалпы қазақ халқының қолөнері 60-жылдардың жартысынан бастап
қазақстандық ғалымдардың арнаулы зерттеу нысанасына айналды. Мысалы 1957-
1958 жылдары шыққан Т. Бәсеновтің еңбегінде қазақтың архитектуралық ою-
өрнектері алғаш рет зерттелді, қазақ ою-өрнектерінің шығу тегі, дамуы,
классификациясы және қолданылуы жөнінде құнды пікірлер айтылды.
Қолөнер дәстүрлерін қамқорлықпен сақтап, дамытуға Кеңес өкіметі тұсында
да мән берілді. Оған СССР Министрлер Советінің 1966, 1968, 1975, 1986
жылдары халықтың қолөнер кәсібін дамыту мәселесіне арналған қаулылары,
сондай-ақ республикамызда 1975 жылдың 25-наурызында қабылданған "Қазақ ССР-
інде халық көркем қолөнерін одан әрі өркендету шаралары" туралы қаулы
дәлел.12
Аталған қаулыларда дәстүрлі қолөнерді әрі қарай дамытудың жолдары
көрсетіліп, сирек кездесетін көркем шығармалар жасау жайына тоқтала келіп,
жергілікті жерлерде халықтың қолөнері кәсіпорындарын тиянақтылықпен
ұйымдастырудың мінсіз жүйесі жасалмағаны, көп ретте халықтың қолөнеріндегі
негізгі тұлға ретінде суретшілердің, халық шеберлерінің шығармашылық
мұқтаждарына тиісінше көңіл бөлінбегені, алғашқы туындаған өнеріміз ретінде
қолөнерді ғылыми тұрғыда зерттеудің қажеттігі айтылады. Бұл қаулы -
қаралардың қай-қайсысыда халықтың дәстүрлі өнер түрлерінің бүгінгі күн
талғамына қарай дамытылуына, ел ішіндегі бағалы қолөнер нұсқаларының
'" Дудин С.М. Ковровые изделия Средней Азии. Сб.Музея антропологии и
этнографии. СССР, том 7, 1928, стр. 50-60
Ііосенов Т.К. Прикладное искуство Казахстана. Алматы, 1958, стр-12.
О мерах по далнейшему развитию художественных промыслов. Постановление
Совета Министров СССР от 1968 г. О народных художественных промыслах.
Постановление КПСС от 29 января 1975 г.
ж
инақталуына және зерттелуіне игі ықпал етті. Осының айғағы ретінде сол
шаралардан кейін Қазақстанда ашылған тамаша мұражайлар мен көрмелерді,
қолөнер түрлерін тарих, этнография тұрғысынан сипаттайтын Ә. Тәжімұратов, М
Мұқанов, Ө.Жәнібеков, Ә. Марғұлан, С. Қасиманов, X. Арғынбаевтардың
монографиялық еңбектерін атауға болады.
Бүгінге дейін жарық көрген қолөнерге қатысты зерттеулер әртүрлі ғылым
тұрғысынан жазылғандықтан, оларды былайша жүйелеуге болады.
1. Қазақ халқының қолөнерін тарихи-этнографиялық тұрғыда сипаттайтын
зерттеулер.
Оларға: X.Арғынбаевтың,Ә.Марғұланның,С.Қаси мановтың Ө.Жәнібековтің, М.С.
Мұқановтың монографиялық еңбектерін жатқызуға болады.
Тарих ғылымдарының докторы X. Арғынбаев өз еңбегінде қазақ халқының
қолөнерінің маңызды салалары: ағаш, металл, тас өңдеу, тері, мүйіз, сүйек
ұқсату шеберлігінің туып қалыптасу мәселелерін жан-жақты баяндаған.13
Ә.Тәжімұратовтың еңбегінде ұлттық қолөнеріміздің киіз басу, кілем тоқу,
ши тоқу, ағаш өңдеу, ер қосу, зергерлік өнері түрлері және киіз үй, оның
жасау-жиһаздары туралы жазылған еңбектерге шолу жасалынып, қолөнерге
қатысты атауларға ден қойылады.14
Академик Ә. Марғұлан қазақ халқының қолөнерінің бірнеше түрлерін
археология, этнография тұрғысынан зерделеп, өте құнды мәліметтер береді.15
С. Қасиманов қазақ ұлттық қолөнерінің кейбір түрлерінің өзіндік
ерекшеліктерін баяндау барысында құнды мағлұматтар береді.16
Сонымен қатар Қ. Ақышев17, М. Қадырбаев18, А. Оразбаев19 т.б.
еңбектерінде ертедегі Қазақстан жерін мекендеген тайпалардың археологиялық
қазбалардан табылған ежелгі қолөнер түрлері тарихи тұрғыдан сипатталады.
' Дріъшбаев X. Қазак халқының қолөнері. Алматы, 1987, 128-бет. !' ■ .
Тожімүратов. Шебердің қолы ортақ. Алматы, 1977, 96-бет.
Маргұлан А.Х. Казахскоа народное прикладное искуство, т.1, Алма-Ата, 1989
г., стр-83. '" ' Қасиманов. Қазақ халқының қолөнері. Алматы, 1995, 240-
бет.
Қ. Ақышев. Ертедегі есеркткіштср елесі. Алматы. 1976, 213-бет.
Кмдырбаев М.К. и др. Захоронсние воинов Савроматского времени на
левобережье р. Илек, А. 1976,стр. 137-I ■■().
К.Оразбаев. Памятники эпохи бронзы. 1984, стр. 41-62.
2. Өнертану ғылымы саласындағы зерттеулер;
90 - жылдарда жарық көрген К. Ибраеваның монографиялық еңбегі жатады. Ол
- қазақ халқының ою-өрнек өнеріне арналған өнертану саласынан жан-жақты сөз
етілген арнайы тұңғыш еңбек болып табылады. Мұнда ою-
өрнектердің шығу тегі, дамуы, қалыптасу жүйесі, мазмұнына талдау жасаған.
80 - жылдарда Оқу-ағарту министрлігі тарапынан жасөспірімдердің
эстетикалық тәрбиесімен көркемдік білімдерінің жетілуіне ерекше назар
аударылып, жас ұрпақтың "туған ел байлығы мен әсемдігін, архитектуралық
ескерткіштерін, өнер шығармаларын түсіну мен бағалауға үйретуде" танымдық,
тәрбиелік әсері мол әдебиет, ән-күй, бейнелеу өнері пәндерінің
мүмкіндіктерін тиімді пайдалану21 қажеттігі жалпы білім беретін және кәсіби
мектептер реформасының негізгі бағыттарында атап көрсетілді. Осыған орай
қазақ халқының қолөнері педагогика ғылымы тұрғысынан да зерттеле бастады.
3. Педагогика ғылымы саласында қолөнерге қатысты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚОЛДАНБАЛЫ ӨНЕР ТУЫНДЫЛАРЫҢДАҒЫ САБАҚТАСТЫҚ АРҚЫЛЫ
СТУДЕНТТЕРДІ ДАЯРЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕПЗДЕРІ
1.1. Сәндік-қолданбалы өнер туындыларының тарихи дамуы және
зерттелу деңгейі.
Халық қол өнері ғасырлар бойы дамып, қалыптасып келе жатқан халықтың
шығармашылық өнерінің сарқылмас көзі, халық мәдениетінің айнасы.
Адам баласы мыңдаған жылдар бойы табиғатқа тәуелді болып келді.
Табиғаттың тылсым күштеріне сан алуан ауыр сынына төтеп беру жолында
адамдар үзақ әрі күрделі даму сатыларын басынан кешірді. Соның негізінде
халық өнері дамыды, түрмысқа қажетті заттардың қатары көбейді.
Қай халықта да қашан да болса мүқтаждықты жою, баршылықты молайта беру,
халықтың түрмысын жақсарту, киім-кешекті, үй жиһаздарын тиімді, қолайлы да,
сәнді де, үнасымды етіп пайдалану халықтардың бәріне бірдей ортақ мүдде,
ортақ арман еді. Соның нәтижесінде әрбір халық кейінгі үрпағы үшін көптеген
өнер мүраларын қалдырды. Олар өз ұрпақтарының өмірінің зейнетті болуы үшін
неше түрлі азапты, тар жол тайғақ кешулерді басынан кешірді. Сөйте жүріп
тарихта мәнгілік өнер туындыларының мүрасын қалдырды.
Осындай үзақ та, күрделі дамудың нәтижесінде қоғамдық еңбектің түрлі
салалары пайда болды. Түрпайы еңбектен келе-келе халықтық қолөнерлері
туындады. Адамға қүрал-жабдық пен ішер ас, киер киім қандай қажет болса,
оны үқсата білу икемді де, үнасымды ету, әдемілеп әшекейлеу, келістіріп
иайдалану да сондай қажет болды. Бүл барлық халықтардың да өзіндік үлттық
қолөнер шығармасының даму тарихымен сипаттас болды. Халық шеберлері
халықтың түрмыс тіршілігін жақсартумен қоса түрмыстық жиһаз-мүліктердің
көбеюіне, сәндене түсуіне көп үлес қосты. Қолөнердің әсем туындыларын сңбек
адамдарына рухани азық болатын, эстетикалық талғамын қанағаттандыратын,
сүлу да әдемі, үнасымды үлттық киімдер мен жасау-жабдықтарды жасады. Халық
қолөнері шеберлерінің сонау алғашқы адамдар
дәуірінен бері жасап келе жатқан таңғажайып өнер туындылары осы күнге дейін
жетіп зерделеніп, зерттелініп келеді. Ертеден біздің заманымызға дейін
сақталған әртүрлі ескерткіштер мен діни құрылыстар, мұнаралардағы сәнді ою-
өрнекгер, ағаштан қиюлап, тастан қашалып жасалған небір өнер туындылары
-халық қолөнер туындыларының тамаша куәсі. Саз балшықтан күйдіріп, ағашты
майлап кептіру, шақпаққа қу жасап, оны тұтанғыш ету, бейіт, қорған т.б.
салуда қолданған балшыққа қыл, шөп-шалам араластырып илеу тәсілдері де өте
ертеден-ақ халықтың іздену талабынан, қоғам дамуы процесінен туған айла
тәсілдер. Адамзат қоғамы дамыған сайын қолөнер де жаңа әдіс тауып, жаңа
түрге ие болып дами берді.Сонымен бірге әр халықтың қолөнер туындылары да
өзіне тән ерекшеліктерімен, қадір-қасиеттерімен ерекшеленіп, жаңа түр
сипатқа ие болды. Басқа халықтар секілді қазақ халқының да қолөнері қиын
соқпақтардан өтіп, бүгінгі күнге жетті. Қазақ халқының қолөнерінің талай
ғасырлық тарихы бар. Қазақ халқы өзінің күн көріс тіршілігіне қажетті үй-
жай салуды, киім-кешек тігуді, азық-түлік өндіруді өзінің тұрмыстық кәсібі
етіп, тіршілік барысында орынды пайдаланып, сән-салтанат құра білді. Бұдан
біз халық қолөнерінің қандай түрі болса да, халық өмірімен, халықтың
қоғамдық тарихымен, күн көрісімен, кәсібімен тығыз байланысты екенін
көреміз. Қазақ халқының қолөнері деп халық тұрмысында жиі қолданылатын өру,
тігу, тоқу, мүсіндеу, құрастыру, бейнелеу сияқты шығармашылық өнер
жиынтығын айтады.1 "Халықтың қолөнеріне әдет-ғұрып жабдықтармен қатар аң
аулауға, мал өсіруге және егіншілікке қажетті құрал-жабдықтар да кіреді.
Киіз үйдің сүйегі, ағаш керует, кебеже, кілем, сырмақ, алаша, түрлі бау-
басқұрлар, алуан ыдыс-аяқ, бесік, киім-кешек, зергерлік бұйымдар, ою-
өрнектер және т.б.көптеген заттар кіреді. Оларды халық шеберлері,
өнерпаздар өз қолдарымен жасап, түрлі нақыштармен әшекейлеген". Қазақ
халқының қолөнерінің шығу тегі ежелгі тас дәуіріне саяды. Өйткені, соңғы
палеолит дәуірінің сскерткіштерінен қалған түрлі қарулар, құрал-саймандар,
киім тігуге арналған мүйіз инелер, ыдыстар соның куәсі. Сонымен бірге
тастарға салынған әртүрлі
С. Қасиманов. Қазақ халқының қолонері. Алматы, 1995 ж., 3-бет
б
ейнелердің символдық мағынасынан біздің заманымызға дейінгі адамның
ойлауын көрсете алатын әртүрлі белгілерді де байқауға болады.
Неолит дәуірінде үңгір тұрғындары керамикалық ыдыстарды қолмен жапсырып
жасау әдісімен бірге ағаш тамырларынан жіп иіру, өру және тоқыма өнерін
игерді. Олар көбінесе ыдыстарға сызықшалар, ойықтар, мүсіндер түсірген.
Қола дәуіріндегі Қазақстан аумағында тұрған тайпалар еңбек құралдарын,
қарулар, сәндік заттар, тұрмыстық бұйымдар жасап, құю, қақтау, қысып
өрнектеу, жону, тегістеп жылтырату техникасын жақсы меңгеріп, заттарға
өрнектер сала білді.2
Сол кездегі бұйымдарда бейнелеген белгі таңбалардың 17-19 ғасырдағы
қазақ халқының қолөнерінде кездесетін ою-өрнектерге өте ұқсас екендігі
О.Марғұланның, Қ. Ақышевтің, М. Мұқановтың еңбектерінде жеткілікті дәрежеде
дәлелденген. Мысалы, Саңғыру қорымынан табылған қыш ыдыстарда бейнеленген
крест бейнелі дөңгелектер қазақтардың киіздеріне салынатын өрнектерді еске
түсіреді. Қарқаралы алқабының Шортанды бұлақ қонысынан табылған айшық
түймелер, жылқының сүйегінен ойып жасалған ромб, үшбұрыш тәрізді өрнектер
де қазақ халқының қолөнер туындыларында жиі кездеседі.3
Тағы бір мысал, Андронов мәдениетінің ескерткіштері жөнінде К.Ақышев:
"Қазіргі қазақтар мен андроновтық тайпалар арасын 3000 жылдан астам уақыт
шымылдығы бөліп тұр. Орталық Қазақстанның үлкенді-кішілі Нұра, Талды,
Шерубай өзендерінің жағалауларынан андроновтың тайпаларының тұрақтарынан
табылған заттардың ішіндегі ең көзге түсер көріктісі сәнді өрнектелген қыш-
құмыралар. Қыш ыдыс өрнектері көз алдымызға қазақтардың ою, сызу
өрнектерінің көптеген нақыштарын келтіреді. Мысалы "қошқар-мүйіз" өрнегінің
сарының ертедегі андроновтықтар өрнегінен көреміз. Андроновтықтар бұл
өрнекпен ыдыс-аяқ бетін әшекейлесе, қазақтар әртүрлі
" Қазақ ССР тарихы. Алматы. 1980 ж., 93-126 беттер
" Маргулан А.Х. Казахское народное прикладное искуство. Т.1. Алма-Ата,
1986, стр. 31-87.
бұйымдарды безендірген. Осындай өрнектер халықтардың мәдениетін
байланыстыратын ортақ белгілерін айқын көрсетеді" - дейді.
Сондай-ақ Пазырық қорғанынан табылған, біздің заманымыздан бұрынғы 2
мың жылдықта жасалынған кілемдер, тұскиіздер, құмыралар, әшекей заттардағы
ою-өрнек үлгілері сол андронов мәдениетінің жалғасы іспеттес. Бұдан әрі
қолөнер казақтардың арғы тегі болып саналатын сақ, ғұн, үйсін тайпаларының
өнерінде дами түсті. Бұған Алматы қаласының Есік қорғанынан табылған (1967)
"Алтын киімді адам", көне дәуірдегі Жетісу сақтарының өмірі мен тұрмысын
танытатын, сақ жұрты көсемінің киімдері мен сән салтанат бұйымдары дәлел
бола алады.
Б.з.б. 4-6 ғасырларда Жайық - Еділ далаларының тұрғындарының
қолөнерінде "аңдық стиль" дамыды. Бейнеленген хайуандардың түр-тұқымы
Қазақстанның шөлді және далалық аудандарының жергілікті хайуанаттар
дүниесін көрсетеді, бұлар-айыр өркешті түйе, киік, жылқы, теке. Сонымен
бірге осы кезеңде Берел обасынан табылған қолөнер туындылары да осыны
дәлелдейді. Түрік қағанаты дәуірінде тас өңдеу мен сүйек ұқсату, мүсіндеу
өнері дамыды.5
6 — ғасырдан бастап ғимараттар Тараз моншасы, кейіннен салынған Отырар,
Сауран, Сығанақ қалаларында табылған қолөнер бұйымдарымен қатар қазақтың
ұлттық ою-өрнегі өзінің қол таңбасын айқын танытты. Мысалы, Тараз
моншасындағы ою-өрнектер Айша бибі күмбезіндегі ырғақтармен байи түсті.
Ахмет Яссауи ескерткіштерінде жергілікті халықтың ою-өрнек үлгілері басым
қолданған.6
Осылайша дамыған қолөнер туындылары 8-9 ғасырда қазақ жерінде өмір
сүрген қарлұқ, қимақ, қыпшақ т.б. тайпалардың қолөнер туындыларынан мәлім.
Қазақ топырағында ерекше дамыған қолөнер туындылары орта ғасырларда (7-17
ғ.ғ.) көлемі жағынан шеңбер, ромб, өсімдік тектес ою-орнектермен
көркемделсе, 18-19 ғасырларда ұлттық дәстүр негізінде өркендеді.
Ақышев К. Археологиялық аса бағалы ескерткіштер. Ежелгі мәдениет куәлары.
Алматы, 1966, 57-бет. ' Марғұлан А.Х. Казахское народное прикладное
искуство. Т.1. Алма-Ата, 1986, стр. 34-37. " Қазақ Совет энциклопедиясы. А,
1975, 370-371 беттер.
О
сыған орай қазақтың сәндік-қолданбалы өнер туындыларының осы
күнге дейінгі зерттелу деңгейіне шолу жасасақ.
Сәндік-қолданбалы өнер туындыларының зерттелу деңгейі:
Қазан төңкерісіне дейін қазақ халқының қолөнері, оның ішінде ою
-өрнектері арнайы сала болып зерттелген жоқ. Орта Азия халықтарының
типографиясы, тарихы, өнері бойынша жазылған кейбір еңбектерде қазақ
қолөнері жайлы біршама пікірлер айтылған. Бұл еңбектер
қатарына Н.И. Городсковтың, А. Добринскийдің, А.А. Боголюбовтың, А.
Фелькерзамның зерттеулерін жатқызуға болады.
Сондай-ақ бұл кезеңде қазақ ағартушылары Ш. Уәлиханов, Ы. Алтынсарин, А.
Құнанбаевтар қолөнер саласына арнайы еңбек жазбағанымен, өздерінің
шығармаларында қолөнер жайын сөз еткен. Мысалы, Шоқан Уалиханов қазақтың
киіз үйінің құрылысы мен сәулетіне, ондағы қолданылатын кейбір жиһаздар
түріне толық анықтама береді.
Ұлы Абай өзінің отыз үшінші қара сөзінде "Егер де мал керек болса,
қолөнер үйренбек керек. Мал жұтайды, өнер жұтамайды" деп дәлелдеп жастарға
қолөнерді үйренуін насихаттайды.
Ы. Алтынсарин қазақ халқының қолөнерін балалардың тәлім-тәрбиесімен
тікелей ұштастырып, тұңғыш рет қолөнер мектептерін ашқан. Оның
мектептерінде ер балалар үшін ағаш ұсталығы, былғары илеу, қыш құмыра жасау
өнерлері, ал қыздарға киім тігу, киім пішу, шәлі тоқу, жіп шалу, өрмек
тоқу, киіз басу, бау және тақыр кілемдер тоқу сияқты әйелдер істейтін
жұмыстар үйретілді.9
Қазан төңкерісінен кейін қазақтың қолөнері өз алдына дәстүрлі өнердің
бір саласы ретінде зерттеле бастады. С.М. Дудиннің Орта Азия мен
Қазақстанда болған экспедицияларының нәтижесінде жарық көрген еңбектерінің
бірі Киргизский орнамент деп аталатын қазақ халқының ою-өрнектеріне
арналған тұңғыш зерттеу болып табылады. Мұнда автор қазақ шеберлерінің
талғамының
Уалиханов Ш. Тандамалы шығармалар. Алматы, 1985, 99-101 бет. Құнанбаев
Шығармалар жинағы. Алматы, 1986, 2 том, 130-бет. Ы. Алтынсарин Өнер білім
бар жұрттар. Алматы, 1991, 209-бет.
жоғарылығын бағалап, қазақ ою-өрнектеріне тән кейбір ерекшеліктерді
саралайды.10
Сондай-ақ бұл тұста В. Чепелевтің, Б. Веймарнның, В. Мошкованың т.б.
еңбектерінде де қазақ қолөнері біршама сөз болады.
Е.А. Клодт Омск музейінің тапсырмасымен 1927, 1930, 1934, 1935 жылдар
аралығында экспедиция кезінде Солтүстік, Батыс Қазақстан аудандарында болып
қазақ қолөнері жайында құнды еңбектер қалдырды.
Жалпы қазақ халқының қолөнері 60-жылдардың жартысынан бастап
қазақстандық ғалымдардың арнаулы зерттеу нысанасына айналды. Мысалы 1957-
1958 жылдары шыққан Т. Бәсеновтің еңбегінде қазақтың архитектуралық ою-
өрнектері алғаш рет зерттелді, қазақ ою-өрнектерінің шығу тегі, дамуы,
классификациясы және қолданылуы жөнінде құнды пікірлер айтылды.
Қолөнер дәстүрлерін қамқорлықпен сақтап, дамытуға Кеңес өкіметі тұсында
да мән берілді. Оған СССР Министрлер Советінің 1966, 1968, 1975, 1986
жылдары халықтың қолөнер кәсібін дамыту мәселесіне арналған қаулылары,
сондай-ақ республикамызда 1975 жылдың 25-наурызында қабылданған "Қазақ ССР-
інде халық көркем қолөнерін одан әрі өркендету шаралары" туралы қаулы
дәлел.12
Аталған қаулыларда дәстүрлі қолөнерді әрі қарай дамытудың жолдары
көрсетіліп, сирек кездесетін көркем шығармалар жасау жайына тоқтала келіп,
жергілікті жерлерде халықтың қолөнері кәсіпорындарын тиянақтылықпен
ұйымдастырудың мінсіз жүйесі жасалмағаны, көп ретте халықтың қолөнеріндегі
негізгі тұлға ретінде суретшілердің, халық шеберлерінің шығармашылық
мұқтаждарына тиісінше көңіл бөлінбегені, алғашқы туындаған өнеріміз ретінде
қолөнерді ғылыми тұрғыда зерттеудің қажеттігі айтылады. Бұл қаулы -
қаралардың қай-қайсысыда халықтың дәстүрлі өнер түрлерінің бүгінгі күн
талғамына қарай дамытылуына, ел ішіндегі бағалы қолөнер нұсқаларының
'" Дудин С.М. Ковровые изделия Средней Азии. Сб.Музея антропологии и
этнографии. СССР, том 7, 1928, стр. 50-60
Ііосенов Т.К. Прикладное искуство Казахстана. Алматы, 1958, стр-12.
О мерах по далнейшему развитию художественных промыслов. Постановление
Совета Министров СССР от 1968 г. О народных художественных промыслах.
Постановление КПСС от 29 января 1975 г.
ж
инақталуына және зерттелуіне игі ықпал етті. Осының айғағы ретінде сол
шаралардан кейін Қазақстанда ашылған тамаша мұражайлар мен көрмелерді,
қолөнер түрлерін тарих, этнография тұрғысынан сипаттайтын Ә. Тәжімұратов, М
Мұқанов, Ө.Жәнібеков, Ә. Марғұлан, С. Қасиманов, X. Арғынбаевтардың
монографиялық еңбектерін атауға болады.
Бүгінге дейін жарық көрген қолөнерге қатысты зерттеулер әртүрлі ғылым
тұрғысынан жазылғандықтан, оларды былайша жүйелеуге болады.
1. Қазақ халқының қолөнерін тарихи-этнографиялық тұрғыда сипаттайтын
зерттеулер.
Оларға: X.Арғынбаевтың,Ә.Марғұланның,С.Қаси мановтың Ө.Жәнібековтің, М.С.
Мұқановтың монографиялық еңбектерін жатқызуға болады.
Тарих ғылымдарының докторы X. Арғынбаев өз еңбегінде қазақ халқының
қолөнерінің маңызды салалары: ағаш, металл, тас өңдеу, тері, мүйіз, сүйек
ұқсату шеберлігінің туып қалыптасу мәселелерін жан-жақты баяндаған.13
Ә.Тәжімұратовтың еңбегінде ұлттық қолөнеріміздің киіз басу, кілем тоқу,
ши тоқу, ағаш өңдеу, ер қосу, зергерлік өнері түрлері және киіз үй, оның
жасау-жиһаздары туралы жазылған еңбектерге шолу жасалынып, қолөнерге
қатысты атауларға ден қойылады.14
Академик Ә. Марғұлан қазақ халқының қолөнерінің бірнеше түрлерін
археология, этнография тұрғысынан зерделеп, өте құнды мәліметтер береді.15
С. Қасиманов қазақ ұлттық қолөнерінің кейбір түрлерінің өзіндік
ерекшеліктерін баяндау барысында құнды мағлұматтар береді.16
Сонымен қатар Қ. Ақышев17, М. Қадырбаев18, А. Оразбаев19 т.б.
еңбектерінде ертедегі Қазақстан жерін мекендеген тайпалардың археологиялық
қазбалардан табылған ежелгі қолөнер түрлері тарихи тұрғыдан сипатталады.
' Дріъшбаев X. Қазак халқының қолөнері. Алматы, 1987, 128-бет. !' ■ .
Тожімүратов. Шебердің қолы ортақ. Алматы, 1977, 96-бет.
Маргұлан А.Х. Казахскоа народное прикладное искуство, т.1, Алма-Ата, 1989
г., стр-83. '" ' Қасиманов. Қазақ халқының қолөнері. Алматы, 1995, 240-
бет.
Қ. Ақышев. Ертедегі есеркткіштср елесі. Алматы. 1976, 213-бет.
Кмдырбаев М.К. и др. Захоронсние воинов Савроматского времени на
левобережье р. Илек, А. 1976,стр. 137-I ■■().
К.Оразбаев. Памятники эпохи бронзы. 1984, стр. 41-62.
2. Өнертану ғылымы саласындағы зерттеулер;
90 - жылдарда жарық көрген К. Ибраеваның монографиялық еңбегі жатады. Ол
- қазақ халқының ою-өрнек өнеріне арналған өнертану саласынан жан-жақты сөз
етілген арнайы тұңғыш еңбек болып табылады. Мұнда ою-
өрнектердің шығу тегі, дамуы, қалыптасу жүйесі, мазмұнына талдау жасаған.
80 - жылдарда Оқу-ағарту министрлігі тарапынан жасөспірімдердің
эстетикалық тәрбиесімен көркемдік білімдерінің жетілуіне ерекше назар
аударылып, жас ұрпақтың "туған ел байлығы мен әсемдігін, архитектуралық
ескерткіштерін, өнер шығармаларын түсіну мен бағалауға үйретуде" танымдық,
тәрбиелік әсері мол әдебиет, ән-күй, бейнелеу өнері пәндерінің
мүмкіндіктерін тиімді пайдалану21 қажеттігі жалпы білім беретін және кәсіби
мектептер реформасының негізгі бағыттарында атап көрсетілді. Осыған орай
қазақ халқының қолөнері педагогика ғылымы тұрғысынан да зерттеле бастады.
3. Педагогика ғылымы саласында қолөнерге қатысты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz