Махмұт Қашқари

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 57 бет
Таңдаулыға:

Түркі әлемінің тұңғыш түрколыгы, данышпан білгіші Махмұт Қашқаридың өмірі мен қызметі жөнінде мәліметтер аз болғандықтан, оны өз туындысы «Диван-и лұғат ат түрктен» («Түркі тілінің сөздігін») ғана біле аламыз. Махмұт Қашқаридың толық есімі-Махмұт ибн әл-Хусейн ибн Мұхамед. Туылған және қайтыс болған жылдары белгісіз. Ғылыми жорамалдарға қарағанда, ол 1029- 1038 жылдар аралығында Қашкарда дүниеге келген. Махмұт Қашқаридьщ Қараханидтер әулетінен шыққандығы айтылады. Ата-бабаларының бірі-Харун эл-Хасан бин Сүлеймен Боғра хан атағын алған, Маураннахрды жаулап алып, Саманилердің астанасы болған Бұхараны да басып алған. Әкесі Боғра ханның немересі Хусейн бин Мұхаммаед Барсханның (Барскон) әкімі еді. Кейін, Қарахаидтер әулеті билеген мемлекеттің мәдени-саяси орталықтарының бірі - Қашқарға ауысқан. Махмұттың «Қашқари» ныспысын алуы да осы қалада тұруына байланысты болатын.

Махмұт оқып-жазуды және кейінгі тәлімін өзі туылған Қашқарда алды. Ол заманғы Қашкар қаласы - Шығыс Түркістанның ipi саяси жаңа мәдени орталығы еді. Махмұттың замандасы Жүсіп Баласағұн осы кезде өзінің өлмес «Құтты білігін» жазғаны - бұл өлкеде ғылым мен өнердің аса дамығанын дәлелдейді, Ол уақытта барлық ислам елдерінде, олардың ішінде Қашқар елінде де мектептердe Кұран, араб тілі, заң негіздері, математика оқытылатын. Бірақ Махмұт тек Қашкарда алған білімімен шектелмей, Азияның басқа да, Бұхара, Самарқанд, Нишапур, Мерв, Бағдат сияқты ipi мәдени орталықтарында білімін кеңейтеді.

Өз тіліне, өз халқына деген сүйіспеншілігі Махмұтты жер-жерге апарады. Талай ел кезіп, керекті деректер жинап, соңында өзінің данышпан еңбегін жаза бастайды. Кейбір ғалымдардын жорамалдары бойынша, бұл кітап Бағдатта жазылған-мыс. Бірақ осыншама әрі құнды еңбек Бағдаттағы кітапханаларда тіркелмегені, орта ғасырлық арабтың білімі мол ғалымдарьшың бұл «Диванды» білмегені, сонымен қатар «Диванда» Бағдаттың еш аты аталмағаны бұл жорамалдың дұрыстығына күмән туғызады. Сондықтан Махмұт Қашқари «Диванды» жазуға 1072 жылы Қашқарда кірісті деген дұрыс болар. «Диванды» жазып бітірген жыл туралы да ғалымдар арасында ауызбірлік жок. Дегенмен, ең дұрысы 1083 жылы октябрьдің 27-де аяқталғанын айта аламыз, бұған «Диванның» ішінде де дәлелдер бар.

Түркология тарихында тұнғыш тарихи-салыстырмалы әдісті қолданып, түркі тілдері тарихы диалектологиясының негізін салды. Оның мәліметтерін түркі тайпаларығының XI ғасырда отырықшылыққа көшіп, қала мәдениетін қабылдағанын көреміз. Ол сол заманғы түркі тайпаларын географиялық орналасу ретімен батыстан шығысқа карай санап көрсетеді және олардың орналасу картасын береді. Жеке тайпа тіліне тән сөздерді түсіндіру үстінде этнографиялық, тарихи, географиялық мәліметтерді де келтіріп отырады. Ол мәліметтерге сүйене отырып, XI ғасырда түркі тайпаларыньщ мекен еткен жерін, кімдермен көрші болып араласқанын білуге болады. Махмұт Қашқари Оғыз тайпасының ұсақ руларына дейін атап көрсетеді, олардың әрқайсысының қолданатын таңбаларын атайды. Басқа халық өкілдеріне түркі тілін үйренуге кеңес береді.

Өз заманының аса білімдар филологы, тарихшысы, этнографы, географы ретінде танылады.

Махмұд Қашқари түркінің тұңғыш тіл маманы, түркі тілінің оқулығын жасаған, грамматикасьн түзеп, жалпы түркі әлемінің тіл өнерінің өрісін кеңейтіп, өркенін өсірген ғұлама. Түркология тарихында ол түңғыш тарихи салыстырмалы әдісті қолданып, түркі тілдері тарихи диалектологиясының негізін салды. Оның осы тілдерді салыстырмалы түрде зерттеу тәсілі бүкіл Шығыс тілшіл еріне ортақ зерттеу тәсілі ретінде өзінше бір мектеп болып қалыптасты.

Түркі жұртының бай тарихы, географиялық жағдайы, әдебиеті мен өнері, этнологияық ерекшеліктері «Диуани лүғат ат түркте» нақты тарихи деректілік сипатпен танылған. Ол көптеген ұлыстардың, тайпалардың тіл ерекшеліктерін саралап, түркі тілінің бітімін ежіктей түсіндіреді, тұрмыс салтын, әдет ғұрпын баяндайды, сол кездегі бір қатар қаламгерлердің, ғұламалардың, тарихи адамдардың аттары мен өмірбаяндық деректерін, түркі халықтарының байырғы жырларын, мақал мәтелдерін береді. Сонымен қатар ол көне дәуірдегі түркінің әлемдік картасын жасап, онда Барсхан, Баласағұн , Тараз, Екіөгіз , Қашқардан бастап, түркі дүниесінің ежелгі шаһарларын, елді мекендерін түгел дерлік көрсетеді. Бұл ретте оны түркі жұртының тұңғыш энциклопедиялық анықтамалығы десе де болады.

Түркі халықтарын түгелге жуық аралап, заң ілімі, арифметика, Құран, шариат пен хадис бойынша білім алды. Араб-парсы тілдерін, әдебиеті мен мәдениетін меңгерді. XI ғасырда «Диуани луғат-ат-түрік» еңбегін жазып, түркі тілдерінің мәртебесін көтерді. Кітапта тек түркі сөздерін теріп жазып, өзге тілден енген сөздерді қолданбаған. Ғалым бұл кітапта Бағдад оқымыстысы Әбдірахман әл-Басридың (VIII ғ. ) «Китабул айни» атты еңбегі негізінде түзген. Сөздіктің түпнұсқасы жоғалған. А. Абулфатхтың 1266 жылы жасаған көшірмесі 1915 жылы Ыстамбұл базарында ескі заттарды сатушының арбасынан табылған. Қазір Ыстамбұлдағы Фатих кітапханасында сақтаулы тұр. 3 томнан, 8 кітаптан тұратын еңбекте 6800 түркі сөзі ғылыми жүйеге түсірілген. Ғалымның бұл кітабы ерте орга ғасырлық түркі халқының энциклопедиясы сияқты. Ол түркітану тарихында тұңғыш рет тарихи-салыстырмалы әдісті қолданып, диалектология ғылымының негізін салды. Түркі тайпаларының ерекшеліктерін сақтай отырып, тіл байлығын зерделеу, айтылу, жазылу, заңдылықтарын қолдану аясына қатысты айырым белгілерін зерттеу ғалымның басты ұстанымы болды. Сөздерге түсінік беруде 242 бәйіт пен 262 мақал-мәтелді пайдаланды. Ауыз әдебиетінің жоқтау («Алып Ер Тоңға өлді ме?»), айтыс («Жаз бен қыстың айтысы») үлгілерін де қамтыды. Кітапта ерлік істерді мадақтаған, табиғат көріністері мен ғаш эіқтықты жырлаған жыр шумактары кездеседі. Түркі топырағында Яссауиден басталады деп танылып келген сопылық поэзия үлгілерін Махмұд Қашқаридің сөздігінен табуға болады. Ғалым өз сөздігінде 29 тайпаның этноним, гопонимдерін, туыстық атаулары мен киім-кешек, тағам аттарын, салт-дәстүр ерекшеліктерін атап көрсетіп, ұсак рулардың таңбаларына дейін сипаттайды. Сол кездегі түркі халықтарының дүниені қабылдауы, этникалық нормалары мен қүндылықтары, өзін-өзі ұстау әдеті тілге тиек етіледі. Әртүрлі тайпалар арасындағы тарихи-мәдени байланыстар, Қазақстан мен Орта Азия аумағында болған кейбір тарихи оқиғалар жайында (Мәселен, Ескендір Зұлқарнайын жорығы туралы) құнды мәліметтер келтіріледі. Ғалымның дөңгелек картасы ең ежелгі түркі картасы ретінде белгілі. Мұнда ол түркі халықтарының таралым аймағын көрсетеді. Кітапты түзуде бірнеше жылын сарп етіп, 1072-1078 жылдары Бағдад қаласында жазып бітірген. Бұл кітап 1997-1998 жылдары қазақ тілінде жарық көрді.

Махмұт Қашқаридың "Түрік сөздігі" түрік тіліне 1939-1941 жылдары тәржімаланды. 1960 жылы Қашқари сөздігі Ташкентте өзбек тілінде араб және кириллица әліппесімен басылып жарияланды Сөздіктің біз үшін және бір құндылығы, сонау Орхон бойында VI ғасырда құрылған Түркі қағанаты кезінде тасқа ойылып жазылған ескерткіштердегі жазулармен "Түрік сөздігі" іштей туыс. Бүгінгі ұлтымызды құрайтын қазақ рулары мемлекеттерінің бұдан мың, мың жарым жылдық тарихында жасакталған рухани кеніштер (Орхон өзені бойын қазақ тайпалары мекендеген) түгел өз мұрамыз. Оны түсініп жеткенімізде кәдімгідей марқайып қаламыз. Түркияда өткізілетін Симпозиумда талқыланатын баяндамалардан Мұхтар Әуезов институтына тақырып жағынан тікелей қатыстысы "Дивани лұғат-ит түріктегі" әдеби элементтер" дейтіні. Бұл үлкен тақырыпты қаузауға материал жетіп-артылады. Махмұт Қашқари кітабындағы көптеген көркем сөз орамдары, өлең шумақтары, мақал, мәтелдері - біздің алтын қорымыз. "Түрік сөздігіндегі" әдеби құндылықтардың беймәлім авторларының шығармаларында біз жатырқайтындай ешнәрсе жоқ. Сөздіктен казақ лирикасының ата тарихымен танысасың. Тақырыбынан бастап идеялық-эстетикалық мазмұнына, поэтикалық өрнегіне дейін етене мұрамыз екеніне көз жеткізесің.

Бұдан оншақты ғасыр бұрынғы ақын жүрегін тебіренткен тақырып объектісі -сол бәз баяғы ұлан-байтақ даламыз, өрістегі алалы жылқы, ақтылы қойымыз. Өлең сөз өрнектеудің бүгінгі қолданыстағы көп құрал, тәсілдерін де баба жұртымыздың сол кездің өзінде-ақ іске жаратқаны байқалады. Көне түрік ақыны.

ATA СӨЗДПГІМІЗ РУХАНИ КЕНІШІМІЗ

Махмұт Қашқаридың туғанына 1000 жыл толуына орай Егемен Қазақстан» №213-214 (25185) 15 ШІЛДЕ СЕЙСЕНБІ 2008 ЖЫЛ Көне заманымыздың кітаби қоймалары құрдымға кеткен. Азын-аулағы ғана қолға тиді. Орхон-Енисей ескерткіштері, оның бер жағындағы қайсыбір асыл мұра Құдай иіп аман қалған. Солардың бірі туғанына 1000 жыл толуы тойланғалы отырған Махмұт Қашқаридың «Дивани лұғат-ит түрік еңбегі» "Түрік сөздігі".

"Түрік сөздігі" - түрік сөздерінің жинағы. Махмұт Қашқари - Махмұт Құсайын ұлы Талас, Шу бойындағы Барсған каласында туып өскен. Еңбек біздің жыл санауымызша 1072 не 1078 жылдардың бірінде жазылған деп есептеледі. Жалғыз қолжазбасы: Түркияның Ыстамбұл қаласында сақтаулы. "Диуани лүғат-ит-түрік" сөздігінің аудармалары көп. Солардың ең үздігі - түрік ғалымы Басым Аталайдың аудармасы саналады. Махмұт Қашқаридың туғанына 1000 жыл толуы 2008 жыл ЮНЕСКО көлемінде аталып өтсе, " Түрік сөздігі" авторының туған жылы 1008 жыл деген тоқтам жасалған деп есептейміз. Яғни, Махмұт Қашқари ұлы еңбегін жетпісті маңайлап жетіп пісіп тұрған шағында аяқтаған деп санаймыз. Оның жөні бар. Сөздік құрастыру қыруар уакыт кетіруді керексінеді. Владимир Даль "Толковый словарь живого великорусского языка" атты еңбегін табандатқан 53 жыл құрастырған.

Махмұт Қашқари атақты сөздігін құрастыру барысында сан атырапқа сапар шеккен. Түрік тайпалы елдерді түгел аралап, олардың тіл байлығын гүл шырынынан бал алған арадай жинаған. Тіл ерекшеліктерін саралаған, айтылу, жазылу заңдылықтарын тексерген. Онымен де шектелмеген. Махмұт Қашқари араб, парсы һәм түрік елдерінің қоғамдық мәдени-эстетикалық дүниесін салыстыра зерттеген. География, тарих, философия, мәдениет, фольклор, ауыз жэне жазба әдебиеті, тіл, т. б. туралы ұлан-асыр мағлұмат беретін әмбебап кітап тудырған. Бұл еңбек жалпы түрік елдерінің мәдениеті мен әдебиетінің рухани қайнар көз есепті. Біздің қазақ үшін "Түрік сөздігінін" құндылығы тіптен ерекше. Осы кітап арқылы сөздік қорымыздың да, көркем ойымыздың да түп тамырларына көз жүгіртуге мүмкіндік алып отырмыз. Мағжан Жұмабаев "Түркістан" атты өлеңінде түрік рухани құндылықтарының болашақ тағдыры хақындағы ойларын былайша қорытады: Тұранда түрік ойнаған ұсап отқа, Түріктен басқа от болып жан туып па? Көп түрік енші алысып тарасқанда, Қазақта қара шаңырақ калған жоқ па? "Қара шаңырақ" - Тұран атты атамекеніміз. Түрік тілінің мәйегі осы Тұранда аллитерация деген төркіні латын терминін естімесе де, өлең сөз өрнегін бірыңғай дауыссыз дыбыстарды үстемелеп қайталай отырып, өлең-жырында табиғат көрінісін ғана емес, дала дауысына дейін салып берген.

Түмен шешек тізілді,

Бүкүнден ол иазылды.

Үкүш иатыл үзелді,

Иерде қоба адзрышұр.

Үш жолы екпіндетіп, төртіншісінде тыныстайтындай. Ұйқасы келісімді, жарасымды, әр жолының ызылдаған үнімен табиғаттың жазғы шыбынды шағын еске түсіреді. Ең бастысы - бүгінгі қазақ өлеңінің құрылымы сонау көне заманнан келе жатқан дәстүрлі силлабикалық құрылым екені көрініп тұр. Асқар Егеубаев аударған қазақшасы сол силлабикалық өлшемдік құрылымда шумақтың жеті буынды түзілісін сақтап, былайша келтірілген.

Мың-мың шешек тізілді,

Бүршігінен жазылды,

¥зақ жатып (жер астында) қиналды,

Жерде тұрып (өсіп шығып) ажырасты.

Бұл жерде жақшаға алынғанды өлең сөзге жатқызбауға керек. Оны Асқар сөзбе-сөз аударманың түсіндірмесі ретінде қолданған.

Жазды күнгі табиғаттан алған әсерін белгісіз лирик өз уақытының ұғымында "түмен" деген сөзбен берген. Ол кездің ұгымында түмен - кең құлашты, кемел сипатты ауыстырма (метафора) . Атойлап шапқанда талай жерді алып кететін он мың әскер (түмен) - ауыр қол. Сондықтан көктемгі шақ жалпақ далаға қаптай шығатын гүл бәйшешектен алған әсерін "мың-мың" сан бейнелі ауыстыру арқылы берген.

Өлеңнің эстетикалық бітіміндегі лирикалық кейіпкер табиғатты тамашалаушы да, тексеруші де. Ұзақ уақыт яки қыс бойы гүл ұрық күйінде жерде жатып құмығып есеңгірегендей еді, енді топырақтан бой көтеріп бүршігін жазып, қатар түзеп қаптап тұр дейді.

Махмұт Қашқариден кейін сөз өнері сатылай өрлей түсіп, талай ғасырларды артқа тастағаннан бергі жерде қазақ өлеңі, әсіресе Абай поэзиясында биік сапалы стилистикалық өрнекке ауысты, өлеңнің ішкі ажарына ден қойып, адам жан жүрегінің тұңғиықтарына сүңгіді, тылсым құбылыстарына тіл бітірді. Алайда ол өстіп шырқау биікке көтерілсе де, өсіп өнген топырағынан ажырап көрмеген.

Жаздыкүн шілде болғанда,

Көкорай шалғын бәйшешек

¥зарып өсіп толғанда . . .

Салыстырып көріңіз. Баба өлеңінің екпіні мен Абай өлеңінің екпіні бір-бірінен айнымайды. Қарқыны әр жол сайын үстей түседі. Далада гүл жарған көкорай шалғын бәйшешек сол бәз баяғы сақырада тізіліп иін тіресіп тұрған мың-мың гүл шешек.

Ежелгі заман жыршысы көктемді де өстіп ағындата жырлайды.

Иашын атып иашнады,

Тұман түрып тұшнады,

Адзғыр, қашқыр кішнеді,

Үгүр алып оқрашұр.

Жасын жарқылдап, тұман түнерген, көктемді сезінген айғыр, қысырақ кісінесіп, үйірде оқыранысқандары, жазғытұрымның осы бір ояну, серпілу романтикасы қазақ тілінде былайша беріледі:

Жасын атып жайнады,

Тұман тұрып қайнады,

Қысырақ, айғыр кісінеді,

Үйір алып оқыранды.

"Ш" әрпіне негізделген көне ақын аллитерациясына дәл сол дыбыс болмағанымен басқа дауыссызды табуға "Түрік сөздігін" аударған ақынымыздың өнері жетпегендігінен емес. Асқар Егеубаев ғылыми дәлдік мақсатында ондай "жетілдіруге" саналы түрде бармаған. Осы себепті түпнұсқадағы үшеме үйқас пен соңғы ырғағы күрт өзгерген бөлек ұйқасты жол жөнді сақтала қоймаған.

Поэзия дәстүрі су астымен жүретін жылым ағыс тәрізді. Көзге көрінбесе де өз ырқына көндіреді. Ұлы ақынымыздың "Жазғытұрым" өлеңі табиғат лирикасының шыңы. Мұндағы сурет табиғат сыры, әлеумет ахуалы мен ақындық көңіл шабытын астастырып бөлекше көрінеді. Бірақ сол жаңашыл биігінен де сіңісті дәстүрге қарайлайды. Табиғаттың ақ көрпесін серпіп тастап оянғаны, төңіректі у-шуға толтыруы бәз баяғы малды ауылдың азан-қазаны: "Түйе боздап, қой қоздап - корада шу" . . .

Махмұт Қашқари кітабы біздің көп сөздеріміздің этимологиясын, төркінін түсіндіретін өзінше бір анықтамалық. Абай: "Сағынғанда сені ойлап, Келер көзден ыстық жас" дейді. Көз жас градусының ыстық-суықтығында не тұр дейтін емес. "Ыстық жас" образы оқығаныңда, әнге салып айтқаныңда ерекше күшті әсер етеді. Неге? Сауалға Қашқари сөздігін оқығанда анық жауап аламыз.

"Махаббат" - сүйіспеншілік, құштарлық сезім дейміз. Ал осы сөз Махмұт Қашқари сөздігінде "ісіглік" делінген. "Көңіл ісіглігі керек" деген сөйлемнің қазақшасы - "көңіл ыстықтығы (махаббат) керек". "Ісіглік", ыстық сезім - ғашық жүрек, ыстық жас. Махаббат сезімінің нақтылы бейнесі.

Мағжан ақын: "Дүниеде күшті нәрсе екеу-ақ қой: өлім һэм махаббат. Адам өзгені айналып өтсе де, өлім мен махаббатты айналып өте алмақ емес", - деп жазған.

Бұл махаббат туралы дастандардың бәрінің шекесіне жазып қоюға лайық поэтикалық формуланы ол Ақан серінің тағдыры туралы зерттеу жазу үстінде айтқан. Шын махаббатқа бөгет жоқ. Ал, ғашықтық сезімнің осы бой бермес күштілігін ерте заман ақындары да аңғарған.

Айтты; сенің ізіңде,

Толған бейнет тізілген.

Көңілім саған жүгірді

Биік таулар бүгілді.

Махмұт Қашари әр өлеңге түсініктеме беріп отырады. Бұл шумаққа

түсініктемесінде былай депті: "Сүйіктісін көргенде: "Біздің жаққа сондай биік таулардан қалай өтіп келдің?" - дегенде: "Сенің соңыңда, ізіңде бейнет, машақат толы екен. Көңілім саған алып ұшып тез жүгіргендіктен, биік: таулар пәс тартып, аласарып кетті" - деп жауап береді.

Махаббат - дерт дейтін де түсінік ерте пайда болған.

Ілінді менің аяғым,

Жасырын көрмей тұзағын.

Ауырдым содан мен ұзақ,

Емдесін енді шырайлым.

Махаббат тұзағына түстім. Сүйіктім, емім өз қолыңда, деп жалбарынады сорлы асық.

"Түрік сөздігінде" түсіндірме мысал ретінде алынған өлең шумақтары әлдебір ұзақ дастанның үзіндісіндей әсер қалдырады. Соғыс тақырыбына жазылған өлеңдер сондай ойға бөлейді. Лирикалық кейіпкер тауға көтеріліп жан-жақты барлайды. Тұтасқан шаң көреді. Жау екенін біліп, аттан салады. Қырғын шайқас басталады. "'Ерен ерлер шақырысты, Қыңыр көзбен бағысты, бар қарумен қағысты, қылыш қынға күшпен сыйды". Осы шумақтьщ өзі-ақ соғыс суретін көзге айқын елестетеді. Жекпе-жекке шыққан батырлардың көзқарастары суық, ызалы. Ер бойындағы бес қару. Қолданбай, жұмсалмай қалғаны жоқ. Қылышқа қабат-қабат қан үйып, долырғаны сонша, қынға күшпен сыяды. Аят берісіп, бітімге келісетіні де бар (519-6) .

Махмұт Қашқари кітабы XI ғасырда, Орхон ескерткіштері тұрғызылғаннан үш-бес ғасырдай кейін жазылған. Сондағы түрік бабаларының мінез-құлқы, әдет-ғұрпы арасынан ұқсастық іздеуіміз әбден заңды. Қашқари "Бұлын" (тұтқын) деген сөздің мәнісін түсіндіру үшін жыр жолдарын келтіреді.

Егер қаласам ізінен барып,

¥стар едім, әскерін шашып,

Тұтқын қылып, басын жарып;

Тоқтатты беріп маған барша дүние малын.

Жеңілген жаудың жанынан сауға сұрағаны жөнінде айтылған. Барша малын, өтемін бермегенде, күлпаршасын шығарар едім, дейді.

Иоллығ тегін жазған Білге қаған (Могилян) ескерткішінің мәтінінен мынадай сөздер кезігеді. "Бес балық ішіндегі қай кісіге, мүлкіне тимегенім үшін кісі(лер) Балық (қаласынан) маған бағынғалы келді. Бес балық каласы соның үшін (қираудан) аман калды" (Ғ. Айдаров. Орхон ескерткіштерінің тексі". Алматы. "Ғылым". 1990. 83-6. ) .

Екі ескерткіштен де біз бірінші мыңжылдықтың басындағы соғыс ережесімен танысқандай боламыз. "Егер жау берілмесе, оны құртар болар" деген Горький сөзі ежелгі әдеттен екен дейміз.

Махмұт Қашқари сөздігі музейде қоятын экспонатқа жатпайды. Оның қазіргі сөздік қорымызды толықтыруға, байытуға тигізер септігі ұшан-теңіз. Бұл жерде "септігі тиеді" дегек тіркес те аздық етеді. Тіл қолданыстағы бағытымызды айқындайтын компас десе ләзім. Самолет деген сөзді « ұшақ» деп жүрміз.

Махмұт Қашқари сөздігінде "ұшақ" деген сөз бар, бірақ қазақша аудармасына қарағанда оның ұшу деген етістікке еш қатысы жоқ. «Ұсак», «өсек» деген мағынаны білдіреді екен. Біз ондаған жылдар бойы "тауар" деп жазып келдік те, тәуелсіздік ала салысымен "тауар" деп жазатынды шығардық. Өзін айтуға да қиын үш дауысты дыбыс қатар тұр. Ал өйтіп қиналмауға да болады екен. Өйткені, бұл - түрік тексті сөз. Сөздікте тауар емес, тауар делініп тұр. Мұның әу бастағы нұсқасы "табар", яғни, іздеп, табар нәрсе, зат, бұйым дегеннен шықканы мәлім.

Махмұт Қашқари кітабы - сөздік қорымызды байытатын ен қойма. Орыстың заңғар жазушысы Антон Чеховтың "Хамелеон" деп аталатын атақты әңгімесі бар. Соның қазақша аудармасын қалай алған екен деп "Орысша-қазақша сөздікке" (1981) қарасам, «Хамелеон» - «ыстық жақта болатын түсін өзгерткіш кесіртке» делініпті. Соны "ұжлаң" деп аударуға болады екен. "Түрік сөздігінде" "ұжлаң" -түсін құбылтып тұратын кесіртке делінген.

Көне түрік сөздігі қорының қазақ тілінде көбірек сақталғанын ондағы мақал, мәтелдер де айғақтап тұр.

"Қашада лақ туса, арықта шөп өседі" дейді. Қазақтың "қой егіз туса, шөп басы айырық шығадысы".

«Қонақ келсе құт кепер» Қонағын құдайдай күтетін қазақтың сөзі. "Көрпеден артық көсілсе аяқ үсір". Мұны қазақ кейіндер "көрпеңе қарай көсіл" деп жетілдірген.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.