ҚОЖА АХМЕТ ЯСАУИДІҢ «РИСАЛА ДАР АДАБИ ТАРИҚАТ» ЕҢБЕГІНІҢ МАЗМҰНДЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Кіріспе
І бөлім: Қожа Ахмет Ясауидің шығармаларының мазмұндық сипаты
А. Диуани Хикмет тақырыптары
Ә. Мират ул қулуб
Б. Фақрнама
ІІ бөлім: Қожа Ахмет Ясауидің «Рисала дар адаби тариқат» рисаласы
А. Исламның этикалық негіздері
Ә. «Рисала дар адаби тариқат» рисаласының қазақ мұсылмандық түсінігіндегі орны
Қорытынды
Қосымша: мәтін, аударма, факсимиле, сөздіктер
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
І бөлім: Қожа Ахмет Ясауидің шығармаларының мазмұндық сипаты
А. Диуани Хикмет тақырыптары
Ә. Мират ул қулуб
Б. Фақрнама
ІІ бөлім: Қожа Ахмет Ясауидің «Рисала дар адаби тариқат» рисаласы
А. Исламның этикалық негіздері
Ә. «Рисала дар адаби тариқат» рисаласының қазақ мұсылмандық түсінігіндегі орны
Қорытынды
Қосымша: мәтін, аударма, факсимиле, сөздіктер
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Түркілік ислам өркениетіне жол салып, түркілік дүниетанымдық ойлау қабатында иман нұры арқылы жаңа құндылықтар әлемін ашқан кемеңгер әулие Қожа Ахмет Ясауи халқымыздың жадынан, киелі тарихи сахынасынан өшпестей орын алған[1, 308 – б.]. Қожа Ахмет Ясауи – жалпы түркілік мәдениет кеңістігінде өзіндік ілім қалыптастырып, ойлау қалыптарымыз бен дүниетанымдық жүйемізге исламдық құндылықтар негізіндегі ар түзейтін ғылымның моральдық-этикалық арнасы мен үлгісін көрсетіп кеткен тарихи тұлға. Оның тұлғасы дәстүрлі түрік философиясындағы циклдік ойлау жүйесі мен сопылық дүниетаным негізінде тарихи жадымыз бен рухани құндылықтарымызды топтастырған «Аталар жолы теориясының» орталық ұстынына айналады. Өткен тарихымыздың өн бойында, ұлттық діліміздің тұғыры болған түркілік рухани құндылықтар әлемі осы аталар жолы шеңберінде мәдени танымдық болмысымызды сақтап келеді. Кейінгі ғасырларда Ясауи мұрасын насихаттау барысы мен зерттеулер нәтижесінде ерекше дәстүр қалыптасты[1, 4 – б.] деп жазады танымал ясауитанушы Профессор Досай Кенжетай. Президентіміз Н.Ә. Назарбаев «сындарлы он жыл» атты кітабында: «Қазақстан аумағында сопылық дәстүрдің негізін салып, оны түркілік дәстүрмен үндестірген әйгілі тұлға – Қожа Ахмет Ясауи, оның кесенесі байырғы Түркістанға орналасқан. Ясауидің тікелей жанқиярлық еңбегінің арқасында ғана қазақ тайпаларының ұлттық ортасында ислам канондары мен далалық дәстүр үндестік тапты»[2, 104 – б.] деп жазды. Ғалымның түйінді ойы мен Елбасының жазған пікірі айтылмай келген талай шындықтың беташары сықылды, ізденушілерді «ясауитануға» қызықтыры хақ. Қ.А. Ясауидің өміріне байланысты әр түрлі пікір айтылып келеді. Ғалым Зікірия Жандарбектің 2006 жылы жарық көрген «Ясауи жолы және қазақ қоғамы» атты ғылыми зерттеу еңбегіндегі түйінді пікірі бабамыздың жасына байланысты әр түрлі пікірге нүкте қойғандай. Аталмыш кітапта: Қожа Ахмет Ясауи ХІ ғасырдың бірінші жартысында көне Сайрам қаласында дүниеге келеді. Ясауия тариқатының тарихы болып табылатын «Насаб-нама» нұсқаларында Қожа Ахмет ясауидің 120 – 125 жыл өмір сүргендігі жазылған. Ал «Насаб-наманың» ХІХ ғ. Соңында Ташкентте жарияланған нұсқасында, Қ.А. Ясауидің 125 жыл өмір сүріп, 562/1166-67 ж. қайтыс болғаны жазылады. Осы дерекке сүйенген белгілі зерттеуші М. Жармұхамедов Қ.А. Ясауи 1040-41 жылы дүниеге келген деп есептейді [3, 26 – б.] делінген. Ахмет Ясауидің жақсы оқымысты екендігі, араб тілі мен парсы тілін және ислам ілімдерін терең меңгергендігі анық. Әхлі Сүннет уал жамағаттің ішіндегі Ханафи мәзхабында болған. Жастайынан Қожа Ахмет кереметтерімен, одан кейін жеңіл тілдік әдісті пайдаланып айтқан хикметтері арқылы Түркістандықтарға таныла бастады. Ясауидің бұл әрекеті көшпелі халықтың көңілінен шықты[166 – бет].
1. Кенжетай Д. Қожа Ахмет Ясауи дүниетанымы. – Алматы: «Арыс» баспасы, 2008. – 360 бет.
2. Назарбаев Н.Ә., Сындарлы он жыл. – Алматы: Атамұра, 2003. – 240 бет.
3. Жандарбек З. Йасауи жолы және қазақ қоғамы. Ғылыми зерттеу. Алматы: «Ел-шежіре», 2006. – 256 бет.
4. Иасауи жолы (Иасауитану ғылыми-зерттеу орталығының рухани танымдық ғылыми журналы). – 2005. – № 2 (1). – Түркістан 2005.
5. Қожа Ахмет Ясауи: библиографиялық көрсеткіш/Құраст.: Н.М. Асқарбекова, А. Әбдірәсілқызы; Алғы сөзін жазған А. Әбдірәсілқызы; Ред. А. Сафуллин. – Алматы: «Арыс», 2008. – 144 бет. – Қазақ және орыс тілдерінде.
6. Исматулла Мақсұм. Құран сырларының әліппесі. Алматы: «Алаш» 2004. – 304 бет.
7. Ислам әліппесі – Азбука ислама. ЖШС «Фараби - энциклопедист», 2000 – 280 бет.
8. Йасауи Қ.А., Хикмет жинақ: Даналық сыр, - Алматы: «Жалын», 1998. – 656 бет.
9. Ясауи тағылымы. Ғылыми мақалалар мен жаңа деректер жинағы. Түркістан, 1996. – 152 б.
10. Қожа Ахмет Ясауи кесенесі. Мовзолей Ходжа Ахмета Ясави. Mausoleum of Khoja Ahmed Yasawi / Құрастырушылар Ә.Қ. Муминов, С. Моллақанағатұлы, Б. Қорғанбек, М.Ж. Садықбек, Ж.М. Нұрбеков. – Алматы: «Эффект» ЖШС, 2009. 200 б., қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде.
2. Назарбаев Н.Ә., Сындарлы он жыл. – Алматы: Атамұра, 2003. – 240 бет.
3. Жандарбек З. Йасауи жолы және қазақ қоғамы. Ғылыми зерттеу. Алматы: «Ел-шежіре», 2006. – 256 бет.
4. Иасауи жолы (Иасауитану ғылыми-зерттеу орталығының рухани танымдық ғылыми журналы). – 2005. – № 2 (1). – Түркістан 2005.
5. Қожа Ахмет Ясауи: библиографиялық көрсеткіш/Құраст.: Н.М. Асқарбекова, А. Әбдірәсілқызы; Алғы сөзін жазған А. Әбдірәсілқызы; Ред. А. Сафуллин. – Алматы: «Арыс», 2008. – 144 бет. – Қазақ және орыс тілдерінде.
6. Исматулла Мақсұм. Құран сырларының әліппесі. Алматы: «Алаш» 2004. – 304 бет.
7. Ислам әліппесі – Азбука ислама. ЖШС «Фараби - энциклопедист», 2000 – 280 бет.
8. Йасауи Қ.А., Хикмет жинақ: Даналық сыр, - Алматы: «Жалын», 1998. – 656 бет.
9. Ясауи тағылымы. Ғылыми мақалалар мен жаңа деректер жинағы. Түркістан, 1996. – 152 б.
10. Қожа Ахмет Ясауи кесенесі. Мовзолей Ходжа Ахмета Ясави. Mausoleum of Khoja Ahmed Yasawi / Құрастырушылар Ә.Қ. Муминов, С. Моллақанағатұлы, Б. Қорғанбек, М.Ж. Садықбек, Ж.М. Нұрбеков. – Алматы: «Эффект» ЖШС, 2009. 200 б., қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қолжазба құқығында
МОЛЛАҚАНАҒАТҰЛЫ САЙПУЛЛА
ҚОЖА АХМЕТ ЯСАУИДІҢ РИСАЛА ДАР АДАБИ ТАРИҚАТ ЕҢБЕГІНІҢ МАЗМҰНДЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Мамандығы 6N0206
Дінтану магистр академиялық дәрежесін алу үшін
дайындалған диссертация
Ғылыми жетекші: ф.ғ.д., профессор Д.Т. Кенжетаев
___________
қолы
Түркістан 2010 ж.
Мазмұны
Кіріспе
І бөлім: Қожа Ахмет Ясауидің шығармаларының мазмұндық сипаты
А. Диуани Хикмет тақырыптары
Ә. Мират ул қулуб
Б. Фақрнама
ІІ бөлім: Қожа Ахмет Ясауидің Рисала дар адаби тариқат рисаласы
А. Исламның этикалық негіздері
Ә. Рисала дар адаби тариқат рисаласының қазақ мұсылмандық түсінігіндегі
орны
Қорытынды
Қосымша: мәтін, аударма, факсимиле, сөздіктер
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Түркілік ислам өркениетіне жол салып, түркілік дүниетанымдық ойлау
қабатында иман нұры арқылы жаңа құндылықтар әлемін ашқан кемеңгер әулие
Қожа Ахмет Ясауи халқымыздың жадынан, киелі тарихи сахынасынан өшпестей
орын алған[1, 308 – б.]. Қожа Ахмет Ясауи – жалпы түркілік мәдениет
кеңістігінде өзіндік ілім қалыптастырып, ойлау қалыптарымыз бен
дүниетанымдық жүйемізге исламдық құндылықтар негізіндегі ар түзейтін
ғылымның моральдық-этикалық арнасы мен үлгісін көрсетіп кеткен тарихи
тұлға. Оның тұлғасы дәстүрлі түрік философиясындағы циклдік ойлау жүйесі
мен сопылық дүниетаным негізінде тарихи жадымыз бен рухани
құндылықтарымызды топтастырған Аталар жолы теориясының орталық ұстынына
айналады. Өткен тарихымыздың өн бойында, ұлттық діліміздің тұғыры болған
түркілік рухани құндылықтар әлемі осы аталар жолы шеңберінде мәдени
танымдық болмысымызды сақтап келеді. Кейінгі ғасырларда Ясауи мұрасын
насихаттау барысы мен зерттеулер нәтижесінде ерекше дәстүр қалыптасты[1, 4
– б.] деп жазады танымал ясауитанушы Профессор Досай Кенжетай.
Президентіміз Н.Ә. Назарбаев сындарлы он жыл атты кітабында: Қазақстан
аумағында сопылық дәстүрдің негізін салып, оны түркілік дәстүрмен
үндестірген әйгілі тұлға – Қожа Ахмет Ясауи, оның кесенесі байырғы
Түркістанға орналасқан. Ясауидің тікелей жанқиярлық еңбегінің арқасында
ғана қазақ тайпаларының ұлттық ортасында ислам канондары мен далалық дәстүр
үндестік тапты[2, 104 – б.] деп жазды. Ғалымның түйінді ойы мен Елбасының
жазған пікірі айтылмай келген талай шындықтың беташары сықылды,
ізденушілерді ясауитануға қызықтыры хақ. Қ.А. Ясауидің өміріне байланысты
әр түрлі пікір айтылып келеді. Ғалым Зікірия Жандарбектің 2006 жылы жарық
көрген Ясауи жолы және қазақ қоғамы атты ғылыми зерттеу еңбегіндегі
түйінді пікірі бабамыздың жасына байланысты әр түрлі пікірге нүкте
қойғандай. Аталмыш кітапта: Қожа Ахмет Ясауи ХІ ғасырдың бірінші жартысында
көне Сайрам қаласында дүниеге келеді. Ясауия тариқатының тарихы болып
табылатын Насаб-нама нұсқаларында Қожа Ахмет ясауидің 120 – 125 жыл өмір
сүргендігі жазылған. Ал Насаб-наманың ХІХ ғ. Соңында Ташкентте
жарияланған нұсқасында, Қ.А. Ясауидің 125 жыл өмір сүріп, 5621166-67 ж.
қайтыс болғаны жазылады. Осы дерекке сүйенген белгілі зерттеуші М.
Жармұхамедов Қ.А. Ясауи 1040-41 жылы дүниеге келген деп есептейді [3, 26 –
б.] делінген. Ахмет Ясауидің жақсы оқымысты екендігі, араб тілі мен парсы
тілін және ислам ілімдерін терең меңгергендігі анық. Әхлі Сүннет уал
жамағаттің ішіндегі Ханафи мәзхабында болған. Жастайынан Қожа Ахмет
кереметтерімен, одан кейін жеңіл тілдік әдісті пайдаланып айтқан хикметтері
арқылы Түркістандықтарға таныла бастады. Ясауидің бұл әрекеті көшпелі
халықтың көңілінен шықты[166 – бет].
Ясауи ілімі – адам және оның психологиялық ерекшеліктерін, рухани
арылу концепциясының практикалық ұстанымдары мен моральдық ұстындарын
қамтитын ілім. Ясауи адамның мәнін рух деп танып, оның психологиялық
ерекшеліктерін Құранның аяттарымен үндестікте, ал рухани жетілу
концепциясының практикалық ұстанымдары мен мораьдық ұстындарын адаммен және
қоғамдық өмірмен тұтастықта қарастырған. Ясауи ілімі – адамның ішкі
тәжірибесінің де табиғат сияқты берік таным көзі екендігін көрсеткен
даналық (хикмет) философиясы. Оның хәл (хикмет) ілімі адамдық санамен
меннің қуаттарын бір орталыққа жинау қабылетін көрсетіп, адамның
кемелдігін рухани еркіндік арқылы анықтайды. Мысалы кемел адам
концепциясында өлмес бұрын өл және өзіңді таны ұстанымдары арқылы адам
рухының сипаттық тұрғыдан кемелденуін танымдық-гносеологиялық жеті йақин
категорияларымен ашып көрсеткен. Жалпы сопылық дүниетанымда құдайлық
ақиқатты танудың үш дәрежесі болса (илм ал-йақин, айн ал-йақин, хақ ал-
йақин), ал Ясауи ілімінде ақиқатты танудың жеті дәрежесі бар, (исм-ул
йақин, илм-ул йақин, айн-ул йақин, хақ ул-йақин, хақиқат-ул хаққ-ул йақин,
Аллаһул хаққ-ил йақин). Осы йақин арқылы адам онтологиялық тұрғыдан
болмыстың бірлігінің мәніне жетеді. Бұл – түркілік сопылық дүниетанымды
басқа сопылық мектептерден ерекшелеп тұрған маңызды құбылыс[1, 310 – б.].
Жалпы дәстүрлі түркілік сопылық рух пен Ясауи дүниетанымы, оның ілімінің
мәні мен маңызы Диуани Хикмет, Мират-ул Қулуб, Пақырнама сияқты
мұраларынан көрінеді. Ясауи сопылық ілімінің, дүниетанымы мен
философиясының негізін моральдық-этикалық және сопылық хикметтер деп
жіктеуге болады. Ясауи іліміндегі парасат ұғымы адамның адамгершлік ахлақи
мәртебесіне және инсани камил дәре-жесіне жету мәселесін қарастырады.
Ясауидың дүниетанымдық тұжырымдамасының теориялық негізі шариат пен
мағрифат құраса, ал тәжірибелік негізін тариқат белгілейді. Қожа Ахмет
дүниетанымының мәні — адамның өзін-өзі тануы арқылы Хақты тануы. Бұл
жолдың алғашқы мақамы (басқышы) — тәуба, соңғысы құлдық (убудийат,
абд). Бұл жолдағы адам жаратылған — мен екендігінің ақиқатына, жаратылыс
сырына көзі жеткенде, өзінің адамдық парзы — Алла мен адамның және адам
мен қоғамның арасында көпір — жол болу екендігін ұғынады. Ясауи
хикметтерінің мәні, философиясының өзегі — адам. Адам кемелдікке жетуі
үшін қажетті білімді игеруі керек. Бұл білімнің қайнары — хикмет.
Хикметтерде адам жаратылысы — Жаратқан иенің ұлылығын көрсететін,
көркемдігі жағынан ең жоғарғы кейіпте жаратылған болмыс екендігі айқын
көрсетілген. Ясауи хикметтерінде адамның табиғаты Құранда айтылғандай — су
мен топыраққа телінеді. Асылың білсең су уа кил (топырақ) және килге
(топыраққа) кетер йа — дейді ол. Сопылық мағынада топырақ — адамның
жаратылыс табиғаты, парасаттылық пен қарапайымшылық. Ал, нәпсіқұмарлық,
менмендік, өркөкіректік — адамды адамшылықтан кетіретін қасиеттер Ясауидің
кейбір хикметтерінде өзінің бүкіл болмысымен топыраққа айналғандығын
білдіретін симбодық ұғымдар қолданылады: Басым топырақ, өзім топырақ,
тәнім топырақ: Хаққа қауышар ма екем деп — рухым муштақ. Бұл сопылық
мағынада уи-сал мақамы білдіреді, Топырақ болу , нәпсіден арылу — Хақка
кауышудын бірінші шарты. Осыдан ксйін адам ақикаткд жетіп. инсани кәміл
дәреже-сіне үласып, өзінің Хақка бастар жол екендіпнін мө-ніне қанығады.
Топырақ болғыл әлем сені басып өтсін дегсндегі мақсат осы- 5 ған саяды.
Өйткені сопылық атауда вулиелер мен пірлер-дің клбірін де топырақ дей-ді.
Ясауи дүниетанымында әулие — даңғыл жол, өйткені ол — халқына жақсы мен
жаманның, ақиқат пен жалғанның арасын айыруға жөн сілтейтін, Алла
рахметінің қоғамдағы көрінісі болып табылатын дана тұлға. Ясауи ілімінде
Хаққа қызмет ету халыққа қызмет етуден басталады. Ал, халыққа, ұлтына
қызмет етудің шарты — топырақ сипатты болу, нәпсіні тыю. Топырақ сипатты
болып, өзін халқына арнау кемелдікті білдіреді. Ясауи кемелдікке жету үшін
адамда ашқ (қуатты махаббат) пен дерт болу керек дейді. Дертсіз адам адам
емес, мұны анла; Ашқсыз инсан хайуан жынысы, бұны тыңда. Осы хикмет
жолынндағы дертсіз адам адамдық сезімнен жұрдай, өз ұлтының, қоғамының,
Отанының алдында жауапсыз, мұңсыз, қара басының қамыңн күйттейтін жан.
Ашқсыз адам — илаһи фитраттан, яғнн Алла тарапынан адамға берілген
құдайлық сыйдан мақрұм қалған, өзінің адамдық қадірін бағалай алмайтын,
парасаттылыққа ұмтылмайтын, өзін қоршаған әлемге, адамға. табиғатқа осының
бәрін Жаратушы иеге мән бермейтін жан. Дертті адамның Ясауи іліміндегі
алатын орны ерекше. Ол хикметінде Білімің — шырақ, халің — пілте, көз
жасың — жағатын май болсын дейді. Дертті, шерлі адам пілте болып жанып,
ашқ отына түсіп, қоғамның кемшілік тұстары мен ақсаған руханиятын көріп,
көз жасы, қайрат-жігерімен одан шығар жол, дауа іздейді. Шынайы ашққа осы
дерт арқылы ұласады. Ал ашқ кемелдікке жетелейтін күш-қуат көзі. Ясауи
ілімінде адамның жаратылыс мақсаты — Хаққа құлшылық ету (ибадат). Ол
Сізді, бізді Хақ жаратты ибадат үшін — дейді. Бұл ибадат (убудийат) —
Хақты тану жолындағы ең жоғарғы мақам. Құдайлық ашқты, Аллаға деген
махаббатпен тұтастықта көретін Ясауи дүниетанымы Алла жаратқан адам баласын
кемсітпей, өзімен тең дәрежеде құрметтеуді парыз деп қарайды. Сүннет екен
кәпір де болса берме азар, Көңілі қатты ділазардан Құдай бизар деген
хикмет адамның тегі мен түсіне, діні мен діліне қарамастан оған құрмет
көрсет, адам ретінде ардақтауды пайғамбарлық сүннет (жүйе, заң, қағида)
ретінде танытады. Өйткені Ясауи ілімі — дін, мазһаб аясына сыймайтын шексіз
ашқ (махаббат) жолы. Ясауи даниетанымында дертті адам, топырақ адам,
кемел адам, соңдай-ақ, ғарип адам тұлғалары да дәріптеледі. Ғарип
адамды кемелдік мәртебесіне жеткізіп, пайғамбардың қоғамдағы өкілі,
ізбзсары ретінде бағалайды (қ. Сопылық). Ясауи өзін де ғарип ретінде
көрсетеді: Ғариппін ешкімім жоқ, бейшарамын Һәм пақыр, Сенен басқа кімім
бар, рақым ет Сен (Алла) таң сәріде — деп рақымды тек Алладан ғана күтеді.
Өйткені оны Адладан басқа шын ұғатын, қолдайтын ешкім жоқ. Оны ғарип қылып,
жалғыздыққа итермелейтін күш оның дүниеге деген көзқарасы, илаһи ашқ — Хақ
жолына деген ұмтылысы мен махаббаты. Ғариптік — адамның өз-өзімен іштей
күресіп, санасын сан-сыратқан мәселелердің шешімін табу жолында рухымен
тілдес, өз әлімен ғана ләззат алу сияқты көңіл-күйді білдіретін
психологиялық талдау. Сондықтан да Ясауи Қай жерде ғаріп көрсең һәм дем
болғын дейді. Яғни оларға дем бер, қолдау көрсет, қасынан табыл, құрметте
дегені еді. Ясауи дүниетанымында өмір мен өлім мәселесінің мәні өзгеше.
Ғазали өлімнің ақиқатын түсіну үшін өмірдің мәніне жету керек, ал рухты
білмей тұрып, өмірді тани алмайсың дейді. Оның ілімінде нәпсі —
жамандықтың, рух — жақсылықтың қайнар көзі болып табылады. Жақсылық пен
жамандық секілді нәпсі мен рухтың да қатар өмір сүруі мүмкін емес. Рухтың
өмір сүруі үшін нәпсінің өлуі шарт. Өйткені өмірдің мәні рухтың
тазалығында, яғни көңіл айнасының сафтығында жатыр. Рух тазалығын мақсат
тұту ашқ мәртебесіне ұласып, Хақ дидарын көру болып табылады. Муту қабла
ан тамуту-топырақ болмақ; Ашқтар өлмес бұрын өледі екен... Құл Қожа
Ахмет, нәпсіні тептім, нәпсіні тептім, Өлмес бұрын жан берудің дертін
шектім, Дидар тілеп тәрк етсем масиуаны; Өлмес бұрын болмысыңды айла
фәни... Бұлар — өлмес бұрын өлу философиясына тән хикметтер. Ясауи мұнда
масиуаны (Хақтан басқа барлық дүниені) тәрк ету арқылы шынайы өмір мәнін
ұғынуға шақырады. Оның көзқарасы бойынша, шынайы өмір деп, рухтың
нәпсіден арылып, илаһи нұрлармен шайылуын айтады. Бұл ілім негізінде
адамдарды өлілер және тірілер деп қарауға болады. Бұл жердегі өлі
және тірі ұғымы рухқа байланысты. Өлілер — дүниеде нәпсінің құлы болып
өткендер, олар тірі болса да өлікпен тең. Тірілер — нәпсілерін жою арқылы
рухтарына өмір, сыйлағандар, олар өлсе де мәңгілік өмірмен қауышқандар,
бақи мәртебесіне жеткендер, Ясауи дүниетанымында физикалық өлім жоқ, Ол жай
ғана рухтың тәннен айырылып, басқа бір халге ауысуы. Аллаға құлшылықтың ең
жоғарғы халі — еркіндік. Рухани өмір ішкі рухқа қатысты болғандықтан, Ясауи
іліміндегі еркіндік мәселесі де адамның ішкі еркіндігі шеңберінде
қарастырылады. Ішкі еркіндікті ислам ахлағында моральдық еркіндік дейді
Яғни, Хаққа толық құл болған адам ғана толық еркін, азат. Демек, Алладан
басқа барлық нәрседен тазару шынайы еркіндікке ұласады. Сопы Хақ алдында
құл, халық алдында азат, еркін. Рухани өлімнің нәтижесінде нәпсі үстемдік
құрып, адамды өзіне құл етеді. Адам өзінің жаратылысын, табиғатын жатсына
бастайды. Нәтижесінде рух еркіндіктен айырылады, Ясауи әдісі бойынша, рухты
еркіндікке қауыштырудың жолы — зухд. Ясауи ілімінде ішкі еркіндікке жетудің
дәрежелері мен басқыштары айтылады. Бұлар сопылық дүниетанымдағы халдер
мен мақамат категорияларының рет-ретімен жалғасуы арқылы жүзеге асады.
Ішкі еркіндік жайындағы мәліметтің негізі — дін. Ал дін адамзатқа ішкі
құлдықтан құтылу және ішкі еркіндікке жетудің жолын көрсететін Алла
тарапынан берілген илаһи жол. Ясауи ілімі бойынша, өлілер мен тірілер
үғымына сәйкес, еркіндік мәселесінде де адамдарды екі топқа бөліп қарауға
болады. Бірінші топ — еркіндікті аңсаушылар. Бұлар тек қана Хаққа
табынып, құлшылық етеді. Екінші топ — еркіндіктен қорқатындар. Бұлар —
нәпсі, мансап, байлық, атақ, дүние, адамға, т.б. табынып, құлдық ұрады.
Хикметтің басы — Алланы бар және бір деп білу. Ясауи адам баласы осы
шындықтан бейхабар қалғанды өзінің негізінен алыстай бастайтындығын айтады.
Осы ақиқатты адам баласынна ескертіп, тікелей еске салып отыратын таным
көзі — Құран деп біледі. Сонымен қатар, Алланы танудың негізгі сыры адамның
өзінде екендігін айтады. Адам — микрокосмос болса, рух, бүкіл әлем, болмыс
— макрокосмос, Алланың аяттары, яғни белгілері. Адам — рух әлемінде Алламен
болған сұхбат-антты бұзбай Зікір арқылы үнемі есте сақтаушы, Ясауи
іліміндегі зікір, уажд (экстаз), сама сияқты әдістер Алламен болған сертті
ұмытпау үшін қолданылған. Адамның арабша инсан, яғни ұмытшақ екендігін
ескергенде. Құранның бір аты болып табылатын зікір (еске алу) адамдық
болмысты толықтырып, кемелдендіріп отыратын әдіс екендігі белгілі. Осы
тұста қалу бәла серті (...мен сендердің Жаратушың емес пе едім деген
Тәңірнің сұрағына рухтардың Ия, әлбетте деген жауап-серті) мен рух
әлеміндегі онтологиялық және туыстық бірліктің адамзат арасында осы кезге
жалғасып, сақталуына деген ұмтылыстың, тілектің жатқандығын байқау қиын
емес. Жалпы сопылық дүниетанымға тән Бұл теориялық-тұжырымдамалық ұстанымды
Ясауи түркілік дүниетаным негізінде жаңғыртты. Ислам тарихында дінді
үғынудың, қабылдаудың ерекше түрі ретінде пайда болған сопылық ағым ресми
діндегі (кәлам мен фиқһ) қасаңдыққа қарсы бағыт ретінде бой көрсетті. Сол
секілді Ясауи ілімі де түркілік дүниетанымының негізгі категориясы болып
табылатын әмбебаптыққа сай дамыды. Тәңірді жазалаушы, қорқыныш иесі ретінде
ғана емес, Тәңірді сүю және оның үкімдерін құрметтеу арқылы Аллаға
махаббатпен қауышу-ұласу әдістерін қалыптастырды. Өйткені сопылық
дүниетанымда Алла — ғашық (сүюші), мағшуқ (сүйілуші) әрі ғашықтықтың өзі
болғандықтан да, гашықтық болмыс жаратылысының ең негізгі мұраты. Бұл адам
бойында махаббат, жауапкершілік сезімін, иман, т.б. асыл құндылық,-тарды
қалыптастырады. Адам хикмет арқылы, оның нәтижелі жемістерінің негізінде
ғана мәнді, мағыналы өмір адамша тіршілік ету өнерін меңгере алады (қ.
Диуани хикмет). Ясауи ілімінің танымдық тірегін құрайтын адамгершілік
қағидалардың өзегі — ахлақ (моралъ). Ахлақ — хикметтің нәтижесін-де
қалыптасқан рухани құндылықтар жиыны. Адам ахлақ арқылы адамдық болмысқа,
мәнге ие болады. Яғни, адам ахлақтық-рухани құндылықтарды бойына сіңіргенде
ғана шындыққа, жан тыныштығына қауышады. Ясауи ілімінде жан
тыныштығы, шындыққа жету адамгершілік қасиет пен сипатқа ұласу арқылы
тариқатта жүзеге асады. Аллаға қауышудың жолы қоғамға, адамға қызмет ету —
тікелей ахлақтық кемелдену арқылы өтеді. Нәтижесінде рухани тазалыққа, өзін
өзі меңгеруге қолы жетіп, Кемел адам тұрпаты қалыптасады. Көшпелі Түркі
қауымын имандылыққа шақыру арқылы Ясауи, ілімі барша түркі халықтары
мәдениетіне үлкен өзгеріс енгізді. Дәстүрлі түркілік дүниетанымның негізі
сыршылдық (мистик.) дін екендігін ескерсек, сопылық танымның түркі
мұсылмандығының ең маңызды ерекшелігін қалыптастырудағы себептерін ұғыну
қиын емес. Бұл құбылыстың табиғилығын дін феноменолигиясы тұрғысынан
қарасақ, діндердің таралуындағы ескі ұстындардың толығымен жойылмайтынын,
жаңалары сол құндылықтар түсінік, ұғымдар негізінде өз орнын табатынын
көруге болады. Көбінесе діндерде ескі, ұстындар мистикалық институттар мен
тұтасып. халық діндарлығы түрінде тіршілігін жалғастырады. Бұл құбылыстың
көрінісін Ясауидің сопылық-моральдық ілімінен көруге болады. Оның құрма
символизмі арқылы Мұхаммед (с.а.у.) пайғамбарға байлануы, осы құбылықа
Арыстан бабтың себеп болуы, өмірін пайғамбар өміріне ұқсатуға тырысуы,
пайғамбарға ұқсаудың ишараты ретінде ұлының атын Ибраһим қоюы, пайғамбар
жасына келгенде тірідей жерасты мешітіне, яғни қылуетке түсуі, осының
бәрі оның іліміндегі көшпелі түркілерге исламды таратудағы маңызды әдістеме-
лік, құбылыстық ерекшелік әрі жаңалық болып табылады. Жергілікті халықтың
салт-санасы мен сенім-нанымына, әдет-ғұрпына қайшы келмейтін діни-
мистикалық мектептің негізін қалаған Ясауи шығармалары сопылық ағымның
түркілік дәстүріне даңғыл жол салды. Ислам дінін тек араб тілі арқылы ғана
тануға болады деген түсінікті теріске шығарып, сопылық әдебиет
ұстанымдарын көне түркі әдеби тіл — шағатай тіліне сөйлетті. Қасиетті
кітаптың арапша мағынасын толықтай түсіндіру, шариаттың қыр-сырын, дін
қағидаларын қалың қауымға өз тілдерінде тереңнен таныту мақсатында
хикметтерін жергілікті халыққа жақын айшықты поэзия тілімен жазды. Ясауи
түркі тілінде жатық әрі бейнелі жыр жазудың үлгілерін жасап, түркі
тілдерінің көркем шығармалар тудыру мүмкіншілігінің мол екендігін
дәлелдеді. Оның:жазба әдебиет үлгісіндегі шығармалары түркі топырағында
ертеден қалыптасқан суырыпсалмалық дәстүрдегі әдебиетке жаңа серпін, тың
мазмұн алып келумен қатар, оның түр жағынан көркейтіп, кемелдендіре түсті.
Сөйтіп, бұрыннан дидақтик сипаты басым түркі әдебиеті насихаттық ой
тұжырымдармен толыға түсті. Ол фольклор мен жазба әдебиеттің өзара
жақындасуының, толысып, көркеюінің дәнекері бола отырып, Шығарма
әдебиетінде ертеден қалыптасқан, Құран Кәрімде баяндалатын тарихи аңыздар
мен пайғамбарлар, әулие-әнбиелер жөніндегі әпсаналарды хикметтерінде ұтымды
пайдаланды. Ясауи шығармалары түркі-мұсылман әлеміне кеңінен танылып,
Ясауише хикмет жазу дәстүрге айналды. Кіші Азияда Қажы Бекташ, Жүніс Әмре,
Сүлеймен Бақырғани хикметтерінен Ясауи сарыны байқалды. 12 ғ-дан бері түркі
халқынынң дүниетанымына елеулі ықпал еткен Ясауи сарыны Асан Қайғыдан
Абайға, сондай-ақ, күні бүгінге дейінгі Қазақ ақындары шығармаларында
көрініс тапқан.
Қожа Ахмет Ясауидің бүгінгі ұрпаққа жеткен танымал шығармаларының
қатарына Диуани Хикмет, Миратул Қулуб және Пақрнама жатады. Енді міне
солардың қатарына Рисала дар адаби тариқат еңбегі қосылғалы тұр. Мысалы
Диуани Хикмет алғаш рет 1878 жылы жеке кітап болып басылып шығады. Содан
кейін ол Стамбул , Қазан, Ташкент қалаларында бірнеше қайыра басылады.
Соның бірі 1901 жылы Қазанда Тыныштықұлының қазақтарға арнап шыығарған
нұсқасы болатын. Төрт тармақты өлеңмен жазылған бұл шығармасында ақын
өзінің бала күнінен пайғамбар жасына келгенге дейін өмір жолын баяндайды,
тіршілікте тартқан азабын, көрген қайғысын айтады, бұхара халыққа үстемдік
жүргізуші хандардың, бектердің, қазылардың жіберген кмшіліктерін, жасаған
қиянаттарын сынайды, бұл фәнидің жалғандығын білдіреді. Диуани Хикматтен
қазақ халқының ертедегі мәдениетіне, әдебиетіне, тарихына, этнографиясына,
экономикасына қатысты бағалы деректер табуға болады. Сондықтан біз де
Рисаланы зерттеуді басты мақсат етіп, ондағы рухани дүниемен оқырмандарды
табыстырсақ басты міндеттің орындалғаны.
Рисала еңбегіне байланысты іс сапар 2010 жылдың 1 – 14 қаңтар
аралығында орындалды. Сапардағы жұмыс барысында қобалжығаным әлі есімнен
кетер емес, мә, ал деп тұрған ешкім жоқ ол жақта, бабамыздың аталмыш
еңбегін таба алмасам қай бетіммен елге қайтамын дегендей ... Бірақ Құдайға
тәубә, сапар жемісті болды. Рисаланың бір емес үш нұсқасын тауып,
көшірмесін алып келдім. Ол қолжазбалар № 3808, № 6652 № 9175 тіркеу
нөмірлерімен сақталған. Негізінде қолжазбалардың арасында айтарлықтай
айырмашылық жоқ. Кейбір сөздерінің жазылмай қалуы немесе қате жазылуы ғана
байқалады. Үш қолжазбаның жазуларына қарап ең тәуірлеуі деп № 3808 таңдап,
негізгі нұсқа ретінде пайдаландық. Институттің картатека бөлімі дайындаған
карточкалық мәліметтерде қолжазбаның инвентарлық нөмірі № 3808 – ХІІ,
кітаптың аталуы Адаби тариқат, авторы Қожа Ахмет Ясауи, қолжазбаны
көшіруші Ғани қожа уалади Хайролла қожа, көшірілген жылы 1253, бетінің ені
мен ұзындығының өлшемі 14,5х24,5, 5 парақ (320 – 316), әр бетте 15 қатар
жазу бар, жазу түрі настағлиқ, тілі парсы тілінде деп жазылған. Кітапты
және оның көшірмесін зерттеп, жоғарыдағы мәліметтерді толықтырдық.
Инвентарлық нөмірі: № 3808 – ХІV деп тіркелген. ХІV дегеніміз түптелген
қолжазба кітаптың ХІV шығармасы деген сөз. Оны карточкада ХІІ деп көрсеткен
екен. Қолжазба кітап 1б беттен басталып, 325а бетпен аяқталады.
Қолжазба кітаптың ХІV бөлімінен орын алған Рисала дар адаби тариқат
рисаласы қолжазба кітаптың 312б бетінен басталып, 316б беттен аяқталған
яғни а мен б беттерін бөлек-бөлек санағанда 9 беттен тұрады.
Қолжазбаның ХІІІ бөлімінде, парсы тіліндегі рисала дар баиан-и сурат-и
фақр рисаласы, ХV бөлімде парсы тіліндегі рисала дар баиан-и қайида-и
тариқ рисаласы орын алған. Көшірушінің аты-жөні, көшірген жылы 322б
бетінде фақир хақир Ғани қожа уалади Хайролла қожа, 12531837 – 38, жұма
күні деп көрсетілген. Көшірілген жылы кітаптың VІ, VІІ бөлімдерінде де
көрсетілген.
Енді кітаптың мазмұндық сипаттамасына тоқталып, ашықтамасын жасайық.
Рисала парсы тілінде, кіріспе мен он екі баптан тұрады, . Кіріспесі
бисмилла яғни Мейрімді Рақымды Алланың атымен бастаймын деген сөзбен
басталған. Одан кейін Бұл Қожа Ахмет Ясауидің рисаласы деген сөйлеммен
жалғасын табады. Бұл бөлімде Қ.А. Ясауидің екі лақап атын көреміз.
Біріншісі Құтб ут-тариқат, екіншісі бурхан ул-хақиқат. Құтб – тірек,
темірқазық деген ұғымды білдіреді. Әулиеліктің жеті мақамының ең жоғарғысы
яғни жетіншісі құтб деп аталады. Сопылық әдебиеттерде тариқат сөзін былай
ашықталып келеді: тариқат этикалық-моральдық қағидалар мен ритуалдарды
қамтитын, Хаққа ұласуды қамтамасыз ететін жол. Тариқат жеке әдіс,
әдістемелік ережелер деген мағыналарға да келеді. Кемел жол көрсетуші
ұстаздың қадағалауымен талапкердің Аллаға ұласуы үшін, яғни әрдайым Алланы
терең ойлау, оны сезіну мақсатында қолданған әдісті тариқат дейді[1, 231
– б.]. Ясауи қутб-ул ақтаб – құтбтардың құтыбы” ретінде де танылған.
Руханияттың шыңына көтерілген құтбтардың құтбы болу, ол кісі үшін үлкен
дәреже. Сол сияқты тариқаттың құтбы деп аталуында да үлкен мән болса
керек. Ал-бурхан араб сөзі. Құжат, дәлел деген ұғымдарды білдіреді.
Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) бір хадисінде: шариғат – айтқан сөздерім, тариқат –
жасаған істерім, хақиқат – менің хәлім дейді. Хақиқат – өмір шындығы.
Ясауи бабамыздың сол хақиқатқа жеткендігі, басқаларға да жетуге көмектесе
алатындығына байланысты осы лақап ат берілген болуы мүмкін.
Кіріспе сөзден кейін он екі баптан тұратын негізгі мәтіннің мызмұны
мынадай:
1. Бірінші бап: тариқаттың ахкамы (үкімдері) туралы
2. Екінші бап: тариқаттың арканы (негіздері) туралы
3. Үшінші бап: тариқаттың уажибаты (міндеттері) туралы
4. Төртінші бап: тариқаттың сүннеттері туралы
5. Бесінші бап: тариқаттың мустахабтары туралы
6. Алтыншы бап: тариқаттың әдептері туралы
7. Жетінші бап: рухани ұстаздардың шәкірт қабылдауы туралы
8. Махабат туралы
9. Бап: ышық туралы
10. Бап ал-мағрифат яғни таным туралы
11. Мағрифат туралы
12. Бап: дәруіштік туралы
І бөлім: Қожа Ахмет Ясауидің шығармаларының мазмұндық сипаты
а. Диуани Хикмет тақырыптары
Ясауидің хәл ілімінің мәнін ашу үшін алдымен оның дүниетанымындағы
хикмет, жаратылыс, әлем, ғашықтық, рух туралы түсініктердің орнын анықтап
алуымыз қажет. Бұған қоса қандай да бір дүниетаным немесе ойлау жүйесінің
талдануы мен жорамалдануы жөніндегі ең маңызды мәселеге тоқталғанымыз жөн.
Қожа Ахмет Ясауидің тұлғасы, ілімі мен сопылық дүниетанымы өз уақыты мен
кеңістігі шеңберіндегі түркі-ислам сопылығының жемісі екендігі белгілі.
Демек, біз бүгін Ясауидің ілімін ұғыну үшін, ең алдымен, оның ойлау жүйесі
мен сопылық дүниетанымын қалыптастырған тарихи кеңістік әлемімен
герменевтикалық сұхбат құра білуіміз қажет. Мұның ғылыми жұмыстың этикасы
тұрғысынан ғана емес, шындығына келгенде іс жүзінде өте қиын екендігін
айтуымыз керек. Өйткені, қолымызда әлі де болса Ахмет Ясауиды өмірге
әкелген, оны тарихи тұлға ретінде сомдаған әлемнің діни, дүниетанымдық және
философиялық қабаттары туралы мәліметтер өте аз. Ал, әпсана-аңыз түріндегі
деректер жеткілікті болғанымен, Ясауи мәдениетінің кеңістігі туралы
қанағаттанарлық мәліметке қол жеткізе алған жоқпыз. Ел аузындағы аңыз-
әпсаналардан Ясауи мәдениетін оның ілімін танытатын дүниетанымының
символдық ойлау ерекшеліктерін көрсететін категориялық, ұғымдық ұстындарды
табуға болғанымен, оларды тарихи кеңістіктегі құбылыстық шындықтармен
үйлестіру, үндестіру қиынға соғуда. Бұған қоса Ясауи ілімі категориялық
ерекшелігі тұрғысынан сопылық дүниетанымға негізделген философия болып
табылады. Сондықтан жоғарыда да айтып өткеніміздей бұл еңбектің қарапайым
герменевтикалық (комментарий) түсіндіру мен аналитикалық талдау екендігіне
көңіл аудару қажет. Өйткені Ясауи ілімінің “қал” емес “хәл” ілімі екендігін
ескеретін болсақ, айтпақ болған ойымыздың да айқындала түсері анық. Зерттеу
жұмысымыздың нәтижесінде қолжеткен тұжырымдар мен ойларды өзім өмір сүріп
отырған уақыттың әлеуметтік-мәдени талабы тұрғысынан ашуға тырысамын.
Шындық біреу болғанымен таным, оны түсіндіру мен баяндау әдістерінің
әртүрлі болып келетіні де рас. Осы тұрғыдан алғанда, Ахмет Ясауидің хикмет
толы мұрасының менің дүниетанымдық қорым мен ой-санама қалдырған іздері мен
әсерін баяндау–қолыңыздағы еңбекті жазудағы қолданылған герменевтикалық
талдау әдісінің талабы болып табылады.
Қожа Ахмет Ясауидің өзінің ілімі мен ойлау жүйесі шеңберінде танып
түсіндірген және мұрат еткен адам типі мен Құранның кемел адамы арасындағы
үндестік айқын. Ясауи Құран аянының (уахи) ең негізгі мәселесі болып
табылатын адам жанын түсінуді мақсат еткен. Ол алдымен өзін, содан кейін
қауымдастарының жан дүниесін жүйелі арнаға салып, иман нұры арқылы өмірді
мағыналандыруды көздеген болатын. Сондай-ақ адам өмірінің мәнін ашудағы,
пенденің рухани әлемін кемелдендірудегі Ұлы Тәңір тарапынан жіберілген
басты хикмет – Құран екендігін танытуды мақсат етті. Негізінен, адамның
ішкі әлемі де – хикмет. Абайдың “адамның хикмет кеудесі” деуі де тарихи
сабақтастық тұрғыдан алғанда терең дүниетанымдық салмағы бар танымдық
мәселе. Ең басты хикмет болып табылатын Құранмен адамның ішкі әлемін
азықтандырып, оны мәнді де мағыналы рухани кемелдікке жеткізуді мақсат ету
жалпы “бұзылмаған” сопылық жолдардың басты мұраты болатын.
“Хикмет” сөзі (арабша) тілдік тұрғыдан алғанымызда “ақыл”, “парасатты
сөз”, “дін ілімі”, “ең шынайы ғылым арқылы ең шынайы болмысты (Тәңірді)
тану” деген мағыналарды білдіреді. Құранда қолданылған “хикмет” ұғымы –
“шынайы иман” (ал-иман-ус сахиха), “парасатты іс” (ал амал- ус-салиха),
“парасатты ой” (ат-тафаккур ус-салима) бірлігінен тұратын адамға берілген
ерекше қабілет. Сонымен қатар хикмет – Құранның мазмұны мен мәні, яғни,
құдайлық аянның өзегі болып табылады. Құранның хикмет болуының себебі оның
барлық ізгіліктер мен игіліктердің негізгі көзі болып табылатын Тәңірден
келгендігінде жатыр. Өйткені ол “түгел сөз” – Тәңірдің каламы (сөзі).
Тәңірдің сипаттарының бірі – “ал-Хаким”, яғни, хикметтің иесі. Құранда
жаратылған болмыстардың әрбірі жеке тұрғанда-ақ Ұлы болмыстың “Бар және
Бір” екендігін білдіретін ишарат (белгі), ал әрбір ишараттың хикмет
екендігі туралы мәлімет берілген. Сопылар осы негізге сүйене отырып,
Құранды да, әлемді де, адамды да хикмет кітаптары деп қарайды. Тәңірдің
хикметі әрбір жаратылған болмыстан табылатындықтан, одан мән іздеу
керектігін, әрбір болмыстан киелі қасиет тауып, Тәңірдің “ал-Хаким”
екендігін жариялау және соған ұқсап бағу сопылық дүниетанымның негізгі
мақсаты болып табылады. Абай да “Адамның “хикмет” кеудесі” немесе “Адамды
сүй, Алланың хикметін сез!” деп, хикметтің мәнін дәл осы сопылық
дүниетанымдық негізде түсіндіреді.
Ислам философтары хикметке “ақыл, дін, тағдыр және жаратылыс
тұрғысынан себеп-салдар байланысын білу, заттың мәнін ашу”, “абсолюттік
(йақини) таным”, “орындалуы парасат болып табылатын іс-әрекет”, “адамның өз
қабілеті негізінде Ұлы Тәңірдің істеріне (аф‘ал) ұқсап бағу,” т.б. бір-
бірінен тәуелсіз бірдей философиялық және моральдық-логикалық анықтамалар
берген. Негізінен алғанда, ислам философиясында философия мен хикмет
сөздері көбінесе бір мағынада қолданылған. Мысалы, Ислам философы ал-Кинди
“хикмет” деп құдайлық сипаттардың сырын білуге ұмтылуды, Тәңір туралы терең
ойға шомуды, адамның өзінің мәнін білуді айтады. Сондай-ақ әл-Фараби, Ибн
Сина, ал-Хинди, ал-Матуриди, Ибн Араби сияқты ислам философтары хикметке
Тәңірді, әлемді, адамды, болмысты, жаратылысты, заттың мәнін,
пайғамбарлықтың (нубууат) сырын білу, Тәңір (мағрифатуллах) туралы ойлау,
терең ойлану (тафаккур) ретінде анықтама береді.
Ал, сопылық дүниетаным бойынша “хикмет” дегеніміз– құдайлық сырлар мен
ақиқат туралы таным, болмыстардың жаратылыс мақсатының мәнін ашу, олардың
арасындағы байланыстарды танудағы “құдайлық еріктің” (илахи ирада) сырын
ұғу”. Яғни, хикмет – “ішкі көз” (басират) деп аталатын “сырға қанығу”
(кашиф-иррационалдық-интуициялық метод) әдісі арқылы қол жеткізетін сопылық
таным.
Сопылық дүниетанымда “хикмет” ұғымын тұңғыш рет Харауи қолданған
болатын. Ол хикметтің үш түрлі сатысын ашып көрсеткен. Хикметтің бірінші
сатысы қандай да бір құбылысты немесе істі тану; екінші сатысы– сипаттау,
оны образдық-символдық анықтамалар арқылы жеткізу; үшінші сатысы – жүзеге
асыру немесе орындау. Кейіннен Кашани осы анықтамалар негізінде хикметті
“тілмен жеткізуге болатын” және “тілмен жеткізуге болмайтын” деп екіге
бөліп, біріншісін – “шариғат” һәм “тариқат”, екіншісін “хақиқат сырлары”
деген болатын. Яғни, сопылардың түсінігінде хикмет–рационалдық ойлау арқылы
игерілетін ғылым емес, тікелей қалбке (жүрек, көңіл) берілетін, жүрекпен
сезінетін (батини-ладуни) ілім.
Міне, Ясауидің салып кеткен “батини” немесе “хәл” іліміне бүгін “мән,
руханилық” немесе Шәкәрімнің тілімен “ар түзейтін ғылым” ретінде қарауға
болады.
Қожа Ахмет Ясауи хикметке “хәл ілімі”, “дафтар-и сани”(екінші дәптер),
“ғашықтық (‘ашқ) дәптері” ретінде анықтама береді. Сонымен қатар сопылық
жолды өзіңді тану және Тәңірге қауышу үшін алдымен хикметтердің көзі –
Құранға негізделген шариғаттан өтетін ғашықтық жолы ретінде түсіндіреді.
Ғашықтық жолы – ауыр жол.
Ясауи атамыз ғашықтардың ісінің хақиқат дариясында талмай, Тәңірдің
дидарын көру үшін күндіз-түні ояу болып, кез келген азаптарға сабыр етіп,
өзін “ху сұхбатына” арнап, дүниеден (масиуадан) бас тартып, өзін тану
деңгейінде амал етіп, Тәңірдің әр ісінен хикмет тауып, одан ғибрат алып,
“өлмес бұрын өлу” ұстанымының мәні мен маңызын түсіну және түсіндіру
екендігін ашып көрсетеді. Сопылар ақыретке де, бұл дүниеге де қызықпайды,
олар тек Тәңірдің өзіне қауышуды мұрат етеді. “Йақин” (құдайлық таным) мен
иманға терең бойлаған сопылар ғана Хақиқатпен дидарласып, Хақпен байланыс
құрғанын нақты айта алады. Олар үшін абсолюттік Болмыстың хақиқаты туралы
пікірталастың өзі мүмкін емес. Өйткені бұл хикмет (хәл ілімі) – адам туралы
ілім, Тәңірдің нұры мен дидарына жеткізетін жол. Сондықтан бұл жолдың
талапкерлерін “дидар талап” дейді. Бұл “Бисмиллах деп баян айлай, хикмет
айтиб, Талибларга дүрр у(а) гауһар шаштым мана, Рийазатни қаттығ тартып,
қанлар йутып, Ман “дафтар-и сани сузин ачтым мана” деп басталатын
хикметінде-ақ нақты ашылған.
Ясауидің түсінігі бойынша екі түрлі ілім бар: “Ілім екі дүр – тән мен
жанға рахбар тұрар”. Бұл жердегі жан ғылымының зерттеу нысаны
–метафизикалық, рухани, мәңгілік ақиқаттар. Ясауи түсінігінде жанға азық
ғылым – мағрифат немесе хикмет болып табылады. “Жан ғалымы Тәңірге жақын
тұрады, Махаббаттың “шарабынан” ішіп, қанығады. Бұлар нағыз ғалым”.
Ясауидің “тәнге азық” дегендегі ілімі – адамның ақылы мен сыртқы сезім
мүшелері арқылы қабылданатын теориялық білім. Тән ғылымы физикалық,
дүниелік, өткінші құбылыстарды зерттейді. Олар туралы хикметтерде “Тән
ғалымы залымдарға ұқсайды”, - делінеді. Яғни, тән ғылымы – “қал, яғни, сөз”
және эмпириялық білім екен. Адам бұл ілім арқылы тән, дене, зат, материяны,
яғни, болмыстың сыртқы құбылмалы көрінісін ғана ұғына алады. Ясауи үшін бұл
шынайы білім емес. Өйткені, тән ғылымы шынайы білім болып табылатын жан
ғылымы сияқты Алланы тану жолында рухты нәпсіден арылтып, кемелдендіруге
қызмет етпейді. Бұл ілім зұлымдыққа, яғни, дүниеге деген махаббатты ғана
көріктейді. Сонымен қатар бұл захири ілім, яғни, ғұламалардың (каламшы-
традиционалистер) шұғылданатын ілімі, адамды заттың мәні мен мазмұнына,
яғни оның көрінбейтін ақиқатына жеткізе алмайды деп есептейді. Олар
Ясауидің түсінігінде болмыстың тек формасымен ғана айналысқандар, діннің
қабығы – шариғатпен, теориялық қағидалар және әдістермен айналысып, ілімді
тар қалыптарға, бос кітаптарға толтырғандар.
Ясауи дүниетанымында хикмет немесе хәл ілімі, нағыз шынайы ғылым болып
саналады. Ал шынайы ғылымды адам тікелей “Хақ софрасынан” үйренеді.
Сондықтан “ғалыммын” деп көп кітап оқығанымен мән-мағынасын ұқпаса,
ештеңеге жарамайды. Хақиқатқа көп кітап оқу арқылы емес, “мағына, мән оқу“
арқылы жетуге болады. Адам Тәңірдің, болмыстың мән-мағынасын, яғни ақиқатын
білу үшін, ең алдымен, өзін тануы қажет. Сондықтан Ясауи адамның мәнін,
ішкі ақиқатын үйретпейтін ілімді ілім деп мойындамайды. Себебі, нағыз ілім
адамды құдайлық танымға, Хаққа жақын тұруға жол көрсетуі тиіс. Олай болса
адам Тәңірді тану үшін алдымен өзін тануы сосын Тәңірді (мағрифатты) білуі
шарт.
Ясауиде хәл ілімін меңгеру үшін алдымен жоғары адамгершілік пен
парасаттылыққа (ахлақ) жету шарт. Жаман іс, жаман сөз, төмен ахлақ адамның
хәл ілімін меңгеруіне және махаббатқа ұласуына кедергі болатыны сияқты,
жақсы сөз, нағыз ілім, жоғары ахлақ – адамды негізгі мұратына жеткізеді.
Міне, ілім оқудағы мақсат – халыққа пайдалы болу, қызмет ету. Халыққа
қызмет ету алдымен адамның көңіліне жол табудан басталады. Ясауи ілімін
жалғастырушылардың ішіндегі ірі тұлғалардың бірі Жүніс Әмре бұл туралы “Сен
бір көңіл жықсаң егер, керек болса, жүз жыл оқы, пайдасы жоқ”-дейді.
Өйткені, адам ілімі арқылы қоғамдық өмірді, тіршілікті және әлемді мәнге
толтырып, рухани шаттыққа бөлеуі тиіс. Ясауидің: “Егер адам “ішіме мән,
мағына толсын” дейтін болса, хәл ілімін жетік меңгеруі тиіс”-деуі де
сондықтан.
Хәл ілімі қал ілімін өз ішіне қамтиды. “Қал ілімі” деп тафсир, қалам,
хадис және т.б. ғылымдарды айтады. Осы ғылымдарды меңгеріп барып, хәл
сатысына өтуге болады. Хақтың дидарын көргісі келгендер ғана “қал” ілімінен
“хәл” іліміне өтіп, негізгі мәннің Хақ (Тәңір) екендігіне өз рухы-
болмысымен куә болуға ұмтылады. Ясауи хикметтерінде “қал” ілімін оқу, “ху”
халқасы – зікір, “Хақ софрасы – хәл іліміне жету, жоқтық (фана) мақамына
ұласу”, “дүниені тәрк ету, өзін тану, нәпсіні жеңу және т.с.с күрделі
процесті қамтамасыз ететін ілімді тұтастай хәл ілімі ретінде дәріптейді.
Хәл іліміндегі хәлден хәлге өту процестерін адамның өзін және Хақты тану
сатылары ретінде қабылдауға болады.
Бүгінгі ұғымдармен анықтайтын болсақ, Ясауидің “жан ғылымы” деп
отырғаны “батин ілімі”, яғни “көрінбейтін әлемнің ғылымы”. Біздің “ғылым”
деп жүргеніміз – әлемдегі заттар, болмыстар мен құбылыстар және олардың
араларындағы байланыс заңдылықтары. Сопылар жаратылыстану ғылымдарына
әуелден-ақ ден қоймайды. Өйткені жаратылыстану ғылымдарының
тақырыбы–материя, яғни, Тәңірге ең алыс болып табылатын нәрсе. Адам
материямен шұғылданғанда ең негізгі мәннен алыстап, адамды рухани
жетілдіретін, оны Тәңірге қауыштыратын қуаттан, оның әсемдіктерінен мақрұм
қалады. Сондықтан да Ясауидің ілімінде ең шынайы ғалым немесе кемел адам –
нәпсімен байланысты кез келген нәрседен бас тартқан, тек қана рухын
арылтумен шұғылданып, кемелдікке бет түзеген адам.
Ясауи өз ілімінің “екінші дәптер” екендігін, оның тек “талапкерлерге”
(дидар талаптарға) ғана арналғандығын алғашқы хикметтерінде-ақ атап
көрсеткен. Өйткені, “хикметтің сырын қабілеті жетпейтіндерге емес, оны тани
алатындарға ғана ашуға болады”. Сопылық дүниетанымның осы қыры кезінде
көбіне каламшылар (мутакаллимдер) мен құқықтанушылар (фақихтер) тарапынан
сыналған болатын. Абай да хәл ілімінің осы ерекшелігін 38-ші қара сөзінде
“...егер де бұл жол жарым-жартыларына ғана айтылған болса, жарым-жарты раст
дүниеде бола ма? Раст болса, һәммаға бірдей раст болсын, алалаған раст бола
ма, һәм ғадаләт бола ма?” деп сұрақ қоя отырып, сынға алады. Бұл айтылған
сын мен сұрақ – сопылық дүниетанымның алғашқы қалыптасу кезеңінен бері
жауабы табылмай келе жатқан мәселе. Көптеген ойшылдар жауап іздеген болып,
арнайы рисала (трактаттар) жазғанымен, спекулятивтік түсіндірмелерден әрі
аса алған жоқ. Сопылық дүниетанымның сыршылдығы да, мәні де осында жатыр.
Ясауидің хәл ілімінің ерекшелігі де оның адам туралы ілім екендігінде
десек, қателеспейміз. Бұл да хәл ілімі мен адамның сырының философия
тарихындағы қандайда бір ағымның көзқарасымен шектелмейтіндігін және қандай
да бір діни анықтамалар мен түсініктер шеңберіне сыймайтындығын көрсетеді.
Батыс философиясында адам әрдайым рационализм мен эмпиризм негізінде
қаралғандықтан, оның рухани қалыбы мен трансцендентальды тарабы назардан
тыс қалып жатады. Адам алдымен рухани тұрғыдан танылмайынша оның мәнін
толық ашып, түсіну қиын мәселе. Батыс философиясында адам тек рационализм
мен эмпиризмнің объектісі, әсіресе, материалистік дүниенің жемісі ретінде
қаралып, сыңаржақты бағаланады. Бұл әдіс – Батыс дүниетанымына ыңғайлы,
оңай әрі объективті жол деп саналғаннан туындаса керек. Адамды материя (ет
пен сүйектен жаралған) деп қарау, оны өлшеп-пішіп, анализдеуге ыңғайлы,
сонымен қатар объективті нәтижелер беруі де мүмкін. Бірақ, рух әлемі өлшеп,
тартуға, объективтендіруге келмейді. Әрдайым толқынды, толы, терең де
тұңғиық интуициялық селдер мұхиты – адам туралы анықтамалар беру, синтездер
жасау мүмкіндігі әзірше жоқ. Адам – сырлар әлемі. Сол сияқты хәл ілімі де
сырлармен көмкерілген. Ясауи бұл сырды ешкім “Хақтан рұқсат болмайынша
сөйлей алмас”-дейді. Шындығында да бұл мәселе рационалдық әдістермен шешіле
қоятын оңай түйінге ұқсамайды. Бұл хәлді бастан өткеру керек. Ясауидің де
ерекше тоқталған мәселесі – хәл ілімінің жоғарыдағы Кашанидың айтқанындай
“тілмен жеткізілуі мүмкін емес хикмет” түрі екендігі. Ясауи атамыз
хикметтің “ғашықтық дәптері”, яғни өзіңді тану дәптері, рухани кемелдікке
апаратын ілім екендігін, оған тек “ғашық болу”, “риязатты қатты тарту”,
“қан жұту” хәлдерін бастан кешу арқылы ғана ұласуға болатындығын образдық-
символдық ойлау категорияларымен көрсетеді. Ясауидің мақсаты – хикметтері
арқылы дәстүрлі түркілік дүниетаным құндылықтарының мазмұнын исламдық мән
арқылы байыту, адамның шынайы рухани еркіндігі мен мәнінің танылуын
қамтамасыз ету. Оның пайымында шынайы еркіндіктің негізі – Ислам. Абайдың
сөзімен айтқанда, барлық дін атаулы адамның еркіндікке қауышу жолдарын
көрсететін құдайлық негізге сүйенетін “түбі бір түгел сөз” болып табылады.
Ал, Ислам дінінің мазмұны саналған сопылық дүниетаным тек адамның ішкі
хәлдерін зерттеуді басты мәселе ретінде таниды. Сонымен Исламның негізгі
мәселесі – адам, ал “хәл ілімі” адамның ішкі рухани хәлдерін, оның рухын
қарастырады. Өйткені, сопылық исламның өзегі, мазмұны, ішкі мәні болып
табылады. Міне, сондықтан Ахмет Ясауи ілімінің негізгі тақырыбы – адам.
Ясауидің “Диуан-и Хикмет”, “Мир‘ат-ул Қулуб” және “Фақрнама” сияқты
мұраларының мазмұнын былай қойғанда, аттарының өзі тікелей адам және оның
рухани хәлдері, еркіндігі мен кемелдігін көрсететін сопылық категориялар.
Ясауи өзінің “Диуан-и Хикметіне” “Дафтари сани” (екінші дәптер), “хәл
ілімі”, “ғашықтық дәптері” және т.с.с. сопылық терминдік категориялар
арқылы анықтама береді. Жоғарыда мұндағы “хәл ілімі” мен “ғашықтық дәптері”
ұғымының сопылық терминологияда адам туралы ілімді білдіретіндігін атап
өткенбіз. “Дафтари сани” термині сопылық философияның қалыптасу процесінен
бастап-ақ адам үшін қолданылған. Мысалы, Азизуддин Насафидың 680-6811281-
1282 ж.қ.б.) “Инсани Камил” атты сопылық философиялық рисаласында “дафтари
сани” туралы: “Тәңірді танытатын белгілер болғандықтан барлық жаратылған
болмыстарды “әлем” (белгі) деген. Әлемге қарап оның Жаратушысын танып,
“оқу” мүмкін болғандықтан оны (әлемді) “кітап” (нама-есім) деп атады.
...Тәңір өзінің ілімін, еркі мен құдіретін таныту мақсатында осы әлемнен
көшірме алып, осы кітаптан қорытынды шығарады. Сонымен Әлем – макрокосмос,
адам – микрокосмос сондай-ақ, әлем – үлкен кітап (китаб-ул-акбар), адам –
кіші кітап (китаб-ус-сағир), яғни, “екінші дәптер” деп аталды. Адамды
танып, оқыған, әлемді де танысын деп, бірінші кітаптағы барлық сырды,
екінші кітап – адамға артық-кемсіз жазды”- дейді.
Ясауидің “Мират-ул Қулуб” рисаласының аты да сопылық сөздіктерде
“Көңілдің айнасы” ретінде “кемел адам” ұғымын білдіреді. Адамның көңілі –
құдайлық есім мен сипаттардың ең ашық және кемел дәрежеде көрініс тапқан
айнасы болып табылады. Адамдағы көңіл көзі (басират) – ғайып
(метафизикалық) әлемге тән ерекшеліктерді көру қабілеті. Адамның көңіл
әлемі ашылғанда ақиқатты, сырды ұғынып, кемелдікке ұласады. Сондықтан
көңілді таза ұстау, көңіл әлемін ашу – сопы-әулиелердің негізгі мақсаты
болып табылады.
Сопылық терминологияда “фақр” сөзі нәпсіден құтылып, рухани кемелдікке
(фана-фи-Аллахқа) ұласуды білдіреді. Ясауидің “Фақрнама” рисаласында: “Фақр
– Болмыс Бірлігінің ағашы. Ол ағаштың бұтағы – ақыл, тамыры – еркіндік,
жемісі – қайырлық пен жомарттық, саясы – қанағат, бойы –шауқ. Жапырағы
тиген адам парасатты іс қылады. Миуасын жеген адам мәңгілік өмірге
қауышады. Кімде-кім оның бойына жетсе, рухани елтіп, шабыттанады, саясынан
орын алғандар – Ақиқат нұрына жетеді делініп, “фақрдың” мәні символдық-
сопылық категориялармен берілген.
Сонымен, Қожа Ахмет Ясауи бабамыздың хикметі адамдық кемелдікке және
рухани еркіндікке жетудің ілімі болып табылады. Адамның адамдыққа жетуі
оның “нәпсі” деген қара қүшті тізгіндеуіне байланысты. Бұл қабілетке адам
Алланың жәрдемінің арқасында ие болады. Ясауидің Тәңірге “Хикмет берсең ит-
нәпсімді ұстасам мен” деп, мінәжат етуінен де осы ақиқатты көруге болады.
Бұл құбылыс сопылық дүниетанымдағы “Сені тануым үшін Сенің нұрыңа
мұқтажбын” концепциясын еске салады. Құранда “Хикметті қалаған адамыма ғана
беремін” деген мағынаны білдіретін аят бар. Бұл ақиқат, негізінен,
Хз.Мұхаммед (с.а.с.) пайғамбарымыз үшін айтылған. Сондықтан да Ясауидің
ілімінде “хикмет” – Тәңірдің құты немесе сыйы ретінде қарастырылады. Оның
“Хикмет айт деп Субхан айтты, қабыл алдым, немесе “Менің хикметтерім – инам-
и Аллах” (Тәңірдің құты-сыйы)” деуі де осының айғағы.
Суфизмнің теориялық, теософиялық және практикалық қырлары бар. Сопы
рухани шабыт кезіндегі хәлін суреттеуде, тілмен жеткізуде дәрменсіз күй
кешіп, Болмыстың ақиқаты туралы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қолжазба құқығында
МОЛЛАҚАНАҒАТҰЛЫ САЙПУЛЛА
ҚОЖА АХМЕТ ЯСАУИДІҢ РИСАЛА ДАР АДАБИ ТАРИҚАТ ЕҢБЕГІНІҢ МАЗМҰНДЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Мамандығы 6N0206
Дінтану магистр академиялық дәрежесін алу үшін
дайындалған диссертация
Ғылыми жетекші: ф.ғ.д., профессор Д.Т. Кенжетаев
___________
қолы
Түркістан 2010 ж.
Мазмұны
Кіріспе
І бөлім: Қожа Ахмет Ясауидің шығармаларының мазмұндық сипаты
А. Диуани Хикмет тақырыптары
Ә. Мират ул қулуб
Б. Фақрнама
ІІ бөлім: Қожа Ахмет Ясауидің Рисала дар адаби тариқат рисаласы
А. Исламның этикалық негіздері
Ә. Рисала дар адаби тариқат рисаласының қазақ мұсылмандық түсінігіндегі
орны
Қорытынды
Қосымша: мәтін, аударма, факсимиле, сөздіктер
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Түркілік ислам өркениетіне жол салып, түркілік дүниетанымдық ойлау
қабатында иман нұры арқылы жаңа құндылықтар әлемін ашқан кемеңгер әулие
Қожа Ахмет Ясауи халқымыздың жадынан, киелі тарихи сахынасынан өшпестей
орын алған[1, 308 – б.]. Қожа Ахмет Ясауи – жалпы түркілік мәдениет
кеңістігінде өзіндік ілім қалыптастырып, ойлау қалыптарымыз бен
дүниетанымдық жүйемізге исламдық құндылықтар негізіндегі ар түзейтін
ғылымның моральдық-этикалық арнасы мен үлгісін көрсетіп кеткен тарихи
тұлға. Оның тұлғасы дәстүрлі түрік философиясындағы циклдік ойлау жүйесі
мен сопылық дүниетаным негізінде тарихи жадымыз бен рухани
құндылықтарымызды топтастырған Аталар жолы теориясының орталық ұстынына
айналады. Өткен тарихымыздың өн бойында, ұлттық діліміздің тұғыры болған
түркілік рухани құндылықтар әлемі осы аталар жолы шеңберінде мәдени
танымдық болмысымызды сақтап келеді. Кейінгі ғасырларда Ясауи мұрасын
насихаттау барысы мен зерттеулер нәтижесінде ерекше дәстүр қалыптасты[1, 4
– б.] деп жазады танымал ясауитанушы Профессор Досай Кенжетай.
Президентіміз Н.Ә. Назарбаев сындарлы он жыл атты кітабында: Қазақстан
аумағында сопылық дәстүрдің негізін салып, оны түркілік дәстүрмен
үндестірген әйгілі тұлға – Қожа Ахмет Ясауи, оның кесенесі байырғы
Түркістанға орналасқан. Ясауидің тікелей жанқиярлық еңбегінің арқасында
ғана қазақ тайпаларының ұлттық ортасында ислам канондары мен далалық дәстүр
үндестік тапты[2, 104 – б.] деп жазды. Ғалымның түйінді ойы мен Елбасының
жазған пікірі айтылмай келген талай шындықтың беташары сықылды,
ізденушілерді ясауитануға қызықтыры хақ. Қ.А. Ясауидің өміріне байланысты
әр түрлі пікір айтылып келеді. Ғалым Зікірия Жандарбектің 2006 жылы жарық
көрген Ясауи жолы және қазақ қоғамы атты ғылыми зерттеу еңбегіндегі
түйінді пікірі бабамыздың жасына байланысты әр түрлі пікірге нүкте
қойғандай. Аталмыш кітапта: Қожа Ахмет Ясауи ХІ ғасырдың бірінші жартысында
көне Сайрам қаласында дүниеге келеді. Ясауия тариқатының тарихы болып
табылатын Насаб-нама нұсқаларында Қожа Ахмет ясауидің 120 – 125 жыл өмір
сүргендігі жазылған. Ал Насаб-наманың ХІХ ғ. Соңында Ташкентте
жарияланған нұсқасында, Қ.А. Ясауидің 125 жыл өмір сүріп, 5621166-67 ж.
қайтыс болғаны жазылады. Осы дерекке сүйенген белгілі зерттеуші М.
Жармұхамедов Қ.А. Ясауи 1040-41 жылы дүниеге келген деп есептейді [3, 26 –
б.] делінген. Ахмет Ясауидің жақсы оқымысты екендігі, араб тілі мен парсы
тілін және ислам ілімдерін терең меңгергендігі анық. Әхлі Сүннет уал
жамағаттің ішіндегі Ханафи мәзхабында болған. Жастайынан Қожа Ахмет
кереметтерімен, одан кейін жеңіл тілдік әдісті пайдаланып айтқан хикметтері
арқылы Түркістандықтарға таныла бастады. Ясауидің бұл әрекеті көшпелі
халықтың көңілінен шықты[166 – бет].
Ясауи ілімі – адам және оның психологиялық ерекшеліктерін, рухани
арылу концепциясының практикалық ұстанымдары мен моральдық ұстындарын
қамтитын ілім. Ясауи адамның мәнін рух деп танып, оның психологиялық
ерекшеліктерін Құранның аяттарымен үндестікте, ал рухани жетілу
концепциясының практикалық ұстанымдары мен мораьдық ұстындарын адаммен және
қоғамдық өмірмен тұтастықта қарастырған. Ясауи ілімі – адамның ішкі
тәжірибесінің де табиғат сияқты берік таным көзі екендігін көрсеткен
даналық (хикмет) философиясы. Оның хәл (хикмет) ілімі адамдық санамен
меннің қуаттарын бір орталыққа жинау қабылетін көрсетіп, адамның
кемелдігін рухани еркіндік арқылы анықтайды. Мысалы кемел адам
концепциясында өлмес бұрын өл және өзіңді таны ұстанымдары арқылы адам
рухының сипаттық тұрғыдан кемелденуін танымдық-гносеологиялық жеті йақин
категорияларымен ашып көрсеткен. Жалпы сопылық дүниетанымда құдайлық
ақиқатты танудың үш дәрежесі болса (илм ал-йақин, айн ал-йақин, хақ ал-
йақин), ал Ясауи ілімінде ақиқатты танудың жеті дәрежесі бар, (исм-ул
йақин, илм-ул йақин, айн-ул йақин, хақ ул-йақин, хақиқат-ул хаққ-ул йақин,
Аллаһул хаққ-ил йақин). Осы йақин арқылы адам онтологиялық тұрғыдан
болмыстың бірлігінің мәніне жетеді. Бұл – түркілік сопылық дүниетанымды
басқа сопылық мектептерден ерекшелеп тұрған маңызды құбылыс[1, 310 – б.].
Жалпы дәстүрлі түркілік сопылық рух пен Ясауи дүниетанымы, оның ілімінің
мәні мен маңызы Диуани Хикмет, Мират-ул Қулуб, Пақырнама сияқты
мұраларынан көрінеді. Ясауи сопылық ілімінің, дүниетанымы мен
философиясының негізін моральдық-этикалық және сопылық хикметтер деп
жіктеуге болады. Ясауи іліміндегі парасат ұғымы адамның адамгершлік ахлақи
мәртебесіне және инсани камил дәре-жесіне жету мәселесін қарастырады.
Ясауидың дүниетанымдық тұжырымдамасының теориялық негізі шариат пен
мағрифат құраса, ал тәжірибелік негізін тариқат белгілейді. Қожа Ахмет
дүниетанымының мәні — адамның өзін-өзі тануы арқылы Хақты тануы. Бұл
жолдың алғашқы мақамы (басқышы) — тәуба, соңғысы құлдық (убудийат,
абд). Бұл жолдағы адам жаратылған — мен екендігінің ақиқатына, жаратылыс
сырына көзі жеткенде, өзінің адамдық парзы — Алла мен адамның және адам
мен қоғамның арасында көпір — жол болу екендігін ұғынады. Ясауи
хикметтерінің мәні, философиясының өзегі — адам. Адам кемелдікке жетуі
үшін қажетті білімді игеруі керек. Бұл білімнің қайнары — хикмет.
Хикметтерде адам жаратылысы — Жаратқан иенің ұлылығын көрсететін,
көркемдігі жағынан ең жоғарғы кейіпте жаратылған болмыс екендігі айқын
көрсетілген. Ясауи хикметтерінде адамның табиғаты Құранда айтылғандай — су
мен топыраққа телінеді. Асылың білсең су уа кил (топырақ) және килге
(топыраққа) кетер йа — дейді ол. Сопылық мағынада топырақ — адамның
жаратылыс табиғаты, парасаттылық пен қарапайымшылық. Ал, нәпсіқұмарлық,
менмендік, өркөкіректік — адамды адамшылықтан кетіретін қасиеттер Ясауидің
кейбір хикметтерінде өзінің бүкіл болмысымен топыраққа айналғандығын
білдіретін симбодық ұғымдар қолданылады: Басым топырақ, өзім топырақ,
тәнім топырақ: Хаққа қауышар ма екем деп — рухым муштақ. Бұл сопылық
мағынада уи-сал мақамы білдіреді, Топырақ болу , нәпсіден арылу — Хақка
кауышудын бірінші шарты. Осыдан ксйін адам ақикаткд жетіп. инсани кәміл
дәреже-сіне үласып, өзінің Хақка бастар жол екендіпнін мө-ніне қанығады.
Топырақ болғыл әлем сені басып өтсін дегсндегі мақсат осы- 5 ған саяды.
Өйткені сопылық атауда вулиелер мен пірлер-дің клбірін де топырақ дей-ді.
Ясауи дүниетанымында әулие — даңғыл жол, өйткені ол — халқына жақсы мен
жаманның, ақиқат пен жалғанның арасын айыруға жөн сілтейтін, Алла
рахметінің қоғамдағы көрінісі болып табылатын дана тұлға. Ясауи ілімінде
Хаққа қызмет ету халыққа қызмет етуден басталады. Ал, халыққа, ұлтына
қызмет етудің шарты — топырақ сипатты болу, нәпсіні тыю. Топырақ сипатты
болып, өзін халқына арнау кемелдікті білдіреді. Ясауи кемелдікке жету үшін
адамда ашқ (қуатты махаббат) пен дерт болу керек дейді. Дертсіз адам адам
емес, мұны анла; Ашқсыз инсан хайуан жынысы, бұны тыңда. Осы хикмет
жолынндағы дертсіз адам адамдық сезімнен жұрдай, өз ұлтының, қоғамының,
Отанының алдында жауапсыз, мұңсыз, қара басының қамыңн күйттейтін жан.
Ашқсыз адам — илаһи фитраттан, яғнн Алла тарапынан адамға берілген
құдайлық сыйдан мақрұм қалған, өзінің адамдық қадірін бағалай алмайтын,
парасаттылыққа ұмтылмайтын, өзін қоршаған әлемге, адамға. табиғатқа осының
бәрін Жаратушы иеге мән бермейтін жан. Дертті адамның Ясауи іліміндегі
алатын орны ерекше. Ол хикметінде Білімің — шырақ, халің — пілте, көз
жасың — жағатын май болсын дейді. Дертті, шерлі адам пілте болып жанып,
ашқ отына түсіп, қоғамның кемшілік тұстары мен ақсаған руханиятын көріп,
көз жасы, қайрат-жігерімен одан шығар жол, дауа іздейді. Шынайы ашққа осы
дерт арқылы ұласады. Ал ашқ кемелдікке жетелейтін күш-қуат көзі. Ясауи
ілімінде адамның жаратылыс мақсаты — Хаққа құлшылық ету (ибадат). Ол
Сізді, бізді Хақ жаратты ибадат үшін — дейді. Бұл ибадат (убудийат) —
Хақты тану жолындағы ең жоғарғы мақам. Құдайлық ашқты, Аллаға деген
махаббатпен тұтастықта көретін Ясауи дүниетанымы Алла жаратқан адам баласын
кемсітпей, өзімен тең дәрежеде құрметтеуді парыз деп қарайды. Сүннет екен
кәпір де болса берме азар, Көңілі қатты ділазардан Құдай бизар деген
хикмет адамның тегі мен түсіне, діні мен діліне қарамастан оған құрмет
көрсет, адам ретінде ардақтауды пайғамбарлық сүннет (жүйе, заң, қағида)
ретінде танытады. Өйткені Ясауи ілімі — дін, мазһаб аясына сыймайтын шексіз
ашқ (махаббат) жолы. Ясауи даниетанымында дертті адам, топырақ адам,
кемел адам, соңдай-ақ, ғарип адам тұлғалары да дәріптеледі. Ғарип
адамды кемелдік мәртебесіне жеткізіп, пайғамбардың қоғамдағы өкілі,
ізбзсары ретінде бағалайды (қ. Сопылық). Ясауи өзін де ғарип ретінде
көрсетеді: Ғариппін ешкімім жоқ, бейшарамын Һәм пақыр, Сенен басқа кімім
бар, рақым ет Сен (Алла) таң сәріде — деп рақымды тек Алладан ғана күтеді.
Өйткені оны Адладан басқа шын ұғатын, қолдайтын ешкім жоқ. Оны ғарип қылып,
жалғыздыққа итермелейтін күш оның дүниеге деген көзқарасы, илаһи ашқ — Хақ
жолына деген ұмтылысы мен махаббаты. Ғариптік — адамның өз-өзімен іштей
күресіп, санасын сан-сыратқан мәселелердің шешімін табу жолында рухымен
тілдес, өз әлімен ғана ләззат алу сияқты көңіл-күйді білдіретін
психологиялық талдау. Сондықтан да Ясауи Қай жерде ғаріп көрсең һәм дем
болғын дейді. Яғни оларға дем бер, қолдау көрсет, қасынан табыл, құрметте
дегені еді. Ясауи дүниетанымында өмір мен өлім мәселесінің мәні өзгеше.
Ғазали өлімнің ақиқатын түсіну үшін өмірдің мәніне жету керек, ал рухты
білмей тұрып, өмірді тани алмайсың дейді. Оның ілімінде нәпсі —
жамандықтың, рух — жақсылықтың қайнар көзі болып табылады. Жақсылық пен
жамандық секілді нәпсі мен рухтың да қатар өмір сүруі мүмкін емес. Рухтың
өмір сүруі үшін нәпсінің өлуі шарт. Өйткені өмірдің мәні рухтың
тазалығында, яғни көңіл айнасының сафтығында жатыр. Рух тазалығын мақсат
тұту ашқ мәртебесіне ұласып, Хақ дидарын көру болып табылады. Муту қабла
ан тамуту-топырақ болмақ; Ашқтар өлмес бұрын өледі екен... Құл Қожа
Ахмет, нәпсіні тептім, нәпсіні тептім, Өлмес бұрын жан берудің дертін
шектім, Дидар тілеп тәрк етсем масиуаны; Өлмес бұрын болмысыңды айла
фәни... Бұлар — өлмес бұрын өлу философиясына тән хикметтер. Ясауи мұнда
масиуаны (Хақтан басқа барлық дүниені) тәрк ету арқылы шынайы өмір мәнін
ұғынуға шақырады. Оның көзқарасы бойынша, шынайы өмір деп, рухтың
нәпсіден арылып, илаһи нұрлармен шайылуын айтады. Бұл ілім негізінде
адамдарды өлілер және тірілер деп қарауға болады. Бұл жердегі өлі
және тірі ұғымы рухқа байланысты. Өлілер — дүниеде нәпсінің құлы болып
өткендер, олар тірі болса да өлікпен тең. Тірілер — нәпсілерін жою арқылы
рухтарына өмір, сыйлағандар, олар өлсе де мәңгілік өмірмен қауышқандар,
бақи мәртебесіне жеткендер, Ясауи дүниетанымында физикалық өлім жоқ, Ол жай
ғана рухтың тәннен айырылып, басқа бір халге ауысуы. Аллаға құлшылықтың ең
жоғарғы халі — еркіндік. Рухани өмір ішкі рухқа қатысты болғандықтан, Ясауи
іліміндегі еркіндік мәселесі де адамның ішкі еркіндігі шеңберінде
қарастырылады. Ішкі еркіндікті ислам ахлағында моральдық еркіндік дейді
Яғни, Хаққа толық құл болған адам ғана толық еркін, азат. Демек, Алладан
басқа барлық нәрседен тазару шынайы еркіндікке ұласады. Сопы Хақ алдында
құл, халық алдында азат, еркін. Рухани өлімнің нәтижесінде нәпсі үстемдік
құрып, адамды өзіне құл етеді. Адам өзінің жаратылысын, табиғатын жатсына
бастайды. Нәтижесінде рух еркіндіктен айырылады, Ясауи әдісі бойынша, рухты
еркіндікке қауыштырудың жолы — зухд. Ясауи ілімінде ішкі еркіндікке жетудің
дәрежелері мен басқыштары айтылады. Бұлар сопылық дүниетанымдағы халдер
мен мақамат категорияларының рет-ретімен жалғасуы арқылы жүзеге асады.
Ішкі еркіндік жайындағы мәліметтің негізі — дін. Ал дін адамзатқа ішкі
құлдықтан құтылу және ішкі еркіндікке жетудің жолын көрсететін Алла
тарапынан берілген илаһи жол. Ясауи ілімі бойынша, өлілер мен тірілер
үғымына сәйкес, еркіндік мәселесінде де адамдарды екі топқа бөліп қарауға
болады. Бірінші топ — еркіндікті аңсаушылар. Бұлар тек қана Хаққа
табынып, құлшылық етеді. Екінші топ — еркіндіктен қорқатындар. Бұлар —
нәпсі, мансап, байлық, атақ, дүние, адамға, т.б. табынып, құлдық ұрады.
Хикметтің басы — Алланы бар және бір деп білу. Ясауи адам баласы осы
шындықтан бейхабар қалғанды өзінің негізінен алыстай бастайтындығын айтады.
Осы ақиқатты адам баласынна ескертіп, тікелей еске салып отыратын таным
көзі — Құран деп біледі. Сонымен қатар, Алланы танудың негізгі сыры адамның
өзінде екендігін айтады. Адам — микрокосмос болса, рух, бүкіл әлем, болмыс
— макрокосмос, Алланың аяттары, яғни белгілері. Адам — рух әлемінде Алламен
болған сұхбат-антты бұзбай Зікір арқылы үнемі есте сақтаушы, Ясауи
іліміндегі зікір, уажд (экстаз), сама сияқты әдістер Алламен болған сертті
ұмытпау үшін қолданылған. Адамның арабша инсан, яғни ұмытшақ екендігін
ескергенде. Құранның бір аты болып табылатын зікір (еске алу) адамдық
болмысты толықтырып, кемелдендіріп отыратын әдіс екендігі белгілі. Осы
тұста қалу бәла серті (...мен сендердің Жаратушың емес пе едім деген
Тәңірнің сұрағына рухтардың Ия, әлбетте деген жауап-серті) мен рух
әлеміндегі онтологиялық және туыстық бірліктің адамзат арасында осы кезге
жалғасып, сақталуына деген ұмтылыстың, тілектің жатқандығын байқау қиын
емес. Жалпы сопылық дүниетанымға тән Бұл теориялық-тұжырымдамалық ұстанымды
Ясауи түркілік дүниетаным негізінде жаңғыртты. Ислам тарихында дінді
үғынудың, қабылдаудың ерекше түрі ретінде пайда болған сопылық ағым ресми
діндегі (кәлам мен фиқһ) қасаңдыққа қарсы бағыт ретінде бой көрсетті. Сол
секілді Ясауи ілімі де түркілік дүниетанымының негізгі категориясы болып
табылатын әмбебаптыққа сай дамыды. Тәңірді жазалаушы, қорқыныш иесі ретінде
ғана емес, Тәңірді сүю және оның үкімдерін құрметтеу арқылы Аллаға
махаббатпен қауышу-ұласу әдістерін қалыптастырды. Өйткені сопылық
дүниетанымда Алла — ғашық (сүюші), мағшуқ (сүйілуші) әрі ғашықтықтың өзі
болғандықтан да, гашықтық болмыс жаратылысының ең негізгі мұраты. Бұл адам
бойында махаббат, жауапкершілік сезімін, иман, т.б. асыл құндылық,-тарды
қалыптастырады. Адам хикмет арқылы, оның нәтижелі жемістерінің негізінде
ғана мәнді, мағыналы өмір адамша тіршілік ету өнерін меңгере алады (қ.
Диуани хикмет). Ясауи ілімінің танымдық тірегін құрайтын адамгершілік
қағидалардың өзегі — ахлақ (моралъ). Ахлақ — хикметтің нәтижесін-де
қалыптасқан рухани құндылықтар жиыны. Адам ахлақ арқылы адамдық болмысқа,
мәнге ие болады. Яғни, адам ахлақтық-рухани құндылықтарды бойына сіңіргенде
ғана шындыққа, жан тыныштығына қауышады. Ясауи ілімінде жан
тыныштығы, шындыққа жету адамгершілік қасиет пен сипатқа ұласу арқылы
тариқатта жүзеге асады. Аллаға қауышудың жолы қоғамға, адамға қызмет ету —
тікелей ахлақтық кемелдену арқылы өтеді. Нәтижесінде рухани тазалыққа, өзін
өзі меңгеруге қолы жетіп, Кемел адам тұрпаты қалыптасады. Көшпелі Түркі
қауымын имандылыққа шақыру арқылы Ясауи, ілімі барша түркі халықтары
мәдениетіне үлкен өзгеріс енгізді. Дәстүрлі түркілік дүниетанымның негізі
сыршылдық (мистик.) дін екендігін ескерсек, сопылық танымның түркі
мұсылмандығының ең маңызды ерекшелігін қалыптастырудағы себептерін ұғыну
қиын емес. Бұл құбылыстың табиғилығын дін феноменолигиясы тұрғысынан
қарасақ, діндердің таралуындағы ескі ұстындардың толығымен жойылмайтынын,
жаңалары сол құндылықтар түсінік, ұғымдар негізінде өз орнын табатынын
көруге болады. Көбінесе діндерде ескі, ұстындар мистикалық институттар мен
тұтасып. халық діндарлығы түрінде тіршілігін жалғастырады. Бұл құбылыстың
көрінісін Ясауидің сопылық-моральдық ілімінен көруге болады. Оның құрма
символизмі арқылы Мұхаммед (с.а.у.) пайғамбарға байлануы, осы құбылықа
Арыстан бабтың себеп болуы, өмірін пайғамбар өміріне ұқсатуға тырысуы,
пайғамбарға ұқсаудың ишараты ретінде ұлының атын Ибраһим қоюы, пайғамбар
жасына келгенде тірідей жерасты мешітіне, яғни қылуетке түсуі, осының
бәрі оның іліміндегі көшпелі түркілерге исламды таратудағы маңызды әдістеме-
лік, құбылыстық ерекшелік әрі жаңалық болып табылады. Жергілікті халықтың
салт-санасы мен сенім-нанымына, әдет-ғұрпына қайшы келмейтін діни-
мистикалық мектептің негізін қалаған Ясауи шығармалары сопылық ағымның
түркілік дәстүріне даңғыл жол салды. Ислам дінін тек араб тілі арқылы ғана
тануға болады деген түсінікті теріске шығарып, сопылық әдебиет
ұстанымдарын көне түркі әдеби тіл — шағатай тіліне сөйлетті. Қасиетті
кітаптың арапша мағынасын толықтай түсіндіру, шариаттың қыр-сырын, дін
қағидаларын қалың қауымға өз тілдерінде тереңнен таныту мақсатында
хикметтерін жергілікті халыққа жақын айшықты поэзия тілімен жазды. Ясауи
түркі тілінде жатық әрі бейнелі жыр жазудың үлгілерін жасап, түркі
тілдерінің көркем шығармалар тудыру мүмкіншілігінің мол екендігін
дәлелдеді. Оның:жазба әдебиет үлгісіндегі шығармалары түркі топырағында
ертеден қалыптасқан суырыпсалмалық дәстүрдегі әдебиетке жаңа серпін, тың
мазмұн алып келумен қатар, оның түр жағынан көркейтіп, кемелдендіре түсті.
Сөйтіп, бұрыннан дидақтик сипаты басым түркі әдебиеті насихаттық ой
тұжырымдармен толыға түсті. Ол фольклор мен жазба әдебиеттің өзара
жақындасуының, толысып, көркеюінің дәнекері бола отырып, Шығарма
әдебиетінде ертеден қалыптасқан, Құран Кәрімде баяндалатын тарихи аңыздар
мен пайғамбарлар, әулие-әнбиелер жөніндегі әпсаналарды хикметтерінде ұтымды
пайдаланды. Ясауи шығармалары түркі-мұсылман әлеміне кеңінен танылып,
Ясауише хикмет жазу дәстүрге айналды. Кіші Азияда Қажы Бекташ, Жүніс Әмре,
Сүлеймен Бақырғани хикметтерінен Ясауи сарыны байқалды. 12 ғ-дан бері түркі
халқынынң дүниетанымына елеулі ықпал еткен Ясауи сарыны Асан Қайғыдан
Абайға, сондай-ақ, күні бүгінге дейінгі Қазақ ақындары шығармаларында
көрініс тапқан.
Қожа Ахмет Ясауидің бүгінгі ұрпаққа жеткен танымал шығармаларының
қатарына Диуани Хикмет, Миратул Қулуб және Пақрнама жатады. Енді міне
солардың қатарына Рисала дар адаби тариқат еңбегі қосылғалы тұр. Мысалы
Диуани Хикмет алғаш рет 1878 жылы жеке кітап болып басылып шығады. Содан
кейін ол Стамбул , Қазан, Ташкент қалаларында бірнеше қайыра басылады.
Соның бірі 1901 жылы Қазанда Тыныштықұлының қазақтарға арнап шыығарған
нұсқасы болатын. Төрт тармақты өлеңмен жазылған бұл шығармасында ақын
өзінің бала күнінен пайғамбар жасына келгенге дейін өмір жолын баяндайды,
тіршілікте тартқан азабын, көрген қайғысын айтады, бұхара халыққа үстемдік
жүргізуші хандардың, бектердің, қазылардың жіберген кмшіліктерін, жасаған
қиянаттарын сынайды, бұл фәнидің жалғандығын білдіреді. Диуани Хикматтен
қазақ халқының ертедегі мәдениетіне, әдебиетіне, тарихына, этнографиясына,
экономикасына қатысты бағалы деректер табуға болады. Сондықтан біз де
Рисаланы зерттеуді басты мақсат етіп, ондағы рухани дүниемен оқырмандарды
табыстырсақ басты міндеттің орындалғаны.
Рисала еңбегіне байланысты іс сапар 2010 жылдың 1 – 14 қаңтар
аралығында орындалды. Сапардағы жұмыс барысында қобалжығаным әлі есімнен
кетер емес, мә, ал деп тұрған ешкім жоқ ол жақта, бабамыздың аталмыш
еңбегін таба алмасам қай бетіммен елге қайтамын дегендей ... Бірақ Құдайға
тәубә, сапар жемісті болды. Рисаланың бір емес үш нұсқасын тауып,
көшірмесін алып келдім. Ол қолжазбалар № 3808, № 6652 № 9175 тіркеу
нөмірлерімен сақталған. Негізінде қолжазбалардың арасында айтарлықтай
айырмашылық жоқ. Кейбір сөздерінің жазылмай қалуы немесе қате жазылуы ғана
байқалады. Үш қолжазбаның жазуларына қарап ең тәуірлеуі деп № 3808 таңдап,
негізгі нұсқа ретінде пайдаландық. Институттің картатека бөлімі дайындаған
карточкалық мәліметтерде қолжазбаның инвентарлық нөмірі № 3808 – ХІІ,
кітаптың аталуы Адаби тариқат, авторы Қожа Ахмет Ясауи, қолжазбаны
көшіруші Ғани қожа уалади Хайролла қожа, көшірілген жылы 1253, бетінің ені
мен ұзындығының өлшемі 14,5х24,5, 5 парақ (320 – 316), әр бетте 15 қатар
жазу бар, жазу түрі настағлиқ, тілі парсы тілінде деп жазылған. Кітапты
және оның көшірмесін зерттеп, жоғарыдағы мәліметтерді толықтырдық.
Инвентарлық нөмірі: № 3808 – ХІV деп тіркелген. ХІV дегеніміз түптелген
қолжазба кітаптың ХІV шығармасы деген сөз. Оны карточкада ХІІ деп көрсеткен
екен. Қолжазба кітап 1б беттен басталып, 325а бетпен аяқталады.
Қолжазба кітаптың ХІV бөлімінен орын алған Рисала дар адаби тариқат
рисаласы қолжазба кітаптың 312б бетінен басталып, 316б беттен аяқталған
яғни а мен б беттерін бөлек-бөлек санағанда 9 беттен тұрады.
Қолжазбаның ХІІІ бөлімінде, парсы тіліндегі рисала дар баиан-и сурат-и
фақр рисаласы, ХV бөлімде парсы тіліндегі рисала дар баиан-и қайида-и
тариқ рисаласы орын алған. Көшірушінің аты-жөні, көшірген жылы 322б
бетінде фақир хақир Ғани қожа уалади Хайролла қожа, 12531837 – 38, жұма
күні деп көрсетілген. Көшірілген жылы кітаптың VІ, VІІ бөлімдерінде де
көрсетілген.
Енді кітаптың мазмұндық сипаттамасына тоқталып, ашықтамасын жасайық.
Рисала парсы тілінде, кіріспе мен он екі баптан тұрады, . Кіріспесі
бисмилла яғни Мейрімді Рақымды Алланың атымен бастаймын деген сөзбен
басталған. Одан кейін Бұл Қожа Ахмет Ясауидің рисаласы деген сөйлеммен
жалғасын табады. Бұл бөлімде Қ.А. Ясауидің екі лақап атын көреміз.
Біріншісі Құтб ут-тариқат, екіншісі бурхан ул-хақиқат. Құтб – тірек,
темірқазық деген ұғымды білдіреді. Әулиеліктің жеті мақамының ең жоғарғысы
яғни жетіншісі құтб деп аталады. Сопылық әдебиеттерде тариқат сөзін былай
ашықталып келеді: тариқат этикалық-моральдық қағидалар мен ритуалдарды
қамтитын, Хаққа ұласуды қамтамасыз ететін жол. Тариқат жеке әдіс,
әдістемелік ережелер деген мағыналарға да келеді. Кемел жол көрсетуші
ұстаздың қадағалауымен талапкердің Аллаға ұласуы үшін, яғни әрдайым Алланы
терең ойлау, оны сезіну мақсатында қолданған әдісті тариқат дейді[1, 231
– б.]. Ясауи қутб-ул ақтаб – құтбтардың құтыбы” ретінде де танылған.
Руханияттың шыңына көтерілген құтбтардың құтбы болу, ол кісі үшін үлкен
дәреже. Сол сияқты тариқаттың құтбы деп аталуында да үлкен мән болса
керек. Ал-бурхан араб сөзі. Құжат, дәлел деген ұғымдарды білдіреді.
Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) бір хадисінде: шариғат – айтқан сөздерім, тариқат –
жасаған істерім, хақиқат – менің хәлім дейді. Хақиқат – өмір шындығы.
Ясауи бабамыздың сол хақиқатқа жеткендігі, басқаларға да жетуге көмектесе
алатындығына байланысты осы лақап ат берілген болуы мүмкін.
Кіріспе сөзден кейін он екі баптан тұратын негізгі мәтіннің мызмұны
мынадай:
1. Бірінші бап: тариқаттың ахкамы (үкімдері) туралы
2. Екінші бап: тариқаттың арканы (негіздері) туралы
3. Үшінші бап: тариқаттың уажибаты (міндеттері) туралы
4. Төртінші бап: тариқаттың сүннеттері туралы
5. Бесінші бап: тариқаттың мустахабтары туралы
6. Алтыншы бап: тариқаттың әдептері туралы
7. Жетінші бап: рухани ұстаздардың шәкірт қабылдауы туралы
8. Махабат туралы
9. Бап: ышық туралы
10. Бап ал-мағрифат яғни таным туралы
11. Мағрифат туралы
12. Бап: дәруіштік туралы
І бөлім: Қожа Ахмет Ясауидің шығармаларының мазмұндық сипаты
а. Диуани Хикмет тақырыптары
Ясауидің хәл ілімінің мәнін ашу үшін алдымен оның дүниетанымындағы
хикмет, жаратылыс, әлем, ғашықтық, рух туралы түсініктердің орнын анықтап
алуымыз қажет. Бұған қоса қандай да бір дүниетаным немесе ойлау жүйесінің
талдануы мен жорамалдануы жөніндегі ең маңызды мәселеге тоқталғанымыз жөн.
Қожа Ахмет Ясауидің тұлғасы, ілімі мен сопылық дүниетанымы өз уақыты мен
кеңістігі шеңберіндегі түркі-ислам сопылығының жемісі екендігі белгілі.
Демек, біз бүгін Ясауидің ілімін ұғыну үшін, ең алдымен, оның ойлау жүйесі
мен сопылық дүниетанымын қалыптастырған тарихи кеңістік әлемімен
герменевтикалық сұхбат құра білуіміз қажет. Мұның ғылыми жұмыстың этикасы
тұрғысынан ғана емес, шындығына келгенде іс жүзінде өте қиын екендігін
айтуымыз керек. Өйткені, қолымызда әлі де болса Ахмет Ясауиды өмірге
әкелген, оны тарихи тұлға ретінде сомдаған әлемнің діни, дүниетанымдық және
философиялық қабаттары туралы мәліметтер өте аз. Ал, әпсана-аңыз түріндегі
деректер жеткілікті болғанымен, Ясауи мәдениетінің кеңістігі туралы
қанағаттанарлық мәліметке қол жеткізе алған жоқпыз. Ел аузындағы аңыз-
әпсаналардан Ясауи мәдениетін оның ілімін танытатын дүниетанымының
символдық ойлау ерекшеліктерін көрсететін категориялық, ұғымдық ұстындарды
табуға болғанымен, оларды тарихи кеңістіктегі құбылыстық шындықтармен
үйлестіру, үндестіру қиынға соғуда. Бұған қоса Ясауи ілімі категориялық
ерекшелігі тұрғысынан сопылық дүниетанымға негізделген философия болып
табылады. Сондықтан жоғарыда да айтып өткеніміздей бұл еңбектің қарапайым
герменевтикалық (комментарий) түсіндіру мен аналитикалық талдау екендігіне
көңіл аудару қажет. Өйткені Ясауи ілімінің “қал” емес “хәл” ілімі екендігін
ескеретін болсақ, айтпақ болған ойымыздың да айқындала түсері анық. Зерттеу
жұмысымыздың нәтижесінде қолжеткен тұжырымдар мен ойларды өзім өмір сүріп
отырған уақыттың әлеуметтік-мәдени талабы тұрғысынан ашуға тырысамын.
Шындық біреу болғанымен таным, оны түсіндіру мен баяндау әдістерінің
әртүрлі болып келетіні де рас. Осы тұрғыдан алғанда, Ахмет Ясауидің хикмет
толы мұрасының менің дүниетанымдық қорым мен ой-санама қалдырған іздері мен
әсерін баяндау–қолыңыздағы еңбекті жазудағы қолданылған герменевтикалық
талдау әдісінің талабы болып табылады.
Қожа Ахмет Ясауидің өзінің ілімі мен ойлау жүйесі шеңберінде танып
түсіндірген және мұрат еткен адам типі мен Құранның кемел адамы арасындағы
үндестік айқын. Ясауи Құран аянының (уахи) ең негізгі мәселесі болып
табылатын адам жанын түсінуді мақсат еткен. Ол алдымен өзін, содан кейін
қауымдастарының жан дүниесін жүйелі арнаға салып, иман нұры арқылы өмірді
мағыналандыруды көздеген болатын. Сондай-ақ адам өмірінің мәнін ашудағы,
пенденің рухани әлемін кемелдендірудегі Ұлы Тәңір тарапынан жіберілген
басты хикмет – Құран екендігін танытуды мақсат етті. Негізінен, адамның
ішкі әлемі де – хикмет. Абайдың “адамның хикмет кеудесі” деуі де тарихи
сабақтастық тұрғыдан алғанда терең дүниетанымдық салмағы бар танымдық
мәселе. Ең басты хикмет болып табылатын Құранмен адамның ішкі әлемін
азықтандырып, оны мәнді де мағыналы рухани кемелдікке жеткізуді мақсат ету
жалпы “бұзылмаған” сопылық жолдардың басты мұраты болатын.
“Хикмет” сөзі (арабша) тілдік тұрғыдан алғанымызда “ақыл”, “парасатты
сөз”, “дін ілімі”, “ең шынайы ғылым арқылы ең шынайы болмысты (Тәңірді)
тану” деген мағыналарды білдіреді. Құранда қолданылған “хикмет” ұғымы –
“шынайы иман” (ал-иман-ус сахиха), “парасатты іс” (ал амал- ус-салиха),
“парасатты ой” (ат-тафаккур ус-салима) бірлігінен тұратын адамға берілген
ерекше қабілет. Сонымен қатар хикмет – Құранның мазмұны мен мәні, яғни,
құдайлық аянның өзегі болып табылады. Құранның хикмет болуының себебі оның
барлық ізгіліктер мен игіліктердің негізгі көзі болып табылатын Тәңірден
келгендігінде жатыр. Өйткені ол “түгел сөз” – Тәңірдің каламы (сөзі).
Тәңірдің сипаттарының бірі – “ал-Хаким”, яғни, хикметтің иесі. Құранда
жаратылған болмыстардың әрбірі жеке тұрғанда-ақ Ұлы болмыстың “Бар және
Бір” екендігін білдіретін ишарат (белгі), ал әрбір ишараттың хикмет
екендігі туралы мәлімет берілген. Сопылар осы негізге сүйене отырып,
Құранды да, әлемді де, адамды да хикмет кітаптары деп қарайды. Тәңірдің
хикметі әрбір жаратылған болмыстан табылатындықтан, одан мән іздеу
керектігін, әрбір болмыстан киелі қасиет тауып, Тәңірдің “ал-Хаким”
екендігін жариялау және соған ұқсап бағу сопылық дүниетанымның негізгі
мақсаты болып табылады. Абай да “Адамның “хикмет” кеудесі” немесе “Адамды
сүй, Алланың хикметін сез!” деп, хикметтің мәнін дәл осы сопылық
дүниетанымдық негізде түсіндіреді.
Ислам философтары хикметке “ақыл, дін, тағдыр және жаратылыс
тұрғысынан себеп-салдар байланысын білу, заттың мәнін ашу”, “абсолюттік
(йақини) таным”, “орындалуы парасат болып табылатын іс-әрекет”, “адамның өз
қабілеті негізінде Ұлы Тәңірдің істеріне (аф‘ал) ұқсап бағу,” т.б. бір-
бірінен тәуелсіз бірдей философиялық және моральдық-логикалық анықтамалар
берген. Негізінен алғанда, ислам философиясында философия мен хикмет
сөздері көбінесе бір мағынада қолданылған. Мысалы, Ислам философы ал-Кинди
“хикмет” деп құдайлық сипаттардың сырын білуге ұмтылуды, Тәңір туралы терең
ойға шомуды, адамның өзінің мәнін білуді айтады. Сондай-ақ әл-Фараби, Ибн
Сина, ал-Хинди, ал-Матуриди, Ибн Араби сияқты ислам философтары хикметке
Тәңірді, әлемді, адамды, болмысты, жаратылысты, заттың мәнін,
пайғамбарлықтың (нубууат) сырын білу, Тәңір (мағрифатуллах) туралы ойлау,
терең ойлану (тафаккур) ретінде анықтама береді.
Ал, сопылық дүниетаным бойынша “хикмет” дегеніміз– құдайлық сырлар мен
ақиқат туралы таным, болмыстардың жаратылыс мақсатының мәнін ашу, олардың
арасындағы байланыстарды танудағы “құдайлық еріктің” (илахи ирада) сырын
ұғу”. Яғни, хикмет – “ішкі көз” (басират) деп аталатын “сырға қанығу”
(кашиф-иррационалдық-интуициялық метод) әдісі арқылы қол жеткізетін сопылық
таным.
Сопылық дүниетанымда “хикмет” ұғымын тұңғыш рет Харауи қолданған
болатын. Ол хикметтің үш түрлі сатысын ашып көрсеткен. Хикметтің бірінші
сатысы қандай да бір құбылысты немесе істі тану; екінші сатысы– сипаттау,
оны образдық-символдық анықтамалар арқылы жеткізу; үшінші сатысы – жүзеге
асыру немесе орындау. Кейіннен Кашани осы анықтамалар негізінде хикметті
“тілмен жеткізуге болатын” және “тілмен жеткізуге болмайтын” деп екіге
бөліп, біріншісін – “шариғат” һәм “тариқат”, екіншісін “хақиқат сырлары”
деген болатын. Яғни, сопылардың түсінігінде хикмет–рационалдық ойлау арқылы
игерілетін ғылым емес, тікелей қалбке (жүрек, көңіл) берілетін, жүрекпен
сезінетін (батини-ладуни) ілім.
Міне, Ясауидің салып кеткен “батини” немесе “хәл” іліміне бүгін “мән,
руханилық” немесе Шәкәрімнің тілімен “ар түзейтін ғылым” ретінде қарауға
болады.
Қожа Ахмет Ясауи хикметке “хәл ілімі”, “дафтар-и сани”(екінші дәптер),
“ғашықтық (‘ашқ) дәптері” ретінде анықтама береді. Сонымен қатар сопылық
жолды өзіңді тану және Тәңірге қауышу үшін алдымен хикметтердің көзі –
Құранға негізделген шариғаттан өтетін ғашықтық жолы ретінде түсіндіреді.
Ғашықтық жолы – ауыр жол.
Ясауи атамыз ғашықтардың ісінің хақиқат дариясында талмай, Тәңірдің
дидарын көру үшін күндіз-түні ояу болып, кез келген азаптарға сабыр етіп,
өзін “ху сұхбатына” арнап, дүниеден (масиуадан) бас тартып, өзін тану
деңгейінде амал етіп, Тәңірдің әр ісінен хикмет тауып, одан ғибрат алып,
“өлмес бұрын өлу” ұстанымының мәні мен маңызын түсіну және түсіндіру
екендігін ашып көрсетеді. Сопылар ақыретке де, бұл дүниеге де қызықпайды,
олар тек Тәңірдің өзіне қауышуды мұрат етеді. “Йақин” (құдайлық таным) мен
иманға терең бойлаған сопылар ғана Хақиқатпен дидарласып, Хақпен байланыс
құрғанын нақты айта алады. Олар үшін абсолюттік Болмыстың хақиқаты туралы
пікірталастың өзі мүмкін емес. Өйткені бұл хикмет (хәл ілімі) – адам туралы
ілім, Тәңірдің нұры мен дидарына жеткізетін жол. Сондықтан бұл жолдың
талапкерлерін “дидар талап” дейді. Бұл “Бисмиллах деп баян айлай, хикмет
айтиб, Талибларга дүрр у(а) гауһар шаштым мана, Рийазатни қаттығ тартып,
қанлар йутып, Ман “дафтар-и сани сузин ачтым мана” деп басталатын
хикметінде-ақ нақты ашылған.
Ясауидің түсінігі бойынша екі түрлі ілім бар: “Ілім екі дүр – тән мен
жанға рахбар тұрар”. Бұл жердегі жан ғылымының зерттеу нысаны
–метафизикалық, рухани, мәңгілік ақиқаттар. Ясауи түсінігінде жанға азық
ғылым – мағрифат немесе хикмет болып табылады. “Жан ғалымы Тәңірге жақын
тұрады, Махаббаттың “шарабынан” ішіп, қанығады. Бұлар нағыз ғалым”.
Ясауидің “тәнге азық” дегендегі ілімі – адамның ақылы мен сыртқы сезім
мүшелері арқылы қабылданатын теориялық білім. Тән ғылымы физикалық,
дүниелік, өткінші құбылыстарды зерттейді. Олар туралы хикметтерде “Тән
ғалымы залымдарға ұқсайды”, - делінеді. Яғни, тән ғылымы – “қал, яғни, сөз”
және эмпириялық білім екен. Адам бұл ілім арқылы тән, дене, зат, материяны,
яғни, болмыстың сыртқы құбылмалы көрінісін ғана ұғына алады. Ясауи үшін бұл
шынайы білім емес. Өйткені, тән ғылымы шынайы білім болып табылатын жан
ғылымы сияқты Алланы тану жолында рухты нәпсіден арылтып, кемелдендіруге
қызмет етпейді. Бұл ілім зұлымдыққа, яғни, дүниеге деген махаббатты ғана
көріктейді. Сонымен қатар бұл захири ілім, яғни, ғұламалардың (каламшы-
традиционалистер) шұғылданатын ілімі, адамды заттың мәні мен мазмұнына,
яғни оның көрінбейтін ақиқатына жеткізе алмайды деп есептейді. Олар
Ясауидің түсінігінде болмыстың тек формасымен ғана айналысқандар, діннің
қабығы – шариғатпен, теориялық қағидалар және әдістермен айналысып, ілімді
тар қалыптарға, бос кітаптарға толтырғандар.
Ясауи дүниетанымында хикмет немесе хәл ілімі, нағыз шынайы ғылым болып
саналады. Ал шынайы ғылымды адам тікелей “Хақ софрасынан” үйренеді.
Сондықтан “ғалыммын” деп көп кітап оқығанымен мән-мағынасын ұқпаса,
ештеңеге жарамайды. Хақиқатқа көп кітап оқу арқылы емес, “мағына, мән оқу“
арқылы жетуге болады. Адам Тәңірдің, болмыстың мән-мағынасын, яғни ақиқатын
білу үшін, ең алдымен, өзін тануы қажет. Сондықтан Ясауи адамның мәнін,
ішкі ақиқатын үйретпейтін ілімді ілім деп мойындамайды. Себебі, нағыз ілім
адамды құдайлық танымға, Хаққа жақын тұруға жол көрсетуі тиіс. Олай болса
адам Тәңірді тану үшін алдымен өзін тануы сосын Тәңірді (мағрифатты) білуі
шарт.
Ясауиде хәл ілімін меңгеру үшін алдымен жоғары адамгершілік пен
парасаттылыққа (ахлақ) жету шарт. Жаман іс, жаман сөз, төмен ахлақ адамның
хәл ілімін меңгеруіне және махаббатқа ұласуына кедергі болатыны сияқты,
жақсы сөз, нағыз ілім, жоғары ахлақ – адамды негізгі мұратына жеткізеді.
Міне, ілім оқудағы мақсат – халыққа пайдалы болу, қызмет ету. Халыққа
қызмет ету алдымен адамның көңіліне жол табудан басталады. Ясауи ілімін
жалғастырушылардың ішіндегі ірі тұлғалардың бірі Жүніс Әмре бұл туралы “Сен
бір көңіл жықсаң егер, керек болса, жүз жыл оқы, пайдасы жоқ”-дейді.
Өйткені, адам ілімі арқылы қоғамдық өмірді, тіршілікті және әлемді мәнге
толтырып, рухани шаттыққа бөлеуі тиіс. Ясауидің: “Егер адам “ішіме мән,
мағына толсын” дейтін болса, хәл ілімін жетік меңгеруі тиіс”-деуі де
сондықтан.
Хәл ілімі қал ілімін өз ішіне қамтиды. “Қал ілімі” деп тафсир, қалам,
хадис және т.б. ғылымдарды айтады. Осы ғылымдарды меңгеріп барып, хәл
сатысына өтуге болады. Хақтың дидарын көргісі келгендер ғана “қал” ілімінен
“хәл” іліміне өтіп, негізгі мәннің Хақ (Тәңір) екендігіне өз рухы-
болмысымен куә болуға ұмтылады. Ясауи хикметтерінде “қал” ілімін оқу, “ху”
халқасы – зікір, “Хақ софрасы – хәл іліміне жету, жоқтық (фана) мақамына
ұласу”, “дүниені тәрк ету, өзін тану, нәпсіні жеңу және т.с.с күрделі
процесті қамтамасыз ететін ілімді тұтастай хәл ілімі ретінде дәріптейді.
Хәл іліміндегі хәлден хәлге өту процестерін адамның өзін және Хақты тану
сатылары ретінде қабылдауға болады.
Бүгінгі ұғымдармен анықтайтын болсақ, Ясауидің “жан ғылымы” деп
отырғаны “батин ілімі”, яғни “көрінбейтін әлемнің ғылымы”. Біздің “ғылым”
деп жүргеніміз – әлемдегі заттар, болмыстар мен құбылыстар және олардың
араларындағы байланыс заңдылықтары. Сопылар жаратылыстану ғылымдарына
әуелден-ақ ден қоймайды. Өйткені жаратылыстану ғылымдарының
тақырыбы–материя, яғни, Тәңірге ең алыс болып табылатын нәрсе. Адам
материямен шұғылданғанда ең негізгі мәннен алыстап, адамды рухани
жетілдіретін, оны Тәңірге қауыштыратын қуаттан, оның әсемдіктерінен мақрұм
қалады. Сондықтан да Ясауидің ілімінде ең шынайы ғалым немесе кемел адам –
нәпсімен байланысты кез келген нәрседен бас тартқан, тек қана рухын
арылтумен шұғылданып, кемелдікке бет түзеген адам.
Ясауи өз ілімінің “екінші дәптер” екендігін, оның тек “талапкерлерге”
(дидар талаптарға) ғана арналғандығын алғашқы хикметтерінде-ақ атап
көрсеткен. Өйткені, “хикметтің сырын қабілеті жетпейтіндерге емес, оны тани
алатындарға ғана ашуға болады”. Сопылық дүниетанымның осы қыры кезінде
көбіне каламшылар (мутакаллимдер) мен құқықтанушылар (фақихтер) тарапынан
сыналған болатын. Абай да хәл ілімінің осы ерекшелігін 38-ші қара сөзінде
“...егер де бұл жол жарым-жартыларына ғана айтылған болса, жарым-жарты раст
дүниеде бола ма? Раст болса, һәммаға бірдей раст болсын, алалаған раст бола
ма, һәм ғадаләт бола ма?” деп сұрақ қоя отырып, сынға алады. Бұл айтылған
сын мен сұрақ – сопылық дүниетанымның алғашқы қалыптасу кезеңінен бері
жауабы табылмай келе жатқан мәселе. Көптеген ойшылдар жауап іздеген болып,
арнайы рисала (трактаттар) жазғанымен, спекулятивтік түсіндірмелерден әрі
аса алған жоқ. Сопылық дүниетанымның сыршылдығы да, мәні де осында жатыр.
Ясауидің хәл ілімінің ерекшелігі де оның адам туралы ілім екендігінде
десек, қателеспейміз. Бұл да хәл ілімі мен адамның сырының философия
тарихындағы қандайда бір ағымның көзқарасымен шектелмейтіндігін және қандай
да бір діни анықтамалар мен түсініктер шеңберіне сыймайтындығын көрсетеді.
Батыс философиясында адам әрдайым рационализм мен эмпиризм негізінде
қаралғандықтан, оның рухани қалыбы мен трансцендентальды тарабы назардан
тыс қалып жатады. Адам алдымен рухани тұрғыдан танылмайынша оның мәнін
толық ашып, түсіну қиын мәселе. Батыс философиясында адам тек рационализм
мен эмпиризмнің объектісі, әсіресе, материалистік дүниенің жемісі ретінде
қаралып, сыңаржақты бағаланады. Бұл әдіс – Батыс дүниетанымына ыңғайлы,
оңай әрі объективті жол деп саналғаннан туындаса керек. Адамды материя (ет
пен сүйектен жаралған) деп қарау, оны өлшеп-пішіп, анализдеуге ыңғайлы,
сонымен қатар объективті нәтижелер беруі де мүмкін. Бірақ, рух әлемі өлшеп,
тартуға, объективтендіруге келмейді. Әрдайым толқынды, толы, терең де
тұңғиық интуициялық селдер мұхиты – адам туралы анықтамалар беру, синтездер
жасау мүмкіндігі әзірше жоқ. Адам – сырлар әлемі. Сол сияқты хәл ілімі де
сырлармен көмкерілген. Ясауи бұл сырды ешкім “Хақтан рұқсат болмайынша
сөйлей алмас”-дейді. Шындығында да бұл мәселе рационалдық әдістермен шешіле
қоятын оңай түйінге ұқсамайды. Бұл хәлді бастан өткеру керек. Ясауидің де
ерекше тоқталған мәселесі – хәл ілімінің жоғарыдағы Кашанидың айтқанындай
“тілмен жеткізілуі мүмкін емес хикмет” түрі екендігі. Ясауи атамыз
хикметтің “ғашықтық дәптері”, яғни өзіңді тану дәптері, рухани кемелдікке
апаратын ілім екендігін, оған тек “ғашық болу”, “риязатты қатты тарту”,
“қан жұту” хәлдерін бастан кешу арқылы ғана ұласуға болатындығын образдық-
символдық ойлау категорияларымен көрсетеді. Ясауидің мақсаты – хикметтері
арқылы дәстүрлі түркілік дүниетаным құндылықтарының мазмұнын исламдық мән
арқылы байыту, адамның шынайы рухани еркіндігі мен мәнінің танылуын
қамтамасыз ету. Оның пайымында шынайы еркіндіктің негізі – Ислам. Абайдың
сөзімен айтқанда, барлық дін атаулы адамның еркіндікке қауышу жолдарын
көрсететін құдайлық негізге сүйенетін “түбі бір түгел сөз” болып табылады.
Ал, Ислам дінінің мазмұны саналған сопылық дүниетаным тек адамның ішкі
хәлдерін зерттеуді басты мәселе ретінде таниды. Сонымен Исламның негізгі
мәселесі – адам, ал “хәл ілімі” адамның ішкі рухани хәлдерін, оның рухын
қарастырады. Өйткені, сопылық исламның өзегі, мазмұны, ішкі мәні болып
табылады. Міне, сондықтан Ахмет Ясауи ілімінің негізгі тақырыбы – адам.
Ясауидің “Диуан-и Хикмет”, “Мир‘ат-ул Қулуб” және “Фақрнама” сияқты
мұраларының мазмұнын былай қойғанда, аттарының өзі тікелей адам және оның
рухани хәлдері, еркіндігі мен кемелдігін көрсететін сопылық категориялар.
Ясауи өзінің “Диуан-и Хикметіне” “Дафтари сани” (екінші дәптер), “хәл
ілімі”, “ғашықтық дәптері” және т.с.с. сопылық терминдік категориялар
арқылы анықтама береді. Жоғарыда мұндағы “хәл ілімі” мен “ғашықтық дәптері”
ұғымының сопылық терминологияда адам туралы ілімді білдіретіндігін атап
өткенбіз. “Дафтари сани” термині сопылық философияның қалыптасу процесінен
бастап-ақ адам үшін қолданылған. Мысалы, Азизуддин Насафидың 680-6811281-
1282 ж.қ.б.) “Инсани Камил” атты сопылық философиялық рисаласында “дафтари
сани” туралы: “Тәңірді танытатын белгілер болғандықтан барлық жаратылған
болмыстарды “әлем” (белгі) деген. Әлемге қарап оның Жаратушысын танып,
“оқу” мүмкін болғандықтан оны (әлемді) “кітап” (нама-есім) деп атады.
...Тәңір өзінің ілімін, еркі мен құдіретін таныту мақсатында осы әлемнен
көшірме алып, осы кітаптан қорытынды шығарады. Сонымен Әлем – макрокосмос,
адам – микрокосмос сондай-ақ, әлем – үлкен кітап (китаб-ул-акбар), адам –
кіші кітап (китаб-ус-сағир), яғни, “екінші дәптер” деп аталды. Адамды
танып, оқыған, әлемді де танысын деп, бірінші кітаптағы барлық сырды,
екінші кітап – адамға артық-кемсіз жазды”- дейді.
Ясауидің “Мират-ул Қулуб” рисаласының аты да сопылық сөздіктерде
“Көңілдің айнасы” ретінде “кемел адам” ұғымын білдіреді. Адамның көңілі –
құдайлық есім мен сипаттардың ең ашық және кемел дәрежеде көрініс тапқан
айнасы болып табылады. Адамдағы көңіл көзі (басират) – ғайып
(метафизикалық) әлемге тән ерекшеліктерді көру қабілеті. Адамның көңіл
әлемі ашылғанда ақиқатты, сырды ұғынып, кемелдікке ұласады. Сондықтан
көңілді таза ұстау, көңіл әлемін ашу – сопы-әулиелердің негізгі мақсаты
болып табылады.
Сопылық терминологияда “фақр” сөзі нәпсіден құтылып, рухани кемелдікке
(фана-фи-Аллахқа) ұласуды білдіреді. Ясауидің “Фақрнама” рисаласында: “Фақр
– Болмыс Бірлігінің ағашы. Ол ағаштың бұтағы – ақыл, тамыры – еркіндік,
жемісі – қайырлық пен жомарттық, саясы – қанағат, бойы –шауқ. Жапырағы
тиген адам парасатты іс қылады. Миуасын жеген адам мәңгілік өмірге
қауышады. Кімде-кім оның бойына жетсе, рухани елтіп, шабыттанады, саясынан
орын алғандар – Ақиқат нұрына жетеді делініп, “фақрдың” мәні символдық-
сопылық категориялармен берілген.
Сонымен, Қожа Ахмет Ясауи бабамыздың хикметі адамдық кемелдікке және
рухани еркіндікке жетудің ілімі болып табылады. Адамның адамдыққа жетуі
оның “нәпсі” деген қара қүшті тізгіндеуіне байланысты. Бұл қабілетке адам
Алланың жәрдемінің арқасында ие болады. Ясауидің Тәңірге “Хикмет берсең ит-
нәпсімді ұстасам мен” деп, мінәжат етуінен де осы ақиқатты көруге болады.
Бұл құбылыс сопылық дүниетанымдағы “Сені тануым үшін Сенің нұрыңа
мұқтажбын” концепциясын еске салады. Құранда “Хикметті қалаған адамыма ғана
беремін” деген мағынаны білдіретін аят бар. Бұл ақиқат, негізінен,
Хз.Мұхаммед (с.а.с.) пайғамбарымыз үшін айтылған. Сондықтан да Ясауидің
ілімінде “хикмет” – Тәңірдің құты немесе сыйы ретінде қарастырылады. Оның
“Хикмет айт деп Субхан айтты, қабыл алдым, немесе “Менің хикметтерім – инам-
и Аллах” (Тәңірдің құты-сыйы)” деуі де осының айғағы.
Суфизмнің теориялық, теософиялық және практикалық қырлары бар. Сопы
рухани шабыт кезіндегі хәлін суреттеуде, тілмен жеткізуде дәрменсіз күй
кешіп, Болмыстың ақиқаты туралы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz