Артық ылғалдану

1 ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
2 ТАБИҒИ.КЛИМАТТЫҚ СИПАТТАМА
3 ҚАЗАҚСТАНДА ЫЛҒАЛДАНУДЫҢ ТАРАЛУЫНЫҢ ЕРЕКШІЛІКТЕРІ
4 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЫЛҒАЛДАНУДЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ СИНОПТИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЛАРЫ
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

Артық ылғалдану дегеніміз, түскен жауын-шашынның буланудан артуы және судың топраққа сіңуі /1/.
Ылғалдану солтүстіктен оңтүстік бағытта жалпы төмендейді, бірақ кейбір аймақтардың рельеф ерекшіліктері, климаттық режимнің қалыптасуына әсер етеуіне байланысты, бұл заңдылық үнемі сақтала бермейді /2/.
Климаттық аудандастыруда аймақтардың ылғалдану дәрежесі ең маңызды критерийелердің бірі болып саналады. Аймақтар бойынша ылғалдануды есептеу әдісінде жауын-шашын мөлшерін булануға қатынасымен есептелінетін ылғалдану көрсеткішінің дәлдігі жоғарылау /3/.
Ылғалдану тәртібінің, артық және жеткіліксіз ылғалдылық қайталанушылығы, шамамен 15-20 жыл өзгермелілік кезектес циклда болады.
Ылғалдылық режимі, вегетация кезеңде, Европа және Азияның қуаңшыл территорияларына зоналдық батыс тасымал түрінің бұзылуы әсер етеді,яғни зоналдық емес процесстердің қайталанушылығы көбейген сайын, соғұрлым жауын-шашын жиынтығының көбейуіне әкеледі /4/.
Сол сияқты жағдай, артық ылғалдануды анықтаумен туындады. Сондықтан табиғат бойынша қарама-қарсы, әсіресе, жылдың жылы кезеңіндегі бұл құбылыстың сипаттамасы үшін сандық критерийді зерттеу туындады. Ылғалдану көрсеткіші ретінде жауын-шашындардың (мм) активті (оң таңбалы) орташа тәуліктік температуралар жиынтығына қатынасын есептеу ұсынды, яғни,

(1)

мұндағы:
R-вегатациялық кезең (сәуір-шілде) ішіндегі жауын-шашындар көлемі (мм);
t - сол кезең ішіндегі 100 С-тан жоғары орташа тәліктік температуралар жиынтығы;
Кс - баланысты климаттық жағдайлардың келесі түрлері бекітілген:0,5-аз жауын-шашын және өте құрғақ; 0,5-1,0- құрғақ және жеткіліксіз ылғалды; 1,0-дан көп- артық ылғалдану.
Аумақтың ылғалдануын бағалаудың мұндай әдісі құрғақшылықты зерттегенде,әсіресе агрометеорологтар арасында кең таралды /5/.
Кс – ылғалданудың көрсеткішіне ботаникалық жақын сәйкес келеді. Кс =1,1­1,3 орманды, Кс =0,8-1,0 –орманды дала, Кс =0,6-0,8 –далалық, Кс =0,3—0,5 –шөлейтті және Кс <0,3- шөлді зоналарға сәикес келеді. Г. Т. Селянинов ылғалдану көрсеткіші және жаздық (яровый) астық өнімділігі арасында байланыс бар екенін көрсетті: максималды өнім Кс =1,2 болғанда байқалады. Кс<1,2 болғанша құрғақшылық құбылыстарының дамуына байланысты төмендейді, ал Кс >1,2- артық ылғалданудан азаяды /5/.
Кс критерінің бірқатар кемшіліктері бар:
а) ол тек R және t ескереді және топырақ ылғалдылығы туралы мәліметтерді енгізбейді;
б) бір сол Кс шамасы R және t әртүрлі комбинацияларда алынуы мүмкін, ол өз кезегінде әрдайым бір эффектілік туғызбайды. Мысалы, t=15•30 және R=18мм немесе t=30 •30 және R=36мм болған кезде Кс=0,4 болады. Екінші нұсқа күшейтілген транспирация салдарынан өсімдіктерге қауіптірек болады;
в) Кс критериі тек далалық және орманды дала зоналарына ғана жарады;
г) Кс көрсеткіші уақыт ұзақтығының мәні зор, көрсеткіш сол үшінде анықталады. Неғұрлым кезең қысқа болса, соғұрлым гидрометеорологиялық көрсеткіштігі аз болады. Оларға көктемге қарай топырақта жинақталатын немесе алдыңғы түскен жауын-шашындар нәтижесіндегі ылғалдылық қорлары әсер етеді;
д) Кс түзілген жағдайлардың кәдімгі күйден ауытқуларын білдірмейді, абсолюттік шаманы береді.

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ


1) С.П. Хромов, Л.И. Мамонтова Метеорологический словарь. - Л.: Гидрометеоиздат, 1974. –168 с.
2) Иванов Н.Н. Атмосферное увлажнения тропических и сопредельных срран земного шара.- М.- Л.:Изд-во Акад. Наук СССР, 1958. -256 с.
3) Иванов Н. Н. Зона увлажнения земного шара. –Изв. АН СССР сер. Географ. и геофизика, 1941. - №3. - С.262-277.
4) Агофонова С. М. Изменчивость суммы осадков весенне-летнего периода по засушливым районам Европейской и Азиатской территории СССР в связи изменчивостью элементов общей циркуляции атмосферы. //Тр. ГГО, 1960. - Вып. 88.- С. 133-142.
5) Педь Д.А. О показателе засухи и избыточного увлажнения. //Труды Гидрометцентра СССР, 1975. - Вып. 156. - С. 19-38
6) Скаков А.А., Чернова Л.И. Синоптические условия формирования атмосферной засушливости и избыточного увлажнения в Казахстане. //Тр. КазНИИ Госкомгидромет, 1987. – Вып. 96. – С. 7-15.
7) Скаков А.А.,Тихонова Г.А., Турулина Г.К. Результаты обьективной классификации режима увлажнения в Казахстане. //Труды КазНИИ Госкомгидромет, 1987.- Вып. 96. - С. 3-7.
8) Педь Д.А. О показателе засухи и избыточного увлажнения. //Труды Гидрометцентра СССР, 1975. - Вып. 156. - С. 39-63.
9) Педь Д.А. О возможности прогноза засухи и избыточного увлажнения. //Труды Гидрометцентра СССР, 1975. - Вып. 156. - С. 64-76.