Артық ылғалдану

Пән: Геология, Геофизика, Геодезия
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 32 бет
Таңдаулыға:

1 ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ

Артық ылғалдану дегеніміз, түскен жауын-шашынның буланудан артуы және судың топраққа сіңуі /1/.

Ылғалдану солтүстіктен оңтүстік бағытта жалпы төмендейді, бірақ кейбір аймақтардың рельеф ерекшіліктері, климаттық режимнің қалыптасуына әсер етеуіне байланысты, бұл заңдылық үнемі сақтала бермейді /2/.

Климаттық аудандастыруда аймақтардың ылғалдану дәрежесі ең маңызды критерийелердің бірі болып саналады. Аймақтар бойынша ылғалдануды есептеу әдісінде жауын-шашын мөлшерін булануға қатынасымен есептелінетін ылғалдану көрсеткішінің дәлдігі жоғарылау /3/.

Ылғалдану тәртібінің, артық және жеткіліксіз ылғалдылық қайталанушылығы, шамамен 15-20 жыл өзгермелілік кезектес циклда болады.

Ылғалдылық режимі, вегетация кезеңде, Европа және Азияның қуаңшыл территорияларына зоналдық батыс тасымал түрінің бұзылуы әсер етеді, яғни зоналдық емес процесстердің қайталанушылығы көбейген сайын, соғұрлым жауын-шашын жиынтығының көбейуіне әкеледі /4/.

Сол сияқты жағдай, артық ылғалдануды анықтаумен туындады. Сондықтан табиғат бойынша қарама-қарсы, әсіресе, жылдың жылы кезеңіндегі бұл құбылыстың сипаттамасы үшін сандық критерийді зерттеу туындады. Ылғалдану көрсеткіші ретінде жауын-шашындардың (мм) активті (оң таңбалы) орташа тәуліктік температуралар жиынтығына қатынасын есептеу ұсынды, яғни,

\[\kappa c={\frac{\bar{\kappa}}{0.1}}{\frac{R}{\sum I}}\]

(1)

мұндағы:

\[\sum_{i=1}^{\infty}\]

R-вегатациялық кезең (сәуір-шілде) ішіндегі жауын-шашындар көлемі (мм) ;

\[\sum_{i=1}^{\infty}\]

t - сол кезең ішіндегі 10 ⁰ С-тан жоғары орташа тәліктік температуралар жиынтығы;

Кс - баланысты климаттық жағдайлардың келесі түрлері бекітілген:0, 5-аз жауын-шашын және өте құрғақ; 0, 5-1, 0- құрғақ және жеткіліксіз ылғалды; 1, 0-дан көп- артық ылғалдану.

Аумақтың ылғалдануын бағалаудың мұндай әдісі құрғақшылықты зерттегенде, әсіресе агрометеорологтар арасында кең таралды /5/.

Кс - ылғалданудың көрсеткішіне ботаникалық жақын сәйкес келеді. Кс =1, 11, 3 орманды, Кс =0, 8-1, 0 -орманды дала, Кс =0, 6-0, 8 -далалық, Кс =0, 3-0, 5 -шөлейтті және Кс <0, 3- шөлді зоналарға сәикес келеді. Г. Т. Селянинов ылғалдану көрсеткіші және жаздық (яровый) астық өнімділігі арасында байланыс бар екенін көрсетті: максималды өнім Кс =1, 2 болғанда байқалады. Кс<1, 2 болғанша құрғақшылық құбылыстарының дамуына байланысты төмендейді, ал Кс >1, 2- артық ылғалданудан азаяды /5/.

Кс критерінің бірқатар кемшіліктері бар:

а) ол тек

\[\sum_{i=1}^{\infty}\]

R және

\[\sum_{i=1}^{\infty}\]

t ескереді және топырақ ылғалдылығы туралы мәліметтерді енгізбейді;

б) бір сол Кс шамасы

\[\sum_{i\geq i}\]

R және

\[\sum_{i=1}^{\infty}\]

t әртүрлі комбинацияларда алынуы мүмкін, ол өз кезегінде әрдайым бір эффектілік туғызбайды. Мысалы,

\[\sum_{i\geq1}\]

t=15·30 және

\[\sum_{i=1}^{\infty}\]

R=18мм немесе

\[\sum_{i\geq1}\]

t=30 ·30 және

\[\sum_{i=1}^{}\]

R=36мм болған кезде Кс=0, 4 болады. Екінші нұсқа күшейтілген транспирация салдарынан өсімдіктерге қауіптірек болады;

в) Кс критериі тек далалық және орманды дала зоналарына ғана жарады;

г) Кс көрсеткіші уақыт ұзақтығының мәні зор, көрсеткіш сол үшінде анықталады. Неғұрлым кезең қысқа болса, соғұрлым гидрометеорологиялық көрсеткіштігі аз болады. Оларға көктемге қарай топырақта жинақталатын немесе алдыңғы түскен жауын-шашындар нәтижесіндегі ылғалдылық қорлары әсер етеді;

д) Кс түзілген жағдайлардың кәдімгі күйден ауытқуларын білдірмейді, абсолюттік шаманы береді.

Жер шары бойынша ылғалдануды аудандастырған Н. Н. Иванов. Автор жауын- шашын мөлшерін булануға қатынасымен есептелінетін ылғалдану көрсеткіші бар екенін көрсетті:

\[K u={\frac{R}{E}}\]

(2)

мұндағы:

Е=0, 0018(t-25) ² (100-а) (мұндағы t-ауа температурасы, а-оның салыстырмалы ылғалдығы, барлық шамалар -орташа айлық /3/.

Ерекше жоғары температураларда ”запал“ түзілуі мүмкін. Тым ылғалданған топырақ жағдайында атмосфералық құрғақшылық эффектісі (ылғалдылық мол қоры немесе суару) едәуір азаяды. Ауа құрғақшылығы, мысалы тәуелсіз мемілекеттер достастығының (ТМД) европалық аумағының оңтүстік-шығысында, топрақтың жеткілікті ылғалдану жағдайында жоғары өнімдерді алуға кедергі етпейді.

Жылдың бір нақты кезеңінде кез-келген ауданның артық ылғалдануын немесе құрғақшылықты сипатайтын Sі индексін тапқан кезде Т, R және Е мәндерінің емес, климаттық нормасымен салыстырғандағы олардың ауытқу мәндерін алу керек. Олардың күйі туралы мәліметтер қаншалықты ауытқуларын анықтау маңызды. Артық ылғалдану кез келген ауданда кездесуі мүмкін. Sі индексі өсімдік күйімен немесе басқа ауыл шаруашылық аспектілерімен байланысты және олардың жойылуына немесе өнімнің болмауына әрекет ете алатындығы басқа жағдай.

Sі индексін анықтағанда факторлардың кез келгені (

\[\Lambda_{\bf d}\]

Т,

\[\Lambda_{\bf d}\]

Е) құрғақшылықтың қалыптасуына оң үлесін қосуы қажет, сонда Sі максималды мәнге (S>>0) дейін өсу керек. Артық ылғалдануда, жекелеген факторлар бұл құбылысқа қолайлы жағдай туғызғанда, Sі индекісі ең аз мәнге ие болады (S

\[\leq\]

0) . Әсер етуші факторларды есептегеннен басқа, ұсынылған индексті жекелеген пунктерге сияқты, қызықтырып отырған кезең ішінде нақты бір аумаққа қолдануға мүмкіндік болуы да маңызды.

Sі индексін көбінесе,

\[\Lambda_{\bf d}\]

Т,

\[\Lambda_{\bf d}\]

R, және

\[\Lambda_{\bf d}\]

Е метеорологиялық алаңдардың ауытқуларымен бекітіледі. Бұл үш параметрлерден

\[\Lambda_{\bf d}\]

Т және

\[\Lambda_{\bf d}\]

Е-ның бір бөлігі нормалы таралу мәніне жақын, ал

\[\Lambda_{\bf d}\]

R- одан қатты ерекшеленеді, әдетте, үлкен ассиметриямен сипатталады. Сондықтан

\[\Lambda_{\bf d}\]

R параметірін нормаға келтіріп, сосын есепке қосқан жақсы болар еді, алайда бірінші жағдайды есепке алмауға болады.

Амосфераның құрғақшылығы мен мөлшерден тыс ылғалдануды келесі формуламен есептеледі:

\[S i(\tau)={\frac{\mathrm{D}T}{s}}-\,{\frac{\Delta R}{\sigma}}.\]

(3)

Si (

\[\overline{{T}}\]

) алынған формуласына талдау жасайық:

а) құрғақшылықтар үшін
\[\Delta{\boldsymbol{\Gamma}}\]
>>0 және
\[\frac{\mathrm{D}\Gamma}{\sigma\Gamma}\]
>0,
\[\mathrm{D}R\ s_{0}\]
және
\[\frac{\mathrm{D}R}{\sigma_{R}}<0\]
,
\[\cap\lambda\lambda\ \le\emptyset\]
және
\[{\frac{\mathrm{D}{\vec{A}}}{\sigma{\vec{A}}}}<0\]
, сонда
\[S i>>0\]
;

б) артық ылғалдану үшін:

\[\scriptstyle{\mathrm{pri.~}}0\]
және
\[\frac{\mathbf{D}\Gamma}{\sigma\Gamma}\]
<0,
\[\Lambda_{\bf d}\]
R>>0 және
\[\frac{\Delta R}{R}\]
>0,
\[\Lambda{\bf{h}}{\bf{\widehat{m}}}\]
>>0 және
\[\frac{\mathrm{DE}}{\mathrm{eE}}\]
>0, сонда Sі
\[\leq\]
0.

Сөйтіп құрғақшылық кезеңде Sі >0, ал артық ылғалдануда Sі < 0. Ауа-райы жағдайларының барлық басқа комбинациялары бұл мәндер арасында болды.

Берілген аумақ бойынша артық ылғалданудың (құрғақшылықтың) орташасын анықтаудың екі варианты (нұсқа) бар (S) :

а) S Sі > 0, Sі = 0 немесе Sі < 0 изосызықтармен қоршалған обылыс ішін анықтайды.

\[{\vec{S}}={\frac{1}{n}}{\frac{{\hat{Y}}S}{n}}{\vec{\mathbf{x}}}\]

немесе,

\[D s={\frac{1}{n}}\sum_{i=1}^{n}S i^{2}\]

(4)

б) S административтік аудан бойынша есептейді,

\[D s p={\frac{1}{n}}\sum_{n=1}^{n}S i^{2}\]

(5)

мұндағы:

n- барлық пункттер саны.

Практикалық мақсаттар үшін і әрбір пункт үшін Sі-ді жеке анықтағанды, сосын, арнайы Sі ұсынамыз. Оларға Sі=0 өтпелі шекаралық сызығы бар Sі>0 және Sі<0 зоналарын айқындау қажетті. әрбір зона әртүрлі Sі-ді сипаттайтын болады, мұнымен бірге Sі көп болған сайын, құрғақшылық арта түседі. Керісінше, Sі < 0 алқабы артық ылғалданумен ерекшеленеді, Sі аз болған сайын, құбылыс көбірек айқындалады. Нақты жағдайларда Sі ауытқудың құбылыстың едәуір аздап эстремалды күйге дейін кең аралығы бар. Олардың ауыл шарушылық өндірісіне қауіптілік деңгейі, бойынша тәжірбиелі жол әрбір жеке пункт үшін шекаралық (табалдырық) мәндерін бекітеді.

Қазіргі кезде Sі индексіне кіретін барлық элементтер біз енгізе алмаймыз. Топырақ қабатының (1м-ге дейін) ылғалдығы бойынша Е өлшемдері және σЕ есептелген мәндері әрдайым болмайды. Ауа температурасын және атмосфералық жауын-шашындарды енгізетін мұндай индекс шын құрғақшылық немесе артық ылғалдану күйді белгілемеді, ал атмосфералық факторлар есебінен олардың потенциалды мүнкіндігін (құрғақшылықтың метеорологиялық жағдайлары) белгілейді.

Нақты бір пункт және уақыт (әдетте, ай маусым) үшін қойылған есепті шешкен кезде Sі мәнін есептейді және қисық таралуларды құрайды /5/. Мысалы, Мәскеу және Астана үшін бір-бірінен ерекшеленетін болса да симетриялық дерлік болды. Бұл қисық Sо

\[\iff\]

0 модальды шамалар екі жартыға бөлінеді. Сол Sі

\[\leq\]

Sо жағында артық ылғалдану басым жағдайлар орналасады, мұнымен Sі азайған сайын ылғалдану деңгейі ұлғайады.

Бірыңғай алаңда Sі карталарды құру және талдағанда жазда біркелкі емес түсетін нөсерлі жауын-шашындар есебімен түзілетін Sі-дің аз шамасы бар дақтар пайда болуы мүмкін. Олар, ережеге сай, топырақпен аз сіңіріледі және ауыл шаруашылық өндіріс үшін пайда әкелмейді.

Атмосфераның артық ылғалдануының климаттық ерекшелегіне тоқталайық. Артық ылғалдануды болжау кезінде, оның кеңістікпен таралуы және пайда болуы білу өте маңызды. Бұндай мәліметтер, артық ылғалдануды алдын ала ұзақ мерзімге болжау барысында көмегін тигізеді.

К _Б параметірінің мәндері ылғалданудың артуымен байланысты ұлғайяды және температура көтерілген кезде азаяды /2, 6/.

В. К. Иванов /7/ құрғақ және ылғалды жылдардың циклдық (айналымдық) қайталануын анықтады. Украина және орталық қара топырақты зонадағы құрғақ жылжар (1928, 1934, 1938, 1946) Батыс Сібірде төтенше ылғалды болды. Жазғы жауын-шашын мөлшері бойынша қарама-қарсы ылғалданумен ТМД-ның Европалық ауданы және Батыс Сібір (1905, 1917, 1924 жж және т. б. ) ерекшеленеді. Мұндай тенденция Батыс Сібір және Украинаның ылғалдануында (сәуір-маусым) да байқалған. Бұл қасиет, әсіресе, ең ылғалды және құрғақ жылдары көрінеді. Батыс Сібірде жоғарғы өнімділік және жақсы ылғалданумен бөлінген жылдар, Украинада құрғақ, аз өнімді және керісінше болды. Батыс Сібір құрғақшылықтарына Орта Азиядағы мол ылғалдану сәйкес келеді.

Sі классификациясы есептелген: әлсіз (минус 1-ден минус 2-ге дейін), орташа (минус2-ден минус 3-ке дейін) және қатты (Si

\[\leq\]

-3) артық ылғалдану. Практикалық мақсаттар үшін орташа және қатты Sі қарқындылық құбылыстар қызығушылық тудырды. Сондықтан құрғақшылық және артық ылғалданудың климаттық жағдайларын зерттеуді, олардың болу мүмкіндігін (

\[\mathsf{D}\]

, %) Sі

\[\underline{{\gg}}\]

2, 0 (Sі

\[\leq\]

-2, 0) және Sі

\[\underline{{\gg}}\]

3, 0 ( Sі

\[\leq\]

-3, 0) айлар бойынша, сосын барлық көктемгі жазғы кезең үшін жекелеген пункттер бойынша есептеулерді бастады.

Ауыл шарушылығының көптеген салаларына артық ылғалдану қауіпті. Құбылыстың қарқындылығы (Sі

\[\leq\]

-3, 0) территория бойынша бір келкі емес /6/. Екі аудан анық көрінген, бірнеше жерде ол (2%-дан аз) жиі солтүстікте Баренцов және Карск теңіз жағалауында, Батыс Сібірдіің солтүстігінде және шығыс бөлігінде, сонымен қатар Солтүстік Кавказда, Қазақстанның орталық және оңтүстік облыстарында. Бұл зоналар арасында қайталанушылығы 2% асатын аумақ орналасқан, және де 4% артық жилікпен үлкен ошақтар бар. Ол бұрынғы Кеңестік Социалистік Республика Одағының (КСРО) шығыс жағында, Батыс және Солтүстік Қазақстанда және Батыс Сібірдің оңтүстік-батысында орналасқан. Мұндай күшті артық ылғалданудың пайда болып таралу себебі, жиі түсетін нөсерлі жауын-шашынмен және адвективті суық ауамен байланысы. Осы құбылыстың көп қайталанушылығы, ауылшарушылығына ең маңызды дәнді-дақылдар аудандарына сәйкес келгендіктен, науқан қарсаңына қарай болжау кезек күттірмес мәселе.

Аса артық ылғалдану салыстырмалы сирек кездеседі, сондықтан орташасымен зерттеген (шамамен 10%-ға жуық) . Олардың қайталауының таралуы алдыңғыдағыдайға ұқсас. Бұрынғыша ықшамдылығы 10%-дан аз екі аудан бар, яғни қарастырылатын ауданның солтүстігі, Батыс Сібір, Украинаның оңтүстігі, Солтүстік Кавказ және Қазақстанның батыс жартысы. Осындай мәндер Балтық жағалауында кездеседі. Қалған бөлігі 10%-дан аса қайталанумен қамтылған, ал жеке облыстарда (Батыс Украина, Камы өзенінің алабы, Шығыс Қазақстан) ол 12%-ға жетеді. Артық ылғалдану бәрінен жиі, бидай өсіретін аудандарда орналасқан. Сондықтан да бұл құбылыс, әсіресе өнімді жинау кезінде үлкен қызығушылық туғызады. Оның пайда болып таралуын болжау өте қиын.

Артық ылғалданудың ерекшіліктерінің бірі, оның көктем-жаз кезеңіндегі қайталану ұзақтығы. Осы мәселені шешу үшін әр стансияда жиілігі (%) жақын айлардың мына мәнін Sі

\[\leq\]

-2 алды.

Бір айдағы құбылыс шамамен 8% жағдайда кездеседі. Егерде Р=8-10% мәнінен аумақтық басым бөлігі бос болмаса, онда Карелия, Прибалтика, Беларуссия, Украинаның оңтүстігі, төменгі Кама, Солтүстік Кавказ, Батыс Сібірдің шығысы және Солтүстік теңіз жағалауларында Р<8%. Екі айда қатарынан артық ылғалдану 1%-дан аз мөлшерде кездеседі, мұнымен осы алаңда Р=1-2% тар жолақ орын алады. Солтүстік жағалаулары мен Қазақстанда Р мәндері біршама азаятындығы маңызды. Осылайша артық ылғалдану бәрінен жие бір айда кездеседі, сирек-екі айда кездеседі және үш айда тіптен кездеспейді. Көктемгі-жазғы кезең аралығында артық ылғалдылықты (Sі

\[\leq\]

-2) сақтау бір ай өте үлкен, ал Балтық маңы, Беларуссия, Тәуелсіз Мемілекететр Достастығының (ТМД) европалық бөлігінің солтүстік және оңтүстік-шығыс бөлігінде бұдан да көп (Р>90%) . Қалған облыстарда, яғни басты түрде ТМД-ның Европалық аумағының оңтүстік бөлігінде және Батыс Сібірдің оңтүстік-батысында Р=80-90%, яғни артық ылғалдану қатарынан екі аралығында сақтау мүмкіндігі бар. Шынымен де олардағы Р=10 - 20%, ал солтүстік және оңтүстікке қарай құбылыстың ықтималдығы азаяды. Осылайша, созылыңқы артық ылғалдану ( шамамен екі ай қатарынан) белсенді астық шаруашылығы жүргізілетін ТМД-ның Европалық аумағының оңтүстігіндегі кейбір аудандарда ықтималдырақ.

Алынған нәтижелер тек қана қауіпті құбылыстың (Sі

\[\leq\]

-2) сақталуы мен туындауына қатысты болды. Алайда Sі-дің барлық мәнінің көктемгі-жазғы кезеңде өзгеруі маңызды. Осы есепті шешу үшін уақытша құрылымдық функциялар есептелді

\[D(t\mathbf{\partial})={\frac{1}{n}}\sum_{t=1}^{n}\ \left[\mathrm{DS}i(t+\tau)-\ \Delta S i(t)\right]\]

(6)

мұндағы:

τ-уақытша жылжу (ай) ;

n-жағдайлар саны (пар) ;

\[\Lambda_{\bf d}\]
S
\[\overline{{{\hat{g}}}}\]
- аномалиясы.

Бірақ норма S

\[\overline{{{\hat{g}}}}\]

=0 болғандықтан, онда

\[\Lambda_{\bf d}\]

Sі~Sі. Соңғысы төмендегі қатынастан шығады

\[S i={\frac{\mathrm{D}T i}{s}}-{\frac{\mathrm{D}R}{s}}u\,{\frac{1}{n}}{\frac{s}{\mathrm{d}}}\,\,S i={\frac{1}{n}}{\frac{1}{s}}\,{\frac{\partial}{T}}\,\,{\frac{\partial}{\partial}}T i-{\frac{1}{n}}{\frac{1}{\sigma}}\sum_{1}^{n}\Delta R.\]

(7)

Артық (шектен тыс) ылғалдануды болжағанда олардың жыл аралық өзгеретіндігін білу қажет. Бұл үшін Sі

\[\leq\]

-2-дің бастапқы мәндері есептеледі зерттеледі және оларды мамыр-тамыз айларында станцияларда сақталуы анықталды. Содан соң сәйкес карталар құрылады. Бастапқы мәндерді болу ықтималдығы (%) шектен тыс аз (шамамен 1%-ға жуық) . Екі жыл олар қатарынан тіптен кездеспеді. Мұның арасында жеке станцияларда бірнеше тербелді және бастапқы күйді сақтаудың үлкен және аз жиілік бар ошақтар пайда болды.

Ылайықты жағдай Sі

\[\leq\]

-2, 0 үшін белгіленді. Артық ылғалдану жиі, жылында бір рет болады. Р=8-10%-ы бар аудандар ТМД-ның аумағының орталық және шығыс облыстарында, Батыс Сібірдің оңтүстік жартысында, Орталық және Шығыс Қазақстанда бар. Р= 6%-ы бар аудандар Балтық маңын және Карелияны, Батыс Сібірдің солтүстігін және шығысын, сондай-ақ Каспий теңізінің солтүстік жағалауында бар. Екі жыл қатарынан артық ылғалдану өте жиі болды. Р=1-2%-ы бар аудандар Балтық маңын, Беларуссияны, орталық қара топырақты облыстарды, Батыс Сібірдің оңтүстік-батыс және орталық аудандарын және Шығыс Қазақстанды алады. Осы ауданан солтүстік және оңтүстікке қарай, артық ылғалданудың екі жыл қатарынан пайда болу ықтималдығы өте аз. Осылайша, кейбір аудандарда артық ылғалдану жиі пайда болады, кейде бір, кейде екі жыл қатарынан.

Артық ылғалдануға (Sі

\[\leq\]

-2, 0) қатысты айтатын болсақ, Р>90% шамасында болатын аумақ Қазақстанның орталық және оңтүстік-батыс аудандарында, Солтүстік Кавказда, Украинаның оң жағалау бөлігінде, Белоруссияда, ТМД-ның Европалық бөлігінің солтүстік жартысының үлкен бөлігінде, Батыс Сібірдің оңтүстік және шығысында алатын орны бар. Р<80% болатын аумақтар Балтық маңы мен Батыс Сібірдің оңтүстігінде байқалады. Артық ылғалдану құрғақшылық секілді, екі жыл қатарынан сирек кездеседі (шамамен 10%-ға жуық ) . Бірнеше жүйе (Р>15%) ол Балтық маңында, Батыс Сібірдің солтүстігінде, Орталық-Чернозем облысында, Ростов облысында және Волга бастауында болады. Мұнымен бірге Р<5% қайталанушылығы солтүстік теңіздер жағалауында, Москва-Волгада және Батыс Сібірдің оңтүстікгінде болады. Құрғақшылық және артық ылғалдану үш немесе төрт жыл қатарынан тіптен болмайды. Алынған нәтижелерді кейбір аудандарда құбылыстар бір жылда, қандай да бір аудандарда екі жылда кездеспейтіндігін бағдарлауды болжауда қолдануға болады. Sі қауіптілік белсенділігінен басқа, σѕ параметр көмегімен бөлек жылдар аралығында Sі-дің барлық мәндерінің уақытша өзгеретіндігін зерттеді.

\[\sigma s={\sqrt{\frac{\sum S_{i}^{2}}{n}}}\]

(8)

мұндағы:

n - жағдайлар саны.

Осыған ұқсас таңдаулар Sі<0 үшін жасалады. Sі<0 алаңы экстремалды шамалардың күрделі таралуымен ерекшеленеді. Жалпы алаң, ТМД-ның Европалық аумағының үлкен бөлігінде Sі<-5 батысқа қарай, Sі абсолюттік мәні бойынша минус 3, 3-ке дейін азаяды. Дәл осы Батыс Сібірдің оңтүстік және оңтүстік-шығыс аудандарында (Sі<-5) байқалады, мұнда шығысқа қарай Sі-дің абсолюттік мәндері азаяды. Екі қарастырылған алаң арасында Батыс Сібірдің солтүстік және орталық аудандарында, Оңтүстік оралды, ТМД-ның оңтүстік-шығысын және Қазақстанды алатын Sі<-5, 0 зонасы орналасқан. Әсіресе үлкен абсолюттік мәндер Қазақстанда кездеседі (6, 0-ден 7, 0 аралықта), мұнда олар оңтүстікке қарай артады және тіпті минус 7, 8-ге жетеді. Sі-дің мұндай таралуы және оның оңтүстікке артуы Қазқастанда кейде құрғақ аудандарға тән саплыстырмалы аз норманы бірнеше есе жабатын көп жауын-шашын түсетін, суықтық адвекциясымен жалғасатын қатты құйын туындауымен байланысты. Мұның барлығы егіс алқабанда бидай жйнау үшін, қолайсыз артық ылғалданудың қалыптасуына әкеледі. Нөсерлі жаңбырлар пайда болып, күрт артқанмен егістен аңғар жыра арқылы өзенге ағып кету салдарынан топырақты ылғалдандырмады. Топырақ ақ жауыннан кейін жақсы ылғалданады. Sі-дің экстремалды мәні артық ылғалданудың қарқындылығын анықтау үшін, сондай-ақ бастапқы мәліметтерді түзету үшін қажет. Кейбір есептеулерді шешу үшін құрғақшылықпен артық ылғалдану дың синхронды пайда болун анықтау керек. Осы проблема бойынша көп қарама-қайшылықты көзқарастар бар, олармен Ѕі-дің сандық мәндер негізінде талдай білу қажет. Сәйкес зерттеулерді астықты белсенді өндіретін 45-55 ⁰ солтүстік ендік және 25-90 ⁰ шығыс бойлық аймағы үшін жүргізілді. Осы аймақ үш ауданға ажыратылып бөлінді: біріншісі - негізінен Украинаны, Орталық-Чернозем облыстарын және Солтүстік Кавказды қамтыды, екіншісі - Поволжы және Қазақстанның батыс жартысын, үшіншісі - Қазақстанның шығыс жартысы мен Батыс Сібірдің оңтүстік бөлігін қабылдады.

Өте құнды зертеулер орташа және күшті артық ылғалдану (Sі

\[\leq\]

-2, 0) үшін алынды. Егерде мұндай жағдайлар саны құрғақшылық жиелігімен сәйкес болса, онда олардың градация бойынша таралуы орташа және күшті ылғалдану Қазақстаның шығыс жартысында (40, 0%), ал оның сирек пайда болуы бір ғана ауданда қарастырылады деген жағдайда ғана -бірінші ауданда оның (16, 9%) қарастырылады. Екі ауданда ол 12%-ды құрайтын 2-ші және 3-ші ауданда (Қазақстанда ) ықтималды, ал 1 және 2-де, 3- пен 4-тегі сияқты 4% жағдай бойынша пайда болады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.