ЭСТЕТИКАЛЫҚ ТӘРБИЕ ЖӘНЕ ТҰЛҒАДА ӘСЕМДІК СЕЗІМІН ДАМЫТУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
Мазмұны.
І. КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І ТАРАУ. ЭСТЕТИКАЛЫҚ ТӘРБИЕ ЖӘНЕ ТҰЛҒАДА ӘСЕМДІК СЕЗІМІН ДАМЫТУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Эстетикалық тәрбиенің маңызды құралдары ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Эстетикалық тәрбие беру және оның қазіргі кезеңдегі міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.3 Отбасында эстетикалық тәлім.тәрбие беру мәселесінің көкейкестілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
ІІ ТАРАУ. ҰЛТТЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕР АРҚЫЛЫ ТҰЛҒАНЫ СҰЛУЛЫҚҚА, СЫМБАТТЫЛЫҚҚА, КӨРКЕМДІККЕ ТӘРБИЕЛЕУ.
2.1 Ұлттық тәрбие жүйесінің негізгі ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... .18
2.2 Қазақтың салт.дәстүрлері арқылы сұлулыққа тәрбиелеу. ... ... ...20
2.3 Оқушыларға сабақтан тыс кезінде эстетикалық
тәрбие беру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.4 Бастауыш сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие беруде тарихи тағылымдарды пайдалануды жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
ІІІ. ҚОРЫТЫНДЫ.. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
IV. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
V. ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
І. КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І ТАРАУ. ЭСТЕТИКАЛЫҚ ТӘРБИЕ ЖӘНЕ ТҰЛҒАДА ӘСЕМДІК СЕЗІМІН ДАМЫТУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Эстетикалық тәрбиенің маңызды құралдары ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Эстетикалық тәрбие беру және оның қазіргі кезеңдегі міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.3 Отбасында эстетикалық тәлім.тәрбие беру мәселесінің көкейкестілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
ІІ ТАРАУ. ҰЛТТЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕР АРҚЫЛЫ ТҰЛҒАНЫ СҰЛУЛЫҚҚА, СЫМБАТТЫЛЫҚҚА, КӨРКЕМДІККЕ ТӘРБИЕЛЕУ.
2.1 Ұлттық тәрбие жүйесінің негізгі ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... .18
2.2 Қазақтың салт.дәстүрлері арқылы сұлулыққа тәрбиелеу. ... ... ...20
2.3 Оқушыларға сабақтан тыс кезінде эстетикалық
тәрбие беру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.4 Бастауыш сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие беруде тарихи тағылымдарды пайдалануды жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
ІІІ. ҚОРЫТЫНДЫ.. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
IV. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
V. ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
КІРІСПЕ
Курстық жұмыстың мақсаты: Жеке тұлғаны жаны мен тәні үйлесімді дамыған, салауатты, жан-жақты кемелденген, дене тұлғасы келбетті етіп тәрбиелеуге барынша ықпал жасау. Жаңа қоғамның талаптарына сәйкестендіре жүйеленген қазақ халқының қыздарға эстетикалық тәрбие берудегі озық дәстүрлері арқылы бүгінгі заман жас буынның эстетикалық мәдениетін қалыптастыру.
Курстық жұмыстың міндеті:
- Сұлулық, сымбаттылық, көркемдік ұғымына жан-жақты түсінік беру.
- Эстетикалық тәрбие берудің міндеттерін анықтау.
- Қазақтың салт-дәстүрлері арқылы сұлулыққа тәрбиелеудің негіздерін анықтау.
Курстық жұмыстың өзектілігі:
Қазіргі жаңашыл қоғам шығармашыл, белсенді, өз мүмкіндігін толық атқара алатын және жоғары дене қабілетін меңгерген, өзіне сенімі мол, салауатты-сауқатты, жан-жақты мәдениетті тұлғаны қалыптастыруды талап етуде.
Осы орайда педагогика саласында жаңаша жұмыс жасау, жас ұрпаққа тәлім-тәрбие беру үрдісін жаңаша ұйымдастыру қажеттілігі туындап отыр. Ал егемен еліміздің дамуы педагогикалық жұмыс әдістерінің түбегейлі өзгеруінсіз, қолданылатын іс-әрекеттердің жаңадан құрылуынсыз мүмкін емес. Өйткені бүгінгі бала – ертеңгі дарынды әрі білімді жастарымыз. Жаңа инновациялық-технологиялық жүйелерді үздік қолданып, пайдалана білетін тұлғаны оқытып-тәрбиелеу тек педагог кадрлардың ғана емес, әрбір қоғам мүшесінің аса маңызды міндетіне айналып отыр.
Біз келешек ұрпақ тәрбиесін, соның ішінде қыз бала тәрбиесін дұрыс жолға қоя білсек, тәуелсіз еліміздің алдыңғы қатарлы ел қатарына қосылуына аз да болса үлес қосқан болар едік. Тәрбие отбасынан басталады. Қазақ отбасындағы қыз бала тәрбиесі түзелсе, яғни келешекте әрбір ұлттық салт-дәстүрлермен тәрбиеленген қыздар ел қорғайтын ұлтжанды жас ұрпақты тәрбиелей алатынына біз сенімдіміз. Жаны мен тәні үйлесімді дамыған, дене тұлғасы келбетті, салауатты, жан-жақты кемелденген жастар ғана тәуелсіздігімізді баянды етіп, елімізді қоғамдық, әлеуметтік-экономикалық дамытуда өзінің айшықты қолтаңбасын қалдыра алады.
Курстық жұмыстың практикалық мәні:
Адамның мәдениетi мен тәрбие деңгейi оның сырт бейнесiнен, киiне бiлуiнен де көрiнедi. Жас ұрпақты тәрбиелеудің этикалық-эстетикалық мақсаты — сырт көрiнiстiң әдемiлiгi мен рухани кемелдiлiктiң табиғи бiте қайнасуы. Адамның келбеті неғұрлым көркем әрі сымбатты болса, соғұрлым ол өзіне-өзі сенімді бола түседі. Батыл әрі жігерлі жастардың ғылым мен өнердің қай саласында болмасын, мол табысқа қол жеткізуге мүмкіндіктері мол.
Курстық жұмыстың теориялық мәні:
Қазіргі заманғы педагогиканың озық әдістерін қолданумен қатар, ұлттық тәлім-тәрбие беру арқылы жеке тұлғаны жан-жақты дамытудың рөлi ерекше. Бойынан ақылдылық, инабаттылық, сымбаттылық, көріктілік және де іскерлік қасиеттер үнемі табылатын, яғни жаны мен тәні үйлесімді дамыған бойжеткен қыздарды тәрбиелеу - қазіргі едагог қауым мен отбасының алдында тұрған үлкен міндет. Ал қазақ отбасындағы тәрбиенің негізі - ұлттық салт-дәстүрлер болып табылады.
Курстық жұмыстың мақсаты: Жеке тұлғаны жаны мен тәні үйлесімді дамыған, салауатты, жан-жақты кемелденген, дене тұлғасы келбетті етіп тәрбиелеуге барынша ықпал жасау. Жаңа қоғамның талаптарына сәйкестендіре жүйеленген қазақ халқының қыздарға эстетикалық тәрбие берудегі озық дәстүрлері арқылы бүгінгі заман жас буынның эстетикалық мәдениетін қалыптастыру.
Курстық жұмыстың міндеті:
- Сұлулық, сымбаттылық, көркемдік ұғымына жан-жақты түсінік беру.
- Эстетикалық тәрбие берудің міндеттерін анықтау.
- Қазақтың салт-дәстүрлері арқылы сұлулыққа тәрбиелеудің негіздерін анықтау.
Курстық жұмыстың өзектілігі:
Қазіргі жаңашыл қоғам шығармашыл, белсенді, өз мүмкіндігін толық атқара алатын және жоғары дене қабілетін меңгерген, өзіне сенімі мол, салауатты-сауқатты, жан-жақты мәдениетті тұлғаны қалыптастыруды талап етуде.
Осы орайда педагогика саласында жаңаша жұмыс жасау, жас ұрпаққа тәлім-тәрбие беру үрдісін жаңаша ұйымдастыру қажеттілігі туындап отыр. Ал егемен еліміздің дамуы педагогикалық жұмыс әдістерінің түбегейлі өзгеруінсіз, қолданылатын іс-әрекеттердің жаңадан құрылуынсыз мүмкін емес. Өйткені бүгінгі бала – ертеңгі дарынды әрі білімді жастарымыз. Жаңа инновациялық-технологиялық жүйелерді үздік қолданып, пайдалана білетін тұлғаны оқытып-тәрбиелеу тек педагог кадрлардың ғана емес, әрбір қоғам мүшесінің аса маңызды міндетіне айналып отыр.
Біз келешек ұрпақ тәрбиесін, соның ішінде қыз бала тәрбиесін дұрыс жолға қоя білсек, тәуелсіз еліміздің алдыңғы қатарлы ел қатарына қосылуына аз да болса үлес қосқан болар едік. Тәрбие отбасынан басталады. Қазақ отбасындағы қыз бала тәрбиесі түзелсе, яғни келешекте әрбір ұлттық салт-дәстүрлермен тәрбиеленген қыздар ел қорғайтын ұлтжанды жас ұрпақты тәрбиелей алатынына біз сенімдіміз. Жаны мен тәні үйлесімді дамыған, дене тұлғасы келбетті, салауатты, жан-жақты кемелденген жастар ғана тәуелсіздігімізді баянды етіп, елімізді қоғамдық, әлеуметтік-экономикалық дамытуда өзінің айшықты қолтаңбасын қалдыра алады.
Курстық жұмыстың практикалық мәні:
Адамның мәдениетi мен тәрбие деңгейi оның сырт бейнесiнен, киiне бiлуiнен де көрiнедi. Жас ұрпақты тәрбиелеудің этикалық-эстетикалық мақсаты — сырт көрiнiстiң әдемiлiгi мен рухани кемелдiлiктiң табиғи бiте қайнасуы. Адамның келбеті неғұрлым көркем әрі сымбатты болса, соғұрлым ол өзіне-өзі сенімді бола түседі. Батыл әрі жігерлі жастардың ғылым мен өнердің қай саласында болмасын, мол табысқа қол жеткізуге мүмкіндіктері мол.
Курстық жұмыстың теориялық мәні:
Қазіргі заманғы педагогиканың озық әдістерін қолданумен қатар, ұлттық тәлім-тәрбие беру арқылы жеке тұлғаны жан-жақты дамытудың рөлi ерекше. Бойынан ақылдылық, инабаттылық, сымбаттылық, көріктілік және де іскерлік қасиеттер үнемі табылатын, яғни жаны мен тәні үйлесімді дамыған бойжеткен қыздарды тәрбиелеу - қазіргі едагог қауым мен отбасының алдында тұрған үлкен міндет. Ал қазақ отбасындағы тәрбиенің негізі - ұлттық салт-дәстүрлер болып табылады.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Арғынбаев Халел. Қазақ отбасы. Алматы « Қайнар». 1996.
2. Әбенбаев С.Ш. Тәрбие теориясы мен әдістемесі. Оқу құралы. Алматы, Дарын. 2004 жыл.
3. Атемова К. Қазақ отбасындағы тәрбие үрдісі. Қазақстан мектебі, 2006ж. №1
4. Имашева Ә. Қазақтың бала тәрбиелеу дәстүрі. Тәрбие құқығы. 2007ж. №4
5.Жарықбаев Құбығұл. Қазақ тәлім-тәрбиесі. Алматы «Санат». 1995.
6. Нарсейітова Ф. Ұлттық тәрбиенің ұлағатты тағылымы. Білім берудегі менеджмент. 2009 ж., №3
7. Адылханов А.С., Брусенко З.Г., Сейдуманов С.Т. Шымырлылық шынығудан. Мектеп оқушыларына арналған валеология жөніндегі бағдарлама, Алматы, 1998.
8. Қазақстан Республикасының Білім Беру туралы Заңы., Алматы, 2001.
9. Наурызбаев Ж. Ұлттық мектептің ұлы мұраты. Оқушыларға мәдени-этникалық білім беру туралы, Алматы, Ана тілі, 1995.
10. Жұмабаев М. Педагогика. Алматы, Рауан, 1992.
11. Кенжеахметов С. Қазақтың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары. Алматы, Ана тілі, 1991.
12. Қоянбаев Ж.К. Педагогика. – Алматы, 2001.
13 Әбілова З. Қ. Этнопедагогика. – Алматы, 1997.
14.Табылдиев Ә. Қазақ этнопедагогикасы. – Алматы, 2000.
15. Жартыбаев Қ., Қалиев С. Қазақ тәлім-тәрбиесі. – Алматы, 1995
16. Ұзақбаева С.А. Балаларға эстетикалық тәрбие берудегі халық дәстүрі. -Алматы, 1990 ж.
17. Әбиев Ж.Ә., Бабаев С.Б., Құдиярова А.М. Педагогика: оқу құралы. Жалпы редакциясын басқарған Құдиярова А.М. - Алматы, - 2004.
18.Тәлім-тәрбие хрестоматиясы. / Құраст. Қалиев С. – Алматы: Рауан, 1996ж.
19.Қазақстан Республикасында жалпы орта білім беру тұжырымдамасы. – Алматы: ҚР Ғылым Академиясының философия институты, 1994ж.
20.Наурызбаев Ж. Ұлттық мектептің ұлы мұраты. – А., 1995ж.
21.Мектепке дейінгі және мектеп жасындағы балалардың тәрбие тұжырымдамасы. – А., 1995ж.
22.Ұстаздық шеберлікке жету жолдары. / Методикалық нұсқау/ Құраст. Нұржанова Ж.Н. – А.,1991ж.
23.Әбенбаев С. Тәрбие теориясы мен әдістемесі.-Алматы: Дарын, 2004ж.
1. Арғынбаев Халел. Қазақ отбасы. Алматы « Қайнар». 1996.
2. Әбенбаев С.Ш. Тәрбие теориясы мен әдістемесі. Оқу құралы. Алматы, Дарын. 2004 жыл.
3. Атемова К. Қазақ отбасындағы тәрбие үрдісі. Қазақстан мектебі, 2006ж. №1
4. Имашева Ә. Қазақтың бала тәрбиелеу дәстүрі. Тәрбие құқығы. 2007ж. №4
5.Жарықбаев Құбығұл. Қазақ тәлім-тәрбиесі. Алматы «Санат». 1995.
6. Нарсейітова Ф. Ұлттық тәрбиенің ұлағатты тағылымы. Білім берудегі менеджмент. 2009 ж., №3
7. Адылханов А.С., Брусенко З.Г., Сейдуманов С.Т. Шымырлылық шынығудан. Мектеп оқушыларына арналған валеология жөніндегі бағдарлама, Алматы, 1998.
8. Қазақстан Республикасының Білім Беру туралы Заңы., Алматы, 2001.
9. Наурызбаев Ж. Ұлттық мектептің ұлы мұраты. Оқушыларға мәдени-этникалық білім беру туралы, Алматы, Ана тілі, 1995.
10. Жұмабаев М. Педагогика. Алматы, Рауан, 1992.
11. Кенжеахметов С. Қазақтың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары. Алматы, Ана тілі, 1991.
12. Қоянбаев Ж.К. Педагогика. – Алматы, 2001.
13 Әбілова З. Қ. Этнопедагогика. – Алматы, 1997.
14.Табылдиев Ә. Қазақ этнопедагогикасы. – Алматы, 2000.
15. Жартыбаев Қ., Қалиев С. Қазақ тәлім-тәрбиесі. – Алматы, 1995
16. Ұзақбаева С.А. Балаларға эстетикалық тәрбие берудегі халық дәстүрі. -Алматы, 1990 ж.
17. Әбиев Ж.Ә., Бабаев С.Б., Құдиярова А.М. Педагогика: оқу құралы. Жалпы редакциясын басқарған Құдиярова А.М. - Алматы, - 2004.
18.Тәлім-тәрбие хрестоматиясы. / Құраст. Қалиев С. – Алматы: Рауан, 1996ж.
19.Қазақстан Республикасында жалпы орта білім беру тұжырымдамасы. – Алматы: ҚР Ғылым Академиясының философия институты, 1994ж.
20.Наурызбаев Ж. Ұлттық мектептің ұлы мұраты. – А., 1995ж.
21.Мектепке дейінгі және мектеп жасындағы балалардың тәрбие тұжырымдамасы. – А., 1995ж.
22.Ұстаздық шеберлікке жету жолдары. / Методикалық нұсқау/ Құраст. Нұржанова Ж.Н. – А.,1991ж.
23.Әбенбаев С. Тәрбие теориясы мен әдістемесі.-Алматы: Дарын, 2004ж.
Аннотация
Жалпы Сұлулық, сымбаттылық, көркемдік тәрбиесіндегі ұлттық ерекшелік
туралы курстық жұмыс 40 беттен тұрады. Курстық жұмыстың жобасы кіріспеден,
І,ІІ тараудан, қорытындыдан тұрады Курстық жұмыста 1 кесте және Бастауыш
сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие беруде тарихи тағылымдарды пайдалану
деген тақырыпқа ашық тәрбие сағаты жазылған. Соңында пайдаланылған
әдебиеттер тізімі келтірілген.
Кіріспе бөлімінде сұлулық сымбаттылық, көркемдік ұғымына және
эстетикалық тәрбие туралы қысқаша түсінік берілген.
І тарауда эстетикалық тәрбиенің маңызды құралдары, эстетикалық тәрбие
беру және оның қазіргі кезеңдегі міндеттері, отбасында эстетикалық тәлім-
тәрбие беру мәселесі жайлы қарастырылған. Сонымен қатар курстық жұмыстың І
тарауында табиғатқа, әдебиетке, театрға, музыкаға, поэзияға, көркем сурет
және т.б. өнерге деген сүйіспеншілігі ашып көрсетілген. Адамгершілік
қалыптасуда эстетикалық тәрбиенің маңызы зор. Әсемдік рахаты әр адамды
жақсылыққа, ұжымшылдыққа, адал еңбекке жетелейді.
ІІ тарауда ұлттық тәрбие жүйесінің негізгі ерекшеліктері , қазақтың
салт-дәстүрлері арқылы сұлулыққа тәрбиелеу, оқушыларға сабақтан тыс кезінде
эстетикалық тәрбие беру жолдары ашып көрсетілген. Қазақ отбасында дене,
еңбек, ақыл-ой, адамгершілік, экономикалық, экологиялық, құқықтық, сұлулық
тәрбиелерін жүзеге асырудың мақсаты жан-жақты қаралған.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 23.
Мазмұны.
І.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І ТАРАУ. Эстетикалық тәрбие және тұлғада әсемдік сезімін дамыту мәселелері
1.1 Эстетикалық тәрбиенің маңызды құралдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Эстетикалық тәрбие беру және оның қазіргі кезеңдегі
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.3 Отбасында эстетикалық тәлім-тәрбие беру мәселесінің
көкейкестілігі ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 14
ІІ ТАРАУ. Ұлттық ерекшеліктер арқылы тұлғаны сұлулыққа, сымбаттылыққа,
көркемдікке тәрбиелеу.
2.1 Ұлттық тәрбие жүйесінің негізгі
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ...18
2.2 Қазақтың салт-дәстүрлері арқылы сұлулыққа тәрбиелеу. ... ... ...20
2.3 Оқушыларға сабақтан тыс кезінде эстетикалық
тәрбие беру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .25
2.4 Бастауыш сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие беруде тарихи
тағылымдарды пайдалануды жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
ІІІ. ҚОРЫТЫНДЫ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .34
IV. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..36
V. ҚОСЫМШАЛАР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..37
Кіріспе
Курстық жұмыстың мақсаты: Жеке тұлғаны жаны мен тәні үйлесімді
дамыған, салауатты, жан-жақты кемелденген, дене тұлғасы келбетті етіп
тәрбиелеуге барынша ықпал жасау. Жаңа қоғамның талаптарына сәйкестендіре
жүйеленген қазақ халқының қыздарға эстетикалық тәрбие берудегі озық
дәстүрлері арқылы бүгінгі заман жас буынның эстетикалық мәдениетін
қалыптастыру.
Курстық жұмыстың міндеті:
- Сұлулық, сымбаттылық, көркемдік ұғымына жан-жақты түсінік беру.
- Эстетикалық тәрбие берудің міндеттерін анықтау.
- Қазақтың салт-дәстүрлері арқылы сұлулыққа тәрбиелеудің негіздерін
анықтау.
Курстық жұмыстың өзектілігі:
Қазіргі жаңашыл қоғам шығармашыл, белсенді, өз мүмкіндігін толық
атқара алатын және жоғары дене қабілетін меңгерген, өзіне сенімі мол,
салауатты-сауқатты, жан-жақты мәдениетті тұлғаны қалыптастыруды талап
етуде.
Осы орайда педагогика саласында жаңаша жұмыс жасау, жас ұрпаққа тәлім-
тәрбие беру үрдісін жаңаша ұйымдастыру қажеттілігі туындап отыр. Ал егемен
еліміздің дамуы педагогикалық жұмыс әдістерінің түбегейлі өзгеруінсіз,
қолданылатын іс-әрекеттердің жаңадан құрылуынсыз мүмкін емес. Өйткені
бүгінгі бала – ертеңгі дарынды әрі білімді жастарымыз. Жаңа инновациялық-
технологиялық жүйелерді үздік қолданып, пайдалана білетін тұлғаны оқытып-
тәрбиелеу тек педагог кадрлардың ғана емес, әрбір қоғам мүшесінің аса
маңызды міндетіне айналып отыр.
Біз келешек ұрпақ тәрбиесін, соның ішінде қыз бала тәрбиесін дұрыс
жолға қоя білсек, тәуелсіз еліміздің алдыңғы қатарлы ел қатарына қосылуына
аз да болса үлес қосқан болар едік. Тәрбие отбасынан басталады. Қазақ
отбасындағы қыз бала тәрбиесі түзелсе, яғни келешекте әрбір ұлттық салт-
дәстүрлермен тәрбиеленген қыздар ел қорғайтын ұлтжанды жас ұрпақты
тәрбиелей алатынына біз сенімдіміз. Жаны мен тәні үйлесімді дамыған, дене
тұлғасы келбетті, салауатты, жан-жақты кемелденген жастар ғана
тәуелсіздігімізді баянды етіп, елімізді қоғамдық, әлеуметтік-экономикалық
дамытуда өзінің айшықты қолтаңбасын қалдыра алады.
Курстық жұмыстың практикалық мәні:
Адамның мәдениетi мен тәрбие деңгейi оның сырт бейнесiнен, киiне
бiлуiнен де көрiнедi. Жас ұрпақты тәрбиелеудің этикалық-эстетикалық мақсаты
— сырт көрiнiстiң әдемiлiгi мен рухани кемелдiлiктiң табиғи бiте
қайнасуы. Адамның келбеті неғұрлым көркем әрі сымбатты болса, соғұрлым
ол өзіне-өзі сенімді бола түседі. Батыл әрі жігерлі жастардың ғылым мен
өнердің қай саласында болмасын, мол табысқа қол жеткізуге мүмкіндіктері
мол.
Курстық жұмыстың теориялық мәні:
Қазіргі заманғы педагогиканың озық әдістерін қолданумен қатар, ұлттық
тәлім-тәрбие беру арқылы жеке тұлғаны жан-жақты дамытудың рөлi ерекше.
Бойынан ақылдылық, инабаттылық, сымбаттылық, көріктілік және де іскерлік
қасиеттер үнемі табылатын, яғни жаны мен тәні үйлесімді дамыған бойжеткен
қыздарды тәрбиелеу - қазіргі едагог қауым мен отбасының алдында тұрған
үлкен міндет. Ал қазақ отбасындағы тәрбиенің негізі - ұлттық салт-дәстүрлер
болып табылады.
І ТАРАУ. Эстетикалық тәрбие және тұлғада әсемдік сезімін дамыту мәселелері
1.1 Эстетикалық тәрбиенің маңызды құралдары
Қазіргі жаңашыл қоғам шығармашыл, белсенді, өз мүмкіндігін толық
атқара алатын және жоғары дене қабілетін меңгерген, өзіне сенімі мол,
салауатты-сауқатты, жан-жақты мәдениетті қыз бала тұлғасын қалыптастыру
қажеттілігін талап етуде. Бұл өзекті мәселелерді шешуде және оларды одан
әрі жетілдіруде Білім беру туралы Қазақстан Республикасының Заңы
(1992), Қазақстан Республикасының Жалпы білім беретін мектептері
тұжырымдамасы (1992), Қазақстан Республикасының Тәлім-тәрбие
тұжырымдамасы (І993), Қазақстан Республикасының Жалпы білім беретін
мектептер оқушыларды еңбекке оқыту мен тәрбиелеу тұжырымдамасы (1993)
педагогика ғылымының зор сүйеніші болады. Сонымен бірге көптеген
мұғалімдердің де тәжірибелері педагогика ғылымының дамуына игі әсерін
тигізуде.
Педагогика интерактивтік технологияларды пайдалана отырып, оқушыларға
өмірлік жауапты мінез-құлық дағдыларын үйрете отырып, балалардың,
жасөспірімдер мен жастардың эстетикалық көзқарасын қалыптастырудың бұдан
былай да тиімді тәсілдері мен әдістерін анықтап дамыта береді.
Біз әр адамның адамгершілікті тұлғалық мәнін жан - жақты дамытуға
ұмтыламыз, сондықтан әр баланың сезім нәзіктігін, көркемдікті, әсем нәрсені
сүйетіндей етіп дамытуымыз керек. Адамның әсемдікті және жексұрындықты,
сәулеттілік және ұждансыздықты, қуаныш пен қайғыны және т.б. түсінуіне
байланысты,оның саналы тәртібі мен мінез құлқы анықталады. Осыдан келіп
әрбір жас ұрпақтың әсемділікке шынайы көзқарасы мен мұраттары болуы керек
екендігі қарастырылады.
Эстетикалық тәрбие адамның жан-жақты даму факторының бірі бола тұра, жас
ұрпақтың өз өмірлерін Әдемілік заңы бойынша құра білуге шақырады.
Балалардың эстетикалық сезімі мен ұғымын, көркемдік шығармашылық
қабілетін үздіксіз дамыту әрбір ата-ананың, педагогтың борышы.
Эстетикалық тәрбие - тұлғада әсемдік сезімін дамытады.Адам әсемдікті
сезінуден, өз өмірін сұлулық заңымен құруға ұмтылады. Эстетикалық тәрбие
адамгершілік, ақыл-ой, еңбек және дене тәрбиесімен тығыз байланысты.
Табиғатқа, әдебиетке, театрға, музыкаға, поэзияға, көркем сурет және
т.б. өнерге деген сүйіспеншілік адамның жан-жақты саналы дамуына әсер
етеді. Адамгершілік қалыптасуда эстетикалық тәрбиенің маңызы зор. Әсемдік
рахаты әр адамды жақсылыққа, ұжымшылдыққа, адал еңбекке жетелейді.
Әсемдік тәрбиесіне байланысты оқушылар эстетика теориясы білімдерін
меңгеруге тиіс. Эстетика термині гректің эстезис - сезімталдық деген
сөзінен шыққан. Бұл сөзді алғаш рет неміс өнертану ғалымы Баумгартен ғылыми
атау ретінде енгізді. 1750 ж. Оның Эстетика деген еңбегі жарық көрді. Сол
кезден бастап эстетика ғылым саласына айналды. Ал эстетика ұғымының өзі
ертеректе туған. Оның бастауының өзі ерте заманға кетеді.Өркениет өрісінде
адам өзін қоршаған ортада сұлулық іздеп , сезінуге үйренеді.Бұл қабілет
эстетикалық сезім деп атауын алды.Ол еңбек процесіне орай дамиды және
кемелденеді. Адам табиғатты жаңалау , өзгерту арқылы өз табиғатын,
әлеуметтік қарым-қатынасын қалыптастырып отырады.
Тәрбие процесінде эстетикалық білім дамыту шаралары – бұл конкурс,
викторина, мектеп мерекелері, үйірмелер, шығармашылық топтар т.б. Оқушылар
олардан қысқаша мәлімет алып қана қоймай, эстетика ғылымын толықтай
түсінуге бастау алады. Эстетика сабақтары оқушыларға эстетикалық таным
заңдары мен заңдылықтарынан, өнердің жалпы принциптерінен ақпараттар
береді.
Тәрбие ісін ұйымдастырғанда эстетикалық қабылдаудың психикалық
заңдылықтарын ескеру керек, оқушылардың жас ерекшеліктеріне қарай,
эстетикалық форма мен мағына жағдайларының қиын да күрделі сәттерін
пайымдауға бағыттап барған жөн.
Эстетикалық қабылдаудың маңызды тұсы – шындықты бейнелеумен бірге
жүретін адамның көңіл шарпулары. Жоғары көркем өнер шығармаларын қабылдай
отырып, оқушы қуаныш пен тебіреніс,қорқу мен үміт сезінеді. Бұл сезімдер
балаларды әсемдік заңымен өмір сүруге бағыттайды.
Эстетикалық тәрбиенің көптүрлі құралдары көркемдік жұмыстарда көрінеді.
Тәрбиенің эстетикалық бағыттағы құралдары сан алуан: табиғат, еңбек, адам
қатынасы, өнер және т.б. тәрбиелеу көздері – қоршаған орта, оқу - үйрету
еңбегі, өнер әлемі, музыка, суреткер шығармасы т.б.
Бастауыш сынып оқушыларына төңіректегі әлеммен таныстыруды, олар үшін
белгілі де түсінікті және таныс нәрселерден: мектеп,мектеп маңындағы
учаске, мектепке жақын көшелер, сол көшелер кімнің атымен аталады, дүкен,
почта, кітапхана, дәріхана, балабақша, өндіріс орындары, шеберханадан
бастау қажет. Мұнда үлкен кісілер, яғни оқушылардың ата-аналары жұмыс
істейді. Олар не істейді? Не үшін? Қалай?
Экскурсиялар кезінде балалар осы сұрақтарға жауап табады. Сөйтіп, олар
құрылысшының шофердің, сатушының, кітапханашының, шаруаның, кәсіпкердің
еңбегімен танысады.
Баланың байқағыштығын, көз алдына елестету қабілетін, сезімдерін
дамытуға табиғаттың әсері өте күшті. Бала табиғатты алғашқыда өте
сезімталдықпен қабылдайды, оның көз алдында төңіректегі табиғаттың сұлулығы
ашылады. Экскурсиялар бүкіл жыл бойына жүргізіліп тұрғаны абзал, себебі жыл
мезгілдеріне орай болатын табиғаттағы өзгерістерді оқушылар байқап,
салыстырып және қорытынды жасауға тәрбиеленеді.
Балалардың эстетикалық сезімі мен ұғымын, көркемдік шығармашылық
қабілетін үздіксіз дамыту әрбір ата-ананың, педагогтың борышы. Мысалы, бала
бойында байқалған әңгіме құрастыру, өлең шығару, ән айту, сурет салу,
жапсыру т.б. талпыныстарын байқап, жетелеп отыру керек.
Эстетикалық тәрбиенің құралы болып табылатын өнердің көп салаларының
ішінде адамның ішкі жан дүниесіне, жүрек сезіміне, эмоциясына күшті әсер
ететін музыканың алатын орны ерекше.
Музыка – адамзаттың тілмен айтып жеткізе алмайтын ұшқыр қиялы, нәзік
сезімі. Ол өзінің көркемдігі және маңыздылығымен баланың жанын баулап,
ақыл-ой сезімін кеңейтіп, жақсы мінез-құлықтарының біртіндеп қалыптасуына
әсерін тигізеді. Сондықтан мүмкіндігіне қарай баланы музыкаға жастайынан
баулыған жөн. Өйткені, ән мен күй ана сүтіндей бала бойына ерте сіңсе, онда
ол балаға ауа мен су секілді күнделікті қажетіне айналады. Ал, мұндай
қажеттілік баланың сезімталдығын, мәдениеттілігін қалыптастырумен қатар
бала бойына туа біткен дарынның ерте көктеп, гүлденіп, жеміс беруіне
себебін тигізеді.
Халық музыкасының асқан шеберлері - әнші, күйші, жыршы, жырау, ақындар
көшпелі күн көрістегі қазақ арасында зор әлеуметтік қызметте атқарды.
Мұндай тума таланттар жалпақ жұртшылық арасында өз елінде ағартушы,
тәрбиеші де болатын. Олардың көзі ашық, көңілі сергек, ой өрісі өзгелерден
озық болды.музыкалық дарыны мол қазақ халқы басқа тарихи профессионалдық
дәстүрі бар елдер сияқты балаларының айрықша қабілетіне байланысты семьяда
белгілі бір музыкалық аспапта нота арқылы білім беріп, мектепте оқытып
эстетикалық білім,тәрбие бермегенмен өз жеткіншектерін өз ортасынан шыққан
тума таланттардан өнерпаздықты үйренуге, олардан үлгі өнеге алуға баулып
отырған. Халық музыканы да,оны орындаушыны да қастерлеп, қадір тұтқан.
Халқымыздың ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық музыкалық дәстүрі бүгінгі
Егеменді еліміздің профессионалдық музыка өнеріміэдің нәрлі бұлағы
болып,арнасын кеңейтіп,өрісін биікке көтеріп отыр. Халық мұрасы негізінде
мәдени тарихымыздың бұрын-соңды болып көрмеген профессионалдық жанрлар
симфония, кантата, оратория, опера, балет сияқты биік мәдениетті танытатын
жанрлар тудырды. Ұлттық музыкалық қазыназымызды насихаттап, ел өміріне
айналдыратын мемлекеттік ұлт аспаптар оркестрі, симфониялық оркестрі,
филармония, хор копелласы, вокальды аспапты ансамбльдер сияқты
творчестволық топтар қалыптасты.
Эстетикалық тәрбиенің келесі бір құралы - ол халықтың қол өнері болып
табылады.
Зергерлік өнер ерте заманнан келе жаткан әрі халыққа көп тараған сәндік
және қосалқы өнердің бір түрі. Алтын, күміс, асыл тас және сүйекті
пайдаланып сәндік-салтанат үшін әшекейлі жиһаз қыз-келіншектердің сәндік
бұйымдары мен қару жарақ, сауыт сайман, ер тұрман зерлеу өнері болған. Оған
тас, сүйек, металл, бояу, былғары сияқты материалдар кең түрде
пайдаланылған. Түркістандағы тайқазан, Семей мұражайындағы Бөгенбай
батырдың айбалтасы, Алматы облысы Есік қаласынан табылған мәйіттің алтын
киімі т.б. зергерлік өнердің қазақ жерінде ертеден өркендегені айғақ.
Зергерлік өнердің туындылары жауға айбар, жақынға мақтаныш,аруға ажар,
жігітке жігер беретін болғандықтан, батырдың ерлігіне, ақындардың
тапқырлығына, жүйріктердің бәйгесіне сыйға тартылатын болған.
Халық педагогикасында әсемдік тәрбиесін үлкендердің ата аналардың жеке
басының үлгі өнегесі, күнделікті өмірде ұят, ар, намыс сияқты
ұғымдарды пайдалана отырып үйрету, жазалау, жаттықтыру, әдеттендіру,
сендіру, мадақтау, көтермелеу, мақұлдау, қоштасу әдістері арқылы біртіндеп
іске асырып отырған.
Міне, осындай сәби көзін ашып,жарық дүниені сезіп,тіршілікке қол созған
сәттен тәрбие нәрін анасының ақ сүтімен бірге қабылдап тал бойына сіңірген.
Әлди, әлди, ақ бөпем - деп, басталатын бесік жырының өзі-ақ ананың
әуезді үні арқылы жас нәрестені беймазалықтан, шыдамсыздықтан сақтандырып,
мейірімділікке, сабырлылыққа баулыған. Міне, бұл мінез құлық эстетикасының,
әсемдіктің басы болып табылады.
Балаға өзін қоршаған дүниені өнер арқылы танытудың бірден бір жолы -
бейнелеу өнері болып табылады. Бейнелеу өнері -деп өмір шындығын ,біздің
өзімізді қоршап тұрған дүниедегі жанды- жансыз заттарды көре отырып тікелей
кескіндеп, не мүсіндеп түсіруді айтамыз.Оған көркем өнердің кескіндеме
(живопись), мүсіндеме (скульптура ), графика, сән (декаративное) және қол
өнері, тағы басқа түрлері жатады.
Халқымыздың тұрмысына енген қолданбалы қолөнер бұйымдар, олардың
әшекейленіп жасалуы эстетикалық тәрбиеде өз алдына бір сала. Адамдар
бейнелеу өнерімен қоғамның алғашқы даму сатыларында-ақ шұғылданған. Олар
жартастарға, өздері тұрған үйдің қабырғаларына суреттерді ойып салған.Ол
суреттер адамдардың сол кездегі негізгі кәсібін бейнелеген. Оған Жасыбай
және Ұлытау жартастарына ойып салынған суреттер қазбасы дәлел болады. Мұның
өзі ертеде өткен ата- бабаларымыздың арасында да талай шеберлердің
болғандығын айқындай түседі. Қарғалы және Жамбыл көнбелерінен табылған
құмыра ыдыстарындағы, зергерлік бұйымдардағы хайуанаттар суреттері осының
айғағы. Өнер иелерінің еңбектері арқылы жастар өз өлкесінің сұлу табиғатын,
өз республикасының өткені мен бүгінгісін, халқымыздың тұрмысы мен әдет
ғұрпын тани түсуге мүмкіндік алады.
1.2 Эстетикалық тәрбие беру және оның қазіргі кезеңдегі міндеттері
Уақыт педагог-ұстаздарға жастарды жаңа заман талаптарына сай, әрі озық
ұлттық дәстүр рухына тәрбиелеп, өмірге әзірлеу секілді жауапты міндеттерді
жүктеп отыр. Егеменді елімізге сай ұрпақ тәрбиелеп шығудың бірден-бір жолы
ол – өсіп келе жатқан ұрпақты эстетикалық тұрғыдан шыңдау. Осыны ұлттық
ерекшеліктер, яғни ұлттық құндылықтар арқылы жүзеге асыруға болады.
Республиканың егемендігі, ұлттық сана-сезімінің өсуі, мәдени және рухани
дәстүрлердің, тіл мен діннің қайта өркендеуі жағдайында эстетикалық
тәрбиедегі ғылыми негізделген ұсыныстарды талдап жасауға қажеттілік қана
өсіп қоймай, сонымен бірге оларды іске асыру мүмкіндіктері де анағұрлым
ұлғайды.
Тәрбиеші педагог баланың намысына тимей, қиялын ұштап, айналадағы болып
жатқан құбылысты барынша түсіне білуге ұмтылдыруы тиіс. Қыдыру, саяхат
жасау, серуендеуге шығу жұмыстарын ұйымдастырғанда туған ауыл, аудан, облыс
орталығы, республика астанасында ұмытпау керек. Қаладағы жаңа құрылыстар,
әдемі көше, бау-бақша, архитектура ескерткіштері, әртүрлі көркем
көріністер, көше тәртібі мен тазалығы, жүріс-тұрыс ережелері жас бала
сезіміне тез ықпал етеді. Туған өлкенің көрнекті орындарына серуен жасау,
онымен жүзбе-жүз танысу баланың эстетикалық ұғымын молайтып, жақсыға
еліктеу ынтасын қозғаумен қатар Отанды сүюге, оны құрметтеуге үйретеді.
Педагог-зерттеушілер қоғам дамуының алғашқы сатыларында–ақ тәрбиеге
өзіндік көзқарас болғандығын, мақсатқа сай тәрбиелеудің жолдары
ойластырылғандығын мәлімдейді. Қазақ этнопедагогикасының қайнар-бұлағы
біздің заманымызға дейінгі дәуірден бастау алады. Ұлттық мәдениеттің тегі
сол ұлттың ұлт болып қалыптаспай тұрған кезінен бастап–ақ жеке ұлыстардың
ұрпағын тәрбиелеуден туындағаны белгілі. Балалардың жан-жақты дамуы үшін,
әсіресе сұлулық пен сымбаттылыққа қанық болулары үшін оқу-тәрбие үрдісінде
халықтық педагогиканы қолдану өте маңызды. Адамдардың эстетикалық сезімдері
олардың өмірінде зор роль атқарады. Әсемдікті көре, түсіне, жасай білу
адамның рухани өмірін байытады, қызғылықты етеді, оған ең жоғары рухани
ләзаттануға мүмкіндік береді. Біз әр адамның адамгершілікті тұлғалық мәнін
жан-жақты дамытуға ұмтыламыз, сондықтан әр баланың сезімін нәзіктігін,
көркемдікті, әсем нәрсені сүйетіндей етіп дамытуымыз керек. Адамның
әсемдікті және жексұрындықты, сәулеттілік және ождансыздықты, қуаныш пен
қайғыны т.б. түсінуіне байланысты, оның саналы тәртібі мен мінез – құлқы
айқындалады. Осыдан келіп адамның әсемділікке шынайы көзқарасы мен
мұраттары болуы керек екендігі шығады. Оқушылардың жалпы мәдениеті, яғни
эстетикалық тәрбиенің маңызды жақтары ізеттілік, ұқыптылық, жылы
шырайлылық, қайырымдылық, тазалықты сақтау т.б. Жалпы эстетикалық мәдениет
– бұл қатынас эстетикасы, киім-кешек эстетикасы, үй-жағдай эстетикасы,
манера, дене қимылы, т.б.
М.Жұмабаевтың пікірінше тәрбие саласы төртке бөлінеді. Олар: дене, жан,
ақыл тәрбиесі, сұлулық пен құлық тәрбиесі. Автор олардың бір-бірімен
байланыстылығын былай түсіндіреді: Егер адам баласына осы төрт тәрбие
тегіс берілсе, оның тәрбиесі түгел болғаны. Егерде ол ыстық, суық, аштық,
жалаңаштық сықылды жұмыстарға жиі ұшырайтын күштерді елемейтін мықты берік
денелі болса, түзу ойлайтын, дұрыс шешетін, дәл табатын ақылды болса, сұлу
сөз, жамандықтан жаны жиреніп, жақсылықты жаны тілеп тұратын құлықты болса
ғана адам баласының дұрыс тәрбие алып, шын адам болғандығы. Балам – адам
болсын деген ата-ана осы төрт тәрбиені дұрыс орындасын – деген.
Қазіргі кездегі эстетикалық тәрбиенің міндеттерін шешу үшін халықтың
осы уақытқа дейінгі тәжірибесін меңгеру қажет. Мәдени құндылықтарды жасауда
әр халықтың өзіндік ерекшелігі бар. Халық әрдайым әсемдікті іздеді, қолдан
жасады және оны өмірде, тұрмыста, еңбекте бекітуге тырысады. Оны халқымыз
үй жиһаздарын жасауынан және оны әсемдікті сезінудегі тәрбие құралы ретінде
пайдалануынан көруге болады.
Халықтық эстетикалық тәрбие жүйесінде лирикалық, үйелмендік, тұрмыстық,
әдет-ғұрыптық, еңбектік және т.б. әндер мен өлеңдер ерекше орын алады.
Бұлар да эстетикалық тәрбие құралдары ретінде қызмет етті. Халқымыздың
әндері, жанры және тақырыбы жағынан өте бай. Көптеген әндер би қимылдарымен
байытылды.
Қазақ халқының музыкалық аспаптарының түрлілігі таңқаларлықтай
(домбыра, шертер, аса таяқ, шаңқобыз, ұран, жетіген, үскірік, қамыс сырнай,
дабыл т.т.). Олар бос уақытта пайдаланылып жас ұрпаққа эстетикалық тәрбие
беру ісіне қызмет етті.
Эстетикалық тәрбиеде халық ауыз әдебиетінің маңызы өте зор болды. Оның
мазмұны халқымыздың бүкіл өмір тәжірибесін қамти отырып, жас ұрпақ санасын
әсемдік сезімін, талғамын, қажеттілігін билейді. Эстетикалық тәрбиенің
күрделі мәселелерін айқындауда біз халықтың жинақтаған педагогикалық
білімімен тәрбие тәжірибесіне сүйенуіміз қажет.
Тәрбие жүргізу ісінде үйрету, пайымдату, сендіру, әсерлендіру
тәсілдері қолданылады. Ұлттық тәрбие үлгілерін көрсетіп, үйрету үшін
сахналық тәсілдерді қолданудың мәні зор. Сөзді жаттау, оны сахнада мәніне
жеткізіп, мәнерлеп айта білу, өмір құбылыстарын әсерлендіре көрсету,
кейіпкер бейнесін айнытпай көрсету әрбір тәрбиеленушінің санасына сан
қырымен әсер ететін құбылыс.
Оқушы түсінігінің эстетикалық жақтан қалыптасуы халықты? педагогика
және тағы сол сияқты көптеген факторлардың ықпал ету нәтижесінде болады.
Сондықтан мектеп мұғалімдері оқушылардың эстетикалық талғамын іс-жүзінде,
теория жүзінде де арттыра отырып, көрген-білгендерімен сұлулықты қабылдауға
көмектесуі керек.
Оқушылардың эстетикалық сезімін дамыту оларға мынау жақсы, әдемі, ал
мынау жаман, көріксіз деп ауызша айтуда ғана жүзеге аспайды, сонымен бірге
бала күнделікті тұрмыста да, мектепте де эстетикалық талғампаздықты үлгі-
өнегесін күн сайын көріп отыруы керек.
Халқымыз дене сұлулығына, әсіресе қыз баланың көрікті болуына ерекше
көңіл бөлген. Аналар Аттың көркі – жал, қыздың көркі шаш деп айтқан. Қыз
баланың шашын жақсы өсіру үшін айранмен, ірімшіктің сары суымен немесе
қынамен жудырған. Шаштарын қос бұрым немесе бестемше етіп өру бойжеткен
қыздардың көркі болған. Қыз бен жігіт айтысындағы: Атымды әкем сүйіп Несіп
қойған, шашымды бестемшелеп есіп қойған деген сөз тіркестері осы пікірді
дәлелдейді.
Халық жанрларында аруларды Шашының ұзындығы ізін басты немесе Қыпша
бел, қиылған қас, қолаң шашты деп сипаттаған. Халық даналығы арулардың
киім киісіне де ерекше мән берген. Адам көркі – шүберек, ағаш көркі
жапырақ, Қыз өссе – елдің көркі деп қыз баланы қынама камзол, дүрия
бешпент, кәмшат бөрік, қос етек көйлек, биік өкше етік тіктіріп кигізген.
Сырға, білезік, шолпы, шашбау, жүзік сияқты әшекей заттарды тақтырған.
Қыздың көзі қызылда деген мақал да қыз баланың әшекей заттарға үйірлігін
білдіреді. Ұзатылған қыздың ауылында айтылатын Жар-жар, Жұбату, Сыңсу
өлеңдерінде, келін түсіру тойларында орындалатын Беташарда қыздың, жас
келіннің басты – басты киімдері, сән-салтанаты, сұлулық бейнесі мақтала
жырланған.
Оқушы түсінігінің эстетикалық жақтан қалыптасуы халықтық педагогика
және тағы сол сияқты көптеген факторлардың ықпал ету нәтижесінде болады.
Сондықтан мектеп мұғалімдері оқушылардың эстетикалық талғамын іс-жүзінде,
теория жүзінде де арттыра отырып, көрген білгендерімен сұлулықты қабылдауға
көмектесуі керек.
Балаларға музыка ерекше эстетикалық ықпал жасайды: ол балаларды
жігерлендіреді, олардың көңіл-күйін біріктіреді, қимылға эстетикалық сипат
береді.
Эстетикалық көзқарасты тәрбиелеудің негізгі құралы - өнер. Ол шындықты
көркем, сезімді қабылданылатын бейнелер арқылы бере отырып және осылар
арқылы адам сезімімен санасына әсер етіп, оның көзқарасын қалыптастыруға
жәрдем етеді.
Педагогикада эстетикалық көзқарасты тәрбиелеу тәрбиенің басқа
салаларымен тығыз байланысы қаралады. Балалардың ақыл-ой тәрбиесін,
зерттелген құбылыстар әсемдігін ашпай жүзеге асыру мүмкін емес. Еңбекке
тәрбиелеу – адамдардағы әсемдікті еңбек мазмұны мен процесін танымай саналы
тәртіп пен мінез-құлықты тәрбиелеу мүмкін емес. Сондай-ақ әсемдікке
көзқарасты тәрбиелеуді өмірден, белсенді іс-әрекеттен және мұраттарға жету
жолындағы күрестен оқшау қарауға болмайды.
Мектеп оқушыны әсемдікті өмірден, адамдар қылықтарынан, еңбек іс-
әрекетінен, еңбек нәтижесінен көруді және ләззат алуды үйретіп қана
қоймайды, күнделікті өмірде осы әсемдікті жасау ынтасы мен іскерлігін
тәрбиелейді.
Сонымен эстетикалық тәрбие табиғаттағы, өнердегі, еңбектегі, өмірдегі
ең жақсыны қабылдау, одан ләззат алу. Эстетикалық тәрбие адамда дүниедегі
әдемілік атаулыны бағалай білуге үйретеді, өнер шығармаларын тануға,
қастерлеуге баулиды.
Эстетикалық тәрбиенің өзіне тән міндеттері бар. Олардың бірі –
эстетикалық сезімді және эстетикалық қабылдауды тәрбиелеу. Өмірдегі,
өнердегі әдемілікті сезу және көру адамдарда әртүрлі болады. Біреулер
әдемілікке үңіле қарап, оның сырын білуге тырысады, ал кейбіреулер оған
онша мән бермейді, қалай болса солай қарап жанынан өте шығады. Әдемілікті
сезу үшін, оған түсіну үшін ең алдымен бейнелеу өнері, музыка және ән
саласынан әр бір адамда білім болуы керек. Білім адамды әдеміліктің
объективтілік критерийлерімен қаруландырады. Білімді адам сұлулықты бағалай
біледі, түсінеді. Айналадағы дүние сезімталдық, эстетикалық қабылдау
қырағылықы, ықыластылық, қамқорлық баланың эстетикалық дамуының негізі
болады.
Сонымен халықтық педагогиканы оқу-тәрбие үрдісінде тиімді қолдана
отырып, оқушылардың эстетикалық тағамын арттыруға болады деген қорытындыға
келдік.
Бүгінгі таңда мектептерде оқу әрекетін ұйымдастыруда оқушының жеке
тұлғалық қасиетін қалыптастыруда эстетикалық мәдениетке мұғалім ерекше
назар аудару керек.
Қазақ отбасы тәрбиесінде өзінің ғасырлар бойы саяси экономикалық,
әлеуметтік-тарихи ерекшеліктеріне байланысты атап айтканда, кең байтақ
жерін, шаруашылық дәстүрін әр түрлі шапқыншылық, жауынгерлік және
табиғаттың дүлей апатынан сақтап, қорғап қалу үшін ұрпағын бала жастан
іскерлікке, ептілікке, батырлыққа, мергендікке шымырлыққа, саулыққа,
салауаттылыққа тәрбиелей отырып, жаны мен тәнінің бірдей жетілуін
дәстүрге айналдырған.
Қазақ ұлтының болашақ ұрпағының санасына туған халқына деген
сүйіспеншілік, ұлтының салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын, тілін, дінін, тарихын
сезіне білетін жылы жүрек, тоқтамды ақыл мен имандылық өте қажет. Бұл
айтылып отырған құндылықтар тек кана дені сау жаны мен тәні таза, адал
иманды, салауатты тұлға бойынан табылатын қасиеттер. Сондықтан, қазақ
ұлтының салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарының, салауатты өмір салтын
қалыптастыруда, көздеген мақсатқа жету жолындағы өмір тіршілік әрекеттеріне
тоқталып көрелік.
Нәресте саулығына аса көрегендікпен қараған зерделі ана келінге
құмсағыз шайнатқан, оның негізі нәресте ширақ болсын дегені, әсіресе
рауғаштың баланың көзін көреген, құлағы сақ болуына септігі бар екенін
біліп, өмір тәжірибелерінде пайдаланып отырған. Парасатты ана келінге ән
тыңдатқызып, таза ауада жалаң аяқ жүргізген. Болашақ ананың сергек, тамағы
құнарлы болғанын қадағалайды. Ән тыңдатқызғаны – нәресте зерделі, ақылды
болмақ, жалаң аяқ жүріп – Жер-Анадан қуат алмақ, Айлы түнде келінді суға
шомылдырғаны – нәресте ай жүзіндей сұлу болуын, сымбатты болуын қадалаған.
Халық аяғы ауыр ананы да тәрбиелеу жолын әсте ұмытпаған. Оны мәпелеп,
аялай білген, ренжітпеген. Бұл жөнінде жазушы Зейнеп Ахметова былай деп
жазған: Қарағым, биік тауға қара – көңілің өседі, көңілің өссе – немерең
кең пейілді болады, жайқалған шөпке, жайнаған гүлге қара – сәбиің шырайлы
болады, бұлақтың көзін аш – бала қайырымды болады деген секілді ұлағатты
тәлімін беріп, аналарымыз жас келіншектің таным-талғамын ұштап, байқаған.
Міне, қазақ ұлтының, ұлттық ұғымының ұрпақ саулығына, руханилығына деген
ұлағаты.
1.3 Отбасында эстетикалық тәлім-тәрбие беру мәселесінің көкейкестілігі
Дені сау салауатты, рухани бай, ақылды ұрпақтың дүниеге келуін
армандаған қазақ ата-бабаларымыздың асыл мұраларына көңіл аударсақ, тәрбие
тал бесіктен басталады – деп бекер айтапаған. Қазақ!.. Балаңды сұлу,
сымбатты қылып өсір. Адам сұлулықты сүйсе, тазалықты сүйеді. Тазалықты
сүйсе оған ауру үйір болмайды – деген халық даналығы. Сол тазалық тал
бесіктен басталмай ма?
Ұлы ақын Абай айтқандай, адамның алған тәрбиесі үш ортаға байланысты
болады екен. Ең алғашқысы – ата-анасы, екіншісі – ұстазы болса, соңғысы -
өскен ортасы. Осы үш ортада баланың негізі жақсы қаланса, есейгенде
ұлағатты ұрпақ шығады.
Ежелден келе жатқан ұлттық салт-дәстүрімізде қазақ отбасында қыз баланы
үй құты деп бағалап, оған ерекше сый-құрмет көрсетілген, сол себепті
тұңғышы қыз болып туған ата-ана Ырыс алды - қыз деп қатты қуанысып, оны
көздің жауын алатындай қызылмен киіндіріп қос бұрымын төгілдіріп, төр жаққа
отырғызған. Тіліміздегі Қызылды – қызына, ұзынды - ұлына деген сөз осы
дәстүрге байланысты қалыптасқан. Балиғатқа толған қыз бала үй ішінде
жүргенде басына қызыл орамал тартса, сыртта жүргенде қарқаралы тақия киеді.
Осындай киім кию үлгісіне сай бойжеткен қыздар қарқаралы қыз, қызыл
орамалды қыз атанған.
Қазақ халқы Қыз деген сөздің өзін әдеміліктің, әдептіліктің,
инабаттылықтың, сұлулықтың белгісі деп таныған. Халқымыздың халық ауыз
әдебиетінде көптеген ақындарымыз қызға деген көптеген керемет суреттемелер
берген. Мысалы:
- Қыз емес, қыздың аты-қызыл алтын,
- Көрінер туған Айдай-жүзі жарқын.
- Үлкеннің алдын кесіп, сөз сөйлемес,
- Халқының сақтай білген ізгі салтын.
Сондай-ақ қыз баланың ұқыптылығын, шеберлілігін, сүйкімділілігін,
жанының нәзіктігін, өнер білімге бейім тұратынын жоғары бағалап, оның ол
қасиеттерін нақыл сөздер арқылы ерекше көрсеткен. Мысалы: Қыздың жиған
жүгіндей, Қыздың тіккен кестесіндей, Қыз елдің көркі, гүл жердің
көркі, Жақсы қыз-жағадағы құндыз, Ырыс алды-қыз, Қызы бар үйдің-
қызығы бар т. б.
Халық арасында бойжеткен қыздың ажарына қарай: әдемі қыз, көрікті
қыз, шырайлы қыз, әсем қыз, сұлу қыз, ажарлы қыз, ару қыз деп бөлген.
Олардың сипаттамалары: әдемі қыз - баппен сөйлеп, биязы күліп, жақсы-
жаманның жөнін біліп тұратын қыз; көрікті қыз - істесе үйіріп, сөйлесе
бұйырып, баурап алатын, өзі бірден көзге түсе қоймайтын қыз; шырайлы қыз -
көз жанары өткір, бет-әлпеті бал-бұл жанған, тәні шымыр қыз; әсем қыз -
жүзі жылы, өзі ұяң, тәні нәзік қыз; сұлу қыз - сөзі өткір, өзі пысық,
өрескелдікті сүймейтін, болмашыға пісіп күймейтін, келбетті қыз; ажарлы қыз
- дене бітісі жинақты-тығыршық, сөзі салмақты, ісі тиянақты қыз; ару қыз -
бет пішіні, дене мүсіні келіскен, сөзі сыпайы, өзі әдепті, сұңғақ бойлы,
терең ойлы қыз.
Қазақ отбасында осындай қазақ қызын халқымыз қалай тәрбиелеген екен,
соған тоқталайық. Отбасы – адам үшін ең жақын әлеуметтік орта. Отбасы
белгілі дәстүрлердің, жағымды өнегелердің мұралар мен салт-дәстүрлердің
сақтаушысы, сондай-ақ ол баланың азамат болып өсуінің негізі болып
табылады. Отбасында бала алғаш рет өмірмен, қоршаған ортамен танысып, мінез-
құлық нормаларын игереді.
Отбасының басты қызметі - баланы тәрбиелеу. Отбасы тәрбиесі – бұл
жалпы тәрбиенің ең басты бөлігі. Ата-ана және отбасы мүшелері жас нәресте
дүниеге келген күннен бастап, оның өміріне қамқорлық жасап, болашағын
жоспарлайды және саналы азамат болып өсуі үшін қажет жағдай жасайды. Бұған
баланың қажеттігін толық қанағаттандыру, оны дене және ой еңбегіне үйрету,
күн тәртібін дұрыс реттеуге, салауатты өмір сүруге, адал болуға тәрбиелеу,
жақсылықты үйретуге, жамандықтан жиренуге үйрету, бойында жастайынан мәдени
құндылықтар мен адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру жатады.
Баланың дамуының қандай қырын алмайық, қай жас кезеңінде болмасын
оның тиімді болуында отбасының ролі ерекше.
Қазіргі отбасының басты қызметтері мен міндеттеріне тоқталайық:
• Тәрбиелік;
• Сауықтыру;
• Рухани-адамгершілік;
• Танымдық-білімдік;
• Тұрмыстық;
• Еңбек;
• Мәдени-ағаратушылық;
• Демалыс-шығармашылық;
• Тұлғаның өзіндік тәжірибесін ынталандырушы;
Басты міндеттері:
• Баланы үйлесімді дамыту;
• Бала денсаулығына қамқорлық жасау;
• Оқуына көмек көрсету;
• Еңбек тәрбиесін жүзеге асыру және мамандық таңдауға көмектесу;
• Тұлғаның әлеуметтенуіне көмектесу;
• Ізгі, эмоцианалды-адамгершілік қатынас тәжірибесін қалыптастыру;
• Жалпы мәдени және интеллектуалдық дамуына қамқорлық жасау;
• Өзін-өзі тәрбиелеу мен өзін-өзін дамытуға дайындау;
• Жыныстық тәрбие, болашақ отбасылық өмірге даярлау.
Қазақ отбасы тәрбиесінің өзекті мәселелері педагог- ғалымдар С.
Қалиев, М.Смайылова, М.Оразаев, С. Ұзақбаева, К. Қожахметова, Р. М.
Қоянбаев, Ж.Б. Қоянбаевтардың еңбектерінде жан-жақты сөз болған.
Ж.Б. Қоянбаев Семья және балалар мен жеткіншектер тәрбиесі атты
еңбегінде отбасының өзіне тән ерекше қызметтері деп: халықтың өсуін,
адамзат ұрпағын әрі қарай жалғастыруын, қажеттік-шаруашылық функциясын,
отбасының тәрбиелік функциясын, отбасы мүшелерінің өзара және туған-
туысқандарымен қарым-қатынас жасау функциясын есептейді.
Аталған еңбекте отбасы тәрбиесінің бір қалыпты жағдайда іске
асырылмайтындығы және отбасы тәрбиесінің сәтсіз болуының басты себебі-
ересек адамдардың педагогикалық көзқарастарының қауқарсыздығынан дей келе,
отбасындағы бала тәрбиесіне игі ықпал етуде мәні бар төмендегі белгілерді
атап көрсетеді.
Әр халықтың өзіндік ерекшелігіне қарай отбасы тәрбиесінде де
өзгешеліктер болады.
Белгілі ғалым Я.И.Ханбиков: Халықтық эмпирикалық білімдер саласы,
оларда тәрбиенің мақсаттары мен міндеттері, еңбекшілердің кең бұқарасы
қолданылатын тәрбие мен оқытудың халықтық құралдары , іскерліктері мен
дағдылары көрініс табады,- деп бекер айтпаса керек.
Қазақ отбасының маңызды қызметтерінің бірі - тәрбие. Ата-ананың міндеті
- жас ұрпаққа аға ұрпақтың әдет-ғұрпын, адамшылық, адамгершілік,
инабаттылық, сыйлау қасиетттерін сіңіру. Әсіресе қазақ отбасында басқа
ұлттарға қарағанда қыз бала тәрбиесі ерекше орын алады. Қазақ халқы қыз
баланы ардақтап ұстаған, оның көңілін қалдырмаған, оған қарсы сөйлемеген,
оны мәпелеп өсірген және де оны қатал ұстап, оның тәрбиесіне ерекше көңіл
бөліп қараған.
Қыз бала тәрбиесінде ананың орны ерекше. Ана қыз бала тәрбиесінде әкеге
қарағанда ерекше қызмет етеді. Қыз бала анаға бір табан жақын ғой. Басқа
ұлтқа қарағанда біздің қазақ қыз-келіншектердің бойында ізеттілік, ар-ұят,
ұялшақтық, үлкенге қызмет көрсету, үлкеннің алдын кесе-көлденең кесіп
өтпеу, жан ашу қасиеттері басымырақ сияқты. Осындай қыз балаға тән
қасиеттерді қызының бойына сіңіретін ең бірінші - ол анасы. Қыз баланы
жастайынан үй сыпыруды, яғни үйді таза ұстауға, төсек жинауға, ас пісіру,
шай құю, кесте тігу тағы басқа отбасының үй жұмысына үйретуді анасы мен
әжесі өз міндеттеріне алған.
Қыз баланы келешек ана, бала тәрбиешісі, отбасының ұйытқысы деп түсінген
халқымыз оның еңбек сүйгіш өнерлі болып өсуімен қатар қыз баланың көрікті
болып өсуіне де ерекше көңіл бөлген.
Әсіресе қыз баланың көрікті болып өсуіне анасы ерекше көңіл бөліп,
Аттың көркі-жылқы, қыздың көркі-шашы деп, қыздың шашын күтіп өсіруді өнер
санаған. Ол үшін оның шашын айранмен, қынамен жудырған. Шаштарын қос
бұрым немесе бестемше етіп өру бойжеткен қыздың көркі болған. Қазақ
халқының жырларында қазақ қыздарының шаштарын керемет суреттеген: Шашының
ұзындығы ізін басқан, Шаштарын он күн тарап, бес күн өрген, Қынша бел,
қиылған қас, қолаң шашты, Қаз омырау кеуде, құлап түссе қос бұрым, ал
ақын Абай атамыз қазақ қыздарының сұлулығын былай суреттепті:
Білектей арқасында өрген бұрым,
Шолпысы сылдыр қағып жүрсе ақырын,
Кәмшат бөрік, ақ тамақ, қара қасты,
Сұлу қыздың көріп пе ең мұндай түрін
Немесе ... кең маңдай, қолаң шаш,
я бір кез, я құлаш...
- деп әсем суреттеген.
Бойжеткен қыздың киім киісіне де ерекше көңіл бөлген. Мысалы: Адам
көркі-шүберек, ағаш көркі-жапырақ деп, қыз балаларға қынама камзол, дүрия
бешпет, камшат бөрік, қос етек көйлек, биік өкше етік тіктіріп, кигізген.
Және де қызға сырға, білезік, шашбау, шолпы сияқты әшекейлерді тақтырған.
Халқымыз қыз баланың көркіне оның ақыл-ойы және мінез-құлыққы сай болуын
қалаған. Қыз қылығымен сүйкімді, Қызым үйде, қылығы түзде, Қыз ақылы-
шешеден тағы басқа мақал-мәтелдер соған бағышталған.
Отбасындағы тәрбиені жақсарту жолдары:
• Отбасында ұлттық тәлім-тәрбие беру мәселелерін көтеру;
• Әрбір ата-ана өз міндеттерін, жауапкершілігін білу
• Ата-ана мектеппен, жоғары оқу орындарымен, яғни мұғалімдермен тығыз
байланыста болу керек.
Қыз баланың жақсы болып өсуіне оның өскен ортасының, бірге жүрген
құрбы-құрдастарының, дос-жорандарының да әсері күшті. Қазақтың Қызың өссе,
қызы жақсымен ауылдас бол, Қызға қырық үйден тию деген нақыл сөздері
сол өмір тәжірибесінен алынған. Сонымен қазіргі заманғы қыздардың бойынан
ақылдылық, инабаттылық, сымбаттылық, көріктілік және де іскерлік қасиеттері
табылуға тиіс. Халық Өнерсіз қыздан без, өнегесіз ұлдан без деген. Жүсіп
Баласағұн Ақылды әйел-іздесең сен, есті болса, төрт құбылаң теңелер, ал
ұлы Абай атамыз Ары бар, ақылы бар, ұяты бар; Ата-ананың қызынан қапы
қалма деген екен.
Демек, болашақ жас ұрпақты адамгершілігі мол, иманды, өнегелі, өнерлі
етіп тәрбиелеу қазіргі отбасындағы үлкен міндет. Сонымен қазақ отбасында
тәрбиенің негізі- ұлттық салт-дәстүрлер.
Біз келешек ұрпақ тәрбиесін, соның ішінде қыз бала тәрбиесін дұрыс
жолға қоя білсек егеменді еліміздің алдыңғы қатарлы ел қатарына қосылуына
аз да болса үлес қосқан болар едік. Тәрбие отбасынан басталады. Қазақ
отбасындағы қыз бала тәрбиесі түзелсе, яғни келешекте әрбір ұлттық салт-
дәстүрлермен тәрбиеленген қыздар ел қорғайтын ұлтжанды жас ұрпақты
тәрбиелей алатынына біз сенімдіміз.
ІІ ТАРАУ. Ұлттық ерекшеліктер арқылы тұлғаны сұлулыққа, сымбаттылыққа,
көркемдікке тәрбиелеу.
2.1 Ұлттық тәрбие жүйесінің негізгі ерекшеліктері
Ата-бабамыз сыртқы көрнекі сұлулық пен ішкі рухани сұлулықты мойындай
отырып, олардың орнын анықтауға келгенде, ішкі рухани сұлулыққа көбірек
көңіл бөліп, мазмұн сұлулығына көбірек жан тартады.
Оқушыларға әдепті әсемдіктен бөліп түсіндіруге болмайды. Егер оларды бөліп
айтуға болатынын мойындасақ, онда әдепсіз сұлулықтың да болатынын
мойындауға тура келер еді де, сұлудың өлшемдері тек сыртқы белгілер,
симметрия, пропорция, түр-түстер сәйкестігі, т.б. ғана болып шығады.
Орыстың атақты әдебиет сыншысы әрі эстет В.Г. Белинский сұлулықты барлық
уақытта моральмен бірге қабылдап келген божамдық тәжірибеге сүйене отырып:
Сұлулық шындықпен, моральмен бір туысқан. Егер шығарманы көркемдік
құндылыққа ие десек, онда ол сөз жоқ, әдеп-инабаттылық жағынан да құнды
болады, - дейді.
Қыздарға жан-жақты сұлулық, яғни, жан сұлулығымен қоса, тән сұлулығы
бiрдей болғаны жарасады. Жастықтың өзi — сұлулықтың, нәзiктiктiң белгiсi.
Қыз балалардың көрiктi болып өсуiне ертеде аналары ерекше көңiл бөлген.
“Аттың көркi — жалы, арудың көркi — шашы” деп ұққан аналар қыздың шашын
дұрыстап күтiп-өсiрудi өнер санаған. Шашты жақсы өсiру үшiн айранмен,
қынамен жудырған. Шаштарын қос бұрым немесе бестемше етiп өру бойжеткен
қыздардың көркi болған. Оған, мысалы, қыз бен жiгiт айтысындағы:
“Атымды әкем сүйiп Несiп қойған,
Шашымды бестемшелеп есiп қойған”,
деген сөз тiркестерi осы пiкiрдi дәлелдейдi.
Халық жырларында аруларды “Шашының ұзындығы iзiн басты”, немесе
“Шаштарын он күн тарап, бес күн өрген”, “Қыпша бел, қиылған қас, қолаң
шашты” деп сипаттаған.
Бойжеткен қыздардың киiм киiсiне де ерекше көңiл бөлген.
“Адам көркi–шүберек,
Ағаш көркi–жапырақ”,
“Қыз өссе–елдiң көркi”,–
деп таныған халқымыз қыз балаларға қынама қамзол, дүрия бешпет, кәмшат
бөрiк, қос етек көйлек, биiк өкше етiк тiктiрiп кигiзген. Сырға, бiлезiк,
шашбау, шолпы сияқты әшекей заттарды тақтырған. “Қыздың көзi — қызылда”
деген мақал да қыз баланың әшекей заттарға үйiрлiгiн бiлдiредi.
Ұзатылатын қыздың аулында айтылатын “Жар-жар”, “Жұбату”, “Сыңсу”
өлеңдерiнде, келiн түсiру тойында орындалатын “Беташарда” қыздың, жас
келiннiң басты-басты киiмдерi, сән-салтанаты мадақтала жырланған.
Халық жырларындағы арулардың сұлу мүсiнiн шебер суреттеудегi мақсат —
жастарды әсемдiк сезiмге бөлеу. Сұлулықты терең сезiнiп, соған елiктесе
екен деген ой-пiкiрден туған.
Халқымыз қыздың көркiне ақыл-ойы, мiнезi сай болуын қалаған. “Қыз —
қылығымен сүйкiмдi”, “Қызым үйде, қылығы түзде” деп, қыз тәрбиесiнiң
ерекшелiгiне аса жоғары мән берген.
Қыздың ұзатылып барған жерiнде өсiрген ата-ананың, өскен ауылдың атына
кiр келтiрмеуiн, сағын сындырмауын тiлеген.
Қыз – ойын-тойдың көркі, ел еркесі, мақтаны болған, жорыққа да
шыққан, шешендік жезтаңдайлығымен де еліне танылған. Қазақ елінде өзінің
ақыл – парасатымен, неше болыс елге басшы болып, билігін жүргізген әйелдер
аз болмағаны мәлім. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жалпы Сұлулық, сымбаттылық, көркемдік тәрбиесіндегі ұлттық ерекшелік
туралы курстық жұмыс 40 беттен тұрады. Курстық жұмыстың жобасы кіріспеден,
І,ІІ тараудан, қорытындыдан тұрады Курстық жұмыста 1 кесте және Бастауыш
сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие беруде тарихи тағылымдарды пайдалану
деген тақырыпқа ашық тәрбие сағаты жазылған. Соңында пайдаланылған
әдебиеттер тізімі келтірілген.
Кіріспе бөлімінде сұлулық сымбаттылық, көркемдік ұғымына және
эстетикалық тәрбие туралы қысқаша түсінік берілген.
І тарауда эстетикалық тәрбиенің маңызды құралдары, эстетикалық тәрбие
беру және оның қазіргі кезеңдегі міндеттері, отбасында эстетикалық тәлім-
тәрбие беру мәселесі жайлы қарастырылған. Сонымен қатар курстық жұмыстың І
тарауында табиғатқа, әдебиетке, театрға, музыкаға, поэзияға, көркем сурет
және т.б. өнерге деген сүйіспеншілігі ашып көрсетілген. Адамгершілік
қалыптасуда эстетикалық тәрбиенің маңызы зор. Әсемдік рахаты әр адамды
жақсылыққа, ұжымшылдыққа, адал еңбекке жетелейді.
ІІ тарауда ұлттық тәрбие жүйесінің негізгі ерекшеліктері , қазақтың
салт-дәстүрлері арқылы сұлулыққа тәрбиелеу, оқушыларға сабақтан тыс кезінде
эстетикалық тәрбие беру жолдары ашып көрсетілген. Қазақ отбасында дене,
еңбек, ақыл-ой, адамгершілік, экономикалық, экологиялық, құқықтық, сұлулық
тәрбиелерін жүзеге асырудың мақсаты жан-жақты қаралған.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 23.
Мазмұны.
І.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І ТАРАУ. Эстетикалық тәрбие және тұлғада әсемдік сезімін дамыту мәселелері
1.1 Эстетикалық тәрбиенің маңызды құралдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Эстетикалық тәрбие беру және оның қазіргі кезеңдегі
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.3 Отбасында эстетикалық тәлім-тәрбие беру мәселесінің
көкейкестілігі ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 14
ІІ ТАРАУ. Ұлттық ерекшеліктер арқылы тұлғаны сұлулыққа, сымбаттылыққа,
көркемдікке тәрбиелеу.
2.1 Ұлттық тәрбие жүйесінің негізгі
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ...18
2.2 Қазақтың салт-дәстүрлері арқылы сұлулыққа тәрбиелеу. ... ... ...20
2.3 Оқушыларға сабақтан тыс кезінде эстетикалық
тәрбие беру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .25
2.4 Бастауыш сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие беруде тарихи
тағылымдарды пайдалануды жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
ІІІ. ҚОРЫТЫНДЫ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .34
IV. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..36
V. ҚОСЫМШАЛАР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..37
Кіріспе
Курстық жұмыстың мақсаты: Жеке тұлғаны жаны мен тәні үйлесімді
дамыған, салауатты, жан-жақты кемелденген, дене тұлғасы келбетті етіп
тәрбиелеуге барынша ықпал жасау. Жаңа қоғамның талаптарына сәйкестендіре
жүйеленген қазақ халқының қыздарға эстетикалық тәрбие берудегі озық
дәстүрлері арқылы бүгінгі заман жас буынның эстетикалық мәдениетін
қалыптастыру.
Курстық жұмыстың міндеті:
- Сұлулық, сымбаттылық, көркемдік ұғымына жан-жақты түсінік беру.
- Эстетикалық тәрбие берудің міндеттерін анықтау.
- Қазақтың салт-дәстүрлері арқылы сұлулыққа тәрбиелеудің негіздерін
анықтау.
Курстық жұмыстың өзектілігі:
Қазіргі жаңашыл қоғам шығармашыл, белсенді, өз мүмкіндігін толық
атқара алатын және жоғары дене қабілетін меңгерген, өзіне сенімі мол,
салауатты-сауқатты, жан-жақты мәдениетті тұлғаны қалыптастыруды талап
етуде.
Осы орайда педагогика саласында жаңаша жұмыс жасау, жас ұрпаққа тәлім-
тәрбие беру үрдісін жаңаша ұйымдастыру қажеттілігі туындап отыр. Ал егемен
еліміздің дамуы педагогикалық жұмыс әдістерінің түбегейлі өзгеруінсіз,
қолданылатын іс-әрекеттердің жаңадан құрылуынсыз мүмкін емес. Өйткені
бүгінгі бала – ертеңгі дарынды әрі білімді жастарымыз. Жаңа инновациялық-
технологиялық жүйелерді үздік қолданып, пайдалана білетін тұлғаны оқытып-
тәрбиелеу тек педагог кадрлардың ғана емес, әрбір қоғам мүшесінің аса
маңызды міндетіне айналып отыр.
Біз келешек ұрпақ тәрбиесін, соның ішінде қыз бала тәрбиесін дұрыс
жолға қоя білсек, тәуелсіз еліміздің алдыңғы қатарлы ел қатарына қосылуына
аз да болса үлес қосқан болар едік. Тәрбие отбасынан басталады. Қазақ
отбасындағы қыз бала тәрбиесі түзелсе, яғни келешекте әрбір ұлттық салт-
дәстүрлермен тәрбиеленген қыздар ел қорғайтын ұлтжанды жас ұрпақты
тәрбиелей алатынына біз сенімдіміз. Жаны мен тәні үйлесімді дамыған, дене
тұлғасы келбетті, салауатты, жан-жақты кемелденген жастар ғана
тәуелсіздігімізді баянды етіп, елімізді қоғамдық, әлеуметтік-экономикалық
дамытуда өзінің айшықты қолтаңбасын қалдыра алады.
Курстық жұмыстың практикалық мәні:
Адамның мәдениетi мен тәрбие деңгейi оның сырт бейнесiнен, киiне
бiлуiнен де көрiнедi. Жас ұрпақты тәрбиелеудің этикалық-эстетикалық мақсаты
— сырт көрiнiстiң әдемiлiгi мен рухани кемелдiлiктiң табиғи бiте
қайнасуы. Адамның келбеті неғұрлым көркем әрі сымбатты болса, соғұрлым
ол өзіне-өзі сенімді бола түседі. Батыл әрі жігерлі жастардың ғылым мен
өнердің қай саласында болмасын, мол табысқа қол жеткізуге мүмкіндіктері
мол.
Курстық жұмыстың теориялық мәні:
Қазіргі заманғы педагогиканың озық әдістерін қолданумен қатар, ұлттық
тәлім-тәрбие беру арқылы жеке тұлғаны жан-жақты дамытудың рөлi ерекше.
Бойынан ақылдылық, инабаттылық, сымбаттылық, көріктілік және де іскерлік
қасиеттер үнемі табылатын, яғни жаны мен тәні үйлесімді дамыған бойжеткен
қыздарды тәрбиелеу - қазіргі едагог қауым мен отбасының алдында тұрған
үлкен міндет. Ал қазақ отбасындағы тәрбиенің негізі - ұлттық салт-дәстүрлер
болып табылады.
І ТАРАУ. Эстетикалық тәрбие және тұлғада әсемдік сезімін дамыту мәселелері
1.1 Эстетикалық тәрбиенің маңызды құралдары
Қазіргі жаңашыл қоғам шығармашыл, белсенді, өз мүмкіндігін толық
атқара алатын және жоғары дене қабілетін меңгерген, өзіне сенімі мол,
салауатты-сауқатты, жан-жақты мәдениетті қыз бала тұлғасын қалыптастыру
қажеттілігін талап етуде. Бұл өзекті мәселелерді шешуде және оларды одан
әрі жетілдіруде Білім беру туралы Қазақстан Республикасының Заңы
(1992), Қазақстан Республикасының Жалпы білім беретін мектептері
тұжырымдамасы (1992), Қазақстан Республикасының Тәлім-тәрбие
тұжырымдамасы (І993), Қазақстан Республикасының Жалпы білім беретін
мектептер оқушыларды еңбекке оқыту мен тәрбиелеу тұжырымдамасы (1993)
педагогика ғылымының зор сүйеніші болады. Сонымен бірге көптеген
мұғалімдердің де тәжірибелері педагогика ғылымының дамуына игі әсерін
тигізуде.
Педагогика интерактивтік технологияларды пайдалана отырып, оқушыларға
өмірлік жауапты мінез-құлық дағдыларын үйрете отырып, балалардың,
жасөспірімдер мен жастардың эстетикалық көзқарасын қалыптастырудың бұдан
былай да тиімді тәсілдері мен әдістерін анықтап дамыта береді.
Біз әр адамның адамгершілікті тұлғалық мәнін жан - жақты дамытуға
ұмтыламыз, сондықтан әр баланың сезім нәзіктігін, көркемдікті, әсем нәрсені
сүйетіндей етіп дамытуымыз керек. Адамның әсемдікті және жексұрындықты,
сәулеттілік және ұждансыздықты, қуаныш пен қайғыны және т.б. түсінуіне
байланысты,оның саналы тәртібі мен мінез құлқы анықталады. Осыдан келіп
әрбір жас ұрпақтың әсемділікке шынайы көзқарасы мен мұраттары болуы керек
екендігі қарастырылады.
Эстетикалық тәрбие адамның жан-жақты даму факторының бірі бола тұра, жас
ұрпақтың өз өмірлерін Әдемілік заңы бойынша құра білуге шақырады.
Балалардың эстетикалық сезімі мен ұғымын, көркемдік шығармашылық
қабілетін үздіксіз дамыту әрбір ата-ананың, педагогтың борышы.
Эстетикалық тәрбие - тұлғада әсемдік сезімін дамытады.Адам әсемдікті
сезінуден, өз өмірін сұлулық заңымен құруға ұмтылады. Эстетикалық тәрбие
адамгершілік, ақыл-ой, еңбек және дене тәрбиесімен тығыз байланысты.
Табиғатқа, әдебиетке, театрға, музыкаға, поэзияға, көркем сурет және
т.б. өнерге деген сүйіспеншілік адамның жан-жақты саналы дамуына әсер
етеді. Адамгершілік қалыптасуда эстетикалық тәрбиенің маңызы зор. Әсемдік
рахаты әр адамды жақсылыққа, ұжымшылдыққа, адал еңбекке жетелейді.
Әсемдік тәрбиесіне байланысты оқушылар эстетика теориясы білімдерін
меңгеруге тиіс. Эстетика термині гректің эстезис - сезімталдық деген
сөзінен шыққан. Бұл сөзді алғаш рет неміс өнертану ғалымы Баумгартен ғылыми
атау ретінде енгізді. 1750 ж. Оның Эстетика деген еңбегі жарық көрді. Сол
кезден бастап эстетика ғылым саласына айналды. Ал эстетика ұғымының өзі
ертеректе туған. Оның бастауының өзі ерте заманға кетеді.Өркениет өрісінде
адам өзін қоршаған ортада сұлулық іздеп , сезінуге үйренеді.Бұл қабілет
эстетикалық сезім деп атауын алды.Ол еңбек процесіне орай дамиды және
кемелденеді. Адам табиғатты жаңалау , өзгерту арқылы өз табиғатын,
әлеуметтік қарым-қатынасын қалыптастырып отырады.
Тәрбие процесінде эстетикалық білім дамыту шаралары – бұл конкурс,
викторина, мектеп мерекелері, үйірмелер, шығармашылық топтар т.б. Оқушылар
олардан қысқаша мәлімет алып қана қоймай, эстетика ғылымын толықтай
түсінуге бастау алады. Эстетика сабақтары оқушыларға эстетикалық таным
заңдары мен заңдылықтарынан, өнердің жалпы принциптерінен ақпараттар
береді.
Тәрбие ісін ұйымдастырғанда эстетикалық қабылдаудың психикалық
заңдылықтарын ескеру керек, оқушылардың жас ерекшеліктеріне қарай,
эстетикалық форма мен мағына жағдайларының қиын да күрделі сәттерін
пайымдауға бағыттап барған жөн.
Эстетикалық қабылдаудың маңызды тұсы – шындықты бейнелеумен бірге
жүретін адамның көңіл шарпулары. Жоғары көркем өнер шығармаларын қабылдай
отырып, оқушы қуаныш пен тебіреніс,қорқу мен үміт сезінеді. Бұл сезімдер
балаларды әсемдік заңымен өмір сүруге бағыттайды.
Эстетикалық тәрбиенің көптүрлі құралдары көркемдік жұмыстарда көрінеді.
Тәрбиенің эстетикалық бағыттағы құралдары сан алуан: табиғат, еңбек, адам
қатынасы, өнер және т.б. тәрбиелеу көздері – қоршаған орта, оқу - үйрету
еңбегі, өнер әлемі, музыка, суреткер шығармасы т.б.
Бастауыш сынып оқушыларына төңіректегі әлеммен таныстыруды, олар үшін
белгілі де түсінікті және таныс нәрселерден: мектеп,мектеп маңындағы
учаске, мектепке жақын көшелер, сол көшелер кімнің атымен аталады, дүкен,
почта, кітапхана, дәріхана, балабақша, өндіріс орындары, шеберханадан
бастау қажет. Мұнда үлкен кісілер, яғни оқушылардың ата-аналары жұмыс
істейді. Олар не істейді? Не үшін? Қалай?
Экскурсиялар кезінде балалар осы сұрақтарға жауап табады. Сөйтіп, олар
құрылысшының шофердің, сатушының, кітапханашының, шаруаның, кәсіпкердің
еңбегімен танысады.
Баланың байқағыштығын, көз алдына елестету қабілетін, сезімдерін
дамытуға табиғаттың әсері өте күшті. Бала табиғатты алғашқыда өте
сезімталдықпен қабылдайды, оның көз алдында төңіректегі табиғаттың сұлулығы
ашылады. Экскурсиялар бүкіл жыл бойына жүргізіліп тұрғаны абзал, себебі жыл
мезгілдеріне орай болатын табиғаттағы өзгерістерді оқушылар байқап,
салыстырып және қорытынды жасауға тәрбиеленеді.
Балалардың эстетикалық сезімі мен ұғымын, көркемдік шығармашылық
қабілетін үздіксіз дамыту әрбір ата-ананың, педагогтың борышы. Мысалы, бала
бойында байқалған әңгіме құрастыру, өлең шығару, ән айту, сурет салу,
жапсыру т.б. талпыныстарын байқап, жетелеп отыру керек.
Эстетикалық тәрбиенің құралы болып табылатын өнердің көп салаларының
ішінде адамның ішкі жан дүниесіне, жүрек сезіміне, эмоциясына күшті әсер
ететін музыканың алатын орны ерекше.
Музыка – адамзаттың тілмен айтып жеткізе алмайтын ұшқыр қиялы, нәзік
сезімі. Ол өзінің көркемдігі және маңыздылығымен баланың жанын баулап,
ақыл-ой сезімін кеңейтіп, жақсы мінез-құлықтарының біртіндеп қалыптасуына
әсерін тигізеді. Сондықтан мүмкіндігіне қарай баланы музыкаға жастайынан
баулыған жөн. Өйткені, ән мен күй ана сүтіндей бала бойына ерте сіңсе, онда
ол балаға ауа мен су секілді күнделікті қажетіне айналады. Ал, мұндай
қажеттілік баланың сезімталдығын, мәдениеттілігін қалыптастырумен қатар
бала бойына туа біткен дарынның ерте көктеп, гүлденіп, жеміс беруіне
себебін тигізеді.
Халық музыкасының асқан шеберлері - әнші, күйші, жыршы, жырау, ақындар
көшпелі күн көрістегі қазақ арасында зор әлеуметтік қызметте атқарды.
Мұндай тума таланттар жалпақ жұртшылық арасында өз елінде ағартушы,
тәрбиеші де болатын. Олардың көзі ашық, көңілі сергек, ой өрісі өзгелерден
озық болды.музыкалық дарыны мол қазақ халқы басқа тарихи профессионалдық
дәстүрі бар елдер сияқты балаларының айрықша қабілетіне байланысты семьяда
белгілі бір музыкалық аспапта нота арқылы білім беріп, мектепте оқытып
эстетикалық білім,тәрбие бермегенмен өз жеткіншектерін өз ортасынан шыққан
тума таланттардан өнерпаздықты үйренуге, олардан үлгі өнеге алуға баулып
отырған. Халық музыканы да,оны орындаушыны да қастерлеп, қадір тұтқан.
Халқымыздың ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық музыкалық дәстүрі бүгінгі
Егеменді еліміздің профессионалдық музыка өнеріміэдің нәрлі бұлағы
болып,арнасын кеңейтіп,өрісін биікке көтеріп отыр. Халық мұрасы негізінде
мәдени тарихымыздың бұрын-соңды болып көрмеген профессионалдық жанрлар
симфония, кантата, оратория, опера, балет сияқты биік мәдениетті танытатын
жанрлар тудырды. Ұлттық музыкалық қазыназымызды насихаттап, ел өміріне
айналдыратын мемлекеттік ұлт аспаптар оркестрі, симфониялық оркестрі,
филармония, хор копелласы, вокальды аспапты ансамбльдер сияқты
творчестволық топтар қалыптасты.
Эстетикалық тәрбиенің келесі бір құралы - ол халықтың қол өнері болып
табылады.
Зергерлік өнер ерте заманнан келе жаткан әрі халыққа көп тараған сәндік
және қосалқы өнердің бір түрі. Алтын, күміс, асыл тас және сүйекті
пайдаланып сәндік-салтанат үшін әшекейлі жиһаз қыз-келіншектердің сәндік
бұйымдары мен қару жарақ, сауыт сайман, ер тұрман зерлеу өнері болған. Оған
тас, сүйек, металл, бояу, былғары сияқты материалдар кең түрде
пайдаланылған. Түркістандағы тайқазан, Семей мұражайындағы Бөгенбай
батырдың айбалтасы, Алматы облысы Есік қаласынан табылған мәйіттің алтын
киімі т.б. зергерлік өнердің қазақ жерінде ертеден өркендегені айғақ.
Зергерлік өнердің туындылары жауға айбар, жақынға мақтаныш,аруға ажар,
жігітке жігер беретін болғандықтан, батырдың ерлігіне, ақындардың
тапқырлығына, жүйріктердің бәйгесіне сыйға тартылатын болған.
Халық педагогикасында әсемдік тәрбиесін үлкендердің ата аналардың жеке
басының үлгі өнегесі, күнделікті өмірде ұят, ар, намыс сияқты
ұғымдарды пайдалана отырып үйрету, жазалау, жаттықтыру, әдеттендіру,
сендіру, мадақтау, көтермелеу, мақұлдау, қоштасу әдістері арқылы біртіндеп
іске асырып отырған.
Міне, осындай сәби көзін ашып,жарық дүниені сезіп,тіршілікке қол созған
сәттен тәрбие нәрін анасының ақ сүтімен бірге қабылдап тал бойына сіңірген.
Әлди, әлди, ақ бөпем - деп, басталатын бесік жырының өзі-ақ ананың
әуезді үні арқылы жас нәрестені беймазалықтан, шыдамсыздықтан сақтандырып,
мейірімділікке, сабырлылыққа баулыған. Міне, бұл мінез құлық эстетикасының,
әсемдіктің басы болып табылады.
Балаға өзін қоршаған дүниені өнер арқылы танытудың бірден бір жолы -
бейнелеу өнері болып табылады. Бейнелеу өнері -деп өмір шындығын ,біздің
өзімізді қоршап тұрған дүниедегі жанды- жансыз заттарды көре отырып тікелей
кескіндеп, не мүсіндеп түсіруді айтамыз.Оған көркем өнердің кескіндеме
(живопись), мүсіндеме (скульптура ), графика, сән (декаративное) және қол
өнері, тағы басқа түрлері жатады.
Халқымыздың тұрмысына енген қолданбалы қолөнер бұйымдар, олардың
әшекейленіп жасалуы эстетикалық тәрбиеде өз алдына бір сала. Адамдар
бейнелеу өнерімен қоғамның алғашқы даму сатыларында-ақ шұғылданған. Олар
жартастарға, өздері тұрған үйдің қабырғаларына суреттерді ойып салған.Ол
суреттер адамдардың сол кездегі негізгі кәсібін бейнелеген. Оған Жасыбай
және Ұлытау жартастарына ойып салынған суреттер қазбасы дәлел болады. Мұның
өзі ертеде өткен ата- бабаларымыздың арасында да талай шеберлердің
болғандығын айқындай түседі. Қарғалы және Жамбыл көнбелерінен табылған
құмыра ыдыстарындағы, зергерлік бұйымдардағы хайуанаттар суреттері осының
айғағы. Өнер иелерінің еңбектері арқылы жастар өз өлкесінің сұлу табиғатын,
өз республикасының өткені мен бүгінгісін, халқымыздың тұрмысы мен әдет
ғұрпын тани түсуге мүмкіндік алады.
1.2 Эстетикалық тәрбие беру және оның қазіргі кезеңдегі міндеттері
Уақыт педагог-ұстаздарға жастарды жаңа заман талаптарына сай, әрі озық
ұлттық дәстүр рухына тәрбиелеп, өмірге әзірлеу секілді жауапты міндеттерді
жүктеп отыр. Егеменді елімізге сай ұрпақ тәрбиелеп шығудың бірден-бір жолы
ол – өсіп келе жатқан ұрпақты эстетикалық тұрғыдан шыңдау. Осыны ұлттық
ерекшеліктер, яғни ұлттық құндылықтар арқылы жүзеге асыруға болады.
Республиканың егемендігі, ұлттық сана-сезімінің өсуі, мәдени және рухани
дәстүрлердің, тіл мен діннің қайта өркендеуі жағдайында эстетикалық
тәрбиедегі ғылыми негізделген ұсыныстарды талдап жасауға қажеттілік қана
өсіп қоймай, сонымен бірге оларды іске асыру мүмкіндіктері де анағұрлым
ұлғайды.
Тәрбиеші педагог баланың намысына тимей, қиялын ұштап, айналадағы болып
жатқан құбылысты барынша түсіне білуге ұмтылдыруы тиіс. Қыдыру, саяхат
жасау, серуендеуге шығу жұмыстарын ұйымдастырғанда туған ауыл, аудан, облыс
орталығы, республика астанасында ұмытпау керек. Қаладағы жаңа құрылыстар,
әдемі көше, бау-бақша, архитектура ескерткіштері, әртүрлі көркем
көріністер, көше тәртібі мен тазалығы, жүріс-тұрыс ережелері жас бала
сезіміне тез ықпал етеді. Туған өлкенің көрнекті орындарына серуен жасау,
онымен жүзбе-жүз танысу баланың эстетикалық ұғымын молайтып, жақсыға
еліктеу ынтасын қозғаумен қатар Отанды сүюге, оны құрметтеуге үйретеді.
Педагог-зерттеушілер қоғам дамуының алғашқы сатыларында–ақ тәрбиеге
өзіндік көзқарас болғандығын, мақсатқа сай тәрбиелеудің жолдары
ойластырылғандығын мәлімдейді. Қазақ этнопедагогикасының қайнар-бұлағы
біздің заманымызға дейінгі дәуірден бастау алады. Ұлттық мәдениеттің тегі
сол ұлттың ұлт болып қалыптаспай тұрған кезінен бастап–ақ жеке ұлыстардың
ұрпағын тәрбиелеуден туындағаны белгілі. Балалардың жан-жақты дамуы үшін,
әсіресе сұлулық пен сымбаттылыққа қанық болулары үшін оқу-тәрбие үрдісінде
халықтық педагогиканы қолдану өте маңызды. Адамдардың эстетикалық сезімдері
олардың өмірінде зор роль атқарады. Әсемдікті көре, түсіне, жасай білу
адамның рухани өмірін байытады, қызғылықты етеді, оған ең жоғары рухани
ләзаттануға мүмкіндік береді. Біз әр адамның адамгершілікті тұлғалық мәнін
жан-жақты дамытуға ұмтыламыз, сондықтан әр баланың сезімін нәзіктігін,
көркемдікті, әсем нәрсені сүйетіндей етіп дамытуымыз керек. Адамның
әсемдікті және жексұрындықты, сәулеттілік және ождансыздықты, қуаныш пен
қайғыны т.б. түсінуіне байланысты, оның саналы тәртібі мен мінез – құлқы
айқындалады. Осыдан келіп адамның әсемділікке шынайы көзқарасы мен
мұраттары болуы керек екендігі шығады. Оқушылардың жалпы мәдениеті, яғни
эстетикалық тәрбиенің маңызды жақтары ізеттілік, ұқыптылық, жылы
шырайлылық, қайырымдылық, тазалықты сақтау т.б. Жалпы эстетикалық мәдениет
– бұл қатынас эстетикасы, киім-кешек эстетикасы, үй-жағдай эстетикасы,
манера, дене қимылы, т.б.
М.Жұмабаевтың пікірінше тәрбие саласы төртке бөлінеді. Олар: дене, жан,
ақыл тәрбиесі, сұлулық пен құлық тәрбиесі. Автор олардың бір-бірімен
байланыстылығын былай түсіндіреді: Егер адам баласына осы төрт тәрбие
тегіс берілсе, оның тәрбиесі түгел болғаны. Егерде ол ыстық, суық, аштық,
жалаңаштық сықылды жұмыстарға жиі ұшырайтын күштерді елемейтін мықты берік
денелі болса, түзу ойлайтын, дұрыс шешетін, дәл табатын ақылды болса, сұлу
сөз, жамандықтан жаны жиреніп, жақсылықты жаны тілеп тұратын құлықты болса
ғана адам баласының дұрыс тәрбие алып, шын адам болғандығы. Балам – адам
болсын деген ата-ана осы төрт тәрбиені дұрыс орындасын – деген.
Қазіргі кездегі эстетикалық тәрбиенің міндеттерін шешу үшін халықтың
осы уақытқа дейінгі тәжірибесін меңгеру қажет. Мәдени құндылықтарды жасауда
әр халықтың өзіндік ерекшелігі бар. Халық әрдайым әсемдікті іздеді, қолдан
жасады және оны өмірде, тұрмыста, еңбекте бекітуге тырысады. Оны халқымыз
үй жиһаздарын жасауынан және оны әсемдікті сезінудегі тәрбие құралы ретінде
пайдалануынан көруге болады.
Халықтық эстетикалық тәрбие жүйесінде лирикалық, үйелмендік, тұрмыстық,
әдет-ғұрыптық, еңбектік және т.б. әндер мен өлеңдер ерекше орын алады.
Бұлар да эстетикалық тәрбие құралдары ретінде қызмет етті. Халқымыздың
әндері, жанры және тақырыбы жағынан өте бай. Көптеген әндер би қимылдарымен
байытылды.
Қазақ халқының музыкалық аспаптарының түрлілігі таңқаларлықтай
(домбыра, шертер, аса таяқ, шаңқобыз, ұран, жетіген, үскірік, қамыс сырнай,
дабыл т.т.). Олар бос уақытта пайдаланылып жас ұрпаққа эстетикалық тәрбие
беру ісіне қызмет етті.
Эстетикалық тәрбиеде халық ауыз әдебиетінің маңызы өте зор болды. Оның
мазмұны халқымыздың бүкіл өмір тәжірибесін қамти отырып, жас ұрпақ санасын
әсемдік сезімін, талғамын, қажеттілігін билейді. Эстетикалық тәрбиенің
күрделі мәселелерін айқындауда біз халықтың жинақтаған педагогикалық
білімімен тәрбие тәжірибесіне сүйенуіміз қажет.
Тәрбие жүргізу ісінде үйрету, пайымдату, сендіру, әсерлендіру
тәсілдері қолданылады. Ұлттық тәрбие үлгілерін көрсетіп, үйрету үшін
сахналық тәсілдерді қолданудың мәні зор. Сөзді жаттау, оны сахнада мәніне
жеткізіп, мәнерлеп айта білу, өмір құбылыстарын әсерлендіре көрсету,
кейіпкер бейнесін айнытпай көрсету әрбір тәрбиеленушінің санасына сан
қырымен әсер ететін құбылыс.
Оқушы түсінігінің эстетикалық жақтан қалыптасуы халықты? педагогика
және тағы сол сияқты көптеген факторлардың ықпал ету нәтижесінде болады.
Сондықтан мектеп мұғалімдері оқушылардың эстетикалық талғамын іс-жүзінде,
теория жүзінде де арттыра отырып, көрген-білгендерімен сұлулықты қабылдауға
көмектесуі керек.
Оқушылардың эстетикалық сезімін дамыту оларға мынау жақсы, әдемі, ал
мынау жаман, көріксіз деп ауызша айтуда ғана жүзеге аспайды, сонымен бірге
бала күнделікті тұрмыста да, мектепте де эстетикалық талғампаздықты үлгі-
өнегесін күн сайын көріп отыруы керек.
Халқымыз дене сұлулығына, әсіресе қыз баланың көрікті болуына ерекше
көңіл бөлген. Аналар Аттың көркі – жал, қыздың көркі шаш деп айтқан. Қыз
баланың шашын жақсы өсіру үшін айранмен, ірімшіктің сары суымен немесе
қынамен жудырған. Шаштарын қос бұрым немесе бестемше етіп өру бойжеткен
қыздардың көркі болған. Қыз бен жігіт айтысындағы: Атымды әкем сүйіп Несіп
қойған, шашымды бестемшелеп есіп қойған деген сөз тіркестері осы пікірді
дәлелдейді.
Халық жанрларында аруларды Шашының ұзындығы ізін басты немесе Қыпша
бел, қиылған қас, қолаң шашты деп сипаттаған. Халық даналығы арулардың
киім киісіне де ерекше мән берген. Адам көркі – шүберек, ағаш көркі
жапырақ, Қыз өссе – елдің көркі деп қыз баланы қынама камзол, дүрия
бешпент, кәмшат бөрік, қос етек көйлек, биік өкше етік тіктіріп кигізген.
Сырға, білезік, шолпы, шашбау, жүзік сияқты әшекей заттарды тақтырған.
Қыздың көзі қызылда деген мақал да қыз баланың әшекей заттарға үйірлігін
білдіреді. Ұзатылған қыздың ауылында айтылатын Жар-жар, Жұбату, Сыңсу
өлеңдерінде, келін түсіру тойларында орындалатын Беташарда қыздың, жас
келіннің басты – басты киімдері, сән-салтанаты, сұлулық бейнесі мақтала
жырланған.
Оқушы түсінігінің эстетикалық жақтан қалыптасуы халықтық педагогика
және тағы сол сияқты көптеген факторлардың ықпал ету нәтижесінде болады.
Сондықтан мектеп мұғалімдері оқушылардың эстетикалық талғамын іс-жүзінде,
теория жүзінде де арттыра отырып, көрген білгендерімен сұлулықты қабылдауға
көмектесуі керек.
Балаларға музыка ерекше эстетикалық ықпал жасайды: ол балаларды
жігерлендіреді, олардың көңіл-күйін біріктіреді, қимылға эстетикалық сипат
береді.
Эстетикалық көзқарасты тәрбиелеудің негізгі құралы - өнер. Ол шындықты
көркем, сезімді қабылданылатын бейнелер арқылы бере отырып және осылар
арқылы адам сезімімен санасына әсер етіп, оның көзқарасын қалыптастыруға
жәрдем етеді.
Педагогикада эстетикалық көзқарасты тәрбиелеу тәрбиенің басқа
салаларымен тығыз байланысы қаралады. Балалардың ақыл-ой тәрбиесін,
зерттелген құбылыстар әсемдігін ашпай жүзеге асыру мүмкін емес. Еңбекке
тәрбиелеу – адамдардағы әсемдікті еңбек мазмұны мен процесін танымай саналы
тәртіп пен мінез-құлықты тәрбиелеу мүмкін емес. Сондай-ақ әсемдікке
көзқарасты тәрбиелеуді өмірден, белсенді іс-әрекеттен және мұраттарға жету
жолындағы күрестен оқшау қарауға болмайды.
Мектеп оқушыны әсемдікті өмірден, адамдар қылықтарынан, еңбек іс-
әрекетінен, еңбек нәтижесінен көруді және ләззат алуды үйретіп қана
қоймайды, күнделікті өмірде осы әсемдікті жасау ынтасы мен іскерлігін
тәрбиелейді.
Сонымен эстетикалық тәрбие табиғаттағы, өнердегі, еңбектегі, өмірдегі
ең жақсыны қабылдау, одан ләззат алу. Эстетикалық тәрбие адамда дүниедегі
әдемілік атаулыны бағалай білуге үйретеді, өнер шығармаларын тануға,
қастерлеуге баулиды.
Эстетикалық тәрбиенің өзіне тән міндеттері бар. Олардың бірі –
эстетикалық сезімді және эстетикалық қабылдауды тәрбиелеу. Өмірдегі,
өнердегі әдемілікті сезу және көру адамдарда әртүрлі болады. Біреулер
әдемілікке үңіле қарап, оның сырын білуге тырысады, ал кейбіреулер оған
онша мән бермейді, қалай болса солай қарап жанынан өте шығады. Әдемілікті
сезу үшін, оған түсіну үшін ең алдымен бейнелеу өнері, музыка және ән
саласынан әр бір адамда білім болуы керек. Білім адамды әдеміліктің
объективтілік критерийлерімен қаруландырады. Білімді адам сұлулықты бағалай
біледі, түсінеді. Айналадағы дүние сезімталдық, эстетикалық қабылдау
қырағылықы, ықыластылық, қамқорлық баланың эстетикалық дамуының негізі
болады.
Сонымен халықтық педагогиканы оқу-тәрбие үрдісінде тиімді қолдана
отырып, оқушылардың эстетикалық тағамын арттыруға болады деген қорытындыға
келдік.
Бүгінгі таңда мектептерде оқу әрекетін ұйымдастыруда оқушының жеке
тұлғалық қасиетін қалыптастыруда эстетикалық мәдениетке мұғалім ерекше
назар аудару керек.
Қазақ отбасы тәрбиесінде өзінің ғасырлар бойы саяси экономикалық,
әлеуметтік-тарихи ерекшеліктеріне байланысты атап айтканда, кең байтақ
жерін, шаруашылық дәстүрін әр түрлі шапқыншылық, жауынгерлік және
табиғаттың дүлей апатынан сақтап, қорғап қалу үшін ұрпағын бала жастан
іскерлікке, ептілікке, батырлыққа, мергендікке шымырлыққа, саулыққа,
салауаттылыққа тәрбиелей отырып, жаны мен тәнінің бірдей жетілуін
дәстүрге айналдырған.
Қазақ ұлтының болашақ ұрпағының санасына туған халқына деген
сүйіспеншілік, ұлтының салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын, тілін, дінін, тарихын
сезіне білетін жылы жүрек, тоқтамды ақыл мен имандылық өте қажет. Бұл
айтылып отырған құндылықтар тек кана дені сау жаны мен тәні таза, адал
иманды, салауатты тұлға бойынан табылатын қасиеттер. Сондықтан, қазақ
ұлтының салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарының, салауатты өмір салтын
қалыптастыруда, көздеген мақсатқа жету жолындағы өмір тіршілік әрекеттеріне
тоқталып көрелік.
Нәресте саулығына аса көрегендікпен қараған зерделі ана келінге
құмсағыз шайнатқан, оның негізі нәресте ширақ болсын дегені, әсіресе
рауғаштың баланың көзін көреген, құлағы сақ болуына септігі бар екенін
біліп, өмір тәжірибелерінде пайдаланып отырған. Парасатты ана келінге ән
тыңдатқызып, таза ауада жалаң аяқ жүргізген. Болашақ ананың сергек, тамағы
құнарлы болғанын қадағалайды. Ән тыңдатқызғаны – нәресте зерделі, ақылды
болмақ, жалаң аяқ жүріп – Жер-Анадан қуат алмақ, Айлы түнде келінді суға
шомылдырғаны – нәресте ай жүзіндей сұлу болуын, сымбатты болуын қадалаған.
Халық аяғы ауыр ананы да тәрбиелеу жолын әсте ұмытпаған. Оны мәпелеп,
аялай білген, ренжітпеген. Бұл жөнінде жазушы Зейнеп Ахметова былай деп
жазған: Қарағым, биік тауға қара – көңілің өседі, көңілің өссе – немерең
кең пейілді болады, жайқалған шөпке, жайнаған гүлге қара – сәбиің шырайлы
болады, бұлақтың көзін аш – бала қайырымды болады деген секілді ұлағатты
тәлімін беріп, аналарымыз жас келіншектің таным-талғамын ұштап, байқаған.
Міне, қазақ ұлтының, ұлттық ұғымының ұрпақ саулығына, руханилығына деген
ұлағаты.
1.3 Отбасында эстетикалық тәлім-тәрбие беру мәселесінің көкейкестілігі
Дені сау салауатты, рухани бай, ақылды ұрпақтың дүниеге келуін
армандаған қазақ ата-бабаларымыздың асыл мұраларына көңіл аударсақ, тәрбие
тал бесіктен басталады – деп бекер айтапаған. Қазақ!.. Балаңды сұлу,
сымбатты қылып өсір. Адам сұлулықты сүйсе, тазалықты сүйеді. Тазалықты
сүйсе оған ауру үйір болмайды – деген халық даналығы. Сол тазалық тал
бесіктен басталмай ма?
Ұлы ақын Абай айтқандай, адамның алған тәрбиесі үш ортаға байланысты
болады екен. Ең алғашқысы – ата-анасы, екіншісі – ұстазы болса, соңғысы -
өскен ортасы. Осы үш ортада баланың негізі жақсы қаланса, есейгенде
ұлағатты ұрпақ шығады.
Ежелден келе жатқан ұлттық салт-дәстүрімізде қазақ отбасында қыз баланы
үй құты деп бағалап, оған ерекше сый-құрмет көрсетілген, сол себепті
тұңғышы қыз болып туған ата-ана Ырыс алды - қыз деп қатты қуанысып, оны
көздің жауын алатындай қызылмен киіндіріп қос бұрымын төгілдіріп, төр жаққа
отырғызған. Тіліміздегі Қызылды – қызына, ұзынды - ұлына деген сөз осы
дәстүрге байланысты қалыптасқан. Балиғатқа толған қыз бала үй ішінде
жүргенде басына қызыл орамал тартса, сыртта жүргенде қарқаралы тақия киеді.
Осындай киім кию үлгісіне сай бойжеткен қыздар қарқаралы қыз, қызыл
орамалды қыз атанған.
Қазақ халқы Қыз деген сөздің өзін әдеміліктің, әдептіліктің,
инабаттылықтың, сұлулықтың белгісі деп таныған. Халқымыздың халық ауыз
әдебиетінде көптеген ақындарымыз қызға деген көптеген керемет суреттемелер
берген. Мысалы:
- Қыз емес, қыздың аты-қызыл алтын,
- Көрінер туған Айдай-жүзі жарқын.
- Үлкеннің алдын кесіп, сөз сөйлемес,
- Халқының сақтай білген ізгі салтын.
Сондай-ақ қыз баланың ұқыптылығын, шеберлілігін, сүйкімділілігін,
жанының нәзіктігін, өнер білімге бейім тұратынын жоғары бағалап, оның ол
қасиеттерін нақыл сөздер арқылы ерекше көрсеткен. Мысалы: Қыздың жиған
жүгіндей, Қыздың тіккен кестесіндей, Қыз елдің көркі, гүл жердің
көркі, Жақсы қыз-жағадағы құндыз, Ырыс алды-қыз, Қызы бар үйдің-
қызығы бар т. б.
Халық арасында бойжеткен қыздың ажарына қарай: әдемі қыз, көрікті
қыз, шырайлы қыз, әсем қыз, сұлу қыз, ажарлы қыз, ару қыз деп бөлген.
Олардың сипаттамалары: әдемі қыз - баппен сөйлеп, биязы күліп, жақсы-
жаманның жөнін біліп тұратын қыз; көрікті қыз - істесе үйіріп, сөйлесе
бұйырып, баурап алатын, өзі бірден көзге түсе қоймайтын қыз; шырайлы қыз -
көз жанары өткір, бет-әлпеті бал-бұл жанған, тәні шымыр қыз; әсем қыз -
жүзі жылы, өзі ұяң, тәні нәзік қыз; сұлу қыз - сөзі өткір, өзі пысық,
өрескелдікті сүймейтін, болмашыға пісіп күймейтін, келбетті қыз; ажарлы қыз
- дене бітісі жинақты-тығыршық, сөзі салмақты, ісі тиянақты қыз; ару қыз -
бет пішіні, дене мүсіні келіскен, сөзі сыпайы, өзі әдепті, сұңғақ бойлы,
терең ойлы қыз.
Қазақ отбасында осындай қазақ қызын халқымыз қалай тәрбиелеген екен,
соған тоқталайық. Отбасы – адам үшін ең жақын әлеуметтік орта. Отбасы
белгілі дәстүрлердің, жағымды өнегелердің мұралар мен салт-дәстүрлердің
сақтаушысы, сондай-ақ ол баланың азамат болып өсуінің негізі болып
табылады. Отбасында бала алғаш рет өмірмен, қоршаған ортамен танысып, мінез-
құлық нормаларын игереді.
Отбасының басты қызметі - баланы тәрбиелеу. Отбасы тәрбиесі – бұл
жалпы тәрбиенің ең басты бөлігі. Ата-ана және отбасы мүшелері жас нәресте
дүниеге келген күннен бастап, оның өміріне қамқорлық жасап, болашағын
жоспарлайды және саналы азамат болып өсуі үшін қажет жағдай жасайды. Бұған
баланың қажеттігін толық қанағаттандыру, оны дене және ой еңбегіне үйрету,
күн тәртібін дұрыс реттеуге, салауатты өмір сүруге, адал болуға тәрбиелеу,
жақсылықты үйретуге, жамандықтан жиренуге үйрету, бойында жастайынан мәдени
құндылықтар мен адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру жатады.
Баланың дамуының қандай қырын алмайық, қай жас кезеңінде болмасын
оның тиімді болуында отбасының ролі ерекше.
Қазіргі отбасының басты қызметтері мен міндеттеріне тоқталайық:
• Тәрбиелік;
• Сауықтыру;
• Рухани-адамгершілік;
• Танымдық-білімдік;
• Тұрмыстық;
• Еңбек;
• Мәдени-ағаратушылық;
• Демалыс-шығармашылық;
• Тұлғаның өзіндік тәжірибесін ынталандырушы;
Басты міндеттері:
• Баланы үйлесімді дамыту;
• Бала денсаулығына қамқорлық жасау;
• Оқуына көмек көрсету;
• Еңбек тәрбиесін жүзеге асыру және мамандық таңдауға көмектесу;
• Тұлғаның әлеуметтенуіне көмектесу;
• Ізгі, эмоцианалды-адамгершілік қатынас тәжірибесін қалыптастыру;
• Жалпы мәдени және интеллектуалдық дамуына қамқорлық жасау;
• Өзін-өзі тәрбиелеу мен өзін-өзін дамытуға дайындау;
• Жыныстық тәрбие, болашақ отбасылық өмірге даярлау.
Қазақ отбасы тәрбиесінің өзекті мәселелері педагог- ғалымдар С.
Қалиев, М.Смайылова, М.Оразаев, С. Ұзақбаева, К. Қожахметова, Р. М.
Қоянбаев, Ж.Б. Қоянбаевтардың еңбектерінде жан-жақты сөз болған.
Ж.Б. Қоянбаев Семья және балалар мен жеткіншектер тәрбиесі атты
еңбегінде отбасының өзіне тән ерекше қызметтері деп: халықтың өсуін,
адамзат ұрпағын әрі қарай жалғастыруын, қажеттік-шаруашылық функциясын,
отбасының тәрбиелік функциясын, отбасы мүшелерінің өзара және туған-
туысқандарымен қарым-қатынас жасау функциясын есептейді.
Аталған еңбекте отбасы тәрбиесінің бір қалыпты жағдайда іске
асырылмайтындығы және отбасы тәрбиесінің сәтсіз болуының басты себебі-
ересек адамдардың педагогикалық көзқарастарының қауқарсыздығынан дей келе,
отбасындағы бала тәрбиесіне игі ықпал етуде мәні бар төмендегі белгілерді
атап көрсетеді.
Әр халықтың өзіндік ерекшелігіне қарай отбасы тәрбиесінде де
өзгешеліктер болады.
Белгілі ғалым Я.И.Ханбиков: Халықтық эмпирикалық білімдер саласы,
оларда тәрбиенің мақсаттары мен міндеттері, еңбекшілердің кең бұқарасы
қолданылатын тәрбие мен оқытудың халықтық құралдары , іскерліктері мен
дағдылары көрініс табады,- деп бекер айтпаса керек.
Қазақ отбасының маңызды қызметтерінің бірі - тәрбие. Ата-ананың міндеті
- жас ұрпаққа аға ұрпақтың әдет-ғұрпын, адамшылық, адамгершілік,
инабаттылық, сыйлау қасиетттерін сіңіру. Әсіресе қазақ отбасында басқа
ұлттарға қарағанда қыз бала тәрбиесі ерекше орын алады. Қазақ халқы қыз
баланы ардақтап ұстаған, оның көңілін қалдырмаған, оған қарсы сөйлемеген,
оны мәпелеп өсірген және де оны қатал ұстап, оның тәрбиесіне ерекше көңіл
бөліп қараған.
Қыз бала тәрбиесінде ананың орны ерекше. Ана қыз бала тәрбиесінде әкеге
қарағанда ерекше қызмет етеді. Қыз бала анаға бір табан жақын ғой. Басқа
ұлтқа қарағанда біздің қазақ қыз-келіншектердің бойында ізеттілік, ар-ұят,
ұялшақтық, үлкенге қызмет көрсету, үлкеннің алдын кесе-көлденең кесіп
өтпеу, жан ашу қасиеттері басымырақ сияқты. Осындай қыз балаға тән
қасиеттерді қызының бойына сіңіретін ең бірінші - ол анасы. Қыз баланы
жастайынан үй сыпыруды, яғни үйді таза ұстауға, төсек жинауға, ас пісіру,
шай құю, кесте тігу тағы басқа отбасының үй жұмысына үйретуді анасы мен
әжесі өз міндеттеріне алған.
Қыз баланы келешек ана, бала тәрбиешісі, отбасының ұйытқысы деп түсінген
халқымыз оның еңбек сүйгіш өнерлі болып өсуімен қатар қыз баланың көрікті
болып өсуіне де ерекше көңіл бөлген.
Әсіресе қыз баланың көрікті болып өсуіне анасы ерекше көңіл бөліп,
Аттың көркі-жылқы, қыздың көркі-шашы деп, қыздың шашын күтіп өсіруді өнер
санаған. Ол үшін оның шашын айранмен, қынамен жудырған. Шаштарын қос
бұрым немесе бестемше етіп өру бойжеткен қыздың көркі болған. Қазақ
халқының жырларында қазақ қыздарының шаштарын керемет суреттеген: Шашының
ұзындығы ізін басқан, Шаштарын он күн тарап, бес күн өрген, Қынша бел,
қиылған қас, қолаң шашты, Қаз омырау кеуде, құлап түссе қос бұрым, ал
ақын Абай атамыз қазақ қыздарының сұлулығын былай суреттепті:
Білектей арқасында өрген бұрым,
Шолпысы сылдыр қағып жүрсе ақырын,
Кәмшат бөрік, ақ тамақ, қара қасты,
Сұлу қыздың көріп пе ең мұндай түрін
Немесе ... кең маңдай, қолаң шаш,
я бір кез, я құлаш...
- деп әсем суреттеген.
Бойжеткен қыздың киім киісіне де ерекше көңіл бөлген. Мысалы: Адам
көркі-шүберек, ағаш көркі-жапырақ деп, қыз балаларға қынама камзол, дүрия
бешпет, камшат бөрік, қос етек көйлек, биік өкше етік тіктіріп, кигізген.
Және де қызға сырға, білезік, шашбау, шолпы сияқты әшекейлерді тақтырған.
Халқымыз қыз баланың көркіне оның ақыл-ойы және мінез-құлыққы сай болуын
қалаған. Қыз қылығымен сүйкімді, Қызым үйде, қылығы түзде, Қыз ақылы-
шешеден тағы басқа мақал-мәтелдер соған бағышталған.
Отбасындағы тәрбиені жақсарту жолдары:
• Отбасында ұлттық тәлім-тәрбие беру мәселелерін көтеру;
• Әрбір ата-ана өз міндеттерін, жауапкершілігін білу
• Ата-ана мектеппен, жоғары оқу орындарымен, яғни мұғалімдермен тығыз
байланыста болу керек.
Қыз баланың жақсы болып өсуіне оның өскен ортасының, бірге жүрген
құрбы-құрдастарының, дос-жорандарының да әсері күшті. Қазақтың Қызың өссе,
қызы жақсымен ауылдас бол, Қызға қырық үйден тию деген нақыл сөздері
сол өмір тәжірибесінен алынған. Сонымен қазіргі заманғы қыздардың бойынан
ақылдылық, инабаттылық, сымбаттылық, көріктілік және де іскерлік қасиеттері
табылуға тиіс. Халық Өнерсіз қыздан без, өнегесіз ұлдан без деген. Жүсіп
Баласағұн Ақылды әйел-іздесең сен, есті болса, төрт құбылаң теңелер, ал
ұлы Абай атамыз Ары бар, ақылы бар, ұяты бар; Ата-ананың қызынан қапы
қалма деген екен.
Демек, болашақ жас ұрпақты адамгершілігі мол, иманды, өнегелі, өнерлі
етіп тәрбиелеу қазіргі отбасындағы үлкен міндет. Сонымен қазақ отбасында
тәрбиенің негізі- ұлттық салт-дәстүрлер.
Біз келешек ұрпақ тәрбиесін, соның ішінде қыз бала тәрбиесін дұрыс
жолға қоя білсек егеменді еліміздің алдыңғы қатарлы ел қатарына қосылуына
аз да болса үлес қосқан болар едік. Тәрбие отбасынан басталады. Қазақ
отбасындағы қыз бала тәрбиесі түзелсе, яғни келешекте әрбір ұлттық салт-
дәстүрлермен тәрбиеленген қыздар ел қорғайтын ұлтжанды жас ұрпақты
тәрбиелей алатынына біз сенімдіміз.
ІІ ТАРАУ. Ұлттық ерекшеліктер арқылы тұлғаны сұлулыққа, сымбаттылыққа,
көркемдікке тәрбиелеу.
2.1 Ұлттық тәрбие жүйесінің негізгі ерекшеліктері
Ата-бабамыз сыртқы көрнекі сұлулық пен ішкі рухани сұлулықты мойындай
отырып, олардың орнын анықтауға келгенде, ішкі рухани сұлулыққа көбірек
көңіл бөліп, мазмұн сұлулығына көбірек жан тартады.
Оқушыларға әдепті әсемдіктен бөліп түсіндіруге болмайды. Егер оларды бөліп
айтуға болатынын мойындасақ, онда әдепсіз сұлулықтың да болатынын
мойындауға тура келер еді де, сұлудың өлшемдері тек сыртқы белгілер,
симметрия, пропорция, түр-түстер сәйкестігі, т.б. ғана болып шығады.
Орыстың атақты әдебиет сыншысы әрі эстет В.Г. Белинский сұлулықты барлық
уақытта моральмен бірге қабылдап келген божамдық тәжірибеге сүйене отырып:
Сұлулық шындықпен, моральмен бір туысқан. Егер шығарманы көркемдік
құндылыққа ие десек, онда ол сөз жоқ, әдеп-инабаттылық жағынан да құнды
болады, - дейді.
Қыздарға жан-жақты сұлулық, яғни, жан сұлулығымен қоса, тән сұлулығы
бiрдей болғаны жарасады. Жастықтың өзi — сұлулықтың, нәзiктiктiң белгiсi.
Қыз балалардың көрiктi болып өсуiне ертеде аналары ерекше көңiл бөлген.
“Аттың көркi — жалы, арудың көркi — шашы” деп ұққан аналар қыздың шашын
дұрыстап күтiп-өсiрудi өнер санаған. Шашты жақсы өсiру үшiн айранмен,
қынамен жудырған. Шаштарын қос бұрым немесе бестемше етiп өру бойжеткен
қыздардың көркi болған. Оған, мысалы, қыз бен жiгiт айтысындағы:
“Атымды әкем сүйiп Несiп қойған,
Шашымды бестемшелеп есiп қойған”,
деген сөз тiркестерi осы пiкiрдi дәлелдейдi.
Халық жырларында аруларды “Шашының ұзындығы iзiн басты”, немесе
“Шаштарын он күн тарап, бес күн өрген”, “Қыпша бел, қиылған қас, қолаң
шашты” деп сипаттаған.
Бойжеткен қыздардың киiм киiсiне де ерекше көңiл бөлген.
“Адам көркi–шүберек,
Ағаш көркi–жапырақ”,
“Қыз өссе–елдiң көркi”,–
деп таныған халқымыз қыз балаларға қынама қамзол, дүрия бешпет, кәмшат
бөрiк, қос етек көйлек, биiк өкше етiк тiктiрiп кигiзген. Сырға, бiлезiк,
шашбау, шолпы сияқты әшекей заттарды тақтырған. “Қыздың көзi — қызылда”
деген мақал да қыз баланың әшекей заттарға үйiрлiгiн бiлдiредi.
Ұзатылатын қыздың аулында айтылатын “Жар-жар”, “Жұбату”, “Сыңсу”
өлеңдерiнде, келiн түсiру тойында орындалатын “Беташарда” қыздың, жас
келiннiң басты-басты киiмдерi, сән-салтанаты мадақтала жырланған.
Халық жырларындағы арулардың сұлу мүсiнiн шебер суреттеудегi мақсат —
жастарды әсемдiк сезiмге бөлеу. Сұлулықты терең сезiнiп, соған елiктесе
екен деген ой-пiкiрден туған.
Халқымыз қыздың көркiне ақыл-ойы, мiнезi сай болуын қалаған. “Қыз —
қылығымен сүйкiмдi”, “Қызым үйде, қылығы түзде” деп, қыз тәрбиесiнiң
ерекшелiгiне аса жоғары мән берген.
Қыздың ұзатылып барған жерiнде өсiрген ата-ананың, өскен ауылдың атына
кiр келтiрмеуiн, сағын сындырмауын тiлеген.
Қыз – ойын-тойдың көркі, ел еркесі, мақтаны болған, жорыққа да
шыққан, шешендік жезтаңдайлығымен де еліне танылған. Қазақ елінде өзінің
ақыл – парасатымен, неше болыс елге басшы болып, билігін жүргізген әйелдер
аз болмағаны мәлім. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz