Вулкан

Вулкан атқылауы
Сел
Қар көшкіні
Опырмалар
Қар басу

Қазіргі кезде орталық (вулкандық) аппараттар түрінде түзілген жанартаулар жер бетінде кең таралған. Ал тектоникалық жарықшақтар арқылы тасып төгілетін вулкандар саны өте аз (Исландияда Лаки вулканы, Камчаткада Толбачик вулканы және т. б.). Олар зор аймақты алып жатады. Мысалы, Исландияда (1873 ж.) ұзындығы 32 км-лік жарықшақ арқылы тасып төгілу нәтижесінде құралған базальт жамылғысының аумағы 557 шаршы километр екендігі белгілі.Вулкандық заттар сұйық, қатты және газ күйінде кездеседі.Сұйық күйдегі вулкандык, заттар (лавалар) температураға және химиялық құрамының ерекшеліктеріне (ең алдымен кремний тотығыньщ мөлшеріне) қарай қышқыл, орта, негізді және өте негізді (ультранегізді) болып ажыратылады. Олардың қоюлығы мен тұтқырлығы, жылжымалылығы және т. б. физикалық қасиеттері вулкан атқылау процестерінің маңызды көрсеткіштері болып есептеледі. Мысалы, негізгі құрамы темірлі-магнийлі қосындыларға бай болып келетін, ал кремний тотығы аз мөлшерде кездесетін, температурасы жоғары (1200°С) ультранегізді және негізді лавалардың (ба-зальттық және пикриттік) тұтқырлығы аз болғандықтан, олар тез қозғалғыштық қасиетімен сипатталады.Соған байланысты мұндай лавалар ағыны қатты тасқындар мен жамылғылар құрап, кең аймақты алып жатады. Құрамы қышқыл және орта (липариттік, андезиттік), температурасы 750—1000°С лавалардың тұтқырлығы жоғары болғандықтан (базальттық лавалармен салыстырғанда), олар баяу қозралады. Сондықтан мұн-дай лавалар (кратерден шығысымен-ақ) тез қатайып ұзындығы өте қысқа тасқындар түрінде немесе конус пішінді күмбездер мен мұнаралар құрайды. Вулкандық лавалар қатая келе эффузивтік тау жыныстарын түзеді.Қатты күйдегі вулкандық заттар пирокластикалық заттар (грек тілінде “пир” — от, “кластикос” — бөл-шектенген деген мағынада) деп аталады. Олар вулкандық қопарылыс кезінде атмосфера қабатына лақтырылған ыстық лаваның кесек бөлшектері мен (ірілі-ұсақты) шаң-тозаңдардан немесе күл-топырақтардан және кратерді құрайтын тау жыныстарының сынық бөлшектерінен құралады. Осындай жолмен пайда болған заттар қабатталып, жинала келе пирокластикалық (отты кесек бөлшектерден құралған) жыныстар түзіледі.

Қолданылған әдебиеттер тізімі

1. Ж.Жатқанбаев. Экология негіздері. Оқулық – Алматы: “Зият”, 2003ж.-212б.
2. Оспанова. Экология негіздері. Алматы: 2002ж.

Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 22 бет
Таңдаулыға:

Вулкан атқылауы

Қазіргі кезде орталық (вулкандық) аппараттар түрінде түзілген
жанартаулар жер бетінде кең таралған. Ал тектоникалық жарықшақтар арқылы
тасып төгілетін вулкандар саны өте аз (Исландияда Лаки вулканы, Камчаткада
Толбачик вулканы және т. б.). Олар зор аймақты алып жатады. Мысалы,
Исландияда (1873 ж.) ұзындығы 32 км-лік жарықшақ арқылы тасып төгілу
нәтижесінде құралған базальт жамылғысының аумағы 557 шаршы километр
екендігі белгілі.Вулкандық заттар сұйық, қатты және газ күйінде
кездеседі.Сұйық күйдегі вулкандык, заттар (лавалар) температураға және
химиялық құрамының ерекшеліктеріне (ең алдымен кремний тотығыньщ мөлшеріне)
қарай қышқыл, орта, негізді және өте негізді (ультранегізді) болып
ажыратылады. Олардың қоюлығы мен тұтқырлығы, жылжымалылығы және т. б.
физикалық қасиеттері вулкан атқылау процестерінің маңызды көрсеткіштері
болып есептеледі. Мысалы, негізгі құрамы темірлі-магнийлі қосындыларға бай
болып келетін, ал кремний тотығы аз мөлшерде кездесетін, температурасы
жоғары (1200°С) ультранегізді және негізді лавалардың (ба-зальттық және
пикриттік) тұтқырлығы аз болғандықтан, олар тез қозғалғыштық қасиетімен
сипатталады.Соған байланысты мұндай лавалар ағыны қатты тасқындар мен
жамылғылар құрап, кең аймақты алып жатады. Құрамы қышқыл және орта
(липариттік, андезиттік), температурасы 750—1000°С лавалардың тұтқырлығы
жоғары болғандықтан (базальттық лавалармен салыстырғанда), олар баяу
қозралады. Сондықтан мұн-дай лавалар (кратерден шығысымен-ақ) тез қатайып
ұзындығы өте қысқа тасқындар түрінде немесе конус пішінді күмбездер мен
мұнаралар құрайды. Вулкандық лавалар қатая келе эффузивтік тау жыныстарын
түзеді.Қатты күйдегі вулкандық заттар пирокластикалық заттар (грек тілінде
“пир” — от, “кластикос” — бөл-шектенген деген мағынада) деп аталады. Олар
вулкандық қопарылыс кезінде атмосфера қабатына лақтырылған ыстық лаваның
кесек бөлшектері мен (ірілі-ұсақты) шаң-тозаңдардан немесе күл-
топырақтардан және кратерді құрайтын тау жыныстарының сынық бөлшектерінен
құралады. Осындай жолмен пайда болған заттар қабатталып, жинала келе
пирокластикалық (отты кесек бөлшектерден құралған) жыныстар түзіледі.

Вулкандық заттар ірілі-ұсақтығына қарай төртке бөлінеді:
1. Вулкандық күлдер (0,25 мм) дала шпаттары, авгит, алдамшы
мүйізше және вулкандық шыныдан құралған шаң-тозаңдар түрінде кездеседі.
Олар ауа қабатына 10 км-ге дейін жоғары көтеріледі. Кейде вулкандық күл
атмосфера қабатында конденсациялык, процестерге байланысты су буымен
араласып, жер бетіне жаңбыр болып жауады. Жанартаулардың беткейінен құлай
аққан вулкандық күл аралас жаңбыр суы (лахари) орасан зор қарқынмен жолында
кездескен кедергілерді бұзып-жарып селді тасқын туғызады. Вулкандық күл
вулкандық заттардыд негізгі құрамын құрайды. Мысалы, Аляскада болған (1912
ж.) вулкан аткылауы кезінде (Кат-май жанартауы) мөлшері 20 км3-дей
вулкандық заттар лақтырылғандығы белгілі. Оның 90%-і вулкандық күл түрінде
бөлініп шықты. 25 сағ уақыт ішінде вулкандық күл қабатының қалыңдығы 4 м-ге
дейін жетеді. Вулкандық күл өте жеңіл болғандықтан шаң-тозаңдар түрінде
алыс қашықтыққа желмен ұшып-қонады. Вулкандық күлдер вулкандық құмдармен
аралас кездескен жағдайда, тығыздала келе цементтеліп вулкандық туфтар
түрінде түзіледі. Ал вулкандық күл көлдер мен теңіздерге шөгіп, құм мен лай
араласқан жағдайда
туффиттер түзіледі. Вулкандық құмдар мен күлдер өте құнарлы топырақ
қабатын құрайды.
2. Вулкандық құмдар жай көзбен көрінетін ірілі-ұсақты қиыршықтар
(0,5 — 2 мм) түрінде кездеседі.
3. Лапиллилер (италья тілінде “лапилли” — ұсақ тастар деген
мағынада) вулкан атқылауы кезінде ауа қабатында қатайып пайда болған
лаваның ірілі-ұсақты (10 — 30 мм) бөлшектерінен құралады.
4. Вулкандық бомбалар көлденең қимасы 5 — 10 см-ден бірнеше метрге
дейін жететін ірі кесектер құрайды. Вулкандық кесек бөлшектерінің орын
ауыстыру қашықтығы олардың мөлшеріне тығыз байланысты. Егер вулкандық
бомбалар мен лапиллилер вулкандық кратерлер-және вулкандық конустар
құрайтын болса, ал вулкандық күлдер алыс қашықтыққа желмен ұшып-қонады.
Мысалы, қазіргі кезде сөнген Қавказ вулкандарының күл-топырақтары Воронеж
облысының территориясында шөгінді жыныстар арасынан табылғандығы белгілі.
Әр түрлі мөлшердегі (ірілі-ұсақты) вулкандық заттар бірігіп, цементтеліп
вулкандық брекчия (женттастар) құралады.Газ күйіндегі заттар вулкан атқылау
барысында орталық кратер, бүйірлік кратерлер және т. б. жарықтар мен
жарықшақтар арқылы бөлініп шығады. Олардың негізгі құрамы (60 — 90%) су
буынан түрады. Атмосфера қабатында су буы конденсациялық процестерге
байланысты суға айналып, нөсер жаңбыр жауады. Бұл жағдай вулкан атқылау
процестерімен қабаттаса жүр

Сел
Сел – тау өзенінің өз арналарынан кенеттен көтеріліп, деңгейінің
күрт өзгеруі және тау жыныстары бұзылуынан болатын қуатты ағын.
Сел ұзақ нөсердің салдарынан, мұз бен қардың жылдам еруінен, моренді, мұзды
өзендердің бұзылуынан, жер сілкінісінен, адамның шаруашылық қызметі
нәтижесінде пайда болады. Тасқындардың басқа түріне қарағанда сел
әдеттегідей үздіксіз емес, жекеленген толқындар мен 10 мс және одан көп
жылдамдықпен қозғалады.
Іле, Жоңғар, Талас Алатауының жоталарында, сондай-ақ Қаратай, Кетмен
және Тарбағатай тауларындағы өзендер Қазақстандағы сел қауіпі күшті
аудандар болып табылады.
Сел тасқыны кезінде халықтың өзін-өзі ұстауы мен іс-әрекетіне
зілзаланың белгілерін дер кезінде анықтау мен белгілеуді және ол туралы
хабарлауы (ескерту) ұйымдастыру үлкен әсер етеді.
Сейсмикалық қауіпті аудандағы халық орман желектерін кесу, егіс жұмыстарын
жүргізу, үй малын бағу жөніндегі нұсқауларды қатаң орындауға тиіс.
Халыққа сел тасқынының жақындауы туралы хабарланған жағдайда, сондай-
ақ оның пайда болуының алғашқы белгілері білінген сәтте, ғимараттан тез
шығып, бұл туралы төңіректегілерге ескертіп, қауіпсіз орынға бару керек.
Өрт болмау үшін үйден шыққан кезде пешті сөндіріп, газ бұрандысын жауып,
жарықты өшіріп, электр заттарын ажырату қажет. Егер уақыт болса, қаупті
аймақтан малды айдап кеткен жөн. Халық қауіпті аудандардан уақытша қауіпсіз
орынға көшіріледі.
Сел тасқынына тап болған адамға қолда бар барлық құралдармен көмек
көрсету керек. Мұндай құралдар құтқарушылар беретін таяқ, арқан, сырық,
шынжыр және т.с.с. болуы мүмкін. Тасқын ішіндегі адамды оның шетіне
біртіндеп жақындата отыра, тасқынның бағыты бойынша шығару керек.
Сел қауіпі кезінде көшіруге қатысушы адамдар қауіпті жерлерден қарттар мен
балаларды, аурулар мен өз бетінше жүре алмайтын адамдарды шығарады. Еңбекке
қабілетті бүкіл халық толғандарды нығайтуға, кедергілер туғызуға, ағызғыш
каналдар қазуға міндетті.
Егер сел апатына елді мекен ұшыраса, онда іздеу-құтқару жұмыстарына
әзірленген жоспары бойынша жұмыс жүргізетін әр түрлі құтқару бөлімшелерінің
айтарлықтай күштері мен құралдары тартылады.

Қар көшкіні
Қар көшкіні – бұл қар массасының тау беткейі бойынша төмен қарай
жылдам лықсуы.
Қазақстанда 95 мың шаршы км тау аумағы қар көшкіні қауіпіне ұшырайды.
Қазақстанда қар көшкіні қалың қар көп жауатын және қолайлы
геоморфологиялық және топырақтық — ботаникалық жағдайлары бар Батыс Тянь-
шань, Алтай, Іле Алатауы мен Жоңғар Алатауының жоталарында болып жатады.
Көшкіндер құлама тау беткейінен көбінесе 20-60 градуспен, көшкін қар жаңа
жауған және күн күрт жылыған кезде болады. Көшкін тауда жауын –шашынның жиі
болуынан, циклондық құбылыс күшейетін наурыз-сәуір айында көбірек болады.
Сирек қайталанатын көшкіннің көлемі 1 млн. текше метрге, қозғалысының ең
үлкен жылдамдығы 100 метр секундке дейін жетеді. Барлық көшкіндердің 50%
жуығы жазыққа дейін жетіп, халық пен шаруашылық объектілеріне тікелей қауіп
төндіреді. Көшкіннің кедергіге көрсететін қысымы 1 шаршы метр үшін бірнеше
жүз тоннаға жетуі мүмкін.
Қазақстанның бүкіл таулы аудандарында қар көшкіні болып тұрады. Ол
негізінен қардың түсуі мен күннің жылуына байланысты, қар көшкіні болатын
ең қауіпті кезең қараша-сәуір, ал биік тауда – қазан-мамыр.
Тауда болған кез-келген адам қысқы кезеңдегі таудағы қауіптерді, сақтандыру
шараларын білуге міндетті.
Жай адамдар көшкіндерге қыстың суық мезгілінде тауда болса тап болуы
мүмкін. Ал альпенистер мен тауға шығуды әдет қылған туристер бұған жыл бойы
әзір болуға тиіс. Тау әуезқойларымен болатын барлық бақытсыз оқиғалардың
25% -на жуығы көшкіннің еншісінде. Ол әдетте бағыт пен қозғалыс уақытын
дұрыс таңдай алмаудан, көшкін қауіпі бар беткейлерден ебдейсіз өтуден,
көшкіннің пайда болу табиғаты туралы білмеуден, тәртіп бұзудан болады.
Тауда болған кезде қоршаған ортаға мұқият қарап, кездескен жабайы
хайуанаттардың мінезін зерделеген жөн (тау ешкілері қар көшкінінің ықтимал
лықсуын алдын ала сезіп қауіпті аймақтан кетеді), сондай-ақ беткейдегі
қардың төзімділігін қолда бар қауіпсіз әдістермен тексеру қажет. 15
градустан тік беткейлер аса қауіпті болмағанмен, қар көшкінінің одан да
жазығырақ беткейлерде лықсу оқиғалары белгілі. Беткей тік болған сайын
көшкіннің лықсу ықтималдылығы арта түседі, алайда 50 градустан тігірек
беткейлер қауіпті емес, өйткені қар жамылғысы жинақталмайды, қар жауған
сайын шағын бөліктермен сырғып түсіп отырады.
Жағдай сәтті аяқталса, зардап шегушіге алғашқы медициналық көмек
көрсетіледі және ол қауіпсіз жерге апарылды.

Опырмалар
Опырмалар – ауырлық күшінің әсерімен ылғалды топырақ массасының
төмен қарай сырғуы. Тау жыныстарындағы және жартастардағы жекеленген
жақпарлардың немесе құрғақ, тік, еңіс беткейлердегі жақпарлардың құлауы.
Опырмалар Қазақстан барлық таулы ауданыдарында болып тұрады. Олардың пайда
болу себептері жерүсті және жерасты сулар мен топырақтың ылғалдануы, жер
сілкінісі, сондай-ақ адамның шаруашылық қызметі болып табылады. Сас ірі
опырмалар тектоникалық ұсақталуға байланысты. Осындай учаскілерде пайда
болған опырмалар ірі өзендерді бөгейтін көлденең су тоғандарын жасай отыра,
таулы жазықтарды құрсаулайды. Мұндай өзендерге Күнгей Алатауындағы Көлсай
өзені, Іле Алатауындағы Үлкен Алматы өзені жатады.
Опырмалар жылдың кез-келген уақытында, әдетте, тіктігі 19 градусқа жуық
жарларда болады. Ірі қопырмалардың алаңы 50-60 га дейін жетеді.
Опырылманың құрылымы:Соңғы жылдары Қазақстан тауларындағы
опырмалар құбылыс өрістеген техногендік жүктемеге байланысты саяжай
учаскелерінің кесінділері есебінен жандана түсті. Тау беткейлерінің табиғи
геоморфологиялық тепе-теңдігі олардың жол, саяжай үйін салу, су құбырларын
өткізу және басқа құрылыстарды салу кезінде тірегінің кесілуінен бұзылады,
сонымен қатар өсімдік-топырақ жамылғысы бұзылып, беткей топырағы суырмалы
сумен ылғалданады. Опырмалар бұрын олар байқалмаған жерлерде де пайда
болады.
Тұрғындар қопарылманың басталғандығы туралы хабарды алған бойда үй-
жайдан жылдам шығып, төңіректегілерге қауіп туралы ескертіп, қауіпсіз
орынға барған жөн. Үйден шығарда пешті өшіріп, су мен газ бұрандаларын
жауып, жарық пен басқа да электр қондырғыларын ажырату қажет.

Қар басу
Қар басу – табиғаттың тосын күштері көріністерінің бірі. Бұрқасынмен,
қарлы боранмен тығыз байланысты. Ол бірнеше сағаттан тәулікке дейін жауған
қалың қардың әсерінен пайда болып, қалыпты тіршілікті бұзады, ал кейде
адамдар құрбандықтарына, малдың шетінеуіне және материалдық құндылықтарының
жойылуына әкеліп соғады.
Қардың басуы, боран туралы хабар алған бойда, уақыт болса, кедергілер
орнатылады. Жолдың ғимараттың шетінен желге қарсы бағытта арасы 15-20 метр
қалқан, қар тосқауылы қойылады.
Қар жауған кезде және одан кейінгі уақыттағы негізгі жұмыс түрлері:
жоғалған адам мен малды іздеу; запрдап шеккендерге алғашқы дәрігерлік көмек
көрсету; жол бойындағы, үй-жай төңірегіндегі қарды тазалау; жолда тұрып
қалған көлікке көмектесу; коммуналдық және энергетикалық желідегі
аварияларды жою.
Барлық жұмыс бірнеше адамнан тұратын топпен бірге жүргізіледі.
Егер қар басуға автомобильмен келе жатып тап болсаңыз тоқтап, тұрған жерді
белгілеу керек, ол үшін ашық матаны ілген жөн. Машинаның үстін толығымен
жауып, двигательді радиатор жағынан қымтау керек. Машина капотын желге
қарай бұрып, отынды үнемдеу үшін, пешті ұдайы қоспаған жөн. Машинаны қар
басып қалу қаупі болса, есіктің бірін жиі ашып, күртік қарды әрірек
сырыңыз. Далада қалған машинада қатты тоңсаңыз да қозғалтқышты қоспаңыз, ол
жұмыс істеп тұрған кезде бүлінген улы газ автомобиль ішіне жиналып, қақаған
суықтан бұрын өзіңізді өмірден алып кетуі мүмкін.
Машинадан шыққанда міндетті түрде өзіңізді арқанмен байлаңыз (Бір ұшын
автомобильде қалдырыңыз). Адам үйден немесе машинадан жарты метр ұзағанда
бағдардан айырылып, қаза болған жағдайлар көптеп кездеседі.
Жолдағы көкайғақ аса қауіпті, ал қилысы көп жерлерде автомобиль қозғалысын
мүлдем тоқтатуы мүмкін. Жаяу жүру өте қиын, әр түрлі заттардың құлауы және
ұшуы өте қауіпті. Бұл жағдайларда ескі құрылыстардың маңынан, электр
желілерінің және олардың діңгектерінің жанынан аулақ кеткен жөн.
Қар басуы, боран туралы хабарды алған бойда, уақыт болса, жалпы
қоршаулар, жолдағы ғимарат шетінен 15-20 метр қашықтықта жел соғатын жақтан
қалқандар орнатылады.
орны ерекше. Жаңбыр кезінде су беткейлер аркылы ағып, бір арнаға
тоғысады. Ол әрі карай жер бетін тілімдеп, жыралар, сайлар жасайды. Тіпті
жазық жердегі өзендер де еңкіштігі төмен, ағыны баяу болғанына қарамастан,
өзімен бірғе көптеген жыныстарды тасымалдайды. Ал тау өзендері ағыны қатты
болғандықтан қүм, саз сияқты майда жыныстармен қатар, өте ірі тастарды да
ағызып әкетеді.
Халыққа жиналатын орынды, жиналу мерзімін, көшу кезінде жаяу баратын
бағыт, сондай-ақ апаттың күтілген көлеміне орай туындаған жағдайларды, оны
ауыздықтау жолдарын және барысын және басқа да мәліметтер хабарланып
отырады.
Уақыт жеткілікті болған жағдайда қауіпті аймақтағы халық дүние-
мүлкімен бірге су басу аймағынан тыс орналасқан жақын елді-мекендерге
көшіріледі.
Кәсіпорын мен мекемелер су қауіпі төнген жағдайда жұмыс тәртібін өзгертеді,
ал кей жағдайда жұмыс мүлдем тоқтайды. Су басу ықтимал аймақта мектептер
мен балалардың мектепке дейінгі мекемелері уақытша жұмысын тоқтатып,
балалар қауіпсіз жерге орналасқан ментеп пен балалар мекемесіне
ауыстырылады. Егер төменгі қабатта тұратын және кешенді адамдар судың
көтерілуін байқаса, жоғарғы қабаттарға көтерілуге, егер үй бір қабатты
болса, шатырға шығу тиіс. Жұмыста әкімшілік нұсқауымен белгіленген тәртіпті
сақтап, биік орналасқан орындарға көтерілу керек. Далада кенеттен су басқан
кезде дөңеске немесе ағашқа шығып, әр тұрлі жүзу құралдарын пайдаланған
жөн.
Үйден (пәтерден) шыққан кезде өзіңізбен бірге құжаттарыңызды, құнды
заттарды, аса қажетті заттарды, екі-үш тәулікке жеткілікті азық-түлік қорын
алу ұсынылады.
Судың басуынан сақтауды қажет ететін және алу мүмкін емес мүлікті
жоғарғы қабатқа, шатырға шығару керек. Үйден (пәтерден) шығардың алдында
электр мен газды ажырату, пешті өшіру, есікті, терезені, ғимараттағы
желдеткішті және басқа да саңлауларды нығыздап жабу керек.
Су басқан аумақтағы ададмдарды іздеу шұғыл ұйымдастырылып осы жұмысқа АҚ
және ТЖ құрамалары, әскери бөлімдері, жүзу құралдарының экипажы мен басқа
барлық қолда бар күш пен құралдар тартылады. Құтқару жұмыстары кезінде
ұстамдылық танытып, құтқарушылар талабын бұлжытпай орындау керек. Жүзу
құралдарына (қатар, қайық, желкен және т.б.) шектен тыс салмақ алуға
болмайды, өйткені бұл адамдардың өміріне қауіпті. Көмектің бірінші кезекте
балаларға, ауру адамдар мен қарттарға көрсетілетінін есте ұстаған жөн.

Қолданылған әдебиеттер тізімі

1. Ж.Жатқанбаев. Экология негіздері. Оқулық – Алматы: “Зият”, 2003ж.-
212б.
2. Оспанова. Экология негіздері. Алматы: 2002ж.

Жоспар

1. Кіріспе
Вулкан атқылауы

2. Негізгі бөлім
Сел
Қар көшкіні
Опырмалар
Қар басу

3.Қорытынды

4.Пайдаланылған әдебиеттер

Түркістан қаласындағы Қожа Ахмет Ясауидің кесенесі Орта Азия мен
Қазақстандағы теңдесіз тарихи жәдігер. Бұл ғажайып сәулет өнерінің туындысы
өз бойына ертеден келе жатқан жергілікті және Шығыс мұсылман құрылыс
тәжірибесін жинақтаған бірегей ғимарат. Бұл ғажайып ғимарат Әулиелердің
Сұлтаны Құл Қожа Ахмет Ясауиге зор құрмет ретінде, оған деген халықтың
шексіз сүйіспеншілігіне орай, Әмір Темірдің бұйрығымен 1397 жылы салына
бастаған.
Мәдинада – Мұхаммед, Түркістанда – Қожа Ахмет, ... деп Әзірет
Сұлтанды ұлықтаған халқымыздың даналық сөзі Хақ Расулдың сүннетін бекем
тұтып, Ислам Ақиқатын паш еткен, хәл ілімі мен хикмет дәстүрін орнықтырған
Ясауи бабамыздың Пайғамбарымызбен рухани жалғастығын, бүкіл мұсылман
әлемінің өркендеуіне тың серпіліс берген діни, рухани ықпалын айғақтайды.
Хикмет дәстүріндегі Пайғамбарға сүйіспеншілік пен құрметтен бастау алып,
ұстазды құрметтеуге ұласатын осы үрдіс даламыздағы мұсылмандық дәстүрдің
мызғымас негізі болды.
Қожа Ахмет Ясауи – шамамен 1040 жылы (кей деректе 1103 немесе 1093,
1095) Сайрам (кейбір деректер бойынша Ясы) қаласында дүниеге келіп, жүз
жиырма бес жыл жасаған Түркі әлеміндегі мұсылмандық дәстүрді орнықтырған
ғұлама ұстаз. Әкесі – Ибраһим, анасы – Қарашаш ана. Ясауидің ата-анасының
зияраттары Сайрамда. Деректерде Қ. А.Ясауидің Ибраһим атты ұлы мен Гаухар
атты қызы болғаны айтылады. Қ.А. Ясауи ұрпақтары осы қызынан тарайды.
Кашифи Рашахат-ул айн-ил хайат атты еңбегінде Қожа Ахметтің Арыстан
бабаның шәкірті болғандығы, одан заһир және батин ілімдерінің сырын
үйренгендігі туралы мәлімет береді. Қ.А. Ясауи дүниетанымы, оның ілімінің
мәні мен маңызы Диуани хикмет, Мират-ул Қулуб, Пақырнама сияқты бізге
жеткен мұраларынан көрінеді. Ясауи қалыптастырған хикмет дәстүрінің Ислам
ақиқатын халықтың жүрегіне жол тауып сіңірудегі маңызы зор болды. Олар
хикмет дәстүрін таратуда зікір практикасының үш түрін: алқа зікірі, арра
зікірі, құпия зікір формаларын қатар алып жүрді.
Ясауи хикметтерінің мәні, философиясының өзегі – адам. Адам кемелдікке
жетуі үшін қажетті білім – қәл ілімін игеріп, Құдайдың фазылымен берілетін
– хәл іліміне жетуі керек. Диуани хикметте арифтердің Сұлтаны бастан-аяқ
өзінің ғашықтық күйін, ғаріптік хәлін жырлайды. Ариф ғашық тариқаттың дүр
данасы деген Ясауи р.ғ. Ақиқатқа ішкі тәжірибе, өзін-өзі тану, діл
тереңіне үңілу арқылы жетуге үндейді. Қ.А. Ясауи қылуетке түсуінің мәнісін
халқымыз – Пайғамбарға деген махаббаттың және сүннетке адалдықтың үлгісі
ретінде аңызға қосқан. Қ.А. Ясауи Ислам сопылығының ажырамас бөлігі болып
табылатын, түркі сопылығына негізделген тариқат жолын қалыптастырды.
Бұл жолдың негізгі әдептері: шәкірттің ұстазға құрметі, адалдығы мен
мойынсұнуы, Алланы тануға, жомарттыққа, тәуекелге,тафаккурға ұмтылу.
Шәкірттердің негізгі міндеттері: кемелдікке жетуге, хаққа жақындауға
тырысу, қауіп пен үміт хәлінде болу, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.