Қыпшақтардың этно-саяси, экономикалық-әлеуметтік даму тарихы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. Қыпшақтар:саяси.экономикалық дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
1.1. Қыпшақтардың саяси тарихы және басқару жүйесі ... ... ... ... ... ... ... 13
1.2. Қыпшақ қоғамының экономикалық.әлеуметтік дамуы ... ... ... ... ... ...33
ІІ. Қыпшақтар тарихының зерттелуі ... 41
2.1. Қыпшақтардың этникалық және саяси тарихы туралы зерттеулер ... 41
2.2 Көрші елдермен байланысы және дүниежүзілік дамудағы орны туралы зерттеулер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... 74
Қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... 77
Пайдаланылған әдебиеттер мен сілтемелер тізімі ... ... ... ... .81
І. Қыпшақтар:саяси.экономикалық дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
1.1. Қыпшақтардың саяси тарихы және басқару жүйесі ... ... ... ... ... ... ... 13
1.2. Қыпшақ қоғамының экономикалық.әлеуметтік дамуы ... ... ... ... ... ...33
ІІ. Қыпшақтар тарихының зерттелуі ... 41
2.1. Қыпшақтардың этникалық және саяси тарихы туралы зерттеулер ... 41
2.2 Көрші елдермен байланысы және дүниежүзілік дамудағы орны туралы зерттеулер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... 74
Қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... 77
Пайдаланылған әдебиеттер мен сілтемелер тізімі ... ... ... ... .81
Тәуелсіз Қазақстанның алдында ұлы мақсаттар тұр. Олардың гуманитарлық саладағы бірі – халықтың өзін-өзі рухани жаңартуы. Халықтың өзінің жаңа рухани жолын, рухани қуаты мен мүмкіндіктерін сезінуі, түпкі мақсат-мүддесінің бір екенін түсінудің мәні өте зор. Ұлттың өзін-өзі тануын өз халқы туралы, оның сол қоғамдағы ұлттық қатынастар жүйесіндегі орнын, әлемдік өркениетке қосқан тарихи үлесін тану деп түсінеміз.
Өз тарихын тану – ұлттың өзін-өзі тануының шыңы. Сондықтан оны қалыптастыру – жалпыға бірдей парыз.
Кез-келген ғылымның өзіне ғана тән даму жолынан өтетіндігі белгілі. Сондықтан, нақты ғылымның бұрын жүріп өткен жолының зерттелу дәрежесіне, яғни тарихының жазылуына – жеткен жетістіктері мен алдағы тұрған міндеттерінің дұрыс айқындалуына да байланысты. Мұндай іспен сол ғылымның тарихын зерттейтін ғылым саласы мен зерттеуші ғалымдар айналысады. Бұл тарих ғылымына да тән. Тарих ғылымының тарихын зерттеу ісімен сол ғылымның маңызды бір саласы – тарихнама мен тарихнамашылар айналысады.Ал, мәселені тарихнамалық жағынан қарастыратын болсақ, магистрлік зерттеуімізге арқау болып отырған қыпшақтар ХІ ғасырдың басында Қимақ қағанаты құлағаннан кейін, толық құқылы мұрагері болып, ежелгі түріктік құрылымды одан әрі жалғастырды. Сөйтіп, қимақтар қыпшақтардың саяси ықпалына түсті.
ХІ ғасырдың ортасында қыпшақтардың Еділден батысқа қарай бағыттағы қозғалысы басталды, ал ол болса өз кезегінде, қыпшақтардың Шығыс Еуропа тайпаларымен; Русь, Византия және басқа елдермен қарым-қатынасқа түсуіне әкелді. Олар Балқан түбегінен Қытайға дейінгі, Египет пен Үнді жерінен, орыс жерлері мен Сібірге дейінгі территориялардың кең ауқымды бөлігіндегі дүниежүзілік маңызға ие оқиғалардың бәріне, саяси-этникалық өзгерістерге ықпалын тигізді. Қыпшақтар әсері тиген елдердің жазба тарихында әртүрлі атаумен кездеседі, мысалы: орыс жерлерінде оларды – половецтер, Византия мен Венгрияда – командар, ал түркі тілдес тайпалар арасында – қыпшақтар деп аталады.
Қыпшақ тайпаларының ХІ ғасырдың 30-40 жылдары осыншама зор аймақта этносаяси билік орнатуы жаңа бір дәуір қалыптасқан этносаяси жағдайды араб-парсы тарихшылары мен географтары тез аңғара білді. Олар бұрынғы «Маффазат ал-Гузия» ұғымының орнына «Дешті Қыпшақ» - қыпшақтар даласы атауын қолданады [1].
Өз тарихын тану – ұлттың өзін-өзі тануының шыңы. Сондықтан оны қалыптастыру – жалпыға бірдей парыз.
Кез-келген ғылымның өзіне ғана тән даму жолынан өтетіндігі белгілі. Сондықтан, нақты ғылымның бұрын жүріп өткен жолының зерттелу дәрежесіне, яғни тарихының жазылуына – жеткен жетістіктері мен алдағы тұрған міндеттерінің дұрыс айқындалуына да байланысты. Мұндай іспен сол ғылымның тарихын зерттейтін ғылым саласы мен зерттеуші ғалымдар айналысады. Бұл тарих ғылымына да тән. Тарих ғылымының тарихын зерттеу ісімен сол ғылымның маңызды бір саласы – тарихнама мен тарихнамашылар айналысады.Ал, мәселені тарихнамалық жағынан қарастыратын болсақ, магистрлік зерттеуімізге арқау болып отырған қыпшақтар ХІ ғасырдың басында Қимақ қағанаты құлағаннан кейін, толық құқылы мұрагері болып, ежелгі түріктік құрылымды одан әрі жалғастырды. Сөйтіп, қимақтар қыпшақтардың саяси ықпалына түсті.
ХІ ғасырдың ортасында қыпшақтардың Еділден батысқа қарай бағыттағы қозғалысы басталды, ал ол болса өз кезегінде, қыпшақтардың Шығыс Еуропа тайпаларымен; Русь, Византия және басқа елдермен қарым-қатынасқа түсуіне әкелді. Олар Балқан түбегінен Қытайға дейінгі, Египет пен Үнді жерінен, орыс жерлері мен Сібірге дейінгі территориялардың кең ауқымды бөлігіндегі дүниежүзілік маңызға ие оқиғалардың бәріне, саяси-этникалық өзгерістерге ықпалын тигізді. Қыпшақтар әсері тиген елдердің жазба тарихында әртүрлі атаумен кездеседі, мысалы: орыс жерлерінде оларды – половецтер, Византия мен Венгрияда – командар, ал түркі тілдес тайпалар арасында – қыпшақтар деп аталады.
Қыпшақ тайпаларының ХІ ғасырдың 30-40 жылдары осыншама зор аймақта этносаяси билік орнатуы жаңа бір дәуір қалыптасқан этносаяси жағдайды араб-парсы тарихшылары мен географтары тез аңғара білді. Олар бұрынғы «Маффазат ал-Гузия» ұғымының орнына «Дешті Қыпшақ» - қыпшақтар даласы атауын қолданады [1].
1.Бартольд В.В. Сочинения. Т.Ү. М., 1968.стр 395
2.Карамзин М.Н. История Государства Российского. С-Пб., 1851. Т.Ү.-ҮІІІ.стр 123
3.Маркварт И. История команов. Берлин., 1914. стр 20
4.Зуев Ю.И. Древнетюркские генеологические предания как источник по
ранней истории тюрков. А., 1967; Кононов А.Н. Семантика
цветообозначения в тюркских языках //Тюркологический сборник. 1875. стр 174; Баскаков Н.А. Тюркские языки. М., 1960. стр 62
5.Бартольд В.В Собр. Соч. В 10-томах.М-Л., 1959-1968
6.Бернштам А.Н. Древнетюркские элементы Средней Азии //Советская
этнография. Т.ҮІ. стр 154
7.Тынышпаев М. История казахского народа. А., 1993. стр 45
8.Толстов С.П. Города Огузов // Советская этнография, 1947. стр 49
9.Ахинжанов С.М. Кыпчаки в истории средневекового Казахстана.
А., 1989. стр 208
10.Кумеков Б.Е. Государство Кимаков ІХ-ХІ в.в. по арабским источникам. А., 1972. стр 45
11.Шаниязов К.Ш. К этнической истории узбекского народа. Ташкент, 1974. стр 82
12. Кадырбаев А. Тюрки (кыпчаки, канглы, карлуки) в Китае при династии Юань. Л., 1984. стр 112
13. Жолдасбайұлы С. Ежелгі және ортағасырлардағы Қазақстан. А., 1995. 78 бет
14. .Ундасынов И.Н. История казахов и их предков. М., 2003. стр 45
15. Гарковец А.Н., Сапаргалиев Г.С. Төре бітігі: Кыпчакско-польская версия армянского судебника и армяно-кыпчакский процессуальный Кодекс. 1519-1594. А., 2003. стр 54
16.Голубовский П.В. Печенеги, тюрки и половцы до нашествия татар. М., 1884.
17.Есмағамбетов К.Л. Қазақстан тарихының шетелдік тарихнамасы(ежелгі уақыттан ХХ-ғ. 90-ж. басына дейін). А., 1999.
18. Крачковский Н.Ю. Арабская географическая литература. Избранные сочинения. Т.ІҮ. М-Л., 1957. стр 161. Материалы по истории туркмен и Туркмении. Т.І. стр 144.
19.Храковский В. Шараф ал-Заман Тахир Марвази //Труды сектора
востоковедения АН Каз ССР. А., 1958. Т.І. стр 208
20. Махмұт Қашқари. Түбі бір түркі тілі. Алматы, 1993. 56 бет
21 Умняков И.И. «История Фахреддина Мубарак шаха» //Вестник древней истории, 1983. Т.І. 1(2)
22. Ибн аль-Асир // Бартольд В.В. Собр. Соч. Т.9. М., 1968. стр 50
23.Ан-Несеви //Бартольд В.В. Собр. Соч. Т.1. М., 1968. стр 125
24.Тизенгаузен В.Г. Джузджани //СМИЗО. Т.І. стр 267
25.Рашид ад-Дин. Сборник летописей. М-Л., 1952. Т.3. стр 14
26. Джувейни // Тизенгаузен В.Г. СМИЗО. Т.ІІ. стр 162
27. Кумеков Б.Е. Арабские и персидские источники по истории кыпчаков ҮІІІ-ХІҮ вв. А., 1987.
28 Ирмуханов Б.Б. Прошлое Казахстана в письменных источниках 5 в.до н.э. 15 в. н.э. А., 1997. стр 78
29.Айкап. 1911. №3. 13-15 бет.
30.Ақынжанов М.Б. Қазақ халқының құрылуы. І-бөлім. Алматы, 1961.210бет
31.Ундасынов И.Н. История казахов и их предков. Часть ІІ. Кимаки и
Кипчаки. М., 2003. стр 22-56.
32.Ақынжанов М.Б. Қазақ халқының құрылуы. І-бөлім. А., 1961.113бет
33.Көмеков Б.Е. Қыпшақтар // Қазақстан тарихы. Т.ІІ. 419бет
34.Кляшторный С.Г, Султанов Т.И. Казахстан. Летопись трех тысячилетий. А., 1992. стр 132-133.
35. Абилев А.К., Евдокимов В.В. Казахстан в древности. Караганда, 1991. стр 80-87
36.Кумеков Б.Е. Об этнониме кыпчакской конфедерации западного Дешти Кыпчака. ХІІ начало ХІІІ в.в.// Известие НАН РК, 1983.№1. стр 66
37.Джузджани // Тизенгаузен В.Г. СМИЗО. Т2. стр 15
38.Кумеков Б.Е. Об этническом составе кыпчаков ХІ-ХІІІ в.в. по арабским источникам // Проблемы этногенеза и этнической истории народов Средней Азии и Казахстана. М., 1990. стр 126
39.Кумеков Б.Е. О древнетюркских государственных традициях в кимакском каганате и в кипчакском ханстве // Известие НАН РК серия общественных наук. 2003. №1. стр 75
40.Кумеков Б.Е. Средневековые мусульманские карты как источник по расселению кыпчаков // Источники по средневековой истории Кыргызстана и сопредельных областей средней и центральной Азии.Бишкек, 1991. стр 63
41.Кузеев Р.Г. Происхождения башкирского народа. Этнический состав, история, расселения. М., 1974. стр 455-457.
42.Ал-Омари. Масалин ал-абсарфи малалик ал-амсар // СМИЗО. Т.І. стр236
43.Маркови Г.В. Кочевники Азии. М., 1976; Султанов Т.Н. Кочевые племена Приаралья в ХҮ-ХҮІІ в.в. А., 1982; Плетнева С.А. Кочевники средневековья. Поиск исторических закономерностей. М., 1982
44.Ахинжанов С.М. Из истории взаимоотношений кыпчаков и Хорезма //
Археологические исследования в Казахстане. Алматы, 1973. стр 59-70
45.Қадырбаев А.Ш. О государственности кочевников средневекового Казахстана ХІІ-ХІІІ в.в. // Казахстан и мировое сообщество. А., 1996. .№4. стр 16-21
46.Ибн-Баттута // Тизенгаузен В.Г. СМИЗО Т.І. стр 232
47.Кызласов А.Р. История Тувы в средние века. М., 1969. стр 164
48.Қазақстан тарихы. Т.І. 420 бет
49.Толстов С.П. Генезис феодализма в кочевых скотоводческих обществах // Известия НАН РК 1934. Вып., 10. стр 67
50.Толстов С.П. По следам древнего Хорезма. М., 1948. Глава-10. стр 115
51.МИТТ. Т.І стр 185, 216
52.Бартольд В.В. Хорезм //Собр. Соч. Т.3. М., 1959. стр 544
53.Агаджанов С.П. Очерки истории огузов и туркмен Средней Азии. Ашхабад, 1969 стр 247
54.Рашид-ад-Дин. Сборник летописей. Т.ІІ. стр 209
55.Федоров-Давыдов Г.А. Общественный строй Золотой Орды. М., 1976.стр69
56.Марков Г.Е., Масанов Н.Э. Значение относительной дисперсии и концентрации. М., 1986. стр 62
57.Кудряшев К.В. Половецкая степь. М., 1948.стр 134
58.Федоров-Давыдов Г.А. Кочевники Восточной Европы под властью
Золотоордынских ханов. М., 1966. стр 147
59.Плетнева С.А. Половецкая земля // Древнерусские княжества в Х-ХІІІ в.в. М., 1975. стр 297
60.Греков Б.Д., Якубовский А.Ю. Золотая орда и ее падение. М-Л., 1950. стр 25-30
61.Бичурин Н.Я. Указ. Соч., Т.І. М.,19 стр 230
62.Көмеков Б.Е. Қыпшақтар // Жалын. А., 1994. 23 бет
63.Путешествия в Восточные страны Плано Карпини и Рубрука. стр 36
64.Курышжанов А.К. Исследование по лексике старокипчакского
письменного памятника ХІІІ в. в «Тюркском словаре» А-А., 1970 стр20
65.Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштері. А.,1998. 18 бет
66.Байпақов К., Нұржанов А. Ұлы Жібек жолы және ортағасырлық Қазақстан. А., 1998. 17 бет
67.Қазақ Энциклопедиясы. Т.2. 212 бет
68.Түркістан Энциклопедиясы. А., 2000. 471 бет
69.Кроль Ю.А. Сыма Цзянь-историк. Москва, 1970
70.Түркістан Халықаралық энциклопедиясы. Алматы, 2000. 446 бет
71.Радлов В.В. Из Сибири. Страницы дневника. М., 1989. стр 749
72.Грум-Гржимайло Г.Е. Западная Монголия и Урянхайский край. Л.,1926. Т.2. стр 898
73.Савинов Д.Г.Об основных этапах развития этнокультурной общности кыпчаков на юге Западной Сибири // История, археология и этнографияСибири. Томск, 1979. стр 53
74.Омаров Ғ. Қазақстан-ғұн империясының мұрагері//Студент.2004.4.б.
75.Кумеков Б.Е. Государство кимаков...стр.10; Шаниязов К.Ш. К этническому составу узбекского народа. стр.32; Савинов Д.Г. Народы....стр.17.и др.
76.Аристов Н.А. Заметки об этническом составе тюркских племен и народностей и сведения об их численности //Живая старина.1894 вып.3-4.стр 367.
77.Зуев Ю.А. Древнетюркские генеалогические предания как источник по ранней истории тюрков: Дисс...канд.ист.наук. А., 1967. стр 69.
78.Кляшторный С.Г. Кыпчаки в рунических памятниках. Л., 1986. стр112.
79.Куник А.О. О тюркских печенегах и половцах по венгерским источникам //Зап.АН Отд. 1,3. Спб., 1854. Ч.2. стр 23
80.Нұрғалиева Н. Моңғол дәуіріне дейінгі қыпшақтардың мемлекеттілігі жайында // ҚазМҰУ Хабаршысы 12 бет. 1999
81.Жумагамбетов Т.С. Проблемы формирования и развития древнетюркской системы государственности и права. А., 2003. стр 63
82.Батыршаұлы Б. Мысыр Мамлүк мемлекетінің Дешті Қыпшақпен байланысы. А., 2002. 98 бет
84.Кудряшев К.В. Половецкая степь., стр 78, Плетнева С.А. Указ. Соч ., стр 220
85.Жеңісұлы Ж. ХІ-ХІҮ ғасырлардағы түркілер билігі тұсындағы Иран. А., 2002. 88-100 б.б.
2.Карамзин М.Н. История Государства Российского. С-Пб., 1851. Т.Ү.-ҮІІІ.стр 123
3.Маркварт И. История команов. Берлин., 1914. стр 20
4.Зуев Ю.И. Древнетюркские генеологические предания как источник по
ранней истории тюрков. А., 1967; Кононов А.Н. Семантика
цветообозначения в тюркских языках //Тюркологический сборник. 1875. стр 174; Баскаков Н.А. Тюркские языки. М., 1960. стр 62
5.Бартольд В.В Собр. Соч. В 10-томах.М-Л., 1959-1968
6.Бернштам А.Н. Древнетюркские элементы Средней Азии //Советская
этнография. Т.ҮІ. стр 154
7.Тынышпаев М. История казахского народа. А., 1993. стр 45
8.Толстов С.П. Города Огузов // Советская этнография, 1947. стр 49
9.Ахинжанов С.М. Кыпчаки в истории средневекового Казахстана.
А., 1989. стр 208
10.Кумеков Б.Е. Государство Кимаков ІХ-ХІ в.в. по арабским источникам. А., 1972. стр 45
11.Шаниязов К.Ш. К этнической истории узбекского народа. Ташкент, 1974. стр 82
12. Кадырбаев А. Тюрки (кыпчаки, канглы, карлуки) в Китае при династии Юань. Л., 1984. стр 112
13. Жолдасбайұлы С. Ежелгі және ортағасырлардағы Қазақстан. А., 1995. 78 бет
14. .Ундасынов И.Н. История казахов и их предков. М., 2003. стр 45
15. Гарковец А.Н., Сапаргалиев Г.С. Төре бітігі: Кыпчакско-польская версия армянского судебника и армяно-кыпчакский процессуальный Кодекс. 1519-1594. А., 2003. стр 54
16.Голубовский П.В. Печенеги, тюрки и половцы до нашествия татар. М., 1884.
17.Есмағамбетов К.Л. Қазақстан тарихының шетелдік тарихнамасы(ежелгі уақыттан ХХ-ғ. 90-ж. басына дейін). А., 1999.
18. Крачковский Н.Ю. Арабская географическая литература. Избранные сочинения. Т.ІҮ. М-Л., 1957. стр 161. Материалы по истории туркмен и Туркмении. Т.І. стр 144.
19.Храковский В. Шараф ал-Заман Тахир Марвази //Труды сектора
востоковедения АН Каз ССР. А., 1958. Т.І. стр 208
20. Махмұт Қашқари. Түбі бір түркі тілі. Алматы, 1993. 56 бет
21 Умняков И.И. «История Фахреддина Мубарак шаха» //Вестник древней истории, 1983. Т.І. 1(2)
22. Ибн аль-Асир // Бартольд В.В. Собр. Соч. Т.9. М., 1968. стр 50
23.Ан-Несеви //Бартольд В.В. Собр. Соч. Т.1. М., 1968. стр 125
24.Тизенгаузен В.Г. Джузджани //СМИЗО. Т.І. стр 267
25.Рашид ад-Дин. Сборник летописей. М-Л., 1952. Т.3. стр 14
26. Джувейни // Тизенгаузен В.Г. СМИЗО. Т.ІІ. стр 162
27. Кумеков Б.Е. Арабские и персидские источники по истории кыпчаков ҮІІІ-ХІҮ вв. А., 1987.
28 Ирмуханов Б.Б. Прошлое Казахстана в письменных источниках 5 в.до н.э. 15 в. н.э. А., 1997. стр 78
29.Айкап. 1911. №3. 13-15 бет.
30.Ақынжанов М.Б. Қазақ халқының құрылуы. І-бөлім. Алматы, 1961.210бет
31.Ундасынов И.Н. История казахов и их предков. Часть ІІ. Кимаки и
Кипчаки. М., 2003. стр 22-56.
32.Ақынжанов М.Б. Қазақ халқының құрылуы. І-бөлім. А., 1961.113бет
33.Көмеков Б.Е. Қыпшақтар // Қазақстан тарихы. Т.ІІ. 419бет
34.Кляшторный С.Г, Султанов Т.И. Казахстан. Летопись трех тысячилетий. А., 1992. стр 132-133.
35. Абилев А.К., Евдокимов В.В. Казахстан в древности. Караганда, 1991. стр 80-87
36.Кумеков Б.Е. Об этнониме кыпчакской конфедерации западного Дешти Кыпчака. ХІІ начало ХІІІ в.в.// Известие НАН РК, 1983.№1. стр 66
37.Джузджани // Тизенгаузен В.Г. СМИЗО. Т2. стр 15
38.Кумеков Б.Е. Об этническом составе кыпчаков ХІ-ХІІІ в.в. по арабским источникам // Проблемы этногенеза и этнической истории народов Средней Азии и Казахстана. М., 1990. стр 126
39.Кумеков Б.Е. О древнетюркских государственных традициях в кимакском каганате и в кипчакском ханстве // Известие НАН РК серия общественных наук. 2003. №1. стр 75
40.Кумеков Б.Е. Средневековые мусульманские карты как источник по расселению кыпчаков // Источники по средневековой истории Кыргызстана и сопредельных областей средней и центральной Азии.Бишкек, 1991. стр 63
41.Кузеев Р.Г. Происхождения башкирского народа. Этнический состав, история, расселения. М., 1974. стр 455-457.
42.Ал-Омари. Масалин ал-абсарфи малалик ал-амсар // СМИЗО. Т.І. стр236
43.Маркови Г.В. Кочевники Азии. М., 1976; Султанов Т.Н. Кочевые племена Приаралья в ХҮ-ХҮІІ в.в. А., 1982; Плетнева С.А. Кочевники средневековья. Поиск исторических закономерностей. М., 1982
44.Ахинжанов С.М. Из истории взаимоотношений кыпчаков и Хорезма //
Археологические исследования в Казахстане. Алматы, 1973. стр 59-70
45.Қадырбаев А.Ш. О государственности кочевников средневекового Казахстана ХІІ-ХІІІ в.в. // Казахстан и мировое сообщество. А., 1996. .№4. стр 16-21
46.Ибн-Баттута // Тизенгаузен В.Г. СМИЗО Т.І. стр 232
47.Кызласов А.Р. История Тувы в средние века. М., 1969. стр 164
48.Қазақстан тарихы. Т.І. 420 бет
49.Толстов С.П. Генезис феодализма в кочевых скотоводческих обществах // Известия НАН РК 1934. Вып., 10. стр 67
50.Толстов С.П. По следам древнего Хорезма. М., 1948. Глава-10. стр 115
51.МИТТ. Т.І стр 185, 216
52.Бартольд В.В. Хорезм //Собр. Соч. Т.3. М., 1959. стр 544
53.Агаджанов С.П. Очерки истории огузов и туркмен Средней Азии. Ашхабад, 1969 стр 247
54.Рашид-ад-Дин. Сборник летописей. Т.ІІ. стр 209
55.Федоров-Давыдов Г.А. Общественный строй Золотой Орды. М., 1976.стр69
56.Марков Г.Е., Масанов Н.Э. Значение относительной дисперсии и концентрации. М., 1986. стр 62
57.Кудряшев К.В. Половецкая степь. М., 1948.стр 134
58.Федоров-Давыдов Г.А. Кочевники Восточной Европы под властью
Золотоордынских ханов. М., 1966. стр 147
59.Плетнева С.А. Половецкая земля // Древнерусские княжества в Х-ХІІІ в.в. М., 1975. стр 297
60.Греков Б.Д., Якубовский А.Ю. Золотая орда и ее падение. М-Л., 1950. стр 25-30
61.Бичурин Н.Я. Указ. Соч., Т.І. М.,19 стр 230
62.Көмеков Б.Е. Қыпшақтар // Жалын. А., 1994. 23 бет
63.Путешествия в Восточные страны Плано Карпини и Рубрука. стр 36
64.Курышжанов А.К. Исследование по лексике старокипчакского
письменного памятника ХІІІ в. в «Тюркском словаре» А-А., 1970 стр20
65.Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштері. А.,1998. 18 бет
66.Байпақов К., Нұржанов А. Ұлы Жібек жолы және ортағасырлық Қазақстан. А., 1998. 17 бет
67.Қазақ Энциклопедиясы. Т.2. 212 бет
68.Түркістан Энциклопедиясы. А., 2000. 471 бет
69.Кроль Ю.А. Сыма Цзянь-историк. Москва, 1970
70.Түркістан Халықаралық энциклопедиясы. Алматы, 2000. 446 бет
71.Радлов В.В. Из Сибири. Страницы дневника. М., 1989. стр 749
72.Грум-Гржимайло Г.Е. Западная Монголия и Урянхайский край. Л.,1926. Т.2. стр 898
73.Савинов Д.Г.Об основных этапах развития этнокультурной общности кыпчаков на юге Западной Сибири // История, археология и этнографияСибири. Томск, 1979. стр 53
74.Омаров Ғ. Қазақстан-ғұн империясының мұрагері//Студент.2004.4.б.
75.Кумеков Б.Е. Государство кимаков...стр.10; Шаниязов К.Ш. К этническому составу узбекского народа. стр.32; Савинов Д.Г. Народы....стр.17.и др.
76.Аристов Н.А. Заметки об этническом составе тюркских племен и народностей и сведения об их численности //Живая старина.1894 вып.3-4.стр 367.
77.Зуев Ю.А. Древнетюркские генеалогические предания как источник по ранней истории тюрков: Дисс...канд.ист.наук. А., 1967. стр 69.
78.Кляшторный С.Г. Кыпчаки в рунических памятниках. Л., 1986. стр112.
79.Куник А.О. О тюркских печенегах и половцах по венгерским источникам //Зап.АН Отд. 1,3. Спб., 1854. Ч.2. стр 23
80.Нұрғалиева Н. Моңғол дәуіріне дейінгі қыпшақтардың мемлекеттілігі жайында // ҚазМҰУ Хабаршысы 12 бет. 1999
81.Жумагамбетов Т.С. Проблемы формирования и развития древнетюркской системы государственности и права. А., 2003. стр 63
82.Батыршаұлы Б. Мысыр Мамлүк мемлекетінің Дешті Қыпшақпен байланысы. А., 2002. 98 бет
84.Кудряшев К.В. Половецкая степь., стр 78, Плетнева С.А. Указ. Соч ., стр 220
85.Жеңісұлы Ж. ХІ-ХІҮ ғасырлардағы түркілер билігі тұсындағы Иран. А., 2002. 88-100 б.б.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. Қыпшақтар:саяси-экономикалық
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..13
1.1. Қыпшақтардың саяси тарихы және басқару
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... 1 3
1.2. Қыпшақ қоғамының экономикалық-әлеуметтік
дамуы ... ... ... ... ... ...33
ІІ. Қыпшақтар тарихының
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .41
2.1. Қыпшақтардың этникалық және саяси тарихы туралы зерттеулер ... 41
2. Көрші елдермен байланысы және дүниежүзілік дамудағы орны туралы
зерттеулер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... 57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... . 74
Қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...77
Пайдаланылған әдебиеттер мен сілтемелер тізімі ... ... ... ... .81
КІРІСПЕ
Өзектілігі. Тәуелсіз Қазақстанның алдында ұлы мақсаттар тұр. Олардың
гуманитарлық саладағы бірі – халықтың өзін-өзі рухани жаңартуы. Халықтың
өзінің жаңа рухани жолын, рухани қуаты мен мүмкіндіктерін сезінуі, түпкі
мақсат-мүддесінің бір екенін түсінудің мәні өте зор. Ұлттың өзін-өзі тануын
өз халқы туралы, оның сол қоғамдағы ұлттық қатынастар жүйесіндегі орнын,
әлемдік өркениетке қосқан тарихи үлесін тану деп түсінеміз.
Өз тарихын тану – ұлттың өзін-өзі тануының шыңы. Сондықтан оны
қалыптастыру – жалпыға бірдей парыз.
Кез-келген ғылымның өзіне ғана тән даму жолынан өтетіндігі белгілі.
Сондықтан, нақты ғылымның бұрын жүріп өткен жолының зерттелу дәрежесіне,
яғни тарихының жазылуына – жеткен жетістіктері мен алдағы тұрған
міндеттерінің дұрыс айқындалуына да байланысты. Мұндай іспен сол ғылымның
тарихын зерттейтін ғылым саласы мен зерттеуші ғалымдар айналысады. Бұл
тарих ғылымына да тән. Тарих ғылымының тарихын зерттеу ісімен сол ғылымның
маңызды бір саласы – тарихнама мен тарихнамашылар айналысады.Ал, мәселені
тарихнамалық жағынан қарастыратын болсақ, магистрлік зерттеуімізге арқау
болып отырған қыпшақтар ХІ ғасырдың басында Қимақ қағанаты құлағаннан
кейін, толық құқылы мұрагері болып, ежелгі түріктік құрылымды одан әрі
жалғастырды. Сөйтіп, қимақтар қыпшақтардың саяси ықпалына түсті.
ХІ ғасырдың ортасында қыпшақтардың Еділден батысқа қарай бағыттағы
қозғалысы басталды, ал ол болса өз кезегінде, қыпшақтардың Шығыс Еуропа
тайпаларымен; Русь, Византия және басқа елдермен қарым-қатынасқа түсуіне
әкелді. Олар Балқан түбегінен Қытайға дейінгі, Египет пен Үнді жерінен,
орыс жерлері мен Сібірге дейінгі территориялардың кең ауқымды бөлігіндегі
дүниежүзілік маңызға ие оқиғалардың бәріне, саяси-этникалық өзгерістерге
ықпалын тигізді. Қыпшақтар әсері тиген елдердің жазба тарихында әртүрлі
атаумен кездеседі, мысалы: орыс жерлерінде оларды – половецтер, Византия
мен Венгрияда – командар, ал түркі тілдес тайпалар арасында – қыпшақтар деп
аталады.
Қыпшақ тайпаларының ХІ ғасырдың 30-40 жылдары осыншама зор аймақта
этносаяси билік орнатуы жаңа бір дәуір қалыптасқан этносаяси жағдайды араб-
парсы тарихшылары мен географтары тез аңғара білді. Олар бұрынғы Маффазат
ал-Гузия ұғымының орнына Дешті Қыпшақ - қыпшақтар даласы атауын
қолданады [1].
ХІ-ХІІ ғасырларда өмір сүрген қыпшақ тайпалары қазақ халқына
антропологиялық келбет, қазақ тілінің негізі болып табылатын - әдеби қыпшақ
тілін қалыптастырады. Сонымен қатар, қыпшақтардың үстемдік еткен кезеңі –
қазақ халқының халық болып қалыптасуында маңызды этаптардың бірі болуымен
қатар, сол кезеңдегі көптеген халықтардың этногенезінде терең із қалдырды.
Қазіргі күнде өмір сүріп отырған көптеген түркі тілдес халықтардың, атап
айтқанда: татарлардың, өзбектердің, қырғыздардың, башқұрттардың,
қарақалпақтардың, қазақтардың және тағы басқа түрік халықтарының халық
ретінде тарих сахнасына шығуына бастау болды.
Сондықтан, ХІ-ХІІІ ғасырларда Қазақстан территориясын мекендеген,
қыпшақтардың тарихы мен тарихнамасын жан-жақты саралау бүгінгі таңда өзекті
мәселелердің қатарында екені даусыз.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Орыс тарихшыларының түрік тайпаларын зерттей
бастауы ХҮІІІ ғ. соңына жатады. Бұл кезеңде В.Н.Татищев, М.И.Карамзин,
С.М.Соловьев, В.Т.Василевский, Н.А.Аристов, П.В.Голубовскийлердің еңбектері
баршылық. Бірақ та олар түркі халықтарының тарихын тікелей Киев Русінің
тарихымен байланыстыра қарады. Тек М.Карамзин қыпшақтардың қазақтармен
генетикалық байланысын қарастырды [2].
Неміс тіліндегі классикалық еңбекке айналған Маркварттың Коман
халықтары туралы деген еңбегінде көптеген фактілі материалдар бар [3].
Қазақстанның ортағасырларындағы қыпшақ тарихы лингвист, археолог,
этнограф ғалымдардың сүбелі еңбектерінің арқасында қыпшақ тарихының кейбір
мәселелері айқындала бастады деуге болады. Мәселен, А.Х.Марғұлан,
А.Н.Кононов, Л.П.Потапов. Н.А.Баскаков, С.Г.Ағаджанов, Р.Г.Кузеев, Ю.А.Зуев
және т.б [4].
Әсіресе, қыпшақ тарихына қатысты деректерді талдап, оларды алғаш рет
ғылыми айналымға енгізген В.В.Бартольдтің қыпшақтануға қосқан үлесі зор. Ол
қыпшақтарға байланысты бұрын қолданылмаған Гардизидің Зайн ал-ахбар,
Худуд ал-алам және т.б. деректерді аударып, ортағасырлық Қазақстан
тарихына үлкен үлес қосты [5].
Қазақстанның ортағасырлық тарихы саласында В.В.Бартольдтың ісін
тікелей жалғастырушылардың бірі, қең ауқымдағы зерттеуші, күрделі теориялық
проблемалардың шешімін қарастырған А.Н.Бернштам болды. Оның археолог,
этнограф және тарихшы ретіндегі еңбегі зор [6].
М.Тынышбаев өзінің Қазақ халқының тарихы деген еңбегінде қазақтардың
негізгі тайпалары мен руларының генеалогиясы қысқаша баяндалып, тарихи
түсініктемелер жасалған. Қыпшақтарды ол орта жүзге кіргізіп, оның ІХ-ХҮ ғ.
д. тарихына қысқаша тоқталып өткен [7].
Қазақстанның тарих ғылымының дамуына елеулі үлес қосқан С.П.Толстовтың
ғылыми еңбектері біз қарастырып отырған мәселеге құнды пікірлер мен
тұжырымдар береді. Әсіресе, Хорезм экспедициясына қатысып оның
археологиялық, этнографиялық еңбегі көрші Қазақстан үшін де маңызы жоғары.
Оның еңбектері Қазақстан мен Орта Азия халықтары мәдениетінің ертедегі және
ерекше бастауларын анықтауға мүмкіндік береді [8].
Орта ғасырлардағы Қазақстан тарихындағы қыпшақтардың алған орнын,
олардың саяси әлеуметтік құрылымын, шаруашылығы мен наным-сенімдерін
көптеген араб, парсы, түркі, орыс деректерінің негізінде кешенді зерттеген
бірден бір ғалым Сержан Мұсатайұлы Ақынжанов. Оның зерттеу еңбегінің
құндылығын көптеген ғалымдар жоғары бағалады. Ол түрлі деректерді,
зерттеулерді пайдалана отырып, алғаш рет ХІІІ-ХІІІ ғ.ғ. Хорезмдегі
хорезмшахтар мен қыпшақ хандарының қарым-қатынастарына тарихи талдау
жасаған зерттеуші С.Ақынжанов өз еңбегін Кеңес өкіметі тұсында жазса да, ол
қыпшақтардың Руске ықпалын жасырмады және қыпшақтарды қазақ халқының
этногенезіндегі негізгі компоненттердің бір екендігін дәлелдеді. Ғалымның
бұл еңбегінің құндылығы өте жоғары [9].
Сонымен қатар, қыпшақтануда қалыптасқан қыпшақтардың этникалық шығу
тарихына байланысты өзіндік тұжырымын ұсынған ғалым Б.Е. Көмековтың
зерттеулерінің орны ерекше. Атап айтсақ, Государства кимаков ІХ-ХІ в.в. по
арабским источникам , Арабские и персидские источники по истории
кипчаков, куманов и кимеков ҮІІІ- начало ХІІІ в.в. по арабским источникам.
Атынан көріп отырғанымыздай, ғалым еңбектеріндегі тұжырымдарын араб-парсы
деректеріне сүйене отырып жасаған. Атап айтсақ, Әл-Хорезми, Ибн-Хордадбек,
Ат-Табари, Ибн-Хаукал, Ибн-Халдун, Гардизи, Ан-Нувейри, тағы басқа
ортағасырлық авторлардың жазбалары. Б.Көмеков өз тұжырымында қыпшақ
тайпасының ірілігін баса көрсетеді. Қыпшақтардың қазақ, өзбек, қарақалпақ,
қырғыз, башқұрт, ноғай, Еділ жағалауы татарларының этникалық қалыптасуына
ұйытқы болғанын атап айтады. Мемлекеттілік мәселесін зерттей келе ол
қыпшақтарды тікелей түріктердің дәстүрін жалғастырушылар деп қорытындылар
жасады және қазақ сөзінің өзі қыпшақ хандығы дәуірінде пайда болғандығын
дәлелдейді [10].
Қыпшақтардың Алтайдан сонау ғұн заманынан бастап көшіп-қонып оның
көптеген Еуразия халықтарының этногенезінде маңызды рөл атқарғандығын
көптеген зерттеулер мен деректер негізінде дәлелдеген К.Ш.Шаниязовтың
еңбегі құнды. Ол қыпшақтарды өзбек халқының этникалық компоненттерінің бірі
ретінде қарастырады. Бірақ та бір тарауында қыпшақтардың пайда болуынан
бастап моңғол шапқыншылығына дейінгі тарихын жалпы талдаған. Ол бөлім
біздің зерттеу жұмысымыз үшін құнды [11].
Сонымен қатар, А.Қадырбаевтың қыпшақтар тарихын зерттеуге қосқан үлесі
зор. Ол қытай, орыс, венгр, грузин, т.б. жылнамаларындағы материалдарды
талдау барысында қыпшақтардың осы елдердегі саяси және мәдени өмірге
ықпалын зерттеді және де көптеген мақалаларында ХІІ-ХІІІ ғ.ғ. қыпшақтардың
саяси-әлеуметтік құрылымын мемлекеттік мәселесін талдайды [12].
Археолог С.Жолдасбаев Ежелгі және ортағасырлардағы Қазақстан атты
еңбегінде қыпшақтарға арнайы тоқталған. Ол археологиялық, жазба деректер
мен зерттеулерге сүйене отырып қыпшақ сөзіне, олардың хорезмшахтармен қарым-
қатынасына егжей-тегжейлі тоқталған [13].
И.Н.Ундасынов Қазақтар мен олардың ата-бабаларының тарихы деген
кішігірім еңбегінде қыпшақтарға арнайы тоқталған. Онда қыпшақтардың
деректерде кездесуінен күшеюі, мемлекеттілік мәселесі қарастырылған [14].
Соңғы кезеңдегі зерттеулер қатарына қыпшақтар туралы армян деректерін
ғылыми айналымға енгізген Гарковецтің еңбегін ерекше атап өтуге болады
[15].
1884 жылы жарық көрген және осы күнге дейін маңызын жоғалтпаған
П.В.Голубовскийдің Печенеги, тюрки и половцы до нашествия татар атты
еңбегі қыпшақтар тарихына қатысты тарихнамалық еңбек болып табылады, автор
осы тақырып төңірігінде қалыптасқан орыс тарихнамалық ойдың барлық
жетістіктері мен кемшіліктерін айқындады [16]. Көріп отырғанымыздай,
ортағасырдағы қыпшақтар тарихына қатысты отандық тарихшылардың, орыс
ғалымдарының және т.б. елдердің тарихшыларының еңбектерінде айтылған.
Қыпшақтар тарихына қатысты Ә.Марғұлан, А.Н.Кононов, Л.П.Потапов,
Н.А.Баскаков, С.Г.Агаджанов, Л.Р.Кызласов, Г.А.Федоров-Давыдов,
С.А.Плетнева, Р.Г.Кузеев, Ю.А.Зуев, С.Г.Кляшторный, Ф.А.Арсланова,
Д.Г.Савинов, С.М.Ақынжанов, Б.Е.Комеков, К.Ш.Шаниязов, және т.б. Бұл тарихи
еңбектерге тарихнамалық шолу болған. Ал, осы мәселеге қатысты тарихнаманың
тарихнамасына келетін болсақ, С.М.Ақынжанов өзінің жоғарыда аталған
еңбегінің кіріспе бөлімінде М.Н.Карамзин, В.Н.Татищев, П.В.Голубовский
сияқты орыс ғалымдарының еңбектерін талдап жазады. Егер М.Н.Карамзин мен
В.Н.Татищевтің еңбектері қыпшақтардың Ежелгі Русьпен қарым-қатынасы
аспектісінде ғана қарастырылатын болса, П.В.Голубовскийдің еңбегінің
бұлардан айырмашылығы сонда, автор өз еңбегінде қыпшақтардың тарихына ғана
емес, осы мәселеге қатысты орыс тарихнамалық ойдың жетістіктері мен
кемшіліктеріне тоқталады,-дейді. Сонымен қатар автор отандық қыпшақтанушы
ғалым Б.Е.Көмековтың еңбегіне тоқтала отырып, бұл еңбектің құндылығын
жоғары бағалайды: Эта интересная работа, фундированная ценным материалом,
является как бы основой для продолжения изучения кимако-кипчакской историии
в последующие века, а именно в ХІ-ХІІІ в.в. [9., 54бет] .
ХІ-ХІІІ ғасырларда Дешті-Қыпшақ территориясын мекендеген қыпшақтар
туралы еңбектер мен олардың авторлары туралы, арнайы түрде болмаса да, отан
тарихшыларының кейбір еңбектерінде жанама түрде айтылғандығын ескеруіміз
керек. Мысалы, Б.Е.Көмеков өзінің Қазақ тарихы журналының бетінде
жарияланған О перспективах развития кипчаковедения атты мақаласында автор
орыс ғалымдарының еңбектеріне тарихнамалық шолу ретінде тоқталған [10.,
12бет]. Дәл осындай шолу А.Ш.Қадырбаевтың, К.Ш.Шаниязовтың және т.б.
ғалымдардың еңбектерінде бар [11., 12.,]. 1999 жылы К.Л.Есмағамбетов
Қазақстан тарихының шетелдік тарихнамасы (ежелгі уақыттан ХХ-ғ. 90-ж.
басына дейін) атты тақырыпта диссертация қорғады [17].Төрт үлкен тараудан
тұратын бұл еңбегінде автор шетел зерттеушілерінің номадизмге қатысты
мәселеге көбірек көңіл бөлгенін сипаттайды. Бірақ, олардың ешқайсысында осы
мәселеге қатысты еңбектерге тарихнамалық талдау жасалынбаған. Ол біздің
еңбегіміздің құндылығын арта түседі.
Тақырыптың деректік негізі: Қыпшақ (половец, коман) тарихына арналған
әдебиеттер оның этногенетикалық түп тамырын қарастырғанда, қыпшақтардың
алғаш рет күшейіп, тарих сахнасына көтерілгендігі туралы тек ІХ–ХІІ
ғасырлардағы араб-парсы тіліндегі тарихи- географиялық еңбектерде
кездеседі.
Маңыздылығы жағынан бірінші сатыдағы деректер қатарына ІХ–ХІІ
ғасырлардағы араб-парсы саяхатшылары, географтар мен тарихшылардың мәліметі
мен кейінгі жылдарда жазылған компилятивті мәліметтер жатады. Ал, ХІІ–ХІІІ
ғасырлардағы оқиғаларды ашып көрсету үшін осы дәуірдегі өмір сүрген – Ибн
ал-Асир, Мухаммед ал-Несеви, ал-Джузджани, Джувени, Рашид ад-Диннің тарихи
еңбектері өте құнды. Орыс, кеңес, шетел тарихшыларының танымал еңбектерінде
көптеген араб-парсы тілді авторлардың деректеріне шолу мен сипаттамалар
беріліп өткен. Мәселен, В.В.Бартольдтің еңбегін атауға болады. Қазіргі
Қазақстан тарихшыларының ішінде қыпшақтар тарихына арналған араб-парсы
деректеріне толық күрделі талдау жасаған Б.Е.Көмековтің еңбегі зор. Әрине,
араб-парсы саяхатшылары, географтар мен тарихшыларының негізгі мақсаты
бізге керекті мәліметті талдау емес, өздеріне керекті ақпараттарды жинау
болып табылады. Сондықтан да, деректерге аса мұқияттылықпен қарап,
деректанулық сыннан өткізу қажет. Бірақ, қазіргі таңда біз үшін бірден бір
дерек көзі осы араб-парсы деректері.
Ең алғаш қыпшақ тайпасы туралы жазған қытай тарихнамасының
қалыптастырушы Сыма Цяннің еңбегін атап өтуге болады. Ол өз еңбегінің
Тарихи жазбалар деген тарауында Ғұн державасының негізін салушы Мөде
шаньюдың жорықтарын жазып, оның өзіне бағындырған тайпалары ішінде цюйше,
дин лин, гэгундердің (қырғыз) болғанын атады. А.Н.Бернштам осы цюйше
сөзін қыпшақ деп қарастыруды ұсынды[6., 122бет].
Сонымен қатар, қыпшақ атауы алғаш рет ежелгі түркілердің Шине Усу
ескерткішінде (760ж) кездеседі, онда қыпшақтардың түркілермен одақтасып,
қазіргі солтүстік Монғолия жерінде тоғыз оғыздар мен ұйғырларды билегені
айтылған[5., 62бет].
Қазақтардың этникалық тарихында маңызды рөл атқарған қыпшақтар туралы
мұсылман деректерінің ішінде Абу-л-Касим Ибн Хордадбектің (820-912жж.)
Китаб ал-масалик-уа-л-мамалик (Мемлекеттер мен жолдар кітабы )
еңбегінде кездеседі. Ибн Хордадбек парсы ақсүйегі еді, ол Бағдадта өсіп,
аббасидтер Халифіне жақын тұрады. Сөйтіп, жас кезінен слотустік-батыс
Ирандағы Джибал провинциясында мемлекеттік тыңшы қызметінің және пошта
байланысының бастығы болып тағайындалады.Ол өз еңбегінде де осы мақсатқа
арнап жазды[18]. Бұл кітапта аймақтар мен қалалардың, пошта бекеттері,
экономикалық өмірі мен алым-салықтар туралы ақпараттармен қоса, көрші
елдегі халықтар туралы мәліметтер келтіреді. Сірә, оның түріктер туралы
айқын мәліметтерінің көбі, соның ішінде түрік тайпаларының жиі-жиі дәйексіз
келтірілетін тізімі де (тоғыз-оғыздар, оғыздар, қарлұқтар, кимектер,
қыпшақтар, азкиштер, тургештер және т.б.) ҮІІІ ғасырға жататын болса керек.
Әл-Йакуби (ІХғ.) мен Кудама Ибн-Джаффардың (Хғ.) шығармаларының жанры
жағынан Ибн-Хордадбектің еңбегіне жақын.
Әл-Марвазидің туындыларында түркі халықтары туралы бірегей
этнографиялық мәліметтер бар. ХІ ғасырдың басында кимек, қыпшақ, оғыз
тайпаларының қоныстануына елеулі ықпал еткен халықтардың қоныс аударуы
туралы хабар ерекше құнды. Әл-Марвазидің (ХІІІ ғ.) Жануарлардың табиғи
қасиеттері деген шығармасын Қазақстанның ортағасырлардағы тарихының құнды
дерегі деп атаған жөн. Автор Селжұқ Мәлікшахтың (1072-1092 ж.ж.) сарайында
оның мирасқоры болған [19].
ІХ-Х ғ.ғ. қыпшақтардың тарихынан құнды мәлімет беретін деректердің
бірі Газневид сұлтаны Әбд ар-Рашидтің (1048-1053) кезінде парсы тарихшысы
Гардизидің Зейн ал-ахбары ерекше еңбек [5].
ХІІ ғасырдың орта шенінде арабтың географ-ғалымы Әл-Идриси арабтардың
орта ғасырлары жөнінде Аймақтарды аралап қажыған адамның көңілін көтеруі
деген аса ірі географиялық шығармасын жазды. Жас кезінен көп саяхат жасап,
Лиссабонда, Англияда, Францияда, Мароккода, Кіші Азияда болған.Оның
географиялық шығармасында Еуропаның, Азияның, Африканың елдері егжей-
тегжейлі суреттеледі. Ол Шығыс Еуропаны, Кавказды, Орта Азия мен Қазақстан
аумағында мекендеген түркі тайпалары: кимектер, қыпшақтар, оғыздар,
қарлұқтар, түргештер, азкиштер туралы, олардың орналасуы, шаруашылығы,
қалалары, сауда жолдары, қолөнері туралы маңызды мәліметтер бар [18].
Әсіресе, Қазақстан тарихының ХІ ғ. Зерттеуде маңызды орынды Махмұд
Қашқаридің лингвистикалық еңбегі Диуани лұғат-ат-түрік алады. Мұнда түркі
тілінің әртүрлі диалектикалары мен қоса, этнографиялық, материалдық
мәдениет, ортағасырлардағы Қазақстан территориясындағы тайпалар мен
халықтардың тарихы жайлы құнды мәліметтер бар. Сонымен қатар, қыпшақ
тайпалары туралы мәліметтер өте көп; олардың ХІ ғ. тарих сахнасына
көтерілуі, дәстүрі, шаруашылығы, со себепті оны зерттеуге аса бағалы еңбек
деуге болады. Өйткені,автор сол кезеңде өмір сүрді және оны өз көзімен
көрген болуы ықтимал. Оның еңбегін Н.Крачковский, С.М.Ахинжановтар өте
жоғары бағалады [20].
ХІІ ғ. соңында жазылған Мүбарак шах Мерверрудидің Китаб ал-ансаб көп
қолданылмаған еңбектердің бірі. Онда түркі тайпаларының 60-тан аса
этникалық атаулары мен олардың әдет-ғұрыптары туралы қызықты мәліметтер
бар. Кимек, қыпшақ, ұран, йемек, байандур, татар тайпаларының тарихына
тоқталған [21].Хасан Али Ибн ал-Асир дүние жүзі тарихына арналған еңбегінде
ол бізге жетпеген тарихи деректерді пайдалана отырып жазады. Онда Дешті-
Қыпшақтың ХІ ғ. халқы, оның исламды қабылдауы, көшіп-тұруы, моңғол
шапқыншылығы мен оған қарсы қыпшақтардың көтерілістері туралы құнды
мәліметтер бар [22].
Сонымен қатар, моңғол шапқыншылығы кезінде өмір сүрген тарихшы
Мұхаммед Ибн-Ахмет ан-Несеви Хорезмшах Джелал ад-Диннің қарамағында болып,
моңғолдарға қарсы күресті. Ол өзінің еңбегін Сират ас-сұлтан Джелал ад-Дин
Манкуберти (Сұлтан Джелал ад-Дин Манкубертидің өмірі) деп атады. Онда
хорезмшахтарға тәуелді елдердің тарихы, олардың Хорезммен қарым-қатынасы
туралы құнды мәліметтер кездеседі [23].
ХІІІ ғ. сүрген Ал-Джузджанидің Табанат-и-Насери еңбегі Дели сұлтаны
Насыр ад-Дин Махмұдшахқа арналған. Онда моңғол шапқыншылығына дейінгі
Орталық Азия тарихы, қыпшақ тайпалары туралы мәліметтер өте құнды [24].
Қыпшақтардың тарихының көптеген тұстарын анықтауда парсы тарихшысы
Фаззалах Рашид ад-Диннің Жылнамалар жинағы (Джами ат-таварих) еңбегі
энциклопедиялық деп бағалауға тұрады. Оның мәліметтері құнды, өйткені ол ең
бірінші, қолға түсе қоймайтын деректерді пайдаланды[25].
Тарихта белгілі Ала ад-Дин Джувейни ғылымға Тарих-и-Джахангушай
еңбегімен танымал. Бұл еңбек ХІІІ ғ. соңында жазылған. Онда қыпшақтардың
Хорезмшах пен моңғолдардың алғаш кездесуі туралы, Хорезм мен қыпшақ елі
арасындағы қарым-қатынастар тарихынан мәліметтерімен құнды [26].
Қазіргі таңда тарих ғылымына танымал деректер баршылық. Бұл деректерді
тізе берсек олар өте көп. Біз тек қана өте құнды және біздің тақырыпты
ашуға көмектесетін деректерге ғана шолу жасадық. Бұл тарихи деректер болып
табылады, ал, осы деректер бойынша зерттеу жұмыстарын жүргізе отырып,
олардың шынайылық дәрежесін, ғылыми маңызын анықтап, оларды оқырмандардың
назарына ұсынған еңбектерді тарихнамалық дерек ретінде талдайтын болсақ,
қазақ зерттеушілерінің арасында Дешті Қыпшақ тақырыбын арнайы тұңғыш
зерттегендерінің бірі профессор Б.Е.Көмеков. 1987 жылы Алматыда шыққан
Арабские и персидские источники по истории кыпчаков ҮІІІ-ХІҮ в.в., атты
ғылыми-аналитикалық шолуы негізінен ондағы қыпшақ бірлестігіне, олардың
этникалық құрылымына қатысты деректерге талдау жұмыстарын жүргізген [27].
Қазақстан тарихының біз қарастырып отырған кезеңі мен тақырыбымызға
қатысы бар елеулі еңбектерінің бірі ретінде Б.Б.Ермұхановтың 1997 жылы
Алматыда жарық көрген Прошлое Казахстана в письменных источниках 5в. до
н.э. – 15 в. н.э. атты зерттеуін атауға болады. Зерттеушінің пікірінше;
Жинақ Қазақстан тарихының ерте және ортағасырлар тарихын зерттеу ісінде
маңызды көмекші материалдар қызметін атқару керек.Шындығында да, бұл
жинақтың хронологиялық жағынан қамтыған екімыңжылдық кезеңі Қазақстан
тарихын сипаттайтын араб жазба дерек көздерінен алынған үзінділер
кіргізілуімен қатар, сло деректерге талдау жасалынды [28].
Атақты арабист және шығыстанушы академик В.В.Бартольд (1869-1930)
мәдени тарихын зерттеуде Батыс Еуропа елдері мен Ресейде қалыптасып қалған
Шығыс елдері, әсіресе көшпелі түркі халықтарының тарихына қатысты жаңа, әрі
құнды пікірлер айтты. Араб, парсы және түрік тілдерін жетік меңгерудің
арқасында осы тілдерде жазылған қолжазба деректермен кеңінен танысып,
оларды зерттеу саласында үлкен маман атанған. Орта Азия, Батыс Еуропа,
Шығыс елдерінің кітапханаларындағы сақтаулы қолжазба қорларымен танысуымен
қатар, оларды тікелей зерттеп, талдау жасаған [5].
Зерттеу жұмысының нысаны ретінде түркі тайпаларының бірі- Қыпшақтардың этно-
саяси даму тарихы мен тарихнамасының зерттелу мәселелері алынған.
Зерттеу пәні: қыпшақтардың этно-саяси тарихын жүйелі түрде зерттеп, осы
мәселені қарастырған отандық және шетелдік зерттеу еңбектер болып табылады.
Диссертациялық зерттеудің мақсаты: Магистрлік диссертацияның алға қойған
мақсаты қыпшақтардың этно-саяси, экономикалық-әлеуметтік даму тарихы мен
тарихнамасын жан-жақты қарастыра отырып, қыпшақ тайпасының Қазақстан
тарихындағы рөлін ашып көрсету, өзіндік тұжырым жасау.
Диссертациялық зерттеудің негізгі міндетттері: Осы мақсаттарға жету үшін
төмендегідей міндеттерді айқындадық:
-қыпшақтардың саяси-экономикалық дамуын зерттеу;
-қыпшақтардың саяси тарихы және басқару жүйесіне сипаттама беру;
-қыпшақ қоғамының экономикалық-әлеуметтік дамуын деректер мен зерттеулер
негізінде қарастыру;
-қыпшақтар тарихының зерттелуіне тарихнамалық талдау жасау;
-этникалық, саяси тарихы туралы зерттеулерге тарихнамалық талдау жасау;
-қыпшақтардың көрші елдермен байланысы және дүниежүзілік дамудағы орнын
көрсете отырып, осы мәселеге байланысты зерттеулерге талдау жасау.
Зерттеу жұмысының теориялық-методологиялық негізі: Еліміз тәуелсіздік
алғанға дейін, кеңестік кезеңде тарих ғылымының теориялық-методологиялық
тірегі, арқауы тарихи материализм болды.
Осыны ескере отырып, біз бұл жұмысты жазу барысында фундаменталды
методологиялық бағыттар мен ықпалды теориялық мектептердегі тарихи
еңбектерге талдау жасау мен баға беру тәсілдеріне арқа сүйедік. Атап
айтсақ, ол формациялық, өркениеттік концепциялары, бұлар біздің еңбектегі
қамтылған мәселелерге тарихнамалық тұжырымдамалар жасауға көмектеседі.
Зерттеу жұмысының барысында хронологиялық, хронологиялық-проблемалық, нақты-
тарихи, салыстырмалы тарихи талдау, жинақтау және қорыту, ретроспективті
әдістер қолданылды. Тарихнамалық талдауда салыстырмалы тарихи әдіс әртүрлі
ғылыми зерттеулердегі Қыпшақтардың этно-саяси даму тарихын анықтауға
мүмкіндік берсе, хронологиялық, хронологиялық-проблемалық әдістер уақыт
ерекшелігін анықтап, көкейкесті проблемаларды байқауға көмектесті.
Тарихнамалық талдауда ретроспективтік (қайта оралу) тәсілінің маңызы үлкен.
Ол тәсіл тарихнамалық білімнің бүгінгі жеткен жетістігі, шыққан биігі
негізінде тарихи ойдың даму дәрежесін анықтап, Қыпшақтардың этно-саяси
дамуы тарихының маңызын көрсетуге мүмкіндік берді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Магистрлік жұмыста алғаш рет қыпшақ тайпасының
этно-саяси тарихы мен тарихнамасы біріктіріле қарастырылып отыр. Және
қыпшақтардың Қазақ тарихындағы рөлі көптеген деректер мен зерттеулер
негізінде алғаш рет жүйелі түрде зерттелді. Сондай-ақ, қыпшақ тарихымен
айналысқан зерттеушілердің іргелі еңбектеріне тарихнамалық талдау
жасалынды.
Зерттеудің хронологиялық шеңбері: Магистрлік жұмыстың хронологиялық шеңбері
ХІ-ХҮ ғасырлар аралығын қамтиды. Яғни, қыпшақтардың саяси үстемдікке
келуінен, оның дамуы және Қазақ халқының қалыптасу кезеңіне дейінгі дәуірге
дейін. Ал, тарихнамалық тұрғыдан алғанда хронологиялық шеңбері ХХ ғасыр
және еліміз тәуелсіздік алғаннан кейінгі уақыт аралығын қамтиды.
Диссертацияның қолданбалы маңызы: Отан тарихы және тарихнамасымен
айналысушылар бұл еңбектен Қыпшақтардың этникалық, саяси, экономикалық,
әлеуметтік дамуы мен дүниежүзілік тарихтағы рөлі және көрші елдермен қарым-
қатынасы туралы өздеріне қажетті мәліметтер ала алады. Қыпшақтардың
этникалық және саяси даму тарихы және тарихнамасымен танысып, өздеріне
қажетті ақпараттар таба алады.
Сонымен қатар, диссертациялық жұмысты маман тарихшылар даярлауда
студенттерге арналған оқулықтарда, арнаулы курстар мен семинарларда
пайдалануға болады.
Диссертацияның сыннан өтуі: Зерттеу жұмысының негізгі мазмұны бір ғылыми
мақалада, яғни, ҚазҰУ хабаршысының тарих сериясында ХХғ. ІІ жартысындағы
қыпшақтардың этносаяси тарихының зерттелуі деген атпен көпшілік талқысына
ұсынылды.
Диссертацияның құрылымы: Магистрлік жұмыс кіріспеден, екі тарау, төрт
тармақтан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І ҚЫПШАҚТАР:САЯСИ-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫ.
1.1. Қыпшақтардың саяси тарихы және басқару жүйесі.
Б.э.д. 201 жылы жазылған қытай дерегінен А.Н.Бернштам қыпшақ ұлыстық
одағының есімі тұралы да, тұрмысы туралы да мәліметтер тапты. Ши-Цзы
еңбегінде қыпшақты-қыпшақ деп, оны қытай иероглифінше-Цзюеше деп жазылғанын
анықтады. Бұл көне шығыс зерттеу әдебиетінде қытай деректерінен алынған
тұңғыш мәлімет еді. Осы мәліметті А.Н.Бернштам Махмуд Қашқаридың “Диуани
лұғат ат –түрік” еңбегімен салыстырып қарады [6., 65бет].
Сонымен қатар, қыпшақтардың Алтай бойында тұрмыс жасап келген шағының
соңғы кезіне байланысты дерек Селенгі бойынан табылды. Бұл ескерткіште
“Түрік- қыпшақтар бізді 50 жыл билеп тұрғанда не істеліп еді”, - деген
сықылды кекті сөз шығыс түрік мемлекеті құлатылғаннан кейін ұйғыр хандығын
құрған бас билеушісінің Алтай алқабында тұрғанын анықтауға көмектесті.
Екіншіден, кейін есімін бүкіл Батыс Азияға таратқан түрік жұрты, осы
қыпшақтың бір бөлімі екені анықталды.
Б.э. IV-V ғасырларында қыпшақтардың бір бөлігі (Ашин қыпшағы) Ашин
өзенінің бойында тұрды. Енді бір бөлігі Алтай жерінде Жыланды өзені
бойында, Жыланды тауында тұрды. Енді бір бөлігі Батыс Алтайда тұрды.Аты
Қыпшақ дегені болмаса, бұл үшеуі бірінен – бірі тәуелсіз жеке-жеке
тіршілігін етті. Үшеуінің тарихы үш жерде дамыды. Ашин қыпшағы түрік –
қыпшағы аталып (VI-VIIIғ.ғ) 200 жыл өмір сүрді де, құрыды. Батыс Алтай
қыпшағы Қазақстан даласында тіршілік етті, кейін қазақ халқының құрамына
кірді. Жылан қыпшағы – алтай тауы жыланды жерінен Батысқа қарай ауды. Б.э.
IX-Xғ. Оңтүстік орыс жазығында бірнеше ғасырлар бойына Ресей жұртына тыным
бермеді, Үнемі жортуылдап тұрды.
Біздің зерттейтін қыпшақ жұрты – қазақ құрамына енген Алтай– Қыпшағы
болып табылады. Алтай–Қазақстандық қыпшақ ұлысы көп тайпалардан құралды.
Ш.Ш.Уәлиханов, Н.А.Аристов: қыпшақ ұлысы 12 тайпадан құралды деп мәлімдеді.
Қазақ халық шежіресі оны мақұлдады, олар: 1)торы-айғыр, 2) тюукша, 3)
қайтабақ, 4)бұлтұн , 5)қарабалық, 6)көлденең, 7)танабұқа, 8)қарабура,
9)қарабөрік, 10)ұзун, 11)төтенше, 12) бұға т.б [34. Бұл есімдердің
кейбіреуі тотемизммен байланысты аталса, қайсы біреулері бұрыннан бар.
Демек, бұл тайпалардың көпшілігі өте ілгеріден келе жатқан көне ру болып
табылады.
Араб, парсы саяхатшылары X-X ғ.ғ. қыпшақ даласына саяхат жасап,
қыпшақтардың 50-60-тай ру-тайпа аттарын жазып алды. Бұл есімдер біріншіден,
шетелдіктердің тілі келмей бұзылып айтылуымен, екіншіден араб, парсы
жазуларының емлесіз қалай болса солай жазылуының салдарынан бізге нағыз өз
есімімен келіп жетпеді. Мұндай есімдер: тоқсоба, иете, буржуглы, бөрілі,
кунук, біркөбе, аларыс, бузуожы, менгуоглы, куманку, бузанку, бежана,
шортан т.б. Бұл тізімді жалғастыра беруге болады, бірақта бұл біздің
зеріттеуміздің мақсаты емес.
1911ж. Айқап журналында жарияланған шежіреде қыпшақ ұлысы зор үш
тайпадан: 1) құлан қыпшақ 2)қара қыпшақ 3)сары қыпшақ деп аталатын үш
тайпадан құралды деп мәлімет берді. Осындай “құланқыпшағы” деген атау, дала
қыпшағы деген баламаға дәл келеді, ал осы баламаға сай араб, парсы,
саяхатшылары, қыпшақ жері, “қыпшақ мемлекеті деген ұғымды” (қазақ даласы)
Дешті-қыпшақ деп атады [29].
Мұсылман деректерінде ,,қыпшақ” атауы алғаш рет Ибн-Хордатбектің
еңбегінде кездеседі. Хордатбек қыпшақтарды кимектерден бөлек тайпа деп
көрсетеді. ,,Худуд әл-аламда” қыпшақ халқы қимақтардан бөлектенген және
өте тұрпайы өмір салтын кешеді дейді. Қимақтардың батысындағы территорияда
орналасып, саяси жағынан қимақтарға тәуелді болды. Өйткені, қыпшақ
хандары қимақтардың тағайындаумен немесе бекітумен таққа отырды делінген.
Ал Махмут Қашқари йемектер мен қыпшақтар бір тілде сөйлейді, бірақта
қыпшақтар өздерін иемектерден бөлек, тек түбі бір, басқа тармағы деп
есептейді [20.,63 бет].
Б.Е.Көмековтің пікірінше, қыпшақтар туралы ҮІІІ-ХІ ғ.ғ. ежелгі
деректерде, оларды қимақтармен саяси жағынан байланысты болған делінсе де,
бұл байланыстар болған, өйткені, олардың этникалық территориялары бөлек,
экономикалық сипаты жағынан да екі басқа. Қыпшақ тайпалық бірлестігі өте
күрделі әрі арнайы зерттеуді қажет етеді деген болатын..
ХІ ғ.басында бұрынғы кимек, қыпшақ және куман тайпалары қоныстанған
аумақта әскери-саяси үстемдік қыпшақ хандарының қолына көшті. Қыпшақтардың
билік басына келген билеуші әулетті шонжарлары оңтүстік және батыс
бағыттарда белсенді қимыл жасай бастады, мұның өзі оларды Орта Азиямен
Оңтүстік-шығыс Еуропа мемлекетімен тікелей белсенді қарым-қатынас орнатуға
жетеледі [27., 85бет].
ХІ ғ. екінші ширегінде қыпшақтардың әскери тайпалық шонжарлары
Сырдарияның төменгі және орта ағысына, Арал өңірі мен Каспий өңірі
далаларынан Оғыз жабғуларын ығыстыруына экономикалық та, саяси да себептер
болған еді. Саяси фактор ең алдымен ХІ ғ. Басында Орталық Азия тайпаларының
батыс бағытында қозғалуына ұласқан сыртқы оқиғаларға байланысты болатын.
Сонымен бірге, қыпшақтардың өзін-өзі билеуге және өз мемлекетін құруға
ұмтылған әулеттік топтардың орталықтан аулақтау сарынының маңызы да болған
жоқ. ХІ ғасырдың бірінші жартысында күшейген қыпшақ тайпаларының көсемдері,
тегінде, жайылымдық жердің тапшылығынан, Еділ бойына, Үстірт және
Сырдарияның төменгі ағысы арқылы өтетін аса маңызды сауда жолдарын өз
бақылауына алуға ұмтылған болса керек,-дейді Б.Көмеков [27., 88бет].
Қыпшақтар билігінің Арал өңірімен Сырдария бойындағы аймақтарға
таралуына байланысты этникалық-саяси жағдайдың өзгеруіне қарай ХІ ғ. Екінші
ширегінің басында “Оғыздар даласы” (Мафазат әл-гузз) деген атаудың орнына
“Қыпшақтар даласы” (Дешті Қыпшақ) деген атау пайда болды [5.,114бет].
Біз ең алдымен ХІ-ХІІІ ғ. Қыпшақтардың тайпалық және этникалық
құрамына тоқталайық.
ХІ ғ. Бірінші жартысынан ХІІІ ғ. Басына дейін қыпшақ этникалық
қауымдастығының қалыптасуы дамудың сапалық жаңа кезеңіне аяқ басады, мұның
ең алдымен олардың жерінде Шығыс Дешті Қыпшақта қыпшақ хандарының күш
қуатының артуына байланысты еді, ал олардың билігін өз мемлекеті шеңберінде
күшті әулеті елбөрілі руы заңдастырды.
ХІ ғасырдың орта шенінде қыпшақ және куман тайпалары батысқа қарай
қозғала бастайды. ХІ ғ. ІІ жартысында оңтүстік орыс далалары шегінде болған
саяси және этнографиялық өзгерістерді парсы тарихшысы Хамдаллах Казвини
атап өткен. Оның мәліметтері бойынша, Дешті Қыпшақ деген Дешті Хазардың нақ
өзі. Х ғасырда оңтүстік орыс далалары Дешті Хазар ретінде белгілі болған.
Кумандар 1055 жылдан бастап ертедегі орыс жылнамаларында айнытпай
аударылған “половец” деген атпен кездеседі. Барлық жағынан алып қарағанда
“половецтер” терминін екі мағынада: дәл кумандарды білдіретін нақты және
бүкіл қыпшақ тайпалары бірлестігіне қолданылған кең көлемдегі мағынада
түсіну керек. Алайда жылнамаларда бұл мағыналары ажыратылмаған [29].
Ертедегі орыс жазба ескерткіштеріндегі мәліметтерді түсіндіргенде
белгілі қиындықтардың тууы содан. Орта ғасырлардағы Византия тарихнамасына
да байланысты істің жайы нақ осындай. 1078 жылы византиялықтар өздерінің
батыстағы көршілерінің шын этникалық атауы кумандар екенін бірінші болып
біліп, бұл атауды Дешті Қыпшақтың барлық түрік тайпаларына таратты. Бұл
дәстүр Византия әдебиетінде ХІV ғ. Дейін сақталған еді.
“Половец даласының” шегі ертедегі орыс жылнамаларында Еділ мен Днепр
аралығында деп белгіленеді. Ал, мұсылман деректерінде батыс Дешті Қыпшақ
әлдеқайда көп жерді алып жатқан. Мәселен араб географы әл-Идрисидің (ХІІғ.)
мәліметтері кумандардың көшіп жүретін жерлері Днестр мен Днепр аралығында
орналасқан, ол Днепрден шығысқа қарай қыпшақ тайпаларының ордалары жатқан
деп санауға мүмкіндік береді [30].
Батыс қыпшақтардың тайпалық құрамы он бір тайпадан тұрды, олар:
тоқсоба, йетиоба, қарабөріклі, қотан, жартан, құлабоғылы, бұржоғлы,
қаңғароғлы, елбөрілі, анджоғлы, дурут, тайпаларынан тұрған [46]. Батыс
қыпшақ конфедерациясының жетекші әулеттік тайпасы тоқсоба мен бұржоғлы
болған. Қазақстан аумағында құрылған Шығыс қыпшақ бірлестігінде этникалық
байланыстардың даму және тереңдеу дәрежесі Шығыс ұлыс қыпшақтарының
тайпалық құрылымы бойынша айқын анықталады. Араб ғалымдары Ахмет ат-Тыни
(1235-1318 ж) және ад- Димашкидің (1301-1349ж) еңбектерінде Шығыс ұлыс
қыпшақтарының рулық-тайпалық құрамы 16 этникалық компоненттен тұрған.
Олардың 8-і негізгі тайпалары болған да, одан кейінгі 8 этникалық
компонент неғұрлым ұсақ болған. Сонымен қатар, қыпшақтардың тайпалық
конфедерациясының тізімі ретсіз кездейсоқ сипатта болғанын атап өту
маңызды. Керісінше, онда аталған этникалық бөліністердің әрқайсысы
әулеттік, әлеуметтік және саяси деңгейі мен орнына сәйкес қатаң
реттелген [46., 67.б.].
Ең жетекші, таңдаулы тайпа бөрілілер ( басқа деректер бойынша
елбөрілілер) болып, қыпшақ хандары ұрпақтан ұрпаққа солардың қатарынан
шығып келген. Бөрілі терминінің семантикасы „қасқыр“ мағынасымен
байланысты. Тарихи және этнографиялық әдебиеттерде бірқатар түрік этносының
аңызға айналған негізін қалаушы ретіндегі қасқырға табыну және түрік
тайпаларының ертедегі даму сатыларындағы қасқырдың төтем ретіндегі рөлі
кеңінен белгілі. Бөрілілер Орта Азиядан шыққан ертедегі түрік тайпасы
болған.
С.М.Ақынжанов өзінің белгілі „қыпшақтарға“ арналған зерттеу еңбегінде
ғалым Пелльоның елбөрілі сөзін терең зерттей келіп айтқан пікірін келтіреді
[47]. Ондағы қорытындылар төмендегідей: „елбөри-қыпшақ тайпасының
арасындағы кең танымалы тайпа“ дейді. Ал Ибн Халдун көптеген тайпа
атауларын келтіргенде, қыпшақ тайпасын Эльбуш деп атап өтеді. Джузджанидың
мәліметі бойынша, „Бату Түркістандағы барлық тайпалардың жерін басып алды...
Ол бұл жердегі қыпшақ, қаңлы, йемен, илбари, рус, гернес және ас тайпаларын
бағындырды“-делінген [48]. Сонымен қатар, Рашид ад-Дин 1237 ж. Қыпшақтардың
моңғолдарға қарсы көтерілісін суреттегенде: „XIIIғ. 30ж. Моңғолдарға қарсы
көтерілістің басшысы қыпшақ халқының ішіндегі олбурлик тайпасынан шыққан
Багман болды“,-дейді [49].
Екіншісі-тоқсоба, ол да „тоғыз тайпалы“ деген мағнаны беретін,
таңдаулы тайпа болып есептелген. Одан әрі йетиоба, яғни, „жеті тайпалы“
(жетіру), содан соң дурут тайпалы дегенді білдіретін „дурут“ тайпасы
(туртобы) келеді. Бесінші тайпа „ас“ деп аталады, олар аландарға туыстас
иран тайпасы астар деп саналады. Осыған қарағанда, Арал теңізіне көршілес
мекендеген түркі тілдес астардың (арстар) жекелеген топтары қыпшақ
тайпаларының құрамына енсе керек. Одан әрі „бұржоғлы“тайпасы аталады, олар
басқа тайпалармен қатар оңтүстік орыс далаларында қыпшақ құрамының үстем
тобын құрып, ол Египетте өз ортасынан мамлюк-сұлтандар әулетін шығарған
жетінші, манқұроғлы тайпасы көрсетіледі. Олар тегінде кимек тайпаларының
біреуіне жататын болса керек. Деректердің мәліметтері бойынша, кимектер
елінде „манқұр“ таулары болған . Тотем ретінде таулардың аты жекелеген
тайпаларға берілген болуы керек. Соңғы ірі тайпа ретінде имек тайпасы-
мұсылман атауының көптеген жазба деректері бойынша, түрік тілдес кимек
этносының нақ өзі болады. XI ғ. Кимек қағанаты құлағаннан кейін, жазба
деректерде кимек атауы болмай, ол өзінің диалектілік түріндегі имектерге
орнын босатып берген. Қыпшақтар кимектердің этникалық-саяси және этникалық-
мәдени тығыз байланыстары жоғары деңгейге жеткені соншалық, Махмұд
Қашғари (Xiғ.) имектерді қыпшақтар деп атаған, ал қыпшақтар болса өздерін
басқа атаумен атаған [50].
Ендігі жерде ұсақ ру тайпаларға тоқталар болсақ, оларға ең алдымен тағ
этнонимімен аталған тайпа кіреді. Ертедегі оғыздардың аңыздарына қарағанда,
тағыр тайпасы оғыздардан шыққан. Сонымен бірге, ертедегі башқұрт тайпасы
жекелеген топтары Х ғасырда Арал өңірі мен Каспий өңіріндегі тайпаларын
атайды. Осыдан соң манлу этнонимі, яғни, қуман+лу (билеу немесе
қатынас)тайпасы аталады. Бұлар мүмкін қуландардың негізгі көпшілігі Шығыс
Еуропаға көшіп кеткеннен кейін Қазақстан аумағында қалған қулан
тайпаларының ұсақ топтары болса керек. Одан кейін екі тайпа:базанақ
(бажанақ) және бажна тайпалары айтылады. Бұлардың өзі башқұрттармен бірге
печенег тайпаларының одағына кірген. ІХғ.І-жартысында олар оғыздар, қимақ,
қарлұқтардың одағынан жеңіліс тауып, содан кейін, іле-шала негізгі шекарасы
Арал теңізі, Жем мен Жайық аймағынан батысқа ауып көшуге мәжбүр болған еді.
Жазбаша деректемелер көрсетіп отырғандай, аталған түркі тілдес үш
тайпаның жекелеген тармақтары Батыс Қазақстанда қалып, қыпшақ тайпалық
бірлестігінің құрамына енген [51].
Осы тайпадан соң „қарабөрілі“ ұсақ тайпалар ішінде айтылады.
Семантикасы жағынан бұл тайпа қарақалпақ тайпасының атауына сай келеді.
Олар Арал өңірінің тайпаларына жатады. Содан соң ұз тайпасы. Ол негізінен
оғыз тайпасы. Қыпшақтар құрамындағы ең соңғы аталатын-жортан (шортан)
этнонимі. Бұл да, шортан мағынадағы семантикасы түрік негізінде екенін
көрсетеді.
Демек, қыпшақ конфедерациясының кимек (имек, мажқұроғлы), оғыз, ұз
және печенег-бали құрт (балиқұрт, бажанақ, бажа), ас, құлан (қуланлу,
бұржоғлы) көне шортан ұсақ тайпалары мен қыпшақ тайпаларының негізгі
компоненттері болып есептелетін елбөрілі, тоқсоба, йетноба, төртоба енген.
Қыпшақ этникалық қауымдастығының қалыптасу жолы мен оларды атап
көрсетудің мәселені қарастыру кезінде принципті маңызы жоғары.
Қыпшақ конфедерациясының тайпалық құрамының XI-XII ғасырларға қатысты
құрылымы оның күрделі және әр текті болғанын барынша айқын көрсетеді.
Қыпшақ конфедерациясы өзінің қыпшақ тайпалары мен қоса түркі тілдес
кимек, кулан, печенек, ішіндегі башқұрт, оғыз тайпаларын, сондай-ақ иран
тілдес этникалық жіктердің түркі емес элементтерін жинақтаған. Бұл әрине
туыстас қыпшақ тайпалары одағының толық болып ұйысу үрдісі жүріп жатқан
кезең.
Сонымен қатар, қыпшақ қауымдастығының қалыптасуына аталған
тайпаларымен қоса Xiғ II-жартысында шағын топтары, Сырдың төменгі ағысы мен
Арал өңірі аймақтарын мекендеген этникалық-аймақтық бірлестік құрған көп
санды қаңлы тайпалары пәрменді түрде қатысты.
Зерттеулерде қаңлы этнонимінің пайда болуы туралы мәселеде бірнеше
пікір бар. Бірқатар зерттеушілер қаңлыларды кангорлар (пегенегтердің
таңдаулы тайпасы) деп атаса. Сонымен қатар, қаңлылар пегенег тайпаларының
тармақтары қыпшақтармен нәтижесі деп қарастырады. Үшіншіден, қаңлы
этнонимді кимек-қыпшақ тайпаларының Сыр мен Арал өңіріндегі ертедегі
пегенег-оғыз тайпаларын жаулап алумен байланыстырды. Сондай –ақ қаңлы
этнониміне байланысты деректер мен зерттеулерде түрлі пікірлер бар.
Қыпшақтардың этникалық құрамына сонымен бірге, Қазақстан аумағына
Шығыс Түркістаннан Xғ келген ұран тайпасы, баяттар, азкиштер мен түркештер
сияқты түркі тілдес тайпалар енген. Сондай –ақ, қарлұқтар, жікілдер, қайлар
да кірген.
Қазақстан аумағында қыпшақ халқының қалыптасуын этникалық аумақ,
шаруашылықты жүргізу түрлерінің біртектігі, қоғамдық қатынастар жүйесі мен
тіл бірлігі жәрдемдескен этникалық-мәдени белгілердің үйлесу үрдісін
жеделдете түсті, қыпшақтардың әр түрлі этникалық топтарымен өзара тығыз іс-
қимылы этникалық қауымдастыққа әсер етті.
Қыпшақтардың саяси салмағының барған сайын өсе түсуіне байланысты
көптеген тайпалар мен этникалық топтар өздерінің біртұтас этносқа
жататындығын ұғынып, қыпшақ этнонимін қабылдады және өзін-өзі „қыпшақтар“
деп атай бастады.
Алайда қыпшақ халқының қалыптасуының соңғы кезеңін монғол шапқыншылығы
үзіп жіберді. Этнос ретінде қыпшақтар қазақ халқының этногенезінде елеулі
рөл атқарады. „Қазақ“ сөзінің өзі қыпшақтар мекендеген аймақта пайда болған
деуге толық негіздер бар.
Қыпшақтардың этникалық жер аумағының қалыптасуы үрдісі этностың
негізгі қоныстанған аймағының анықталуымен тікелей байланысты.
ХІғ. басында кимек қағанының қол астында болған ұлан-байтақ жер
әулеттік елбөрі руынан шыққан хандар бастаған қыпшақтардың қолына толық
көшті. Ал кимек тайпалары шығысында Алтай мен Ертістен, батысында Еділ мен
Оңтүстік Оралға дейінгі, солтүстігінде Құлынды даласынан оңтүстігінде
Балқаш көлі мен Жоңғар Алатауына дейінгі кең-байтақ жерді алып жатқаны
мәлім. Қыпшақ хандары саяси өрлеумен бірге, оңтүстік бағытта ілгерілеп,
Арал және Каспий өңіріндегі далаларда қыпшақ хандығына тәуелді етті. Қыпшақ
ақсүйектері Сыр бойы қалаларының билеушілеріне айналды.
ХІғ. ІІ жартысы-ХІІғ. Басында қыпшақ хандарының біршама орталықтануы
мен бірігуі қыпшақ тайпаларының Хорезмге қарай, сондай-ақ Жетісудың
солтүстік шығысы мен оңтүстік Қазақстан ауданына қарай жылжуына себепші
болды. ХІғ.ІІ-жартысында қыпшақтар Маңғыстау мен Үстіртте орнығып алды, бұл
жерлерде қыпшақтармен бірге оғыз тайпаларының қалған топтары (кешат,
чағрақ) көшіп жүрді. Әл-Идрисидің „кіші картасында „Қыпшақтар даласы“ деген
географиялық атау келтірілген. Бұл этнотопоним Каспий және Арал
теңіздерінің арасында орналастырылған, мұның өзі тарихи шындықты көрсетеді
[52].
Аса бағалы деректер ретіндегі тарихи карталар жөнінде, атап айтқанда,
этнонимді картаға түсіріп бейнелеудің-көрсетілген объектілердің немесе
құбылыстардың мәнін мейлінше айқын көрсетіп беретінін атап өту керек.
Ортағасырлардағы географиялық карталарды салыстыру әдісі осы карталар
арасындағы тиісті уақыт кезеңі ішінде қоныстану географиясы үрдістерінің
нәтижелерін бейнелейтін айырмашылықтарын көрсетуге мүмкіндік береді.
Қыпшақ және кулан тайпалары бірлесіп Еділден батыс бағытына қозғалуы
оғыздар мен печенегтерді Еділден Днестерге дейінгі ұлан–байтақ дала
өңірінен ығыстырып шығарып, оған өздері қоныстанды.
Қыпшақтардың батысқа қарай қозғалуының бастапқы кезеңдері Махмұд
Қашқаридің география картасынан көрініс тапқан. Онда олардың мекендеген
жері Еділден батысқа қарай, Каспий теңізінің (Бахар Абискун) солтүстік
батысында деп көрсетілген. Орта ғасырлық ғалым Еділ өзенін де қыпшақтар
еліне жатқызған.
Закария Казвинидің (ХІІІғ) “Аджаиб әл-махлукат” деген шығармасында
тарихи картаның мәліметтері де ХІғ. ІІ–жартысына жататыны болса керек.
Алайда қыпшақтар орыстардан шығысырақ орналастырылған, ал ол кезде
орыстардың жинақы қоныстанған аймағы Орталық Ресей шегінде болатын. Әл-
Мустауфидтің картасына сәйкес, қыпшақтар Еділдегі бұлғарлар мен Солтустік
Кавказды мекендеген черкестер арасында шоғырланған, бұл да осы мәліметтер
мерзімін ХІ ғасырдың екінші жартысында деп анықтауға мүмкіндік береді [53].
Қыпшақтар хандығы құрылғаннан кейін оңтустігінде өз мемлекетінің
шекарасын кеңейтіп, Тараз төңірегіне дейін жетті. Онда Қарахандармен
шекарасына Кенжек бекінісін салды. Орталық Дешті Қыпшақ пен Қарахан
мемлекет билеушілерінің үлестері арасында табиғи шекара Балқаш көлі мен
Алакөл ойпатындағы көлдер болды. Қыпшақтардың шығыс шептері ХІ ғасырда
.Ертістің оң жағалауы мен Алтай тауларының беткейлерін қамтыды. ХІ
ғасырда қыпшақтар Алтайда құмдармен, қаңлылармен және керейіттермен
шектесіп жатты.
Солтүстік–шығысында қыпшақтар өркениет пен мәдиниеттің Соян- Алтай
тауларымен байланысты болды, ол оны таратушылар қырғыз, хакасы және т.б.
тайпалар болатын. Қыпшақ хандығының солтүстік шекаралары Қазақстанның кең
даласы Батыс Сібірден бөліп жатқан орманды дала өңірімен өтті. Солтүстік-
батысында қыпшақтар Еділ бойы мен Орал өңірінің тұрғындарымен этникалық-
мәдени және саяси қарым-қатынас жасады. Қыпшақ тайпаларының ертедегі бұлғар
және башқұрттар дүниесімен өзара әсері Xiғ. I-жартысында-XIIIғ.басында
көбінесе қыпшақтардың тіл және мәдениет жөніндегі ықпалы бағытында
өрістеді.
Қыпшақ тайпаларының этникалық-саяси бірлестігі шегіндегі этникалық жер
аумағы, XIIғ. 30-жылдарынан Хорезмшахтар едәуір белсенді саясат жүргізе
бастаған, солтүстік-батыс шептерін қоспағанда, біршама тұрақты болады.
Хорезмшахтар әулетінің өкілдері қыпшақ хандарының қолдарында болған Аралдың
оңтүстік өңірін, Сыр бойындағы қалалар мен Маңғыстауды қаратып алуға бар
күшін салды. Хорезмшах Мұхаммед қыпшақтардың Сыр бойындағы иеліктерін
өзінің ықпал саяси, қыпшақ хандарының оңтүстік –ордасы Сығанақ қаласын
бағындырып алды.
Алайда қыпшақ хандығы өзінің жерлері үшін хорезмшахтармен күресті, бұл
күрес моңғолдардың қаһарлы күшімен тоқтатылды [54].
Сонымен, қыпшақтардың Қазақстан аумағындағы көшіп жүретін аймағы Есіл
мен Тобыл, Нұра, Елек пен Сарысу бойында болды. Маңғыстау мен Үстірттегі
атауларынан қыпшақ рулары жазда Жем, Сағыз, Ойыл, Қобда, Жайық өзендерінің
жарларына кететін, Каспий теңізінің солтүстік жағалауынан жаздыгүні Еділ,
Үлкен өзендерінің аңғарлары мен Оңтүстік Орал тауларының етегіне көшіп
отыратын [55]. Араб географы әл-Омаридің деректері қыпшақтардың тарихи
қалыптасқан жолдары болғанын дәлелдейді:“Қыпшақтардың хандары қысты Сарайда
өткізеді, ал жайлаулары, бір кездегі Тұран жайлаулары сияқты, Орал таулары
аяғында. Қыпшақ тайпаларының бірқатар рулары Арал өңірі мен Сыр бойындағы
аймақта қыстап, жаз кезінде солтүстікке, Қазақстанның орталық аударына
кетіп тұрған. Бірақ барлық жерлерде бірдей халықтың көпшілігі болған жоқ.
Мәселен, Ертісте кимектер (кимектер) жинақы мекендеген, Арал өңірінде адам
саны көп қаңлы тайпалары орналасқан. Ал Жайық пен Еділ арасында куман
тайпаларының едәуір топтары қоныстанған. Қыпшақтармен бірге Батыс
Қазақстанда оғыз және пегенег тайпаларының қалған топтары мекендеді. Сырдың
төменгі ағысы мен Маңғыстауда түркмендердің жекелеген топтары, этникалық
жер аумағының шығысында кумандар, керейлер мен арғындар көшіп және жартылай
көшпелі имек, қарлұқ, тайпалары мекендеген.
Қыпшақтардың өздері мекендеген аумаққа тарихи құқықтары бар
екендегеніне көз сыртындай қаушылар Алтайдың Еділге дейінгі жерді алып
жатқан Дешті Қыпшақ “Қыпшақтар даласы” ұғымы арқылы аңғартқан. Дешті
Қыпшақта қыпшақтардың этникалық жер аумағы сақталып қалған.
Саяси құрылысының нығаюы: Қыпшақ қоғамы ХІ-ХІІғ. басында өмір сүру
ортасының ерекшелігі мен көшпелі шаруашылық-мәдени типінің спецификалық
қызметі материалдық өндіріс процесінде, әлеуметтік қатынастар аймағында,
әлеуметтік және мемлекеттік-саяси қоғамның, қоғамдық құрылымының жүйесінде
белгілі ерекшеліктермен сипатталады. Осы мәселелерді шешу Евразияның
көшпелі халықтарының тарихының көптеген мәселелерін қарастырумен тығыз
байланысты [56]. Сонымен қатар, көшпелі социумның болуының жалпы
заңдылықтарының жан-жақты зерттеп, анықтауда қажет етеді. Осыған
байланысты, қыпшақтардың көшпелі социумының материалдық және рухани
мәдениеттің, шаруашылығы мен өмір сүру ерекшелігін, әлеуметтік ұйымы,
қоғамдық құрылымын жазба деректер мен тарихнамалық жетістіктерге сүйене
отырып анықтамақпыз.
Саяси құрылымының нығаюына тоқталғанда біз ең алдымен қыпшақтардың
мемлекеттілік мәселесіне тоқталуымыз қажет.
Ғылыми зерттеулерде қыпшақтарда мемлекет болу проблемасына екі
көзқарас бар: Біріншісі қыпшақтарда мемлекеттік құрылым болған, өйткені
олар оны кимектерден мұраланған десе. Екіншісі-хорезмшахтардың мәдени
ықпалы барысында қыпшақтардың мемлекетік дәстүр элементерін игеруі ретінде
қарастырылатын мемлекеттік болған деп cанауға бейім [57].
Екінші пікірді Б.Е.Көмеков қолдамайды. Оның айтуынша, қыпшақтардың
саяси құрылысы Ұлы Далаға мемлекетсіз үйренүсүдің үлгісі ретінде
анықталады.
Жазбаша деректердің мәліметтері кимектерде мемлекет болғанын және
қыпшақтар кимек мемлекетінің толық құқылы мұрагерлері болған деп санауға
мүмкіндік береді дейді.
А.Қадырбаев; ”Шыңғыс ханның жаулап алуынан бұрын көшпелі қыпшақ және
қаңлыларда отырықшы халықтардан ерекшеленген мемлекеттілік формасы болды.
Қыпшақ және қаңлы тайпасының одақтары монғолдың көшпелі ұлыстары
сияқты сол кезеңдегі ерте мемлекеттік құрылымдар немесе мемлекеттің алғашқы
типіне жатты.
Олардың ерекшелігі әлеуметтік құрылымының барлық сатыларында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. Қыпшақтар:саяси-экономикалық
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..13
1.1. Қыпшақтардың саяси тарихы және басқару
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... 1 3
1.2. Қыпшақ қоғамының экономикалық-әлеуметтік
дамуы ... ... ... ... ... ...33
ІІ. Қыпшақтар тарихының
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .41
2.1. Қыпшақтардың этникалық және саяси тарихы туралы зерттеулер ... 41
2. Көрші елдермен байланысы және дүниежүзілік дамудағы орны туралы
зерттеулер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... 57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... . 74
Қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...77
Пайдаланылған әдебиеттер мен сілтемелер тізімі ... ... ... ... .81
КІРІСПЕ
Өзектілігі. Тәуелсіз Қазақстанның алдында ұлы мақсаттар тұр. Олардың
гуманитарлық саладағы бірі – халықтың өзін-өзі рухани жаңартуы. Халықтың
өзінің жаңа рухани жолын, рухани қуаты мен мүмкіндіктерін сезінуі, түпкі
мақсат-мүддесінің бір екенін түсінудің мәні өте зор. Ұлттың өзін-өзі тануын
өз халқы туралы, оның сол қоғамдағы ұлттық қатынастар жүйесіндегі орнын,
әлемдік өркениетке қосқан тарихи үлесін тану деп түсінеміз.
Өз тарихын тану – ұлттың өзін-өзі тануының шыңы. Сондықтан оны
қалыптастыру – жалпыға бірдей парыз.
Кез-келген ғылымның өзіне ғана тән даму жолынан өтетіндігі белгілі.
Сондықтан, нақты ғылымның бұрын жүріп өткен жолының зерттелу дәрежесіне,
яғни тарихының жазылуына – жеткен жетістіктері мен алдағы тұрған
міндеттерінің дұрыс айқындалуына да байланысты. Мұндай іспен сол ғылымның
тарихын зерттейтін ғылым саласы мен зерттеуші ғалымдар айналысады. Бұл
тарих ғылымына да тән. Тарих ғылымының тарихын зерттеу ісімен сол ғылымның
маңызды бір саласы – тарихнама мен тарихнамашылар айналысады.Ал, мәселені
тарихнамалық жағынан қарастыратын болсақ, магистрлік зерттеуімізге арқау
болып отырған қыпшақтар ХІ ғасырдың басында Қимақ қағанаты құлағаннан
кейін, толық құқылы мұрагері болып, ежелгі түріктік құрылымды одан әрі
жалғастырды. Сөйтіп, қимақтар қыпшақтардың саяси ықпалына түсті.
ХІ ғасырдың ортасында қыпшақтардың Еділден батысқа қарай бағыттағы
қозғалысы басталды, ал ол болса өз кезегінде, қыпшақтардың Шығыс Еуропа
тайпаларымен; Русь, Византия және басқа елдермен қарым-қатынасқа түсуіне
әкелді. Олар Балқан түбегінен Қытайға дейінгі, Египет пен Үнді жерінен,
орыс жерлері мен Сібірге дейінгі территориялардың кең ауқымды бөлігіндегі
дүниежүзілік маңызға ие оқиғалардың бәріне, саяси-этникалық өзгерістерге
ықпалын тигізді. Қыпшақтар әсері тиген елдердің жазба тарихында әртүрлі
атаумен кездеседі, мысалы: орыс жерлерінде оларды – половецтер, Византия
мен Венгрияда – командар, ал түркі тілдес тайпалар арасында – қыпшақтар деп
аталады.
Қыпшақ тайпаларының ХІ ғасырдың 30-40 жылдары осыншама зор аймақта
этносаяси билік орнатуы жаңа бір дәуір қалыптасқан этносаяси жағдайды араб-
парсы тарихшылары мен географтары тез аңғара білді. Олар бұрынғы Маффазат
ал-Гузия ұғымының орнына Дешті Қыпшақ - қыпшақтар даласы атауын
қолданады [1].
ХІ-ХІІ ғасырларда өмір сүрген қыпшақ тайпалары қазақ халқына
антропологиялық келбет, қазақ тілінің негізі болып табылатын - әдеби қыпшақ
тілін қалыптастырады. Сонымен қатар, қыпшақтардың үстемдік еткен кезеңі –
қазақ халқының халық болып қалыптасуында маңызды этаптардың бірі болуымен
қатар, сол кезеңдегі көптеген халықтардың этногенезінде терең із қалдырды.
Қазіргі күнде өмір сүріп отырған көптеген түркі тілдес халықтардың, атап
айтқанда: татарлардың, өзбектердің, қырғыздардың, башқұрттардың,
қарақалпақтардың, қазақтардың және тағы басқа түрік халықтарының халық
ретінде тарих сахнасына шығуына бастау болды.
Сондықтан, ХІ-ХІІІ ғасырларда Қазақстан территориясын мекендеген,
қыпшақтардың тарихы мен тарихнамасын жан-жақты саралау бүгінгі таңда өзекті
мәселелердің қатарында екені даусыз.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Орыс тарихшыларының түрік тайпаларын зерттей
бастауы ХҮІІІ ғ. соңына жатады. Бұл кезеңде В.Н.Татищев, М.И.Карамзин,
С.М.Соловьев, В.Т.Василевский, Н.А.Аристов, П.В.Голубовскийлердің еңбектері
баршылық. Бірақ та олар түркі халықтарының тарихын тікелей Киев Русінің
тарихымен байланыстыра қарады. Тек М.Карамзин қыпшақтардың қазақтармен
генетикалық байланысын қарастырды [2].
Неміс тіліндегі классикалық еңбекке айналған Маркварттың Коман
халықтары туралы деген еңбегінде көптеген фактілі материалдар бар [3].
Қазақстанның ортағасырларындағы қыпшақ тарихы лингвист, археолог,
этнограф ғалымдардың сүбелі еңбектерінің арқасында қыпшақ тарихының кейбір
мәселелері айқындала бастады деуге болады. Мәселен, А.Х.Марғұлан,
А.Н.Кононов, Л.П.Потапов. Н.А.Баскаков, С.Г.Ағаджанов, Р.Г.Кузеев, Ю.А.Зуев
және т.б [4].
Әсіресе, қыпшақ тарихына қатысты деректерді талдап, оларды алғаш рет
ғылыми айналымға енгізген В.В.Бартольдтің қыпшақтануға қосқан үлесі зор. Ол
қыпшақтарға байланысты бұрын қолданылмаған Гардизидің Зайн ал-ахбар,
Худуд ал-алам және т.б. деректерді аударып, ортағасырлық Қазақстан
тарихына үлкен үлес қосты [5].
Қазақстанның ортағасырлық тарихы саласында В.В.Бартольдтың ісін
тікелей жалғастырушылардың бірі, қең ауқымдағы зерттеуші, күрделі теориялық
проблемалардың шешімін қарастырған А.Н.Бернштам болды. Оның археолог,
этнограф және тарихшы ретіндегі еңбегі зор [6].
М.Тынышбаев өзінің Қазақ халқының тарихы деген еңбегінде қазақтардың
негізгі тайпалары мен руларының генеалогиясы қысқаша баяндалып, тарихи
түсініктемелер жасалған. Қыпшақтарды ол орта жүзге кіргізіп, оның ІХ-ХҮ ғ.
д. тарихына қысқаша тоқталып өткен [7].
Қазақстанның тарих ғылымының дамуына елеулі үлес қосқан С.П.Толстовтың
ғылыми еңбектері біз қарастырып отырған мәселеге құнды пікірлер мен
тұжырымдар береді. Әсіресе, Хорезм экспедициясына қатысып оның
археологиялық, этнографиялық еңбегі көрші Қазақстан үшін де маңызы жоғары.
Оның еңбектері Қазақстан мен Орта Азия халықтары мәдениетінің ертедегі және
ерекше бастауларын анықтауға мүмкіндік береді [8].
Орта ғасырлардағы Қазақстан тарихындағы қыпшақтардың алған орнын,
олардың саяси әлеуметтік құрылымын, шаруашылығы мен наным-сенімдерін
көптеген араб, парсы, түркі, орыс деректерінің негізінде кешенді зерттеген
бірден бір ғалым Сержан Мұсатайұлы Ақынжанов. Оның зерттеу еңбегінің
құндылығын көптеген ғалымдар жоғары бағалады. Ол түрлі деректерді,
зерттеулерді пайдалана отырып, алғаш рет ХІІІ-ХІІІ ғ.ғ. Хорезмдегі
хорезмшахтар мен қыпшақ хандарының қарым-қатынастарына тарихи талдау
жасаған зерттеуші С.Ақынжанов өз еңбегін Кеңес өкіметі тұсында жазса да, ол
қыпшақтардың Руске ықпалын жасырмады және қыпшақтарды қазақ халқының
этногенезіндегі негізгі компоненттердің бір екендігін дәлелдеді. Ғалымның
бұл еңбегінің құндылығы өте жоғары [9].
Сонымен қатар, қыпшақтануда қалыптасқан қыпшақтардың этникалық шығу
тарихына байланысты өзіндік тұжырымын ұсынған ғалым Б.Е. Көмековтың
зерттеулерінің орны ерекше. Атап айтсақ, Государства кимаков ІХ-ХІ в.в. по
арабским источникам , Арабские и персидские источники по истории
кипчаков, куманов и кимеков ҮІІІ- начало ХІІІ в.в. по арабским источникам.
Атынан көріп отырғанымыздай, ғалым еңбектеріндегі тұжырымдарын араб-парсы
деректеріне сүйене отырып жасаған. Атап айтсақ, Әл-Хорезми, Ибн-Хордадбек,
Ат-Табари, Ибн-Хаукал, Ибн-Халдун, Гардизи, Ан-Нувейри, тағы басқа
ортағасырлық авторлардың жазбалары. Б.Көмеков өз тұжырымында қыпшақ
тайпасының ірілігін баса көрсетеді. Қыпшақтардың қазақ, өзбек, қарақалпақ,
қырғыз, башқұрт, ноғай, Еділ жағалауы татарларының этникалық қалыптасуына
ұйытқы болғанын атап айтады. Мемлекеттілік мәселесін зерттей келе ол
қыпшақтарды тікелей түріктердің дәстүрін жалғастырушылар деп қорытындылар
жасады және қазақ сөзінің өзі қыпшақ хандығы дәуірінде пайда болғандығын
дәлелдейді [10].
Қыпшақтардың Алтайдан сонау ғұн заманынан бастап көшіп-қонып оның
көптеген Еуразия халықтарының этногенезінде маңызды рөл атқарғандығын
көптеген зерттеулер мен деректер негізінде дәлелдеген К.Ш.Шаниязовтың
еңбегі құнды. Ол қыпшақтарды өзбек халқының этникалық компоненттерінің бірі
ретінде қарастырады. Бірақ та бір тарауында қыпшақтардың пайда болуынан
бастап моңғол шапқыншылығына дейінгі тарихын жалпы талдаған. Ол бөлім
біздің зерттеу жұмысымыз үшін құнды [11].
Сонымен қатар, А.Қадырбаевтың қыпшақтар тарихын зерттеуге қосқан үлесі
зор. Ол қытай, орыс, венгр, грузин, т.б. жылнамаларындағы материалдарды
талдау барысында қыпшақтардың осы елдердегі саяси және мәдени өмірге
ықпалын зерттеді және де көптеген мақалаларында ХІІ-ХІІІ ғ.ғ. қыпшақтардың
саяси-әлеуметтік құрылымын мемлекеттік мәселесін талдайды [12].
Археолог С.Жолдасбаев Ежелгі және ортағасырлардағы Қазақстан атты
еңбегінде қыпшақтарға арнайы тоқталған. Ол археологиялық, жазба деректер
мен зерттеулерге сүйене отырып қыпшақ сөзіне, олардың хорезмшахтармен қарым-
қатынасына егжей-тегжейлі тоқталған [13].
И.Н.Ундасынов Қазақтар мен олардың ата-бабаларының тарихы деген
кішігірім еңбегінде қыпшақтарға арнайы тоқталған. Онда қыпшақтардың
деректерде кездесуінен күшеюі, мемлекеттілік мәселесі қарастырылған [14].
Соңғы кезеңдегі зерттеулер қатарына қыпшақтар туралы армян деректерін
ғылыми айналымға енгізген Гарковецтің еңбегін ерекше атап өтуге болады
[15].
1884 жылы жарық көрген және осы күнге дейін маңызын жоғалтпаған
П.В.Голубовскийдің Печенеги, тюрки и половцы до нашествия татар атты
еңбегі қыпшақтар тарихына қатысты тарихнамалық еңбек болып табылады, автор
осы тақырып төңірігінде қалыптасқан орыс тарихнамалық ойдың барлық
жетістіктері мен кемшіліктерін айқындады [16]. Көріп отырғанымыздай,
ортағасырдағы қыпшақтар тарихына қатысты отандық тарихшылардың, орыс
ғалымдарының және т.б. елдердің тарихшыларының еңбектерінде айтылған.
Қыпшақтар тарихына қатысты Ә.Марғұлан, А.Н.Кононов, Л.П.Потапов,
Н.А.Баскаков, С.Г.Агаджанов, Л.Р.Кызласов, Г.А.Федоров-Давыдов,
С.А.Плетнева, Р.Г.Кузеев, Ю.А.Зуев, С.Г.Кляшторный, Ф.А.Арсланова,
Д.Г.Савинов, С.М.Ақынжанов, Б.Е.Комеков, К.Ш.Шаниязов, және т.б. Бұл тарихи
еңбектерге тарихнамалық шолу болған. Ал, осы мәселеге қатысты тарихнаманың
тарихнамасына келетін болсақ, С.М.Ақынжанов өзінің жоғарыда аталған
еңбегінің кіріспе бөлімінде М.Н.Карамзин, В.Н.Татищев, П.В.Голубовский
сияқты орыс ғалымдарының еңбектерін талдап жазады. Егер М.Н.Карамзин мен
В.Н.Татищевтің еңбектері қыпшақтардың Ежелгі Русьпен қарым-қатынасы
аспектісінде ғана қарастырылатын болса, П.В.Голубовскийдің еңбегінің
бұлардан айырмашылығы сонда, автор өз еңбегінде қыпшақтардың тарихына ғана
емес, осы мәселеге қатысты орыс тарихнамалық ойдың жетістіктері мен
кемшіліктеріне тоқталады,-дейді. Сонымен қатар автор отандық қыпшақтанушы
ғалым Б.Е.Көмековтың еңбегіне тоқтала отырып, бұл еңбектің құндылығын
жоғары бағалайды: Эта интересная работа, фундированная ценным материалом,
является как бы основой для продолжения изучения кимако-кипчакской историии
в последующие века, а именно в ХІ-ХІІІ в.в. [9., 54бет] .
ХІ-ХІІІ ғасырларда Дешті-Қыпшақ территориясын мекендеген қыпшақтар
туралы еңбектер мен олардың авторлары туралы, арнайы түрде болмаса да, отан
тарихшыларының кейбір еңбектерінде жанама түрде айтылғандығын ескеруіміз
керек. Мысалы, Б.Е.Көмеков өзінің Қазақ тарихы журналының бетінде
жарияланған О перспективах развития кипчаковедения атты мақаласында автор
орыс ғалымдарының еңбектеріне тарихнамалық шолу ретінде тоқталған [10.,
12бет]. Дәл осындай шолу А.Ш.Қадырбаевтың, К.Ш.Шаниязовтың және т.б.
ғалымдардың еңбектерінде бар [11., 12.,]. 1999 жылы К.Л.Есмағамбетов
Қазақстан тарихының шетелдік тарихнамасы (ежелгі уақыттан ХХ-ғ. 90-ж.
басына дейін) атты тақырыпта диссертация қорғады [17].Төрт үлкен тараудан
тұратын бұл еңбегінде автор шетел зерттеушілерінің номадизмге қатысты
мәселеге көбірек көңіл бөлгенін сипаттайды. Бірақ, олардың ешқайсысында осы
мәселеге қатысты еңбектерге тарихнамалық талдау жасалынбаған. Ол біздің
еңбегіміздің құндылығын арта түседі.
Тақырыптың деректік негізі: Қыпшақ (половец, коман) тарихына арналған
әдебиеттер оның этногенетикалық түп тамырын қарастырғанда, қыпшақтардың
алғаш рет күшейіп, тарих сахнасына көтерілгендігі туралы тек ІХ–ХІІ
ғасырлардағы араб-парсы тіліндегі тарихи- географиялық еңбектерде
кездеседі.
Маңыздылығы жағынан бірінші сатыдағы деректер қатарына ІХ–ХІІ
ғасырлардағы араб-парсы саяхатшылары, географтар мен тарихшылардың мәліметі
мен кейінгі жылдарда жазылған компилятивті мәліметтер жатады. Ал, ХІІ–ХІІІ
ғасырлардағы оқиғаларды ашып көрсету үшін осы дәуірдегі өмір сүрген – Ибн
ал-Асир, Мухаммед ал-Несеви, ал-Джузджани, Джувени, Рашид ад-Диннің тарихи
еңбектері өте құнды. Орыс, кеңес, шетел тарихшыларының танымал еңбектерінде
көптеген араб-парсы тілді авторлардың деректеріне шолу мен сипаттамалар
беріліп өткен. Мәселен, В.В.Бартольдтің еңбегін атауға болады. Қазіргі
Қазақстан тарихшыларының ішінде қыпшақтар тарихына арналған араб-парсы
деректеріне толық күрделі талдау жасаған Б.Е.Көмековтің еңбегі зор. Әрине,
араб-парсы саяхатшылары, географтар мен тарихшыларының негізгі мақсаты
бізге керекті мәліметті талдау емес, өздеріне керекті ақпараттарды жинау
болып табылады. Сондықтан да, деректерге аса мұқияттылықпен қарап,
деректанулық сыннан өткізу қажет. Бірақ, қазіргі таңда біз үшін бірден бір
дерек көзі осы араб-парсы деректері.
Ең алғаш қыпшақ тайпасы туралы жазған қытай тарихнамасының
қалыптастырушы Сыма Цяннің еңбегін атап өтуге болады. Ол өз еңбегінің
Тарихи жазбалар деген тарауында Ғұн державасының негізін салушы Мөде
шаньюдың жорықтарын жазып, оның өзіне бағындырған тайпалары ішінде цюйше,
дин лин, гэгундердің (қырғыз) болғанын атады. А.Н.Бернштам осы цюйше
сөзін қыпшақ деп қарастыруды ұсынды[6., 122бет].
Сонымен қатар, қыпшақ атауы алғаш рет ежелгі түркілердің Шине Усу
ескерткішінде (760ж) кездеседі, онда қыпшақтардың түркілермен одақтасып,
қазіргі солтүстік Монғолия жерінде тоғыз оғыздар мен ұйғырларды билегені
айтылған[5., 62бет].
Қазақтардың этникалық тарихында маңызды рөл атқарған қыпшақтар туралы
мұсылман деректерінің ішінде Абу-л-Касим Ибн Хордадбектің (820-912жж.)
Китаб ал-масалик-уа-л-мамалик (Мемлекеттер мен жолдар кітабы )
еңбегінде кездеседі. Ибн Хордадбек парсы ақсүйегі еді, ол Бағдадта өсіп,
аббасидтер Халифіне жақын тұрады. Сөйтіп, жас кезінен слотустік-батыс
Ирандағы Джибал провинциясында мемлекеттік тыңшы қызметінің және пошта
байланысының бастығы болып тағайындалады.Ол өз еңбегінде де осы мақсатқа
арнап жазды[18]. Бұл кітапта аймақтар мен қалалардың, пошта бекеттері,
экономикалық өмірі мен алым-салықтар туралы ақпараттармен қоса, көрші
елдегі халықтар туралы мәліметтер келтіреді. Сірә, оның түріктер туралы
айқын мәліметтерінің көбі, соның ішінде түрік тайпаларының жиі-жиі дәйексіз
келтірілетін тізімі де (тоғыз-оғыздар, оғыздар, қарлұқтар, кимектер,
қыпшақтар, азкиштер, тургештер және т.б.) ҮІІІ ғасырға жататын болса керек.
Әл-Йакуби (ІХғ.) мен Кудама Ибн-Джаффардың (Хғ.) шығармаларының жанры
жағынан Ибн-Хордадбектің еңбегіне жақын.
Әл-Марвазидің туындыларында түркі халықтары туралы бірегей
этнографиялық мәліметтер бар. ХІ ғасырдың басында кимек, қыпшақ, оғыз
тайпаларының қоныстануына елеулі ықпал еткен халықтардың қоныс аударуы
туралы хабар ерекше құнды. Әл-Марвазидің (ХІІІ ғ.) Жануарлардың табиғи
қасиеттері деген шығармасын Қазақстанның ортағасырлардағы тарихының құнды
дерегі деп атаған жөн. Автор Селжұқ Мәлікшахтың (1072-1092 ж.ж.) сарайында
оның мирасқоры болған [19].
ІХ-Х ғ.ғ. қыпшақтардың тарихынан құнды мәлімет беретін деректердің
бірі Газневид сұлтаны Әбд ар-Рашидтің (1048-1053) кезінде парсы тарихшысы
Гардизидің Зейн ал-ахбары ерекше еңбек [5].
ХІІ ғасырдың орта шенінде арабтың географ-ғалымы Әл-Идриси арабтардың
орта ғасырлары жөнінде Аймақтарды аралап қажыған адамның көңілін көтеруі
деген аса ірі географиялық шығармасын жазды. Жас кезінен көп саяхат жасап,
Лиссабонда, Англияда, Францияда, Мароккода, Кіші Азияда болған.Оның
географиялық шығармасында Еуропаның, Азияның, Африканың елдері егжей-
тегжейлі суреттеледі. Ол Шығыс Еуропаны, Кавказды, Орта Азия мен Қазақстан
аумағында мекендеген түркі тайпалары: кимектер, қыпшақтар, оғыздар,
қарлұқтар, түргештер, азкиштер туралы, олардың орналасуы, шаруашылығы,
қалалары, сауда жолдары, қолөнері туралы маңызды мәліметтер бар [18].
Әсіресе, Қазақстан тарихының ХІ ғ. Зерттеуде маңызды орынды Махмұд
Қашқаридің лингвистикалық еңбегі Диуани лұғат-ат-түрік алады. Мұнда түркі
тілінің әртүрлі диалектикалары мен қоса, этнографиялық, материалдық
мәдениет, ортағасырлардағы Қазақстан территориясындағы тайпалар мен
халықтардың тарихы жайлы құнды мәліметтер бар. Сонымен қатар, қыпшақ
тайпалары туралы мәліметтер өте көп; олардың ХІ ғ. тарих сахнасына
көтерілуі, дәстүрі, шаруашылығы, со себепті оны зерттеуге аса бағалы еңбек
деуге болады. Өйткені,автор сол кезеңде өмір сүрді және оны өз көзімен
көрген болуы ықтимал. Оның еңбегін Н.Крачковский, С.М.Ахинжановтар өте
жоғары бағалады [20].
ХІІ ғ. соңында жазылған Мүбарак шах Мерверрудидің Китаб ал-ансаб көп
қолданылмаған еңбектердің бірі. Онда түркі тайпаларының 60-тан аса
этникалық атаулары мен олардың әдет-ғұрыптары туралы қызықты мәліметтер
бар. Кимек, қыпшақ, ұран, йемек, байандур, татар тайпаларының тарихына
тоқталған [21].Хасан Али Ибн ал-Асир дүние жүзі тарихына арналған еңбегінде
ол бізге жетпеген тарихи деректерді пайдалана отырып жазады. Онда Дешті-
Қыпшақтың ХІ ғ. халқы, оның исламды қабылдауы, көшіп-тұруы, моңғол
шапқыншылығы мен оған қарсы қыпшақтардың көтерілістері туралы құнды
мәліметтер бар [22].
Сонымен қатар, моңғол шапқыншылығы кезінде өмір сүрген тарихшы
Мұхаммед Ибн-Ахмет ан-Несеви Хорезмшах Джелал ад-Диннің қарамағында болып,
моңғолдарға қарсы күресті. Ол өзінің еңбегін Сират ас-сұлтан Джелал ад-Дин
Манкуберти (Сұлтан Джелал ад-Дин Манкубертидің өмірі) деп атады. Онда
хорезмшахтарға тәуелді елдердің тарихы, олардың Хорезммен қарым-қатынасы
туралы құнды мәліметтер кездеседі [23].
ХІІІ ғ. сүрген Ал-Джузджанидің Табанат-и-Насери еңбегі Дели сұлтаны
Насыр ад-Дин Махмұдшахқа арналған. Онда моңғол шапқыншылығына дейінгі
Орталық Азия тарихы, қыпшақ тайпалары туралы мәліметтер өте құнды [24].
Қыпшақтардың тарихының көптеген тұстарын анықтауда парсы тарихшысы
Фаззалах Рашид ад-Диннің Жылнамалар жинағы (Джами ат-таварих) еңбегі
энциклопедиялық деп бағалауға тұрады. Оның мәліметтері құнды, өйткені ол ең
бірінші, қолға түсе қоймайтын деректерді пайдаланды[25].
Тарихта белгілі Ала ад-Дин Джувейни ғылымға Тарих-и-Джахангушай
еңбегімен танымал. Бұл еңбек ХІІІ ғ. соңында жазылған. Онда қыпшақтардың
Хорезмшах пен моңғолдардың алғаш кездесуі туралы, Хорезм мен қыпшақ елі
арасындағы қарым-қатынастар тарихынан мәліметтерімен құнды [26].
Қазіргі таңда тарих ғылымына танымал деректер баршылық. Бұл деректерді
тізе берсек олар өте көп. Біз тек қана өте құнды және біздің тақырыпты
ашуға көмектесетін деректерге ғана шолу жасадық. Бұл тарихи деректер болып
табылады, ал, осы деректер бойынша зерттеу жұмыстарын жүргізе отырып,
олардың шынайылық дәрежесін, ғылыми маңызын анықтап, оларды оқырмандардың
назарына ұсынған еңбектерді тарихнамалық дерек ретінде талдайтын болсақ,
қазақ зерттеушілерінің арасында Дешті Қыпшақ тақырыбын арнайы тұңғыш
зерттегендерінің бірі профессор Б.Е.Көмеков. 1987 жылы Алматыда шыққан
Арабские и персидские источники по истории кыпчаков ҮІІІ-ХІҮ в.в., атты
ғылыми-аналитикалық шолуы негізінен ондағы қыпшақ бірлестігіне, олардың
этникалық құрылымына қатысты деректерге талдау жұмыстарын жүргізген [27].
Қазақстан тарихының біз қарастырып отырған кезеңі мен тақырыбымызға
қатысы бар елеулі еңбектерінің бірі ретінде Б.Б.Ермұхановтың 1997 жылы
Алматыда жарық көрген Прошлое Казахстана в письменных источниках 5в. до
н.э. – 15 в. н.э. атты зерттеуін атауға болады. Зерттеушінің пікірінше;
Жинақ Қазақстан тарихының ерте және ортағасырлар тарихын зерттеу ісінде
маңызды көмекші материалдар қызметін атқару керек.Шындығында да, бұл
жинақтың хронологиялық жағынан қамтыған екімыңжылдық кезеңі Қазақстан
тарихын сипаттайтын араб жазба дерек көздерінен алынған үзінділер
кіргізілуімен қатар, сло деректерге талдау жасалынды [28].
Атақты арабист және шығыстанушы академик В.В.Бартольд (1869-1930)
мәдени тарихын зерттеуде Батыс Еуропа елдері мен Ресейде қалыптасып қалған
Шығыс елдері, әсіресе көшпелі түркі халықтарының тарихына қатысты жаңа, әрі
құнды пікірлер айтты. Араб, парсы және түрік тілдерін жетік меңгерудің
арқасында осы тілдерде жазылған қолжазба деректермен кеңінен танысып,
оларды зерттеу саласында үлкен маман атанған. Орта Азия, Батыс Еуропа,
Шығыс елдерінің кітапханаларындағы сақтаулы қолжазба қорларымен танысуымен
қатар, оларды тікелей зерттеп, талдау жасаған [5].
Зерттеу жұмысының нысаны ретінде түркі тайпаларының бірі- Қыпшақтардың этно-
саяси даму тарихы мен тарихнамасының зерттелу мәселелері алынған.
Зерттеу пәні: қыпшақтардың этно-саяси тарихын жүйелі түрде зерттеп, осы
мәселені қарастырған отандық және шетелдік зерттеу еңбектер болып табылады.
Диссертациялық зерттеудің мақсаты: Магистрлік диссертацияның алға қойған
мақсаты қыпшақтардың этно-саяси, экономикалық-әлеуметтік даму тарихы мен
тарихнамасын жан-жақты қарастыра отырып, қыпшақ тайпасының Қазақстан
тарихындағы рөлін ашып көрсету, өзіндік тұжырым жасау.
Диссертациялық зерттеудің негізгі міндетттері: Осы мақсаттарға жету үшін
төмендегідей міндеттерді айқындадық:
-қыпшақтардың саяси-экономикалық дамуын зерттеу;
-қыпшақтардың саяси тарихы және басқару жүйесіне сипаттама беру;
-қыпшақ қоғамының экономикалық-әлеуметтік дамуын деректер мен зерттеулер
негізінде қарастыру;
-қыпшақтар тарихының зерттелуіне тарихнамалық талдау жасау;
-этникалық, саяси тарихы туралы зерттеулерге тарихнамалық талдау жасау;
-қыпшақтардың көрші елдермен байланысы және дүниежүзілік дамудағы орнын
көрсете отырып, осы мәселеге байланысты зерттеулерге талдау жасау.
Зерттеу жұмысының теориялық-методологиялық негізі: Еліміз тәуелсіздік
алғанға дейін, кеңестік кезеңде тарих ғылымының теориялық-методологиялық
тірегі, арқауы тарихи материализм болды.
Осыны ескере отырып, біз бұл жұмысты жазу барысында фундаменталды
методологиялық бағыттар мен ықпалды теориялық мектептердегі тарихи
еңбектерге талдау жасау мен баға беру тәсілдеріне арқа сүйедік. Атап
айтсақ, ол формациялық, өркениеттік концепциялары, бұлар біздің еңбектегі
қамтылған мәселелерге тарихнамалық тұжырымдамалар жасауға көмектеседі.
Зерттеу жұмысының барысында хронологиялық, хронологиялық-проблемалық, нақты-
тарихи, салыстырмалы тарихи талдау, жинақтау және қорыту, ретроспективті
әдістер қолданылды. Тарихнамалық талдауда салыстырмалы тарихи әдіс әртүрлі
ғылыми зерттеулердегі Қыпшақтардың этно-саяси даму тарихын анықтауға
мүмкіндік берсе, хронологиялық, хронологиялық-проблемалық әдістер уақыт
ерекшелігін анықтап, көкейкесті проблемаларды байқауға көмектесті.
Тарихнамалық талдауда ретроспективтік (қайта оралу) тәсілінің маңызы үлкен.
Ол тәсіл тарихнамалық білімнің бүгінгі жеткен жетістігі, шыққан биігі
негізінде тарихи ойдың даму дәрежесін анықтап, Қыпшақтардың этно-саяси
дамуы тарихының маңызын көрсетуге мүмкіндік берді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Магистрлік жұмыста алғаш рет қыпшақ тайпасының
этно-саяси тарихы мен тарихнамасы біріктіріле қарастырылып отыр. Және
қыпшақтардың Қазақ тарихындағы рөлі көптеген деректер мен зерттеулер
негізінде алғаш рет жүйелі түрде зерттелді. Сондай-ақ, қыпшақ тарихымен
айналысқан зерттеушілердің іргелі еңбектеріне тарихнамалық талдау
жасалынды.
Зерттеудің хронологиялық шеңбері: Магистрлік жұмыстың хронологиялық шеңбері
ХІ-ХҮ ғасырлар аралығын қамтиды. Яғни, қыпшақтардың саяси үстемдікке
келуінен, оның дамуы және Қазақ халқының қалыптасу кезеңіне дейінгі дәуірге
дейін. Ал, тарихнамалық тұрғыдан алғанда хронологиялық шеңбері ХХ ғасыр
және еліміз тәуелсіздік алғаннан кейінгі уақыт аралығын қамтиды.
Диссертацияның қолданбалы маңызы: Отан тарихы және тарихнамасымен
айналысушылар бұл еңбектен Қыпшақтардың этникалық, саяси, экономикалық,
әлеуметтік дамуы мен дүниежүзілік тарихтағы рөлі және көрші елдермен қарым-
қатынасы туралы өздеріне қажетті мәліметтер ала алады. Қыпшақтардың
этникалық және саяси даму тарихы және тарихнамасымен танысып, өздеріне
қажетті ақпараттар таба алады.
Сонымен қатар, диссертациялық жұмысты маман тарихшылар даярлауда
студенттерге арналған оқулықтарда, арнаулы курстар мен семинарларда
пайдалануға болады.
Диссертацияның сыннан өтуі: Зерттеу жұмысының негізгі мазмұны бір ғылыми
мақалада, яғни, ҚазҰУ хабаршысының тарих сериясында ХХғ. ІІ жартысындағы
қыпшақтардың этносаяси тарихының зерттелуі деген атпен көпшілік талқысына
ұсынылды.
Диссертацияның құрылымы: Магистрлік жұмыс кіріспеден, екі тарау, төрт
тармақтан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І ҚЫПШАҚТАР:САЯСИ-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫ.
1.1. Қыпшақтардың саяси тарихы және басқару жүйесі.
Б.э.д. 201 жылы жазылған қытай дерегінен А.Н.Бернштам қыпшақ ұлыстық
одағының есімі тұралы да, тұрмысы туралы да мәліметтер тапты. Ши-Цзы
еңбегінде қыпшақты-қыпшақ деп, оны қытай иероглифінше-Цзюеше деп жазылғанын
анықтады. Бұл көне шығыс зерттеу әдебиетінде қытай деректерінен алынған
тұңғыш мәлімет еді. Осы мәліметті А.Н.Бернштам Махмуд Қашқаридың “Диуани
лұғат ат –түрік” еңбегімен салыстырып қарады [6., 65бет].
Сонымен қатар, қыпшақтардың Алтай бойында тұрмыс жасап келген шағының
соңғы кезіне байланысты дерек Селенгі бойынан табылды. Бұл ескерткіште
“Түрік- қыпшақтар бізді 50 жыл билеп тұрғанда не істеліп еді”, - деген
сықылды кекті сөз шығыс түрік мемлекеті құлатылғаннан кейін ұйғыр хандығын
құрған бас билеушісінің Алтай алқабында тұрғанын анықтауға көмектесті.
Екіншіден, кейін есімін бүкіл Батыс Азияға таратқан түрік жұрты, осы
қыпшақтың бір бөлімі екені анықталды.
Б.э. IV-V ғасырларында қыпшақтардың бір бөлігі (Ашин қыпшағы) Ашин
өзенінің бойында тұрды. Енді бір бөлігі Алтай жерінде Жыланды өзені
бойында, Жыланды тауында тұрды. Енді бір бөлігі Батыс Алтайда тұрды.Аты
Қыпшақ дегені болмаса, бұл үшеуі бірінен – бірі тәуелсіз жеке-жеке
тіршілігін етті. Үшеуінің тарихы үш жерде дамыды. Ашин қыпшағы түрік –
қыпшағы аталып (VI-VIIIғ.ғ) 200 жыл өмір сүрді де, құрыды. Батыс Алтай
қыпшағы Қазақстан даласында тіршілік етті, кейін қазақ халқының құрамына
кірді. Жылан қыпшағы – алтай тауы жыланды жерінен Батысқа қарай ауды. Б.э.
IX-Xғ. Оңтүстік орыс жазығында бірнеше ғасырлар бойына Ресей жұртына тыным
бермеді, Үнемі жортуылдап тұрды.
Біздің зерттейтін қыпшақ жұрты – қазақ құрамына енген Алтай– Қыпшағы
болып табылады. Алтай–Қазақстандық қыпшақ ұлысы көп тайпалардан құралды.
Ш.Ш.Уәлиханов, Н.А.Аристов: қыпшақ ұлысы 12 тайпадан құралды деп мәлімдеді.
Қазақ халық шежіресі оны мақұлдады, олар: 1)торы-айғыр, 2) тюукша, 3)
қайтабақ, 4)бұлтұн , 5)қарабалық, 6)көлденең, 7)танабұқа, 8)қарабура,
9)қарабөрік, 10)ұзун, 11)төтенше, 12) бұға т.б [34. Бұл есімдердің
кейбіреуі тотемизммен байланысты аталса, қайсы біреулері бұрыннан бар.
Демек, бұл тайпалардың көпшілігі өте ілгеріден келе жатқан көне ру болып
табылады.
Араб, парсы саяхатшылары X-X ғ.ғ. қыпшақ даласына саяхат жасап,
қыпшақтардың 50-60-тай ру-тайпа аттарын жазып алды. Бұл есімдер біріншіден,
шетелдіктердің тілі келмей бұзылып айтылуымен, екіншіден араб, парсы
жазуларының емлесіз қалай болса солай жазылуының салдарынан бізге нағыз өз
есімімен келіп жетпеді. Мұндай есімдер: тоқсоба, иете, буржуглы, бөрілі,
кунук, біркөбе, аларыс, бузуожы, менгуоглы, куманку, бузанку, бежана,
шортан т.б. Бұл тізімді жалғастыра беруге болады, бірақта бұл біздің
зеріттеуміздің мақсаты емес.
1911ж. Айқап журналында жарияланған шежіреде қыпшақ ұлысы зор үш
тайпадан: 1) құлан қыпшақ 2)қара қыпшақ 3)сары қыпшақ деп аталатын үш
тайпадан құралды деп мәлімет берді. Осындай “құланқыпшағы” деген атау, дала
қыпшағы деген баламаға дәл келеді, ал осы баламаға сай араб, парсы,
саяхатшылары, қыпшақ жері, “қыпшақ мемлекеті деген ұғымды” (қазақ даласы)
Дешті-қыпшақ деп атады [29].
Мұсылман деректерінде ,,қыпшақ” атауы алғаш рет Ибн-Хордатбектің
еңбегінде кездеседі. Хордатбек қыпшақтарды кимектерден бөлек тайпа деп
көрсетеді. ,,Худуд әл-аламда” қыпшақ халқы қимақтардан бөлектенген және
өте тұрпайы өмір салтын кешеді дейді. Қимақтардың батысындағы территорияда
орналасып, саяси жағынан қимақтарға тәуелді болды. Өйткені, қыпшақ
хандары қимақтардың тағайындаумен немесе бекітумен таққа отырды делінген.
Ал Махмут Қашқари йемектер мен қыпшақтар бір тілде сөйлейді, бірақта
қыпшақтар өздерін иемектерден бөлек, тек түбі бір, басқа тармағы деп
есептейді [20.,63 бет].
Б.Е.Көмековтің пікірінше, қыпшақтар туралы ҮІІІ-ХІ ғ.ғ. ежелгі
деректерде, оларды қимақтармен саяси жағынан байланысты болған делінсе де,
бұл байланыстар болған, өйткені, олардың этникалық территориялары бөлек,
экономикалық сипаты жағынан да екі басқа. Қыпшақ тайпалық бірлестігі өте
күрделі әрі арнайы зерттеуді қажет етеді деген болатын..
ХІ ғ.басында бұрынғы кимек, қыпшақ және куман тайпалары қоныстанған
аумақта әскери-саяси үстемдік қыпшақ хандарының қолына көшті. Қыпшақтардың
билік басына келген билеуші әулетті шонжарлары оңтүстік және батыс
бағыттарда белсенді қимыл жасай бастады, мұның өзі оларды Орта Азиямен
Оңтүстік-шығыс Еуропа мемлекетімен тікелей белсенді қарым-қатынас орнатуға
жетеледі [27., 85бет].
ХІ ғ. екінші ширегінде қыпшақтардың әскери тайпалық шонжарлары
Сырдарияның төменгі және орта ағысына, Арал өңірі мен Каспий өңірі
далаларынан Оғыз жабғуларын ығыстыруына экономикалық та, саяси да себептер
болған еді. Саяси фактор ең алдымен ХІ ғ. Басында Орталық Азия тайпаларының
батыс бағытында қозғалуына ұласқан сыртқы оқиғаларға байланысты болатын.
Сонымен бірге, қыпшақтардың өзін-өзі билеуге және өз мемлекетін құруға
ұмтылған әулеттік топтардың орталықтан аулақтау сарынының маңызы да болған
жоқ. ХІ ғасырдың бірінші жартысында күшейген қыпшақ тайпаларының көсемдері,
тегінде, жайылымдық жердің тапшылығынан, Еділ бойына, Үстірт және
Сырдарияның төменгі ағысы арқылы өтетін аса маңызды сауда жолдарын өз
бақылауына алуға ұмтылған болса керек,-дейді Б.Көмеков [27., 88бет].
Қыпшақтар билігінің Арал өңірімен Сырдария бойындағы аймақтарға
таралуына байланысты этникалық-саяси жағдайдың өзгеруіне қарай ХІ ғ. Екінші
ширегінің басында “Оғыздар даласы” (Мафазат әл-гузз) деген атаудың орнына
“Қыпшақтар даласы” (Дешті Қыпшақ) деген атау пайда болды [5.,114бет].
Біз ең алдымен ХІ-ХІІІ ғ. Қыпшақтардың тайпалық және этникалық
құрамына тоқталайық.
ХІ ғ. Бірінші жартысынан ХІІІ ғ. Басына дейін қыпшақ этникалық
қауымдастығының қалыптасуы дамудың сапалық жаңа кезеңіне аяқ басады, мұның
ең алдымен олардың жерінде Шығыс Дешті Қыпшақта қыпшақ хандарының күш
қуатының артуына байланысты еді, ал олардың билігін өз мемлекеті шеңберінде
күшті әулеті елбөрілі руы заңдастырды.
ХІ ғасырдың орта шенінде қыпшақ және куман тайпалары батысқа қарай
қозғала бастайды. ХІ ғ. ІІ жартысында оңтүстік орыс далалары шегінде болған
саяси және этнографиялық өзгерістерді парсы тарихшысы Хамдаллах Казвини
атап өткен. Оның мәліметтері бойынша, Дешті Қыпшақ деген Дешті Хазардың нақ
өзі. Х ғасырда оңтүстік орыс далалары Дешті Хазар ретінде белгілі болған.
Кумандар 1055 жылдан бастап ертедегі орыс жылнамаларында айнытпай
аударылған “половец” деген атпен кездеседі. Барлық жағынан алып қарағанда
“половецтер” терминін екі мағынада: дәл кумандарды білдіретін нақты және
бүкіл қыпшақ тайпалары бірлестігіне қолданылған кең көлемдегі мағынада
түсіну керек. Алайда жылнамаларда бұл мағыналары ажыратылмаған [29].
Ертедегі орыс жазба ескерткіштеріндегі мәліметтерді түсіндіргенде
белгілі қиындықтардың тууы содан. Орта ғасырлардағы Византия тарихнамасына
да байланысты істің жайы нақ осындай. 1078 жылы византиялықтар өздерінің
батыстағы көршілерінің шын этникалық атауы кумандар екенін бірінші болып
біліп, бұл атауды Дешті Қыпшақтың барлық түрік тайпаларына таратты. Бұл
дәстүр Византия әдебиетінде ХІV ғ. Дейін сақталған еді.
“Половец даласының” шегі ертедегі орыс жылнамаларында Еділ мен Днепр
аралығында деп белгіленеді. Ал, мұсылман деректерінде батыс Дешті Қыпшақ
әлдеқайда көп жерді алып жатқан. Мәселен араб географы әл-Идрисидің (ХІІғ.)
мәліметтері кумандардың көшіп жүретін жерлері Днестр мен Днепр аралығында
орналасқан, ол Днепрден шығысқа қарай қыпшақ тайпаларының ордалары жатқан
деп санауға мүмкіндік береді [30].
Батыс қыпшақтардың тайпалық құрамы он бір тайпадан тұрды, олар:
тоқсоба, йетиоба, қарабөріклі, қотан, жартан, құлабоғылы, бұржоғлы,
қаңғароғлы, елбөрілі, анджоғлы, дурут, тайпаларынан тұрған [46]. Батыс
қыпшақ конфедерациясының жетекші әулеттік тайпасы тоқсоба мен бұржоғлы
болған. Қазақстан аумағында құрылған Шығыс қыпшақ бірлестігінде этникалық
байланыстардың даму және тереңдеу дәрежесі Шығыс ұлыс қыпшақтарының
тайпалық құрылымы бойынша айқын анықталады. Араб ғалымдары Ахмет ат-Тыни
(1235-1318 ж) және ад- Димашкидің (1301-1349ж) еңбектерінде Шығыс ұлыс
қыпшақтарының рулық-тайпалық құрамы 16 этникалық компоненттен тұрған.
Олардың 8-і негізгі тайпалары болған да, одан кейінгі 8 этникалық
компонент неғұрлым ұсақ болған. Сонымен қатар, қыпшақтардың тайпалық
конфедерациясының тізімі ретсіз кездейсоқ сипатта болғанын атап өту
маңызды. Керісінше, онда аталған этникалық бөліністердің әрқайсысы
әулеттік, әлеуметтік және саяси деңгейі мен орнына сәйкес қатаң
реттелген [46., 67.б.].
Ең жетекші, таңдаулы тайпа бөрілілер ( басқа деректер бойынша
елбөрілілер) болып, қыпшақ хандары ұрпақтан ұрпаққа солардың қатарынан
шығып келген. Бөрілі терминінің семантикасы „қасқыр“ мағынасымен
байланысты. Тарихи және этнографиялық әдебиеттерде бірқатар түрік этносының
аңызға айналған негізін қалаушы ретіндегі қасқырға табыну және түрік
тайпаларының ертедегі даму сатыларындағы қасқырдың төтем ретіндегі рөлі
кеңінен белгілі. Бөрілілер Орта Азиядан шыққан ертедегі түрік тайпасы
болған.
С.М.Ақынжанов өзінің белгілі „қыпшақтарға“ арналған зерттеу еңбегінде
ғалым Пелльоның елбөрілі сөзін терең зерттей келіп айтқан пікірін келтіреді
[47]. Ондағы қорытындылар төмендегідей: „елбөри-қыпшақ тайпасының
арасындағы кең танымалы тайпа“ дейді. Ал Ибн Халдун көптеген тайпа
атауларын келтіргенде, қыпшақ тайпасын Эльбуш деп атап өтеді. Джузджанидың
мәліметі бойынша, „Бату Түркістандағы барлық тайпалардың жерін басып алды...
Ол бұл жердегі қыпшақ, қаңлы, йемен, илбари, рус, гернес және ас тайпаларын
бағындырды“-делінген [48]. Сонымен қатар, Рашид ад-Дин 1237 ж. Қыпшақтардың
моңғолдарға қарсы көтерілісін суреттегенде: „XIIIғ. 30ж. Моңғолдарға қарсы
көтерілістің басшысы қыпшақ халқының ішіндегі олбурлик тайпасынан шыққан
Багман болды“,-дейді [49].
Екіншісі-тоқсоба, ол да „тоғыз тайпалы“ деген мағнаны беретін,
таңдаулы тайпа болып есептелген. Одан әрі йетиоба, яғни, „жеті тайпалы“
(жетіру), содан соң дурут тайпалы дегенді білдіретін „дурут“ тайпасы
(туртобы) келеді. Бесінші тайпа „ас“ деп аталады, олар аландарға туыстас
иран тайпасы астар деп саналады. Осыған қарағанда, Арал теңізіне көршілес
мекендеген түркі тілдес астардың (арстар) жекелеген топтары қыпшақ
тайпаларының құрамына енсе керек. Одан әрі „бұржоғлы“тайпасы аталады, олар
басқа тайпалармен қатар оңтүстік орыс далаларында қыпшақ құрамының үстем
тобын құрып, ол Египетте өз ортасынан мамлюк-сұлтандар әулетін шығарған
жетінші, манқұроғлы тайпасы көрсетіледі. Олар тегінде кимек тайпаларының
біреуіне жататын болса керек. Деректердің мәліметтері бойынша, кимектер
елінде „манқұр“ таулары болған . Тотем ретінде таулардың аты жекелеген
тайпаларға берілген болуы керек. Соңғы ірі тайпа ретінде имек тайпасы-
мұсылман атауының көптеген жазба деректері бойынша, түрік тілдес кимек
этносының нақ өзі болады. XI ғ. Кимек қағанаты құлағаннан кейін, жазба
деректерде кимек атауы болмай, ол өзінің диалектілік түріндегі имектерге
орнын босатып берген. Қыпшақтар кимектердің этникалық-саяси және этникалық-
мәдени тығыз байланыстары жоғары деңгейге жеткені соншалық, Махмұд
Қашғари (Xiғ.) имектерді қыпшақтар деп атаған, ал қыпшақтар болса өздерін
басқа атаумен атаған [50].
Ендігі жерде ұсақ ру тайпаларға тоқталар болсақ, оларға ең алдымен тағ
этнонимімен аталған тайпа кіреді. Ертедегі оғыздардың аңыздарына қарағанда,
тағыр тайпасы оғыздардан шыққан. Сонымен бірге, ертедегі башқұрт тайпасы
жекелеген топтары Х ғасырда Арал өңірі мен Каспий өңіріндегі тайпаларын
атайды. Осыдан соң манлу этнонимі, яғни, қуман+лу (билеу немесе
қатынас)тайпасы аталады. Бұлар мүмкін қуландардың негізгі көпшілігі Шығыс
Еуропаға көшіп кеткеннен кейін Қазақстан аумағында қалған қулан
тайпаларының ұсақ топтары болса керек. Одан кейін екі тайпа:базанақ
(бажанақ) және бажна тайпалары айтылады. Бұлардың өзі башқұрттармен бірге
печенег тайпаларының одағына кірген. ІХғ.І-жартысында олар оғыздар, қимақ,
қарлұқтардың одағынан жеңіліс тауып, содан кейін, іле-шала негізгі шекарасы
Арал теңізі, Жем мен Жайық аймағынан батысқа ауып көшуге мәжбүр болған еді.
Жазбаша деректемелер көрсетіп отырғандай, аталған түркі тілдес үш
тайпаның жекелеген тармақтары Батыс Қазақстанда қалып, қыпшақ тайпалық
бірлестігінің құрамына енген [51].
Осы тайпадан соң „қарабөрілі“ ұсақ тайпалар ішінде айтылады.
Семантикасы жағынан бұл тайпа қарақалпақ тайпасының атауына сай келеді.
Олар Арал өңірінің тайпаларына жатады. Содан соң ұз тайпасы. Ол негізінен
оғыз тайпасы. Қыпшақтар құрамындағы ең соңғы аталатын-жортан (шортан)
этнонимі. Бұл да, шортан мағынадағы семантикасы түрік негізінде екенін
көрсетеді.
Демек, қыпшақ конфедерациясының кимек (имек, мажқұроғлы), оғыз, ұз
және печенег-бали құрт (балиқұрт, бажанақ, бажа), ас, құлан (қуланлу,
бұржоғлы) көне шортан ұсақ тайпалары мен қыпшақ тайпаларының негізгі
компоненттері болып есептелетін елбөрілі, тоқсоба, йетноба, төртоба енген.
Қыпшақ этникалық қауымдастығының қалыптасу жолы мен оларды атап
көрсетудің мәселені қарастыру кезінде принципті маңызы жоғары.
Қыпшақ конфедерациясының тайпалық құрамының XI-XII ғасырларға қатысты
құрылымы оның күрделі және әр текті болғанын барынша айқын көрсетеді.
Қыпшақ конфедерациясы өзінің қыпшақ тайпалары мен қоса түркі тілдес
кимек, кулан, печенек, ішіндегі башқұрт, оғыз тайпаларын, сондай-ақ иран
тілдес этникалық жіктердің түркі емес элементтерін жинақтаған. Бұл әрине
туыстас қыпшақ тайпалары одағының толық болып ұйысу үрдісі жүріп жатқан
кезең.
Сонымен қатар, қыпшақ қауымдастығының қалыптасуына аталған
тайпаларымен қоса Xiғ II-жартысында шағын топтары, Сырдың төменгі ағысы мен
Арал өңірі аймақтарын мекендеген этникалық-аймақтық бірлестік құрған көп
санды қаңлы тайпалары пәрменді түрде қатысты.
Зерттеулерде қаңлы этнонимінің пайда болуы туралы мәселеде бірнеше
пікір бар. Бірқатар зерттеушілер қаңлыларды кангорлар (пегенегтердің
таңдаулы тайпасы) деп атаса. Сонымен қатар, қаңлылар пегенег тайпаларының
тармақтары қыпшақтармен нәтижесі деп қарастырады. Үшіншіден, қаңлы
этнонимді кимек-қыпшақ тайпаларының Сыр мен Арал өңіріндегі ертедегі
пегенег-оғыз тайпаларын жаулап алумен байланыстырды. Сондай –ақ қаңлы
этнониміне байланысты деректер мен зерттеулерде түрлі пікірлер бар.
Қыпшақтардың этникалық құрамына сонымен бірге, Қазақстан аумағына
Шығыс Түркістаннан Xғ келген ұран тайпасы, баяттар, азкиштер мен түркештер
сияқты түркі тілдес тайпалар енген. Сондай –ақ, қарлұқтар, жікілдер, қайлар
да кірген.
Қазақстан аумағында қыпшақ халқының қалыптасуын этникалық аумақ,
шаруашылықты жүргізу түрлерінің біртектігі, қоғамдық қатынастар жүйесі мен
тіл бірлігі жәрдемдескен этникалық-мәдени белгілердің үйлесу үрдісін
жеделдете түсті, қыпшақтардың әр түрлі этникалық топтарымен өзара тығыз іс-
қимылы этникалық қауымдастыққа әсер етті.
Қыпшақтардың саяси салмағының барған сайын өсе түсуіне байланысты
көптеген тайпалар мен этникалық топтар өздерінің біртұтас этносқа
жататындығын ұғынып, қыпшақ этнонимін қабылдады және өзін-өзі „қыпшақтар“
деп атай бастады.
Алайда қыпшақ халқының қалыптасуының соңғы кезеңін монғол шапқыншылығы
үзіп жіберді. Этнос ретінде қыпшақтар қазақ халқының этногенезінде елеулі
рөл атқарады. „Қазақ“ сөзінің өзі қыпшақтар мекендеген аймақта пайда болған
деуге толық негіздер бар.
Қыпшақтардың этникалық жер аумағының қалыптасуы үрдісі этностың
негізгі қоныстанған аймағының анықталуымен тікелей байланысты.
ХІғ. басында кимек қағанының қол астында болған ұлан-байтақ жер
әулеттік елбөрі руынан шыққан хандар бастаған қыпшақтардың қолына толық
көшті. Ал кимек тайпалары шығысында Алтай мен Ертістен, батысында Еділ мен
Оңтүстік Оралға дейінгі, солтүстігінде Құлынды даласынан оңтүстігінде
Балқаш көлі мен Жоңғар Алатауына дейінгі кең-байтақ жерді алып жатқаны
мәлім. Қыпшақ хандары саяси өрлеумен бірге, оңтүстік бағытта ілгерілеп,
Арал және Каспий өңіріндегі далаларда қыпшақ хандығына тәуелді етті. Қыпшақ
ақсүйектері Сыр бойы қалаларының билеушілеріне айналды.
ХІғ. ІІ жартысы-ХІІғ. Басында қыпшақ хандарының біршама орталықтануы
мен бірігуі қыпшақ тайпаларының Хорезмге қарай, сондай-ақ Жетісудың
солтүстік шығысы мен оңтүстік Қазақстан ауданына қарай жылжуына себепші
болды. ХІғ.ІІ-жартысында қыпшақтар Маңғыстау мен Үстіртте орнығып алды, бұл
жерлерде қыпшақтармен бірге оғыз тайпаларының қалған топтары (кешат,
чағрақ) көшіп жүрді. Әл-Идрисидің „кіші картасында „Қыпшақтар даласы“ деген
географиялық атау келтірілген. Бұл этнотопоним Каспий және Арал
теңіздерінің арасында орналастырылған, мұның өзі тарихи шындықты көрсетеді
[52].
Аса бағалы деректер ретіндегі тарихи карталар жөнінде, атап айтқанда,
этнонимді картаға түсіріп бейнелеудің-көрсетілген объектілердің немесе
құбылыстардың мәнін мейлінше айқын көрсетіп беретінін атап өту керек.
Ортағасырлардағы географиялық карталарды салыстыру әдісі осы карталар
арасындағы тиісті уақыт кезеңі ішінде қоныстану географиясы үрдістерінің
нәтижелерін бейнелейтін айырмашылықтарын көрсетуге мүмкіндік береді.
Қыпшақ және кулан тайпалары бірлесіп Еділден батыс бағытына қозғалуы
оғыздар мен печенегтерді Еділден Днестерге дейінгі ұлан–байтақ дала
өңірінен ығыстырып шығарып, оған өздері қоныстанды.
Қыпшақтардың батысқа қарай қозғалуының бастапқы кезеңдері Махмұд
Қашқаридің география картасынан көрініс тапқан. Онда олардың мекендеген
жері Еділден батысқа қарай, Каспий теңізінің (Бахар Абискун) солтүстік
батысында деп көрсетілген. Орта ғасырлық ғалым Еділ өзенін де қыпшақтар
еліне жатқызған.
Закария Казвинидің (ХІІІғ) “Аджаиб әл-махлукат” деген шығармасында
тарихи картаның мәліметтері де ХІғ. ІІ–жартысына жататыны болса керек.
Алайда қыпшақтар орыстардан шығысырақ орналастырылған, ал ол кезде
орыстардың жинақы қоныстанған аймағы Орталық Ресей шегінде болатын. Әл-
Мустауфидтің картасына сәйкес, қыпшақтар Еділдегі бұлғарлар мен Солтустік
Кавказды мекендеген черкестер арасында шоғырланған, бұл да осы мәліметтер
мерзімін ХІ ғасырдың екінші жартысында деп анықтауға мүмкіндік береді [53].
Қыпшақтар хандығы құрылғаннан кейін оңтустігінде өз мемлекетінің
шекарасын кеңейтіп, Тараз төңірегіне дейін жетті. Онда Қарахандармен
шекарасына Кенжек бекінісін салды. Орталық Дешті Қыпшақ пен Қарахан
мемлекет билеушілерінің үлестері арасында табиғи шекара Балқаш көлі мен
Алакөл ойпатындағы көлдер болды. Қыпшақтардың шығыс шептері ХІ ғасырда
.Ертістің оң жағалауы мен Алтай тауларының беткейлерін қамтыды. ХІ
ғасырда қыпшақтар Алтайда құмдармен, қаңлылармен және керейіттермен
шектесіп жатты.
Солтүстік–шығысында қыпшақтар өркениет пен мәдиниеттің Соян- Алтай
тауларымен байланысты болды, ол оны таратушылар қырғыз, хакасы және т.б.
тайпалар болатын. Қыпшақ хандығының солтүстік шекаралары Қазақстанның кең
даласы Батыс Сібірден бөліп жатқан орманды дала өңірімен өтті. Солтүстік-
батысында қыпшақтар Еділ бойы мен Орал өңірінің тұрғындарымен этникалық-
мәдени және саяси қарым-қатынас жасады. Қыпшақ тайпаларының ертедегі бұлғар
және башқұрттар дүниесімен өзара әсері Xiғ. I-жартысында-XIIIғ.басында
көбінесе қыпшақтардың тіл және мәдениет жөніндегі ықпалы бағытында
өрістеді.
Қыпшақ тайпаларының этникалық-саяси бірлестігі шегіндегі этникалық жер
аумағы, XIIғ. 30-жылдарынан Хорезмшахтар едәуір белсенді саясат жүргізе
бастаған, солтүстік-батыс шептерін қоспағанда, біршама тұрақты болады.
Хорезмшахтар әулетінің өкілдері қыпшақ хандарының қолдарында болған Аралдың
оңтүстік өңірін, Сыр бойындағы қалалар мен Маңғыстауды қаратып алуға бар
күшін салды. Хорезмшах Мұхаммед қыпшақтардың Сыр бойындағы иеліктерін
өзінің ықпал саяси, қыпшақ хандарының оңтүстік –ордасы Сығанақ қаласын
бағындырып алды.
Алайда қыпшақ хандығы өзінің жерлері үшін хорезмшахтармен күресті, бұл
күрес моңғолдардың қаһарлы күшімен тоқтатылды [54].
Сонымен, қыпшақтардың Қазақстан аумағындағы көшіп жүретін аймағы Есіл
мен Тобыл, Нұра, Елек пен Сарысу бойында болды. Маңғыстау мен Үстірттегі
атауларынан қыпшақ рулары жазда Жем, Сағыз, Ойыл, Қобда, Жайық өзендерінің
жарларына кететін, Каспий теңізінің солтүстік жағалауынан жаздыгүні Еділ,
Үлкен өзендерінің аңғарлары мен Оңтүстік Орал тауларының етегіне көшіп
отыратын [55]. Араб географы әл-Омаридің деректері қыпшақтардың тарихи
қалыптасқан жолдары болғанын дәлелдейді:“Қыпшақтардың хандары қысты Сарайда
өткізеді, ал жайлаулары, бір кездегі Тұран жайлаулары сияқты, Орал таулары
аяғында. Қыпшақ тайпаларының бірқатар рулары Арал өңірі мен Сыр бойындағы
аймақта қыстап, жаз кезінде солтүстікке, Қазақстанның орталық аударына
кетіп тұрған. Бірақ барлық жерлерде бірдей халықтың көпшілігі болған жоқ.
Мәселен, Ертісте кимектер (кимектер) жинақы мекендеген, Арал өңірінде адам
саны көп қаңлы тайпалары орналасқан. Ал Жайық пен Еділ арасында куман
тайпаларының едәуір топтары қоныстанған. Қыпшақтармен бірге Батыс
Қазақстанда оғыз және пегенег тайпаларының қалған топтары мекендеді. Сырдың
төменгі ағысы мен Маңғыстауда түркмендердің жекелеген топтары, этникалық
жер аумағының шығысында кумандар, керейлер мен арғындар көшіп және жартылай
көшпелі имек, қарлұқ, тайпалары мекендеген.
Қыпшақтардың өздері мекендеген аумаққа тарихи құқықтары бар
екендегеніне көз сыртындай қаушылар Алтайдың Еділге дейінгі жерді алып
жатқан Дешті Қыпшақ “Қыпшақтар даласы” ұғымы арқылы аңғартқан. Дешті
Қыпшақта қыпшақтардың этникалық жер аумағы сақталып қалған.
Саяси құрылысының нығаюы: Қыпшақ қоғамы ХІ-ХІІғ. басында өмір сүру
ортасының ерекшелігі мен көшпелі шаруашылық-мәдени типінің спецификалық
қызметі материалдық өндіріс процесінде, әлеуметтік қатынастар аймағында,
әлеуметтік және мемлекеттік-саяси қоғамның, қоғамдық құрылымының жүйесінде
белгілі ерекшеліктермен сипатталады. Осы мәселелерді шешу Евразияның
көшпелі халықтарының тарихының көптеген мәселелерін қарастырумен тығыз
байланысты [56]. Сонымен қатар, көшпелі социумның болуының жалпы
заңдылықтарының жан-жақты зерттеп, анықтауда қажет етеді. Осыған
байланысты, қыпшақтардың көшпелі социумының материалдық және рухани
мәдениеттің, шаруашылығы мен өмір сүру ерекшелігін, әлеуметтік ұйымы,
қоғамдық құрылымын жазба деректер мен тарихнамалық жетістіктерге сүйене
отырып анықтамақпыз.
Саяси құрылымының нығаюына тоқталғанда біз ең алдымен қыпшақтардың
мемлекеттілік мәселесіне тоқталуымыз қажет.
Ғылыми зерттеулерде қыпшақтарда мемлекет болу проблемасына екі
көзқарас бар: Біріншісі қыпшақтарда мемлекеттік құрылым болған, өйткені
олар оны кимектерден мұраланған десе. Екіншісі-хорезмшахтардың мәдени
ықпалы барысында қыпшақтардың мемлекетік дәстүр элементерін игеруі ретінде
қарастырылатын мемлекеттік болған деп cанауға бейім [57].
Екінші пікірді Б.Е.Көмеков қолдамайды. Оның айтуынша, қыпшақтардың
саяси құрылысы Ұлы Далаға мемлекетсіз үйренүсүдің үлгісі ретінде
анықталады.
Жазбаша деректердің мәліметтері кимектерде мемлекет болғанын және
қыпшақтар кимек мемлекетінің толық құқылы мұрагерлері болған деп санауға
мүмкіндік береді дейді.
А.Қадырбаев; ”Шыңғыс ханның жаулап алуынан бұрын көшпелі қыпшақ және
қаңлыларда отырықшы халықтардан ерекшеленген мемлекеттілік формасы болды.
Қыпшақ және қаңлы тайпасының одақтары монғолдың көшпелі ұлыстары
сияқты сол кезеңдегі ерте мемлекеттік құрылымдар немесе мемлекеттің алғашқы
типіне жатты.
Олардың ерекшелігі әлеуметтік құрылымының барлық сатыларында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz