Экономикалық дағдарыс жағдайында тұрғындарды әлеуметтік қорғау механизмін реттеу
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
АНЫҚТАМАЛАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАҒДАРЫС ЖАҒДАЙЫНДА ТҰРҒЫНДАРДЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... .. 10
1.1 Әлеуметтік қорғау түсінігі, қажеттілігі мен функциялары ... ... ... ... ... .10
1.2 Халықты әлеуметтік қорғау жүйесі және оны жүзеге асыру принциптері 16
1.3 Тұрғындарды әлеуметтік қорғаудың шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... 22
2. ҚР ЖӘНЕ ОҚО.НЫҢ ТҰРҒЫНДАРЫН ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН ЖӘНЕ НЕГІЗГІ КӨРСЕТКІШТЕРІН ТАЛДАУ ... ... ... 30
2.1 ҚР және ОҚО.ның тұрғындарын әлеуметтік қорғау жағдайын талдау ... ..30
2.2 ҚР.ның аймақтары бойынша әлеуметтік қорғаудың негізгі көрсеткіштерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
3. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАҒДАРЫС ЖАҒДАЙЫНДА ТҰРҒЫНДАРДЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУ МЕХАНИЗМІН РЕТТЕУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ...
3.1 Тұрғындарды әлеуметтік қорғау жағдайын жетілдіру мәселелері ... ... ... ..45
3.2 ОҚО бойынша халықты әлеуметтік қорғаудың негізгі бағыттары және күшейту мәселелері ... ... ... ... ... ... .. 50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... 56
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
АНЫҚТАМАЛАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАҒДАРЫС ЖАҒДАЙЫНДА ТҰРҒЫНДАРДЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... .. 10
1.1 Әлеуметтік қорғау түсінігі, қажеттілігі мен функциялары ... ... ... ... ... .10
1.2 Халықты әлеуметтік қорғау жүйесі және оны жүзеге асыру принциптері 16
1.3 Тұрғындарды әлеуметтік қорғаудың шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... 22
2. ҚР ЖӘНЕ ОҚО.НЫҢ ТҰРҒЫНДАРЫН ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН ЖӘНЕ НЕГІЗГІ КӨРСЕТКІШТЕРІН ТАЛДАУ ... ... ... 30
2.1 ҚР және ОҚО.ның тұрғындарын әлеуметтік қорғау жағдайын талдау ... ..30
2.2 ҚР.ның аймақтары бойынша әлеуметтік қорғаудың негізгі көрсеткіштерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
3. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАҒДАРЫС ЖАҒДАЙЫНДА ТҰРҒЫНДАРДЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУ МЕХАНИЗМІН РЕТТЕУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ...
3.1 Тұрғындарды әлеуметтік қорғау жағдайын жетілдіру мәселелері ... ... ... ..45
3.2 ОҚО бойынша халықты әлеуметтік қорғаудың негізгі бағыттары және күшейту мәселелері ... ... ... ... ... ... .. 50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... 56
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
Бүгінгі таңда өркениетті даму жолына түскен Қазақстан Республикасы қоғамның барлық саласында аса маңызды реформаларды жүзеге асыруда. Бұл реформалардың ішіндегі ең күрделісі әрі өте байыптылықты қажет ететін бағыты әлеуметтік саладағы реформалар болып табылады. Өйткені, біріншіден, әлеуметтік мәселе адамдардың өмірі мен тұрмыс-тіршілігіне тікелей қатысты болғандықтан үнемі күн тәртібінде тұрады; екіншіден, мемлекеттің әлеуметтік саясаты әрқашан халықтың назарында болып, оның талқысы мен сынына түсіп отырады. Сондықтан да әлеуметтік саясат мемлекеттілікті орнықтыру мен мемлекетті басқаруда аса маңызды орын алатындықтан, тұрғындарды әлеуметтік қорғау саясаты өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Әлеуметтiк экономикалық әл-ауқатты сипаттайтын көрсеткiштер: кедейшiлiк, жұмыссыздық, табысы, жалақысы, зейнетақысы, ең аз күнкөрiс шамасы және т.б.
Елбасымыз айтқандай еліміздің дамуының көзі – бұл халықтың әлеуметтік-экономикалық жағдайының жоғарылауымен сипатталады. Мектепке дейінгі тәрбие мен орта білім алуда балаларды кең мүмкіндіктермен қамтамасыз ету үшін күнделікті өзгеріп отырған әлеуметтік-экономикалық жағдайларға сәйкес үздіксіз жаңарумен қамтамасыз етуші жекелеген әлеуметтік топтар мен тұлғалардың, қоғамның қажеттілігін ескере отырып, жұмысшы кадрларды және мамандарды жоғары тиімді, бәсекеге қабілетті түрде дайындау мен қайта дайындауды қоғам талап етеді, ал қоғамның кейбір мүшелері әлеуметтік қорғауды қажет етеді.
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес әлеуметтiк мемлекет құру қоғамдық дамудың негiзгi мақсаттарының бiрi болып табылады. Елдiң әлеуметтiк дамуы тұтасымен мемлекеттiң заңдарда белгiленген әлеуметтiк функцияларын iске асыру сапасына байланысты.
Әлемдік қаржы дағдарысының елдің әлеуметтік-экономикалық дамуына әсер етуі және экономиканың нақты секторындағы өсу қарқынының айқын бәсендету жағдайында жұмыспен қамтылушылықты сақтап қалу және табыстарды қолдау, халықтың барынша әлсіз санаттарына әлеуметтік көмек көрсету және қолдау мәселелері ерекше маңызды болып отыр.
Қазіргі жағдайға қарамастан әлеуметтік қамсыздандыру және халықты әлеуметтік қорғау жүйесі одан әрі дамып келеді.
Қазақстанда әлеуметтік саясатты қалыптастыру процессі тұрғындарды әлеуметтік қорғаудың жаңа түрлерін оларды іске асырудын берік тетіктерін іздестіруді, сонымен қатар әлемдік үлгілерге сай болуды талап етеді. Нарықтық реформа әлеуметтік қорғау жүйесін құратын нарықтық құрылымдарға келуді және одан туындайтын қажетті экономикалық өзгерістерге оның дамуына кедергі жасамауды талап етеді.
Әлеуметтiк экономикалық әл-ауқатты сипаттайтын көрсеткiштер: кедейшiлiк, жұмыссыздық, табысы, жалақысы, зейнетақысы, ең аз күнкөрiс шамасы және т.б.
Елбасымыз айтқандай еліміздің дамуының көзі – бұл халықтың әлеуметтік-экономикалық жағдайының жоғарылауымен сипатталады. Мектепке дейінгі тәрбие мен орта білім алуда балаларды кең мүмкіндіктермен қамтамасыз ету үшін күнделікті өзгеріп отырған әлеуметтік-экономикалық жағдайларға сәйкес үздіксіз жаңарумен қамтамасыз етуші жекелеген әлеуметтік топтар мен тұлғалардың, қоғамның қажеттілігін ескере отырып, жұмысшы кадрларды және мамандарды жоғары тиімді, бәсекеге қабілетті түрде дайындау мен қайта дайындауды қоғам талап етеді, ал қоғамның кейбір мүшелері әлеуметтік қорғауды қажет етеді.
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес әлеуметтiк мемлекет құру қоғамдық дамудың негiзгi мақсаттарының бiрi болып табылады. Елдiң әлеуметтiк дамуы тұтасымен мемлекеттiң заңдарда белгiленген әлеуметтiк функцияларын iске асыру сапасына байланысты.
Әлемдік қаржы дағдарысының елдің әлеуметтік-экономикалық дамуына әсер етуі және экономиканың нақты секторындағы өсу қарқынының айқын бәсендету жағдайында жұмыспен қамтылушылықты сақтап қалу және табыстарды қолдау, халықтың барынша әлсіз санаттарына әлеуметтік көмек көрсету және қолдау мәселелері ерекше маңызды болып отыр.
Қазіргі жағдайға қарамастан әлеуметтік қамсыздандыру және халықты әлеуметтік қорғау жүйесі одан әрі дамып келеді.
Қазақстанда әлеуметтік саясатты қалыптастыру процессі тұрғындарды әлеуметтік қорғаудың жаңа түрлерін оларды іске асырудын берік тетіктерін іздестіруді, сонымен қатар әлемдік үлгілерге сай болуды талап етеді. Нарықтық реформа әлеуметтік қорғау жүйесін құратын нарықтық құрылымдарға келуді және одан туындайтын қажетті экономикалық өзгерістерге оның дамуына кедергі жасамауды талап етеді.
1. ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2010 жылғы Қазақстан халқына жолдауы. //Егемен Қазақстан 2010 №8.
2. ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2009 жылғы Қазақстан халқына жолдауы. //Егемен Қазақстан 2009 №6.
3. А. Ахметов 2003 жылдың қорытындыларына оң баға берілді //ОҚО еңбек және халықты әлеуметтік қорғау департаментінің жаршысы – 2006. –43
4. А.Н. Әубәкіров. Экономикалық теория негіздері. Алматы. «Санат»2005.
5. Под ред. С.Н. Алпысбаевой. Формирование модели социально-ориентированной экономики в Казахстане /региональный аспект/.. Караганда, 2004. –219 с.
6. С.З. Баймагамбетов. Социальная сфера Казахстана. Опыт и проблемы. Казахстан – спектр, 2005-4.
7. А.М. Волков. Швеция: социально-экономическая модель.-М. Мысль. 2004. – 180с.
8. И. Гришкин. Шведская модель общественного развития // мировая экономика и международная отношения – 2004. №4 с.20.
9. Е.И. Говорухина. Проблемы взаймодействия субъектов управления социальной защиты населения в условиях рыночных отношений. Вестник КазНу. 2005.-5/39/.
10. Реформирование экономики Казахстана: проблемы и их решение /Под ред. М.Б. Кенжегузина. Алматы-2002.
11. С.В.Кадомцев. Экономические основы системы социальной защиты.
М: 2005.
12. Закон РК. «О прожиточном минимуме» от 16.11.2005.
13. Информация о работе департамента по труду и социальной защите населения за 2005 год /Департамент по труду и социальной защите населения- Шымкент 2005.
14. О. Дәуіт. Есеп беру нені көрсетті. //Оңтүстік Қазақстан – 2006. 13 қаңтар.
15. Закон РК «О бюджетной системе» от 2006 года
16. США: госудаство и социальная политика. К анализу консервативных тенденций 80-х гг. /под ред. Плеханова С.М. 98.
17. С.Н. Смирнов, Н. Исаев. Социальная политика. Алматы-2004.
18. Социальная защита населения в регионе /методичесие рекомендации/ под ред. В.Н.Бобкова – М.:ВЦУЖ 2003
19. Механизмы защиты социальной сферы /на примере развитых стран Запада и Японии/. М. 2004 –с.81.
20. А. Орманбаев. Основные направление социальной политики в условиях рыночной экономики (на примере Германии) // Аль Пари 2002. 5-6.
21. Смешанное общества: Мировой опыт и Казахстан /Под ред. М.Б.Кенжегузина. Алматы – 2004.
22. О пенсионном обеспечении в Республики Казахстан. Агенство РК по статистике // труд в Казахстане. 2006-№4.
23. Экономика труда /Под ред. Н.А.Волчина, Ю.Г.Одегова – М.:2006.-с.625-637.
24. К. Мухтарова. Распределение доходов и бедность в переходной экономики. – Алматы-2005.
25. Ю.Н. Шокаманов. Тенденции человеческого развития в Казахстане. Алматы-2007.
26. Краткий статистический ежегодник Казахстана за 2009 год.
Алматы-2009.
27. Статистический ежегодник Казахстана. Алматы-2008
28. Н.Шаймерден. Негізгі мақсат – халықты әлеуметтік қорғау //Оңтүстік Қазақстан 2008 №55.
29. ҚР. Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің арнайы WEB-сайты / www.enbek.kz/.
30. Қазақстан Републикасының Статистика агенттігінің арнайы WEB-сайты
2. ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2009 жылғы Қазақстан халқына жолдауы. //Егемен Қазақстан 2009 №6.
3. А. Ахметов 2003 жылдың қорытындыларына оң баға берілді //ОҚО еңбек және халықты әлеуметтік қорғау департаментінің жаршысы – 2006. –43
4. А.Н. Әубәкіров. Экономикалық теория негіздері. Алматы. «Санат»2005.
5. Под ред. С.Н. Алпысбаевой. Формирование модели социально-ориентированной экономики в Казахстане /региональный аспект/.. Караганда, 2004. –219 с.
6. С.З. Баймагамбетов. Социальная сфера Казахстана. Опыт и проблемы. Казахстан – спектр, 2005-4.
7. А.М. Волков. Швеция: социально-экономическая модель.-М. Мысль. 2004. – 180с.
8. И. Гришкин. Шведская модель общественного развития // мировая экономика и международная отношения – 2004. №4 с.20.
9. Е.И. Говорухина. Проблемы взаймодействия субъектов управления социальной защиты населения в условиях рыночных отношений. Вестник КазНу. 2005.-5/39/.
10. Реформирование экономики Казахстана: проблемы и их решение /Под ред. М.Б. Кенжегузина. Алматы-2002.
11. С.В.Кадомцев. Экономические основы системы социальной защиты.
М: 2005.
12. Закон РК. «О прожиточном минимуме» от 16.11.2005.
13. Информация о работе департамента по труду и социальной защите населения за 2005 год /Департамент по труду и социальной защите населения- Шымкент 2005.
14. О. Дәуіт. Есеп беру нені көрсетті. //Оңтүстік Қазақстан – 2006. 13 қаңтар.
15. Закон РК «О бюджетной системе» от 2006 года
16. США: госудаство и социальная политика. К анализу консервативных тенденций 80-х гг. /под ред. Плеханова С.М. 98.
17. С.Н. Смирнов, Н. Исаев. Социальная политика. Алматы-2004.
18. Социальная защита населения в регионе /методичесие рекомендации/ под ред. В.Н.Бобкова – М.:ВЦУЖ 2003
19. Механизмы защиты социальной сферы /на примере развитых стран Запада и Японии/. М. 2004 –с.81.
20. А. Орманбаев. Основные направление социальной политики в условиях рыночной экономики (на примере Германии) // Аль Пари 2002. 5-6.
21. Смешанное общества: Мировой опыт и Казахстан /Под ред. М.Б.Кенжегузина. Алматы – 2004.
22. О пенсионном обеспечении в Республики Казахстан. Агенство РК по статистике // труд в Казахстане. 2006-№4.
23. Экономика труда /Под ред. Н.А.Волчина, Ю.Г.Одегова – М.:2006.-с.625-637.
24. К. Мухтарова. Распределение доходов и бедность в переходной экономики. – Алматы-2005.
25. Ю.Н. Шокаманов. Тенденции человеческого развития в Казахстане. Алматы-2007.
26. Краткий статистический ежегодник Казахстана за 2009 год.
Алматы-2009.
27. Статистический ежегодник Казахстана. Алматы-2008
28. Н.Шаймерден. Негізгі мақсат – халықты әлеуметтік қорғау //Оңтүстік Қазақстан 2008 №55.
29. ҚР. Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің арнайы WEB-сайты / www.enbek.kz/.
30. Қазақстан Републикасының Статистика агенттігінің арнайы WEB-сайты
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
АНЫҚТАМАЛАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАҒДАРЫС ЖАҒДАЙЫНДА ТҰРҒЫНДАРДЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... .. 10
1.1 Әлеуметтік қорғау түсінігі, қажеттілігі мен функциялары ... ... ... ... ... .10
1.2 Халықты әлеуметтік қорғау жүйесі және оны жүзеге асыру
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
1.3 Тұрғындарды әлеуметтік қорғаудың шетелдік
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ...22
2. ҚР ЖӘНЕ ОҚО-НЫҢ ТҰРҒЫНДАРЫН ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН
ЖӘНЕ НЕГІЗГІ КӨРСЕТКІШТЕРІН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..30
2.1 ҚР және ОҚО-ның тұрғындарын әлеуметтік қорғау жағдайын талдау ... ..30
2.2 ҚР-ның аймақтары бойынша әлеуметтік қорғаудың негізгі көрсеткіштерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
3. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАҒДАРЫС ЖАҒДАЙЫНДА ТҰРҒЫНДАРДЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУ
МЕХАНИЗМІН РЕТТЕУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ...
3.1 Тұрғындарды әлеуметтік қорғау жағдайын жетілдіру
мәселелері ... ... ... ..45
3.2 ОҚО бойынша халықты әлеуметтік қорғаудың негізгі бағыттары және күшейту
мәселелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...60
Кіріспе
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі: Бүгінгі таңда өркениетті даму
жолына түскен Қазақстан Республикасы қоғамның барлық саласында аса маңызды
реформаларды жүзеге асыруда. Бұл реформалардың ішіндегі ең күрделісі әрі
өте байыптылықты қажет ететін бағыты әлеуметтік саладағы реформалар болып
табылады. Өйткені, біріншіден, әлеуметтік мәселе адамдардың өмірі мен
тұрмыс-тіршілігіне тікелей қатысты болғандықтан үнемі күн тәртібінде
тұрады; екіншіден, мемлекеттің әлеуметтік саясаты әрқашан халықтың
назарында болып, оның талқысы мен сынына түсіп отырады. Сондықтан да
әлеуметтік саясат мемлекеттілікті орнықтыру мен мемлекетті басқаруда аса
маңызды орын алатындықтан, тұрғындарды әлеуметтік қорғау саясаты өзекті
мәселелердің бірі болып табылады.
Әлеуметтiк экономикалық әл-ауқатты сипаттайтын көрсеткiштер:
кедейшiлiк, жұмыссыздық, табысы, жалақысы, зейнетақысы, ең аз күнкөрiс
шамасы және т.б.
Елбасымыз айтқандай еліміздің дамуының көзі – бұл халықтың әлеуметтік-
экономикалық жағдайының жоғарылауымен сипатталады. Мектепке дейінгі тәрбие
мен орта білім алуда балаларды кең мүмкіндіктермен қамтамасыз ету үшін
күнделікті өзгеріп отырған әлеуметтік-экономикалық жағдайларға сәйкес
үздіксіз жаңарумен қамтамасыз етуші жекелеген әлеуметтік топтар мен
тұлғалардың, қоғамның қажеттілігін ескере отырып, жұмысшы кадрларды және
мамандарды жоғары тиімді, бәсекеге қабілетті түрде дайындау мен қайта
дайындауды қоғам талап етеді, ал қоғамның кейбір мүшелері әлеуметтік
қорғауды қажет етеді.
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес әлеуметтiк мемлекет
құру қоғамдық дамудың негiзгi мақсаттарының бiрi болып табылады. Елдiң
әлеуметтiк дамуы тұтасымен мемлекеттiң заңдарда белгiленген әлеуметтiк
функцияларын iске асыру сапасына байланысты.
Әлемдік қаржы дағдарысының елдің әлеуметтік-экономикалық дамуына әсер
етуі және экономиканың нақты секторындағы өсу қарқынының айқын бәсендету
жағдайында жұмыспен қамтылушылықты сақтап қалу және табыстарды қолдау,
халықтың барынша әлсіз санаттарына әлеуметтік көмек көрсету және қолдау
мәселелері ерекше маңызды болып отыр.
Қазіргі жағдайға қарамастан әлеуметтік қамсыздандыру және халықты
әлеуметтік қорғау жүйесі одан әрі дамып келеді.
Қазақстанда әлеуметтік саясатты қалыптастыру процессі тұрғындарды
әлеуметтік қорғаудың жаңа түрлерін оларды іске асырудын берік тетіктерін
іздестіруді, сонымен қатар әлемдік үлгілерге сай болуды талап етеді.
Нарықтық реформа әлеуметтік қорғау жүйесін құратын нарықтық құрылымдарға
келуді және одан туындайтын қажетті экономикалық өзгерістерге оның дамуына
кедергі жасамауды талап етеді.
Бұл жағдайды қамтамасыз ету үшін нақты бағдар және тактикалық
сипаттағы стратегиялық мақсаттар болуы тиіс. Бұндай жүйені қалыптастыру
әлеуметтік саясатты қайта қарастырумен және бірінші кезекте әлеуметтік
қорғау субъектілерінің қызметін өз-ара қайта бөлумен байланысты болады.
Әлеуметтік қорғаудың мақсаттары бір жағынан белгілі бір
себептерге байланысты қолайсыз жағдайда қалғандарды қорғауда болса, келесі
жағынан қоғамды әлеуметтік қатты наразылықтан әр түрлі деструктивтік оның
ішінде экономикалық ортадан туындайтын әсерден қорғауда болады. Әлеуметтік
проблемаларды аумақтар деңгейінде шешу проблемалары үкіметтің негізгі
мақсаты болып табылады.
Әлеуметтік қорғаудың аумақтық жүйесін жетілдіру әлеуметтік
реформаларының негізгі бағыты болуы тиіс, себебі тек аумақ денгейінде ғана
олардын әлеуметтік –экономикалық, табиғи -демографиялық, экологиялық және
басқада ерекшеліктерін толық түрде есепке алуға болады, ал оларды орындау
оларды қанағаттандыратын тәсілдер мен ұсыныстарды түзеу арқылы мүмкін
болмайды.
Ерекшеліктердің болуы, әлеуметтік қорғаудың ауырлығын
мемлекетпен аумақтарға ауыстыруды аумақтық саясаттың мәнін көтеруді талап
етеді. Осыған орай қалыптасатын үрдісті зерттеу әлеуметтік қорғаудың
аумақтар деңгейінде қалыптасуының және жетілуінің жолдарын іздеудің
қажеттілігін мойындайды.
Бұл дипломдық жұмыстың мақсаты экономикалық дағдарыс
жағдайында тұрғындарды әлеуметтік қорғау механизмін реттеу жолдарын
қарастыру, сонымен қатар тұрғындарды әлеуметтік қорғаудың үрдісін және
заңдылығын іздестірудің жолдарын анықтауды көздейді және олардын негізінде
әлеуметтік қорғаудың мемлекеттік және аумақтық деңгейдегі қызмет ету
тетігін және әлеуметтік қорғаудың басты проблемаларын зерттеу болып
табылады. Сонымен қатар халықты әлеуметтік қорғауды күшейту мәселелерін
талдай отырып, бүгінгі таңдағы әлеуметтік сфераның даму жолдары мен негізгі
бағыттарын қарастырады. (1,2-3,5б(
1.ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАҒДАРЫС ЖАҒДАЙЫНДА ТҰРҒЫНДАРДЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Әлеуметтік қорғау түсінігі, қажеттілігі мен функциялары
Әлеуметтік қорғау – бұл әлдебір жағдайларға (кәрілік, мүгедектік,
денсаулық жағдайы, асыраушысынан немесе жұмысынан айрылуы) және өзге де
заңды негіздерге байланысты экономикалық белсенді бола алмайтын әрі лайықты
ақы төленетін еңбекке қатысу жолымен өзін табыспен қамтамасыз ете алмайтын
азаматтар үшін өмірлік қажетті игіліктердің және әл-ауқаттың белгілі бір
деңгейін қамтамасыз етуге арналған жүйе.
Қазақстан мүше болып табылатын Халықаралық еңбек ұйымының анықтауы
бойынша әлеуметтік қорғау жүйесі мынадай шаралар кешенін қамтиды:
□ Тұрақты, ақылы еңбекке ынталандыру;
□ Негізгі әлеуметтік қателердің алдын алу, ал ол туындаған жағдайда
әлеуметтік сақтандыру тәсілдері арқылы сол қатердің салдарынан
айрылған табысының бір бөлігін қалпына келтіру;
□ Халықтың әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатыспайтын әлсіз
топтарына арналған әлеуметтік көмек тәсілдері;
□ Азаматтардың білім және медициналық көмек сияқты негізгі құқықтар
мен қызметтерге қол жеткізуі.
Халықаралық тәжірибеге сүйене отырып, әлеуметтік қорғаудың неғұрлым
тиімді және кешенді жүйелері, әдетте:
1) Мемлекеттік жәрдемақылар;
2) Міндетті әлеуметтік сақтандыру;
3) Жинақтаушы зейнетақымен қамсыздандыру;
4) Әлеуметтік көмек сияқты негізгі элементтерді қамтиды деген
қорытынды жасауға болады.
Мемлекеттік жәрдемақылар әлеуметтік қорғауға жататын жағдайлар
туындаған кезде барлық азаматтарды кепілдікті төлемдермен белгілі бір
деңгейде қамтамасыз етуге арналған.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесі әр азаматтың зейнетақы жинақтарын жасау
процесін реттеуге арналған.
Әлеуметтік көмек азаматтардың жекелеген санаттарын бюджеттің қаражаты
есебінен қосымша қорғауға арналған.
Соңғы жылдарда экономикадағы қолайлы өзгерістер және тұрақты өсуді
қамтамасыз ету жөнінде қабылданып жатқан шаралар әлеуметтік қорғаудың
кешенді жүйесін құруды қолға алуға мүмкіндік беріп отыр.
Мемлекеттің әлеуметтік саясаты – оның қоғам өмірінің әлеуметтік-
экономикалық жағдайларын реттеу жөніндегі қызметінің бір бағыты.
Мемлекеттің әлеуметтік саясатының мәні қоғамдағы әділеттілік қатынастарды
қолдау немесе қоғамдағы әлеуметтік таптардың арасындағы қатынастарды
реттеу, қоғам мүшелерінің тұрмыс дәрежесін, әл-ауқатын көтерудің
жағдайларын қамтамасыз ету, қоғамдық өндіріске қатысу үшін экономикалық
ынталандырудың әлеуметтік кепілдіктерін жасау.
Әлеуметтік сала мен адам ресурстарын дамыту Қазақстан үшін шешуші ұзақ
мерзімді басымдық болып табылады.
Қоғамда тұрақты қалыптасып отырған бірқатар анықтамаларға тоқтала
кеткен жөн.
Кедейлік – бұл халықтың белгілі санаты алғашқы кезектегі қажеттілігін
қанағаттандыруда қиындық көретін және қоғам өміріне қатысу мүмкіндігінен
айрылған әлеуметтік – экономикалық құбылыс.
Кедейлер – бұл кедейлік шегінен төмен немесе соған тең орташа жан
басылық табыстары бар азаматтар санаты.
Кедейлік шегі – кірістің адамның ең аз қажетін қанағаттандыру үшін
қажетті шегі. Кедейліктің шегі ең төменгі күн көріс деңгейі негізінде
белгіленеді және аз қамтамасыз етілген адамдарға мемлекеттік атаулы
әлеуметтік көмек (АӘК) көрсету кезінде өлшем ретінде пайдаланылады.
Атаулы әлеуметтік көмек – белгіленген кедейлік шегінен төмен айлық
орташа жан басы табыстары бар адамдарға мемлекет ұсынатын төлем
Сурет 1. Әлеуметтік қорғау функциялары
Экономикалық функция – тұрғындардың өмірлік деңгейін көтеру үшін тұрақты
экономикалық өсуге бағытталған.
Әлеуметтік функция – адамның өмірлік деңгейін жақсы тұрмысын жоғарылатуға
әлеуметтік қорғауды бағыттау, халықтың әлеуметтік осал бөлігін өмір сүру
кепілдігін қамтамасыз ету болып табылады.
Талдамалық функция – халықтың өмірлік деңгейін жүйелік талдауды аштық пен
өзге де әлеуметтік салдарлар үшін әлеуметтік көмекке мұқтаж топтарды,
аумақтарды анықтау мақсатында қолданылады.
Технологиялық функция – барлық еңбек сияқты әлеуметтік қорғау белгілі бір
кезеңдерден, операциялардан құралатын технологиялардан тұрады.
Ақпараттық функция – азаматтарға өзінің қызығушылығын қорғау бойынша
адамның құқықтары мен мүмкіндіктері туралы, Қазақстанның және оның
аймақтарының әлеуметтік-экономикалық жағдайы олардың нәтижелері туралы
толық және сенімді ақпараттарды ұсыну кепілдігінің жүйесін құруға
бағытталған.
Еңбек функциясы – бұл нақты мақсаты, заты және құралы болатын нақты еңбек.
Әлеуметтік қорғау функциясын орындайтын әлеуметтік институттар жоғары
біліктілікті еңбек ресурстарымен қамтылуы тиіс.
Әлеуметтік қорғау функциясы – нақты әлеуметтік, экономикалық, саяси
жағдайларға байланысты өзгеруі мүмкін. Қазақстанда өтпелі кезеңде ең
алдымен әлеуметтік қорғаудың құндылықты функциясы өзіндік күшке
бағытталады. Нарықтық қатынастарда халыққа қойылған жағдайды жанға
бататындай бастан кешіруге мүмкіндік беретін ерекше қызметті өтемақы
функциясы алады. Көптеген өркениетті елдерде белсенділікті ынталандыру
функциясы орындайды. Ынталандыру барлық әлеуметтік топтар және азаматтар
өзіндік экономикалық жағдайларын жасауға бағытталған. Сонымен бірге,
бейімдеуші функциясы жаңа қоғамдық нақтылыққа халықтың әр қилы санаттарын
бейімдеуді қамтамасыз етеді.
Мемлекеттік емес ұйымдарға әлеуметтік қызмет көрсету кәсіпкерлік
құрылымдар, шіркеулердің әлеуметтік қызметтері, қайрымдылық және еркін
қоғамдар жатады.
Тұрғындарды қорғаудың кең мәндегі негізгі бағыттары:
• Азаматтарды өмір сүру үшін қажетті қаржымен өмір сүрудін ең кіші
мөлшерінде қамтамасыз ету, олардын өмір деңгейін төмендететін
факторлардан оларды қорғау.
• Қоғам мүшелеріне заңдарға қайшы келмейтін әдістермен кедергісіз қаржы
табуға жағдай жасау.
• Азаматтар білім алудағы медициналық көмектегі және мәдениеттегі белгілі
бір ең төменгі деңгейіне жағдай жасау.
• Жалданған жұмыскерлерге еңбектiң жарамды шартын қамтамасыз ету, оларды
индустриялдық өндiрiстiң негативтiк әсерiнен сақтау, экологиялық
қауiпсiздiктi қамтамасыз ету.
• Азаматтарды қылмыстық әрекеттерден сақтау.
• Мемлекеттi құқықтық және демократиялық принциптерiне сәйкес келетiн
азаматтық және саяси құқықты сақтау.
• Қарулы қайшылықтарды болдырмайтын жағдайды сақтау.
• Қоғам мүшелерiн саяси құғындықтан сақтау.
• Рухани өмiрдiң бостандығын қамтамасыз ету, идеологиялық қысымдылықтан
қорғау, қоғамда қолайлы әлеуметтiк-психологиялық климатты құру,
психологиялық қысымнан қорғау.
• Қоғамдық өмiрдiң тұрақтылығын барынша қамтамасыз ету.
Аймақтық саясат – елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының тұрақты
стратегиялық дамуы үшін өмір сүру мен шаруашылық қызметтің факторларының
аймақтарда тиімді пайдалануға бағытталған мемлекеттің жалпы саясатының
құрамдас бөлігі.
Қазақстан Республикасының аймақтық саясатының мақсаты тұрғындардың
өмір сүруінің және әрбір аймақтық ресурстық-өндірістік потенциалын тиімді
пайдалану үшін тиімді еңбек бөлінісі мен аймақтық даму принциптерінің
қалыптасуына тең мүмкіндікте құрылуын қамтамасыз ету.
Қазіргі таңда экономикалық және әлеуметтік, макроэкономикалық және
құрылымдық болжаудың, шаруашылық кешендердің, салалардың және аймақтардың
дамуының болжау жүйесін құру аса маңызды болып отыр. Аймақтық жоспарлар,
болжамдар, бағдарламалар және басқа да перспективалы зерттемелер аймақтың
саясатын анықтауда үлкен маңызы бар.
Аймақтық дамуды болжауда аймақтық халықшаруашылық кешенін және оған
кіретін салалардың дамуының динамикасын сипаттайтын көрсеткіштері
деңгейіндегі болжамдарды ерекшелеп алған жөн.
Жасалынатын болжаулар қалыптасқан тенденцияларды сондай-ақ ғылыми-
техникалық прогресс пен экономикалық әлеуметтік жағдайлардың өзгеруінен
болатын жаңа әлеуметтік-экономикалық мәселелерді де ескеруі қажет.
Оларға жататындар:
- демографиялық болжаулар, сондай-ақ еңбек ресурстары мен экономикадағы
жұмысшылардың мүмкін болатын саны;
- табиғи ресурстар қорлары және оларды пайдалану мүмкіндіктерін
болжау;
- ғылыми -техникалық прогресстің мүмкін бағыттарын болжау;
- мемлекеттің дамуының инвестициялау динамикасының болжамдары, оның
ішінде капитал салымдарының, сондай-ақ негізгі қорлардың ұдайы өндірісінің
динамикасын болжау;
- экономикалық және жалпы экономикалық қатынастардың қорын болжау;
- әлеуметтік дамуының, халық қажеттіліктерін және оларды
қанағаттандырудың негізгі бағыттарын, тауарлар мен қызметтердің
құрылымындағы өзгерістерді болжау;
Қазақстан Республикасының мемлекеттік әлеуметтік саясатын жүзеге
асыруының бағдарламалық құжаттарының иерархиясы- Қазақстанның 2030 жылға
дейінгі ұзақ мерзімді Стратегиясы, 2010 жылға дейінгі ұзақ мерзімді
стратегиялық жоспары, жыл сайынғы Елбасының Қазақстан халқына Жолдауы,
Үкімет бағдарламалары, елдің әлеуметтік-экономикалық дамуы туралы
индикативтік жоспары, мемлекеттік бағдарлама, салалық бағдарлама, аймақтық
бағдарламалардан құралған. Қоғамның әлеуметтік дамуы жөніндегі мемлекеттің
жобаларын қарастырсақ, айтылған мемлекеттік бағдарламаның құжаттарында
Қазақстан Республикасының әлеуметтік саясаты мен халқының әлеуметтік
қорғалуына ерекше мән беріліп отыр. Әсіресе әлеуметтік саясаттың жүзеге
асырылуы мен жасақталуы үшін ерекше ұстанымдар қажет. Әлеуметтік саясаттың
стратегиялық мақсаттарына мыналарды жатқызуға болады, яғни халықтың
жұмыспен тиімді қамтылуын қамтамасыз ету, халықтың өмір сүру деңгейін
айтарлықтай жоғарылату, отбасылардың, әйелдердің, балалардың, жастардың,
барлық азаматтардың еңбек саласында, денсаулық сақтау, білім, мәдениет,
тұрғын үймен қамтамасыз етуде конституциялық және әлеуметтік кепілдіктерді
орнату, елдегі демографиялық жағдайды жақсарту және қолдау, халықтың
санының азаюын, әсіресе бала шетінеуін, ана өлімін азайту.
Маңызды әлеуметтік игіліктердің жалпы қолжетімділігін және оның
қоғамдық сапасын қамтамасыз ету мақсатында реформалау барысында мемлекеттік
ең төменгі әлеуметтік стандарттар белгіленді және қазіргі уақытта
пайдаланылуда: ең төмен күнкөріс деңгейі, жалақы мен зейнетақының ең
төменгі мөлшері, әлеуметтік қызмет ұсыну нормативтері және т.б.
Тұрмысы төмен азаматтардың әрбір санатына қатысты тиісті шаралар
қабылданады: енжарларға – материалдық көмек көрсету; белсенділерге –
еңбекпен қамтуға жәрдемдесу, кедей тұрғындардың еңбекке қабілетті бөлігін
нарық талаптарына бейімдеу.
Әлеуметтік реформаларды одан әрі тереңдету мақсатында Қазақстан
Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 30 қарашадағы № 1241 қаулысымен
Қазақстан Республикасында әлеуметтік реформаларды одан әрі тереңдетудің
бағдарламасы бекітілген. Бағдарлама мынаны көздейді:
• мемлекеттік әлеуметтік стандарттар жүйесін халықаралық
стандарттарға кезең-кезеңімен жақындастыру;
• негізгі әлеуметтік қатерлерді әлеуметтік сақтандыруды дамыту
(қарттықтың басталуы, еңбек қабілетін айрылу, асыраушысынан
айырылу, жұмысынан айрылу);
• әлеуметтік көмекті ұйымдастыруды жетілдіру;
• әлеуметтік қамсыздандырудың және әлеуметтік қызметтердің қол
жетімділігін кеңейту;
• халықты әлеуметтік қамсыздандырумен кеңірек қамту және жеке таңдау
мүмкіндіктерін беру үшін жағдайлар жасау;
• әлеуметтік қамсыздандыру жүйесінің жұмыс істеуін қамтамасыз ететін
институттарды одан әрі дамыту;
• әлеуметтік қамсыздандыру жүйесінің нормативтік құқықтық базасын
жетілдіру
Қазіргі әлеуметтік қорғау жүйесінде толық ынтымақтастық және
мемлекеттік институттардың қатысу деңгейі басым да, ынталандыру деңгейі
төмен.
Мүгедектігіне, асыраушысынан айырылуына байланысты, баланы бағуға
байланысты, жұмыссыздығы мен жасы бойынша әлеуметтік қорғау жүйесі толық
ынтымақтастық қағидатына негізделген . Барлық жеке тұлғалар – Қазақстан
Республикасының азаматтары, Қазақстан Республикасының аумағында тұрақты
тұратын шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар өмірдегі қатерлі жағдайлар
туындаған кезде еңбек қызметіне қатысуына және жарнасына қарамастан, егер
заңдар мен халықаралық шарттарда өзгедей көзделмесе, бірдей деңгейде
мемлекеттік жәрдемақылар алады (олар мемлекеттік және жергілікті
бюджеттерден, сақтандыру қорларынан қаржыландырылады). Бұдан басқа,
әлеуметтік төлемдерді есептеудің экономикалық негізделген нормативтері мен
еңбекақы жүйесінде өзара байланыс болмауының салдарынан жұмас істейтін
халықтың табыс деңгейі мен әлеуметтік төлемдер арасында тиісті байланыс
болмай отыр. Соның салдарынан, жұмыс істейтін халықтың бір бөлігі
әлеуметтік жүйеге үлесі болмаған азаматтардың алатын әлеуметтік жәрдемақы
мөлшерінен де аз жалақы алады.Жұмыс істейтін азаматтарды әлеуметтік
қатерлер туындаған жағдайда аударымының мөлшеріне қарай қосымша қорғаудың
шектеулі ынтымақтастыққа негізделген жүйесі республикада жоқ.Азаматтың
еңбек үлесі ынтымақтастыққа зейнетақы жүйесінде ішінара ғана ескеріледі.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесі – қартайған шақтағы қамсыздандырудың
қатысушылар арасында ынтымақтасусыз, жинақтау қағидатына негізделген жүйеге
қатысуға пәрменді ынталандыратын бірден бір түрі.Қолданылып жүрген
заңнамада әлеуметтік қатерлер туындаған жағдайда ерікті сақтандыруды жүзеге
асыру көзделген, ол бірқатар факторларға байланысты тиісті деңгейде дамымай
отыр.
Әлеуметтік қорғау жүйесінің негізгі қаржыландыру көзі мен жалпы
реттеушісі мемлекет болып табылады. Заңнамаға сәйкес азаматтардың жекелеген
санаттарына мемлекет қаражаты есебінен әлеуметтік көмек көрсетіледі.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесін қоспағанда әлеуметтік қорғау жүйесінде
ынталандыру деңгейі төмен.
Қазіргі әлеуметтік қорғау жүйесінің тиімділігін шектейтін негізгі
кемшіліктер мыналар:
Жетілдірілмеген заңнама – әлеуметтік саланы реттейтін заңнама
әлеуметтік қатерлер мен төлемдерге негізделмей, төлемдер түрлері бойынша
қалыптастырылған;
Әділдігі жеткіліксіз және ынталандыру деңгейі төмен – әлеуметтік
жәрдемақылар алу құқығын іске асыру кезінде салықты төлеп азаматтық борышын
атқарып жүрген еңбеккерлердің салық аудармайтындардың алдында
артықшылығының болмауы;
Айқындықтың жеткіліксіздігі – әлеуметтік төлемдерді алу процесін
қадағалауға арналған дербес сәйкестендіру жүйесінің қалыптасуы сатысында
болуы.
Қолданылып жүрген жүйені сақтау орын алған кемшіліктердің одан әрі
тереңдеуіне, жүйеден төленетін төлемдер мен салымдар көлемі арасындағы
байланысты босаңсытуға, соның салдарынан салықтар мен жинақтаушы зейнетақы
жүйесіне міндетті жарналарды төлеуден жалтаратын адамдардың көбейіп кетуіне
апарып соқтыруы мүмкін. (3,4-5,7б(
1.2 Халықты әлеуметтік қорғау жүйесі және оны жүзеге асыру
принциптері
Бұл жүйе өзара байланысқан элементтер жиынтығын, нарыққа өтудің өтпелі
кезең қиыншылықтарын жеңілдетуге, сонымен қатар барлық халық топтарының
іскерлік белсенділігін ынталандыруға бағытталған. Ең алдымен әлеуметтік
қорғау жүйесі қоғамның ең қорғансыз бөлігі – қарттар, мүгедектер, көп
балалы отбасылар, жетімдер, ауруларды қорғауды көздейді. Бұл зейнетақыны
индексациялау, жәрдемақыны, түскі астар беру тағы басқадай көмек түрлері
жолымен жүзеге асырылады. Аталған қоғамдық топтарды қолдау үшін
қайырымдылық қорлар мен ұйымдардың, мемлекеттік және коммерциялық
кәсіпорындардың, жеке азаматтардың көмегі маңызды рөл атқарады.
Екіншіден, мемлекеттік сектордан босаған жұмысшыларды қабылдай
алатындай ұсақ және орта кәсіпорындардың дамуына мемлекет қажетті шараларды
жасауға мүдделі және міндетті.
Үшіншіден, мемлекет, одан кейін кәсіпкерлік құрылымдар, мамандықты
ауыстыру немесе жұмыстан босатудың өндірістік немесе экономикалық
себептеріне байланысты белгілі мөлшерде материалдық ресурстар шығындарын
көтеру қажет.
Төртіншіден, мемлекет, жалпы адамдық мораль қалыптарына, салт-
дәстүрге, мәдениетке және т.б. қайшы келмейтін заңдар жүйесін жасап, олар
өз кезегінде әр азаматқа тіршілік түрін таңдау мүмкіндігін қамтамасыз етуі
қажет.
Әлеуметтік қорғаудың экономикалық, саяси, құқықтық механиздерінің
негізінде әр түрлі принциптер (қағидалар) жатады. Бұл принциптер
мемлекеттің өзінің азаматтарының өмірлік деңгейін қолдауда жауапкершілік
дәрежесін көрсетеді.
Нарықтық экономиканы әлеуметтік бағыттау жағдайында әлеуметтік қорғау
жүйесі келесі принциптерге сүйенеді және оларды келесідей бөлуге болады:
жалпы, арнаулы
Сурет 2. Әлеуметтік қорғаудың принциптері.
а) Экономика мен саясатты әлеуметтік қорғау жүйесінің өзара байланыстыру
принциптері.
Жалпы тарихымыз көрсеткендей, кедейшілікпен күресудің негізгі қаруы орташа
тұтыну деңгейін өсуге мүмкіндік беретін экономикалық өсу мен минималды
өмірлік деңгей болып табылады. Саясаткерлер кедейлерге әлеуметтік көмек
көрсету бойынша шараларды анықтайды, ал өз кезегінде кез келген өкіметтің
тағдыры әлеуметтік орта мен жалпы экономикада іс-әрекет жағдайына
байланысты.
ә) Әлеуметтік қорғау жүйесінің құрылуы мен дамуының баяулық принципі.
Дамыған елдердегі қолданылып жатқан әлеуметтік қорғау жүйесі– ұзақ
жылдардағы дамудың нәтижесі. Олардың қалыптасуы эволюциялық жолмен жүзеге
асырылады. Көрсетілетін әлеуметтік көмек көлемінің ұлғаюы экономикалық
өсумен бірге жүреді. Сондықтан да ұзақ уақытқа еркін және қоғамдық
құрылысты сақтап қалу үшін әлеуметтік саясаттың еркіндігін бекітуге
ұмтылуға тырысу керек.
б) Әлеуметтік қорғау жүйесін құру кезіндегі баламалық принципі.
Бұл принцип әлеуметтік қорғау жүйесін құру кезіндегі оның жеке
құраушыларының негізінде (қаржыландыру, ұйымдастырушылық құрылым,
әлеуметтік қорғауға жататын тұлғалар шеңбері, әлеуметтік қорғаудың көлемі
мен формасы) “маневрдың” еркіндігінде көрсетіледі. Бұл құраушылар өзара
тығыз байланысты және оларды бөліп қарауға болмайды.
в) Өкілеттіліктердің шектілік принципі.
Әлеуметтік көмек мемлекеттік, аймақтық және жергілікті деңгейлерінде жүзеге
асырылады.
г) Әлеуметтік қорғау жүйесінің өзін-өзі басқару принципі.
Оның мәні мынада: өзін-өзі басқару органдарының тікелей мемлекеттік басқару
жүйесінен бөлінуі, яғни әлеуметтік қорғау жүйесі құралдарының мақсатты
қолданылуы мен қоғамдық шиеленістердің әлсіреуін жүзеге асыру.
д) шығындарға қатысу принципі.
Белгілі әлеуметтік бағдарламаларды қаржыландыру азаматтардың жеке
құралдарының қатысуымен іске асырылады.
е) превенция принципі.
Әлеуметтік көмекті беру қажеттілігінен құтылу үшін апатты әлеуметтік
жағдайдың туындауын ескерту (денсаулық сақтауда алдын-алу шаралары,
өндірісте қайғылы оқиғаны болдырмау, әлеуметтік оңалтулар).
ж) сақтандыру принципі.
Сақтандыру – нарықтық экономика жағдайында халықты әлеуметтік қорғаудың ең
тиімді құралы. Адамдар мүмкін немесе болмай қоймайтын сипатты жағдайларды
алдын ала жеткілікті ойламайды. Олар жиі жағдайларда мұндай жағдайлардың
өршуіне байланысты істелінетін толық шығындар көлемін дер кезінде таба
алмайды және ақша қаражаттарын жинамайды немесе жиналған қаржы жеткіліксіз
болуы мүмкін. Сондықтан мемлекет жұмыскерлерді сақтандыру бағдарламалары
арқылы мәжбүрлі сақтандыру жолымен жағдайды жеңілдетуге мүмкіндік береді.
Ал әлеуметтік көмекті қаржыландыру арнайы сақтандыру төлемдері есебімен
іске асырылады.
з) бірыңғай әлеуметтік кеңістік принципі.
Мемлекет халықты әлеуметтік қорғауда бірыңғай стандарттар жасап, еңбекақы,
зейнетақы, жәрдемақылар, стипендиялар, медициналық қызметтер, білім беру,
экологиялық қорғау мәселелерін құқықтық база негізінде амалға асырады.
и) әлеуметтік қамсыздандыру принципі.
Салықтар есебінен әлеуметтік жәрдем көрсету, мәселен соғыс құрбандарын
немесе балаларды қамсыздандыру.
Мемлекеттің әлеуметтік саясаты – қоғамның әлеуметтік-экономикалық өмір сүру
жағдайын реттеудің бір бағыты. Ол елдегі жалпы экономикалық жағдаймен тығыз
байланысты және екі жақты қызмет атқарады. Бір жағынан, әлеуметтік саясатта
тікелей және жанама түрде экономикалық дамудың мақсаттары көрініс алады,
өйткені экономикалық іс-әрекет қоғамның барлық топтарына жақсы жағдай жасау
мақсатында жасалады.Екінші жағынан, әлеуметтік саясат экономикалық өсудің
факторы болып келеді.Егер экономикалық даму халықтың әлеуметтік жағдайын
жақсартпаса, онда еңбек өнімділігі төмендеп, жұмыс күшінің сапасы кемиді;
қоғамда әлеуметтік тұрақсыздық пен қарама-қайшылық артады.
Бүгінгі таңда өркениетті даму жолына түскен Қазақстан
Республикасы қоғамның барлық саласында аса маңызды реформаларды жүзеге
асыруда. Бұл реформалардың ішіндегі ең күрделісі әрі өте байыптылықты қажет
ететін бағыты әлеуметтік саладағы реформалар болып табылады. Өйткені,
біріншіден, әлеуметтік мәселе адамдардың өмірі мен тұрмыс-тіршілігіне
тікелей қатысты болғандықтан үнемі күн тәртібінде тұрады; екіншіден,
мемлекеттің әлеуметтік саясаты әрқашан халықтың назарында болып, оның
талқысы мен сынына түсіп отырады.
Мемлекеттің әлеуметтік саясатының нәтижелі көрсеткіштері халықтың өмір
сүру деңгейін сипаттайды, яғни халықтың өмір сүру деңгейінен әлеуметтік
саясаттың қандай деңгейде екенін байқауға болады. Халықтың
қажеттіліктеріне көңіл аудармау, еңбек, тұрмыс, демалыс, денсаулық сақтау
сияқты әлеуметтік аспектілеріне деген көзқарастың бәсеңдеуі, яғни халықтың
әлеуметтік құқықтарын шектеу әлеуметтік әділеттілік қағидасына қарама-қайшы
келіп, соңында өндірістің төмендеуіне және қоғамда әлеуметтік
қақтығыстардың пайда болуына негіз болуы мүмкін.
Халықтың тұрмыс деңгейiн жақсарту үшін әлеуметтiк салада
реформалар жүргізу маңызды роль атқарады.
Әлеуметтiк сферадағы реформалардың басты мақсаттары мыналар болып
табылады:
-тууды ынталандыру және өлiм-жiтiм деңгейiн төмендету мен салауатты өмiр
салтын насихаттау есебiнен күтiлетiн өмiр жасын ұзарту жөнiндегi шараларды
қамтамасыз ету, медициналық қамтамасыз етудi жақсарту және тұрмыста әрi
өндiрiсте жарақаттануды азайту, сондай-ақ көшi-қон процестерiнiң реттелуiне
қол жеткiзу жолымен демографиялық жағдайды жақсарту;
- әйелдердiң қоғамдағы жағдайын жақсарту және нақты гендерлiк теңдiкке қол
жеткiзу;
-халықтың тұрмысы төмен топтары үшін экономикалық өсудi ынталандыру жолымен
экономикалық мүмкiндiктердi кеңейту - еңбекке қабiлеттi халықтың неғұрлым
жоғары әлеуметтiк тұтыну деңгейiн қамтамасыз ететiн табыс табуына мүмкiндiк
беретiн экономикалық жағдай туғызу;
- экономиканың нақты секторында жұмыспен қамтуды ынталандыру;
- халықтың экономикалық және әлеуметтiк жағынан әлсiз топтарын тиiмдi
мемлекеттiк әлеуметтiк қолдаумен қамтамасыз ету;
- әлеуметтiк қамтамасыз етуге бағытталған қаражатты бөлудiң неғұрлым тиiмдi
жүйесiн құру;
- халықтың тұрмыс деңгейiн, жұмыспен қамтуды арттыру және кедейлiк
деңгейiн төмендету;
-медициналық қамтамасыз етудiң, жалпы және кәсiптiк бiлiм берудiң жалпыға
бiрдей қол жетiмдiлiгiн қамтамасыз ету;
- ұсынылатын әлеуметтiк игiлiктер мен қызметтердiң жоғары сапасы мен оларды
халықтың кеңiнен таңдау мүмкiндiктерiн қамтамасыз ету;
- Қазақстан Республикасының азаматтарын әлеуметтiк қамтамасыз ету жүйесiн
қаржыландырудың жаңа көздерiн айқындау және қазiргiлерiн неғұрлым тиiмдi
пайдалану.
Әлеуметтiк саладағы реформалар әлеуметтiк саясаттың бағыттарын
мемлекеттiң қолда бар нақты мүмкiндiктерi мен ресурстарына орай дамытуға
жәрдемдесудi мұрат тұтады. Бұл ретте белсендi әлеуметтiк саясат
экономикалық өрлеудiң шектеушiсi емес, жеделдетушiсi ретiнде көрiнуге
қабiлеттi.
Әлеуметтiк қамтамасыз ету жүйесiнде әлеуметтiк сақтандыру:
медициналық, зейнетақылық, жұмысбастылықты (жұмыссыздықтан), мүгедектiгiн,
асыраушысынан айырылуына байланысты сақтандыру айрықша орын алады. Бұл
ретте сақтандыру қаражатын қалыптастыруға мемлекет, жұмыс берушi және
халықтың өзi қатысатын болады. Iске осы тұрғыдан келу әлеуметтiк саясаттың
басым компонентi ретiнде "адам факторының" өркендi дамуын қамтамасыз ету
мақсатында инвестициялық мүмкiндiктердi нығайтуға бағытталған.
Біздің әлеуметтік саладағы барлық іс-әрекеттеріміздің нәтижелілігінің басты
өлшемі Қазақстан халқы өмірінің сапасы мен әлеуметтік қалпын әлемнің
анағұрлым дамыған және бәсекеге қабілетті елдерінің деңгейіне сәйкес
келетіндей етіп орнықты түрде арттыру тиіс.
Сондықтан әлеуметтік сфераны одан әрі жедел жаңартудың неғұрлым
басым бағыттары мыналар болып табылады.
Бірінші. Тұрғын халықтың анағұрлым “осал” топтарын атаулы әлеуметтік
қолдауды дамыту.
Зейнетақы қорланымдарының үш деңгейлі жүйесіне өтуді аяқтау. Сонымен қатар
жас отбасыларды қолдау және бала тууды көбейтудің кешенді бағдарламасын
жүзеге асыру.
Жеке секторды әлеуметтік қорғауды қамтамасыз ету, соның ішінде білім
беруді және Қазақстан экономикасы көбірек қажет етіп отырған жаңа
мамандықтарды игеруді мемлекеттік-жеке несиелеу жүйесіне тарту үшін
неғұрлым қолайлы заңнамалық және салықтық жағдайлар жасау.
Екінші. Әлеуметтік көмек жүйесін қазіргі дағдарыс жағдайына сәйкестендіру
Жұмыс орындарын құрудың есебінен қазақстандықтарды әлеуметтік қолдауды
қамтамасыз ету керек, өйткені мұның өзі ең пәрменді әлеуметтік саясат
күйінде қалып отыр.
Бюджет саласында еңбекке ақы төлеудің, әлеуметтік төлемдердің еңбек
өнімділігінің өсуіне, басқа да макроэкономикалық көрсеткіштерге барабар
келетіндей өлшемдер жүйесін талдап-жасау және оларды қолдану талап етіледі.
Білімді арттыру және жұмыс күшін қайта дайындықтан өткізу үшін әлеуметтік
төлемдерді пайдалану жұмыссыз жүрген адамдарды нақты белгіленген уақыт
аралығында оқу курстарына баруға ынталандыруға тиіс. Мұның өзі қазақстандық
жұмыс күшінің қосымша біліктілігін арттыруға алып келеді.
Үшінші. Әлеуметтік саладағы жаңа қызмет түрлеріне сұраныс қалыптастыру.
Әлеуметтік саланың даму үдерісін кәсіпкерлікті дамытудың тетігі ретінде
пайдалануға, сонымен бір мезгілде әлеуметтік қызмет түрлерін қазіргі
жағдайда экономиканың нақты шындығымен үйлестіру қажет.
Мысалы, денсаулық сақтау жүйесін дамыту әуелгі медициналық көмектің жеке
тармағын, салауатты өмір салты орталықтарын дамытумен, жеке негіздегі
медицина көлігін көбейтумен, экспортқа шығарылатын вакциналардың өзімізде
өндірілуін жолға қоюмен, кәсіпкерліктің басқа да түрлерімен қоса-қабат
жүргізілуі керек.
Төртінші. Осы заманғы білім беру және білікті кадрларды дайындау жүйесін
дамыту.
Мәселелердің бұл шоғырының шешімін табу үшін орта және жоғары білім беру
реформасының бұрын қабылданған бағдарламасына түзетулер енгізу талап
етіледі. Бізге биік беделді инженерлік оқу орындарының жүйесі керек,
бәлкім, оларға қабылдаудың тәртібі де қалыптан тыс болар, оқу бітірушілерге
талап та бөлекше қойылар.
Ол үшін ұлттық басқару мектебін қалыптастыру басты мәселе болып табылады.
Шетелдіктер қатысатын ғылыми орталықтарды дамыту жөн. Бұл үшін мемлекеттің
жеңілдік шартпен жер телімдерін беру мүмкіндігін қарастыру; шетелдік
мемлекеттерді, корпорациялар мен академиялық орталықтарды Қазақстанда жаңа
ғылыми орталықтар құру үдерісіне тарту керек.
Қайта мамандандыру және білім беру жүйесін әртараптандыру осы халықаралық
ғылыми орталықтардың жергілікті академиялық орталықтармен, ұйымдармен
ынтымақтасуы есебінен нақты жүзеге асырылады.
Бесінші. Кадрларды қайта даярлау.
Бұл міндет біліктілігі елдің нақты экономикалық қажеттіліктеріне сай
келетін еңбек ресурстарын даярлауды көздейді. Қазақстанда білімді арттыру
мен жұмыс күшін қайта даярлықтан өткізудің ынталандырушы күші әлеуметтік
төлемдер болып табылады.
Біздің алдымызда кадрларды қайта даярлайтын білім беру мекемелерінің санын
арттыру міндеті тұр. Білім беру жүйесі нарық шарттарына барынша жауап бере
алатындай болуы үшін Қазақстандағы НИОКР-ды орындауға қаржы салып жүрген
отандық компанияларға, жоғары оқу орындарына және ғылыми орталықтарға
салықтық жеңілдіктер жасау керек.
Қазақстандағы халықтың тұрмыс деңгейін көтеру жөніндегі қазіргі бүкіл
қолданыстағы стратегиялық және бағдарламалық құжаттарды түйіндей келгенде,
таяу кезеңге жоспарланған адам дамуы саласындағы мынадай негізгі ұлттық
мақсаттарды бөліп атауға болады:
- Елдегі адам әлеуетін нығайту және еңбектің жемістілігі мен өнімділігін
арттыру үшін жағдайлар жасайтын жұмыспен қамту саласында белсенді саясат
жүргізу.
- Өндірістік сектор мен қызмет көрсетулер саласында шағын және орта
кәсіпкерлікті дамыту үшін әлеуметтік-экономикалық жағдайлар жасаудың,
сондай-ақ адам тұрмысының сапасы мен стандарттарын көтерудің есебінен қоғам
тұрақтылығының негізі болып табылатын "ортаңғы тапты" құру. Мұны
әлеуметтік, қаржы инфрақұрылымын жақсарту мен әлеуметтік саясат пен халықты
қорғау саласындағы мемлекет көрсететін қызметтерді жетілдіру арқылы жасау
керек.
- Әлемдік білім беру кеңістігіне интеграцияланған және еңбек рыногында
бәсекеге қабілетті мамандар даярлауды қамтамасыз ететін білім жүйесінің
ұлттық үлгісін жасау.
- Демографиялық және көші-қон үдерістеріндегі келеңсіз үрдістерді кемітуге
бағытталған саясат жүргізу, елдегі халық санын ұлғайту үшін, ең алдымен,
отбасы мен аналарға қолдау көрсетудің, гендерлік теңдікке жетудің нақты
механизмдерін жасау арқылы негіз құру. (5,6-4,8б(
- Медициналық қызмет көрсетулердің сапасы мен мүмкіндігін арттыру арқылы
аурушаңдық деңгейін нақты азайту. Салауатты өмір салтына жаңа қатынастар
қалыптастыру жолымен халықтың денсаулығын нығайту.
- Еңбекке жарамсыз және табысы аз адамдарға атаулы көмекті қамтамасыз
ететін, ұзақ уақыт жұмыссыз жүргендерді жұмысқа орналастыру үшін
мүмкіндіктерді ұлғайтатын және экономикалық белсенді халықты өнімді еңбекке
ынталандыратын халықты әлеуметтік қорғау жүйесін жетілдіру.
1.3 Тұрғындарды әлеуметтік қорғаудың шетелдік тәжірибесі
Қазіргі заманғы модельдерді классификациялау кезінде әлеуметтік қорғаудың
әртүрлі негізде қалыптасатынын байқауға болады.
Әлеуметтік қорғаудың келесідей модельдерін қарастырамыз.
Маргинальды модель.
Бұл АҚШ-тың қолданатын моделі болып табылады. Маргинальды модельдің
негізінде қоғамның 23 бөлігі өздігінен қажеттігін қамтамасыз ететін және
халықтың қамтылмаған бөлігін қолдайтын американдық қоғам жатыр.
Берілген модель тарихи жағдайда қалыптасты. Модельде ұлттың
менталитетінде қалыптасқан қоғамның құрылуының ерекшеліктері көрсетіледі,
яғни, жекелік көзқарас, өзіндік күшке тіреу, американдық тұрғындардың
мемлекеттік құрылымдардың күштеуін төмендетуге ұмтылады. Әлеуметтік
қорғаудың бұл моделі күрделі болғанымен, өте икемді келеді. Оның негізгі
ерекшелігі – орталықсыздандырылу болып табылады. Ол федералды немесе
штаттардың заңдылықтарымен қабылданған әртүрлі бағдарламалардан тұрады.
АҚШ-тағы мемлекеттік әлеуметтік қамсыздандыру жүйесі 2 негізгі нысанда
жүргізіледі: әлеуметтік сақтандыру мен мемлекеттік көмек. Ол бір-бірімен
қаржыландыру көздері бойынша ажыратылады. Әлеуметтік сақтандыру бойынша
төлемдер әлеуметтік сақтандыруға мақсатты салықтар есебінен жиналған
сақтандыру қорларынан төленсе, мемлекеттік көмек бюджет қорлары есебінен
төленеді. 1935 жылы қабылданған әлеуметтік сақтандыру туралы заңға сәйкес
әлеуметтік сақтандырудың 2 түрі: қарттық бойынша зейнетақы мен жұмыссыздық
бойынша жәрдемақы, кейіннен әлеуметтік сақтандырудың өзге нысандары:
асыраушысынан айырылу кезіндегі зейнетақы, еңбек қабілеттілігін жоғалту
жәрдемақыларын төлеу түрлері бекіді. Бұл заң жеке сектордағы жұмыскерлер
мен қызметкерлерге әрекет етеді.
Жұмыссыздық бойынша сақтандыру федералды-штатты негізде жүзеге
асырылады. Жұмыссыздық бойынша сақтандырудың жалпы принциптері федералды
заңмен бекітілсе, штаттардың заңдары сақтандыруға жататын тұлғалар
категорияларын, жәрдемақы мөлшерін және төлеу ретін анықтайды. Жұмыссыздық
бойынша сақтандыру қорлары кәсіпкерлердің еңбекақы төлемдеріне пайыздық
қатынасымен анықталатын мөлшерде қалыптастырады. Мемлекеттік көмек жүйесі
отбасылар мен тұлғалардың табыстары кедейлік шегінен төмен болғанда
төленеді. Көмекке адамдар арнаулы салықтар төлемейді. Бұл көмекті
алушылардың 20 пайызы зейнеткерлер, 50 пайызы көп балалы отбасылар.
Кедейлер үшін жәрдемақы мөлшері сақтандыру жүйесі бойынша төлемнен орташа
алғанда 3 есе төмен .
Мемлекеттік көмек шеңберінде бірқатар бағдарламалар жүзеге асырылады:
кепілді табысты қамсыздандыру бағдарламасы, балалы отбасыларға көмек
бағдарламасы, өндірістік көмек, тұрғын үй жәрдемақысы. Республикалық
партиялардың өкімет басына келу жылдарында әлеуметтік қамсыздандыру
жүйесінің реформасы туралы заң қабылданды. Оның негізгі мақсаты –
мемлекеттік көмектен бас тартуды ынталандыру.
Қайта үйлестіру моделі.
Бұл модельдің американдық модельдерден ерекшелігі, ол әлеуметтік
әділдік пен ынтымақтастыққа сүйенеді және халықтың аз қамтамасыз етілген
топтарын біріктіру, табыстарын теңестіруді көздейді .
Шведтік модель тұрғысынан қарағанда, өндірістің орталықсыздандырылған
нарық жүйесі тиімді, мемлекет фирмалардың өндірістік әрекетіне араласпайды,
ал еңбек нарығындағы белсенді саясат нарықтық экономикада әлеуметтік
шығындарды төмендетуі қажет. Оның мәні, жеке сектордағы өндірістің
максималды өсуінен мемлекеттің салық жүйесі арқылы неғұрлым көп пайданы
халықтың өмірлік деңгейін көтеруге бағыттау болып табылады.
Әлеуметтік саясатта 2 басты мақсат бар: толық жұмысбастылық және
табыстарды теңестіру. Толық жұмысбастылықтың мақсаты ретінде
жұмысбастылықты қолдау, жұмысшы күшін қайта даярлау мен жоғары кәсіби
оқытуға басымды назар аударылады. Табыстарды теңестіру табыс салығының
прогрессивті жүйесінің әрекеті нәтижесінде іске асады. Сондай-ақ әлеуметтік
сақтандыру жүйесі арқылы қайта үйлестіруге мүмкіндік береді. Адамдарға
қажетті табыс деңгейімен қамтамасыз ету, толық жұмысбастылық мәселесін
шешумен байланысты. Жалпы жұмыссыздық 2 пайыздан аспауы қажет. Халықтың
ересек жұмыспен қамтылғандардың үлес салмағының өсуі бойынша Швеция әлемде
алғашқы орынға ие. Табыспен қамтамасыз ету үшін күресудің келесі түрі –
пассивті көмек, жәрдемақылар.
Ресми мәліметтер бойынша әлеуметтік қамсыздандыру жүйесінің мақсаты –
науқасқа медициналық көмек көрсету, қарттық, қайғылы оқиға, өндірістік
себептер бойынша науқастану және жұмыссыздық жағдайында адамды
экономикалық қорғаумен қамтамасыз ету.
Әлеуметтік сақтандыру жүйесі кәсіпкерлердің жалдамалы емес жұмыскерлердің
жарналарынан пайыз бойынша табыстарынан құралған мемлекеттік және
жергілікті бюджеттен қаржыландырылады. Әлеуметтік сақтандыруда 3 негізгі
бағытты бөліп көрсетуге болады: науқастық бойынша сақтандыру жүйесі,
міндетті медициналық сақтандыру, ұлттық зейнетақы жүйесі. Ал жергілікті
басқару органдар тарапынан тұрғын үй жәрдемақысы беріледі . (7,8-7,11б(
Көптеген елдерде ұлттық әлеуметтік қорлар жұмыс берушілер мен
жұмыскерлер жарнасынан қалыптасса, Швеция бұл жарналарды тек жұмыс
берушілер, ал Дания әлеуметтік төлемдерді қаржыландыру негізінен
мемлекеттік қорлардан жүзеге асырады (кесте 1).
Кесте 1.
2008 жылы Еуро одақта әлеуметтік қамсыздандыру қорларына заңдылықтармен
қарастырылған жарналар (жалпы табысынан %)
Елдер Жалдамалы жұмыскер Жұмыс беруші барлығы
Австрия 20 27 44
Бельгия 13 25-31 38-44
Дания 0 1,5-2,5 1,5-2,5
Италия 10 44-46 54-56
Ирландия 8 12 20
Нидерланды 41 12 53
Испания 8 32 40
Германия 19 21 40
Швеция 0 38-39 38-39
Әлеуметтік саясаттың негізгі мақсаты теңдікті қамтамасыз ету болып
табылады және бұл мақсат нарықтық экономикалық елдерде әртүрлі жүргізіледі.
Соның ішінде, Германияда әлеуметтік саясатты келесі бағыттар арқылы жүзеге
асыру жөн деп есептейді: жұмыскерлерді қорғау, еңбек нарығын реттеу,
басқаруда жұмыскерлердің құқығын қорғау, әлеуметтік қорғау жүйесін құру,
әлеуметтік көмек, тұрғын үй саясаты, жанұяны қорғау, жастар мен қарттарға
жәрдем беру, орта кластарға әлеуметтік қолдау, сонымен бірге тұтынушыларды
қорғау. Егер өтпелі экономикалы ел үшін ұзақ мерзімді басымдықты әлеуметтік
саясат өңделсе, онда екі негізгі бағытты бөліп көрсету керек: еңбек
қатынастарын реттеу және кедейлік шегіндегі тұлғаларға ең төменгі күн көріс
деңгейін қамтамасыз ету.
Еңбек қатынастары мемлекеттің пайымдауынша, жекелеген жұмыскердің
позициясы жұмыс берушілерге қарағанда әлсіздеу, сондықтан жұмыскер
әлеуметтік қорғалуды қажет етеді. Мұндай теңсіздікті ескере отырып,
мемлекет кең ауқымды кәсіпорындағы жұмыскерді әлеуметтік қорғау
бағдарламаларын өңдеуге (денсаулықты қорғау, заңсыз жұмыстан босатылуды
қорғау), жұмыскерлерді ұйымдарға бірігу мүмкіндігін беруге және кәсіпорынды
басқаруға қатысуға жұмыскерлердің құқығын қамтуға тырысады. Бұл әлеуметтік
саясат жұмыскерлерге белгілі құқықтарды беруге, ал жұмыс берушілерге
белгілі бір міндеттерді жүктеуге бағытталған. Сонымен қатар ол денсаулықты
қорғау мәселелерін, еңбек шиеленістерін шешу жақтарын реттейді. Әлеуметтік
саясат тиімді жұмыс үшін, сондай-ақ өндіріс тиімділігінің өсуіне жағдайлар
жасау мақсатында жүзеге асырылады. Бірақ бұл саясатты жүргізуде кері
әсерлер болуы мүмкін. Мысалы, жұмыскердің әлеуметтік қорғалуы соншалықты
жақсы болуы мүмкін, бірақ жұмыссыз жүрген адамдарға оны алуы қиынға соғуы
ықтимал, ал бұл өз кезегінде әлеуметтік теңсіздікті күшейтеді.
Табысты қайта бөлу процесіне әртүрлі әсер етуге болады. Мысалы,
мүлікке ие болуда халықтың әлеуметтік қорғалмаған топтарына материалдық
көмек көрсетуге (Германияда бұл көптеген жылдар бойы іске асырылуда);
біреуге ақшалай және басқа да мүлікті өтемсіз өткізу кезінде оларға мүлік
салығын, сыйға тарту және мұрагерлікке ие болу салығын енгізуге;
адамдардың ақшалай және басқа да мүліктеріне салықты енгізуге болады.
Бұл салықтың түрлері барлық индустриалды дамыған елдерде бар, бірақ
тұрғындар мүліктің құны белгілі сомадан асқан жағдайында ғана оны төлеуге
міндетті.
Бұл жүйе әрқашанда тиімді бола бермейді. Кейде бұл салықтың сомасы
соншалықты көп болуы, мұрагерліктегі мүліктің тіпті қалмауына да әкелуі
мүмкін. Бұл әрине, салыстырмалы теңдікке әкеледі. Дегенмен, оның теріс
салдарлары баршылық: адамдар мүлік табысын алуға ұмтылмайды, себебі олар
оны балаларына өткізе алмайды. Ал көптеген жақсы жұмыс істейтін фирмалар
таратылады, сонда ғана олар тиісті салықтарын төлей алады. Бұдан басқа тағы
бір мысалды келтіреміз: Германияда ұзақ уақыт бойы табысы төмен тұлғалар
мемлекеттен ақшалай субсидиялар алған, бірақ бұл субсидиялар мүлікті
иеленуге емес, ақшалай салымдарды құру үшін қолданылады.
Қоғамның басты міндеті – ауыр материалдық жағдайға ұшыраған адамды қорғау
болып табылады. Бұл мына жағдайларда туындауы мүмкін:
• Егер адам денсаулығына, қайғылы жағдайға, жұмысты жоғалтуына немесе
қартаюына байланысты табыстың бір бөлігінен немесе барлығынан
айырылғанда;
• Егер адам жалғыз асыраушысынан айырылса және т.б.
Әлеуметтік сақтандыру жүйесі ең алдымен адамдарға жоғарыда
көрсетілген жағдайларда көмектесуге мүмкіндік береді. Материалдық жағдай
басқа да нашарлауы мүмкін:
- егер семьяда балалар болса, түскен кіріске оларды асырауы керек;
- азамат төтенше жағдайлар салдарынан қатты зардап шегуі мүмкін. Мұндай
жағдайда Германияда (және басқа елдерде) жанұяны қолдау жүйесі
белгіленеді (балаларға арналған жәрдемақы, салық жеңілдіктері) және
дамыған әлеуметтік (компенсация) өтеу жүйесі (соғыста құрбан болғандардың
өтемі және соғыста қайтыс болғандардың отбасы мүшелеріне өтем).
Адамға көмек тек қана ол өзін асырай алмағанда берілуі керек, бірақ
мүмкіндігінше адам өзін-өзі қанағаттандыруы қажет.
Екінші міндет – мұқтаж адамдарға көмек жоғарыда көрсетілген мысалда
тек белгілі себептермен әлеуметтік жағдай нашарлағандағы жағдайға жатады.
Материалдық көмек, адамның кедейлік шегінде болғанына қарамастан беріледі.
Бірақ бұл жүйе барлық жағдайды қамти алмайды. Сондықтан кедейлік шегін
белгілеу үшін “төмен күн көріс” шегі белгіленеді. Егер адамдар төменгі күн
көріс шегі болмаса, өзін-өзі асырай алмаса және көмектесетін ешкімі
болмаса, онда ол көмек алады, алайда, төменгі күн көріс деген не, кім және
қандай түрде материалдық көмек алу керектігін анықтау керек. Америкада,
мысалы, материалдық көмек көбінесе заттай, мысалы азық-түлік беріледі, ал
Европа мемлекеттерінде (Германия) ақшалай беріледі.
Германияда кедейшіліктен қорғау – бұл заң негізінде әлеуметтік көмек
пайдалануға беру. Егер кімде-кім жетерліктей табыстың, қауіпті материалдық
базаның жоқтығын дәлелдесе, әлеуметтік көмекті алуына құқығы (1961 жылдан
бері) бар . Яғни, оған бұл көмекті ұсынуға міндетті (егер асыраушылары
материалдық көмек көрсете алмаса). Бұл жүйенің кемшілігі: туыстардан қолдау
бойынша баратын шектеулі мүмкіндігі, туыстардың адамдарды материалдық
қамсыздандыру және адамның өзін-өзі қамсыздандыру мүмкіндігін тексеру
қажеттілігі, әлеуметтік жәрдемақы мөлшерінің ара қатынасын анықтау.
Әлеуметтік көмекті жүзеге асыру принциптері:
Әлеуметтік төлемдерді қаржыландыру. Мұнда қаржыландырудың 3 моделін
немесе принципін көрсетуге болады:
1) сақтандыру жүйесінің шеңберінде тұлғалар жарналарды төлей отырып
сақтандыру қоғамдарын ұйымдастырады және заңдылықтарға сәйкес қайғылы
оқиға, сақтандыру оқиғасы пайда болғанда ақшалай өтемдерді алуға құқылы.
2) Әлеуметтік қамсыздандыру шеңберінде адам материалдық көмек алуға құқығы
бар, бірақ бұл жарналарды уақытылы төлеу негізінде емес, адамның күрделі
материалдық залалдарды бастап кешіргенде жүзеге асырылады және әлеуметтік
көмек мемлекеттік бюджеттен, яғни салық жинақтары есебінен
қаржыландырылады.
3) Әлеуметтік қамсыздандырудың принципіне сәйкес адам жарналарды төлеу
немесе төлемеуге тәуелсіз, егер қажет жағдайда болса, онда материалдық
көмек алады. Төлемдер жалпы бюджет қорларынан төленеді.
Германияда міндетті сақтандыру жүйесі жақсы жолға қойылған. Ол
көбінесе көлікті сақтандыру, медициналық сақтандыру, басқа да әлеуметтік
сақтандыру. Сонымен, Германия тәжірибесі көрсеткендей, әлеуметтік қоғау
жүйесі қазіргі нарықтық экономикалық талаптарға сай келеді және оны өзге
елдерде пайдалану оң нәтиже берері сөзсіз
Қазақстан Республикасы өзінің егемендігін алғаннан бері өзінің
халықты әлеуметтік қорғау жүйесі жағынан біршама өзгеріске ұшырады. Яғни
кеңес одағы кезінде қалыптасқан әлеуметтік қорғау жүйесі еліміздің, тіпті
бүкіл кеңес одағының әлеуметтік-экономикалық жағдайын әлсіретті. Себебі,
бүкіл жүйесі мемлекеттің қолында шоғырланды, және халықты әлеуметтік
қорғау нашар дамыды және ол мемлекетке көптеген қиындықтар әкелді.
Сондықтан әлеуметтік қорғау жүйесінің модельін қалыптастыру қажеттігі
туындады. Шетелдік әлеуметтік қорғау модельдерін талдай отырып, оларды
белгілі бір критерийлері бойынша салыстыруға және өзіндік модельді
қалыптастыруға мүмкіндік берді (кесте 2). Яғни Қазақстан Республикасының
бұрынғы және қазіргі модельдерінің бірқатар кемшіліктерін жоюға және
қажетті өзгертулер мен ұсыныстар енгізуге тура келіп отыр. (9,10-5,41б(
2 кесте
Әлеуметтік қорғау модельдерінің салыстырмалы сипаты.
Модель түрлері АҚШ Еуропалық Бұрынғы ҚазіргіҰсыныла-т
Модель элементтері моделімоделі ҚР моделімоделі ын модель
Функциялар:
құндылықты + + - - +
өтемақылы - + + - -
ынталандырушы + + 0 0 +
бейімдеуші + + + - +
Принциптер:
субсидиялық + + + + +
ынтымақтастық - + + + -
бірыңғай әлеуметтік - + + + +
кеңістік + + - - +
превенция + + + - +
сақтандыру + + 0 0 +
өзін-өзі басқару
Стандарттар: + + 0 - +
ең төменгі көнкөріс + + + + +
ең төменгі еңбекақы + + + + +
ең төменгі зейнетақы + + 0 - +
кедейлік шегі 0 0 + + 0
есептік көрсеткіш
Субъектілер: + + + + +
мемлекет + + + + +
жұмыс беруші + + - + +
жұмыскер + + - - +
фирма + + - - +
қоғамдық ұйымдар
формалар: + + + - +
әлеуметтік қызмет + + + + +
көрсету + + + + +
ақшалай жәрдемақы - + + + +
әлеуметтік зейнетақы
тегін білім беру мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
АНЫҚТАМАЛАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАҒДАРЫС ЖАҒДАЙЫНДА ТҰРҒЫНДАРДЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... .. 10
1.1 Әлеуметтік қорғау түсінігі, қажеттілігі мен функциялары ... ... ... ... ... .10
1.2 Халықты әлеуметтік қорғау жүйесі және оны жүзеге асыру
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
1.3 Тұрғындарды әлеуметтік қорғаудың шетелдік
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ...22
2. ҚР ЖӘНЕ ОҚО-НЫҢ ТҰРҒЫНДАРЫН ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН
ЖӘНЕ НЕГІЗГІ КӨРСЕТКІШТЕРІН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..30
2.1 ҚР және ОҚО-ның тұрғындарын әлеуметтік қорғау жағдайын талдау ... ..30
2.2 ҚР-ның аймақтары бойынша әлеуметтік қорғаудың негізгі көрсеткіштерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
3. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАҒДАРЫС ЖАҒДАЙЫНДА ТҰРҒЫНДАРДЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУ
МЕХАНИЗМІН РЕТТЕУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ...
3.1 Тұрғындарды әлеуметтік қорғау жағдайын жетілдіру
мәселелері ... ... ... ..45
3.2 ОҚО бойынша халықты әлеуметтік қорғаудың негізгі бағыттары және күшейту
мәселелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...60
Кіріспе
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі: Бүгінгі таңда өркениетті даму
жолына түскен Қазақстан Республикасы қоғамның барлық саласында аса маңызды
реформаларды жүзеге асыруда. Бұл реформалардың ішіндегі ең күрделісі әрі
өте байыптылықты қажет ететін бағыты әлеуметтік саладағы реформалар болып
табылады. Өйткені, біріншіден, әлеуметтік мәселе адамдардың өмірі мен
тұрмыс-тіршілігіне тікелей қатысты болғандықтан үнемі күн тәртібінде
тұрады; екіншіден, мемлекеттің әлеуметтік саясаты әрқашан халықтың
назарында болып, оның талқысы мен сынына түсіп отырады. Сондықтан да
әлеуметтік саясат мемлекеттілікті орнықтыру мен мемлекетті басқаруда аса
маңызды орын алатындықтан, тұрғындарды әлеуметтік қорғау саясаты өзекті
мәселелердің бірі болып табылады.
Әлеуметтiк экономикалық әл-ауқатты сипаттайтын көрсеткiштер:
кедейшiлiк, жұмыссыздық, табысы, жалақысы, зейнетақысы, ең аз күнкөрiс
шамасы және т.б.
Елбасымыз айтқандай еліміздің дамуының көзі – бұл халықтың әлеуметтік-
экономикалық жағдайының жоғарылауымен сипатталады. Мектепке дейінгі тәрбие
мен орта білім алуда балаларды кең мүмкіндіктермен қамтамасыз ету үшін
күнделікті өзгеріп отырған әлеуметтік-экономикалық жағдайларға сәйкес
үздіксіз жаңарумен қамтамасыз етуші жекелеген әлеуметтік топтар мен
тұлғалардың, қоғамның қажеттілігін ескере отырып, жұмысшы кадрларды және
мамандарды жоғары тиімді, бәсекеге қабілетті түрде дайындау мен қайта
дайындауды қоғам талап етеді, ал қоғамның кейбір мүшелері әлеуметтік
қорғауды қажет етеді.
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес әлеуметтiк мемлекет
құру қоғамдық дамудың негiзгi мақсаттарының бiрi болып табылады. Елдiң
әлеуметтiк дамуы тұтасымен мемлекеттiң заңдарда белгiленген әлеуметтiк
функцияларын iске асыру сапасына байланысты.
Әлемдік қаржы дағдарысының елдің әлеуметтік-экономикалық дамуына әсер
етуі және экономиканың нақты секторындағы өсу қарқынының айқын бәсендету
жағдайында жұмыспен қамтылушылықты сақтап қалу және табыстарды қолдау,
халықтың барынша әлсіз санаттарына әлеуметтік көмек көрсету және қолдау
мәселелері ерекше маңызды болып отыр.
Қазіргі жағдайға қарамастан әлеуметтік қамсыздандыру және халықты
әлеуметтік қорғау жүйесі одан әрі дамып келеді.
Қазақстанда әлеуметтік саясатты қалыптастыру процессі тұрғындарды
әлеуметтік қорғаудың жаңа түрлерін оларды іске асырудын берік тетіктерін
іздестіруді, сонымен қатар әлемдік үлгілерге сай болуды талап етеді.
Нарықтық реформа әлеуметтік қорғау жүйесін құратын нарықтық құрылымдарға
келуді және одан туындайтын қажетті экономикалық өзгерістерге оның дамуына
кедергі жасамауды талап етеді.
Бұл жағдайды қамтамасыз ету үшін нақты бағдар және тактикалық
сипаттағы стратегиялық мақсаттар болуы тиіс. Бұндай жүйені қалыптастыру
әлеуметтік саясатты қайта қарастырумен және бірінші кезекте әлеуметтік
қорғау субъектілерінің қызметін өз-ара қайта бөлумен байланысты болады.
Әлеуметтік қорғаудың мақсаттары бір жағынан белгілі бір
себептерге байланысты қолайсыз жағдайда қалғандарды қорғауда болса, келесі
жағынан қоғамды әлеуметтік қатты наразылықтан әр түрлі деструктивтік оның
ішінде экономикалық ортадан туындайтын әсерден қорғауда болады. Әлеуметтік
проблемаларды аумақтар деңгейінде шешу проблемалары үкіметтің негізгі
мақсаты болып табылады.
Әлеуметтік қорғаудың аумақтық жүйесін жетілдіру әлеуметтік
реформаларының негізгі бағыты болуы тиіс, себебі тек аумақ денгейінде ғана
олардын әлеуметтік –экономикалық, табиғи -демографиялық, экологиялық және
басқада ерекшеліктерін толық түрде есепке алуға болады, ал оларды орындау
оларды қанағаттандыратын тәсілдер мен ұсыныстарды түзеу арқылы мүмкін
болмайды.
Ерекшеліктердің болуы, әлеуметтік қорғаудың ауырлығын
мемлекетпен аумақтарға ауыстыруды аумақтық саясаттың мәнін көтеруді талап
етеді. Осыған орай қалыптасатын үрдісті зерттеу әлеуметтік қорғаудың
аумақтар деңгейінде қалыптасуының және жетілуінің жолдарын іздеудің
қажеттілігін мойындайды.
Бұл дипломдық жұмыстың мақсаты экономикалық дағдарыс
жағдайында тұрғындарды әлеуметтік қорғау механизмін реттеу жолдарын
қарастыру, сонымен қатар тұрғындарды әлеуметтік қорғаудың үрдісін және
заңдылығын іздестірудің жолдарын анықтауды көздейді және олардын негізінде
әлеуметтік қорғаудың мемлекеттік және аумақтық деңгейдегі қызмет ету
тетігін және әлеуметтік қорғаудың басты проблемаларын зерттеу болып
табылады. Сонымен қатар халықты әлеуметтік қорғауды күшейту мәселелерін
талдай отырып, бүгінгі таңдағы әлеуметтік сфераның даму жолдары мен негізгі
бағыттарын қарастырады. (1,2-3,5б(
1.ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАҒДАРЫС ЖАҒДАЙЫНДА ТҰРҒЫНДАРДЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Әлеуметтік қорғау түсінігі, қажеттілігі мен функциялары
Әлеуметтік қорғау – бұл әлдебір жағдайларға (кәрілік, мүгедектік,
денсаулық жағдайы, асыраушысынан немесе жұмысынан айрылуы) және өзге де
заңды негіздерге байланысты экономикалық белсенді бола алмайтын әрі лайықты
ақы төленетін еңбекке қатысу жолымен өзін табыспен қамтамасыз ете алмайтын
азаматтар үшін өмірлік қажетті игіліктердің және әл-ауқаттың белгілі бір
деңгейін қамтамасыз етуге арналған жүйе.
Қазақстан мүше болып табылатын Халықаралық еңбек ұйымының анықтауы
бойынша әлеуметтік қорғау жүйесі мынадай шаралар кешенін қамтиды:
□ Тұрақты, ақылы еңбекке ынталандыру;
□ Негізгі әлеуметтік қателердің алдын алу, ал ол туындаған жағдайда
әлеуметтік сақтандыру тәсілдері арқылы сол қатердің салдарынан
айрылған табысының бір бөлігін қалпына келтіру;
□ Халықтың әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатыспайтын әлсіз
топтарына арналған әлеуметтік көмек тәсілдері;
□ Азаматтардың білім және медициналық көмек сияқты негізгі құқықтар
мен қызметтерге қол жеткізуі.
Халықаралық тәжірибеге сүйене отырып, әлеуметтік қорғаудың неғұрлым
тиімді және кешенді жүйелері, әдетте:
1) Мемлекеттік жәрдемақылар;
2) Міндетті әлеуметтік сақтандыру;
3) Жинақтаушы зейнетақымен қамсыздандыру;
4) Әлеуметтік көмек сияқты негізгі элементтерді қамтиды деген
қорытынды жасауға болады.
Мемлекеттік жәрдемақылар әлеуметтік қорғауға жататын жағдайлар
туындаған кезде барлық азаматтарды кепілдікті төлемдермен белгілі бір
деңгейде қамтамасыз етуге арналған.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесі әр азаматтың зейнетақы жинақтарын жасау
процесін реттеуге арналған.
Әлеуметтік көмек азаматтардың жекелеген санаттарын бюджеттің қаражаты
есебінен қосымша қорғауға арналған.
Соңғы жылдарда экономикадағы қолайлы өзгерістер және тұрақты өсуді
қамтамасыз ету жөнінде қабылданып жатқан шаралар әлеуметтік қорғаудың
кешенді жүйесін құруды қолға алуға мүмкіндік беріп отыр.
Мемлекеттің әлеуметтік саясаты – оның қоғам өмірінің әлеуметтік-
экономикалық жағдайларын реттеу жөніндегі қызметінің бір бағыты.
Мемлекеттің әлеуметтік саясатының мәні қоғамдағы әділеттілік қатынастарды
қолдау немесе қоғамдағы әлеуметтік таптардың арасындағы қатынастарды
реттеу, қоғам мүшелерінің тұрмыс дәрежесін, әл-ауқатын көтерудің
жағдайларын қамтамасыз ету, қоғамдық өндіріске қатысу үшін экономикалық
ынталандырудың әлеуметтік кепілдіктерін жасау.
Әлеуметтік сала мен адам ресурстарын дамыту Қазақстан үшін шешуші ұзақ
мерзімді басымдық болып табылады.
Қоғамда тұрақты қалыптасып отырған бірқатар анықтамаларға тоқтала
кеткен жөн.
Кедейлік – бұл халықтың белгілі санаты алғашқы кезектегі қажеттілігін
қанағаттандыруда қиындық көретін және қоғам өміріне қатысу мүмкіндігінен
айрылған әлеуметтік – экономикалық құбылыс.
Кедейлер – бұл кедейлік шегінен төмен немесе соған тең орташа жан
басылық табыстары бар азаматтар санаты.
Кедейлік шегі – кірістің адамның ең аз қажетін қанағаттандыру үшін
қажетті шегі. Кедейліктің шегі ең төменгі күн көріс деңгейі негізінде
белгіленеді және аз қамтамасыз етілген адамдарға мемлекеттік атаулы
әлеуметтік көмек (АӘК) көрсету кезінде өлшем ретінде пайдаланылады.
Атаулы әлеуметтік көмек – белгіленген кедейлік шегінен төмен айлық
орташа жан басы табыстары бар адамдарға мемлекет ұсынатын төлем
Сурет 1. Әлеуметтік қорғау функциялары
Экономикалық функция – тұрғындардың өмірлік деңгейін көтеру үшін тұрақты
экономикалық өсуге бағытталған.
Әлеуметтік функция – адамның өмірлік деңгейін жақсы тұрмысын жоғарылатуға
әлеуметтік қорғауды бағыттау, халықтың әлеуметтік осал бөлігін өмір сүру
кепілдігін қамтамасыз ету болып табылады.
Талдамалық функция – халықтың өмірлік деңгейін жүйелік талдауды аштық пен
өзге де әлеуметтік салдарлар үшін әлеуметтік көмекке мұқтаж топтарды,
аумақтарды анықтау мақсатында қолданылады.
Технологиялық функция – барлық еңбек сияқты әлеуметтік қорғау белгілі бір
кезеңдерден, операциялардан құралатын технологиялардан тұрады.
Ақпараттық функция – азаматтарға өзінің қызығушылығын қорғау бойынша
адамның құқықтары мен мүмкіндіктері туралы, Қазақстанның және оның
аймақтарының әлеуметтік-экономикалық жағдайы олардың нәтижелері туралы
толық және сенімді ақпараттарды ұсыну кепілдігінің жүйесін құруға
бағытталған.
Еңбек функциясы – бұл нақты мақсаты, заты және құралы болатын нақты еңбек.
Әлеуметтік қорғау функциясын орындайтын әлеуметтік институттар жоғары
біліктілікті еңбек ресурстарымен қамтылуы тиіс.
Әлеуметтік қорғау функциясы – нақты әлеуметтік, экономикалық, саяси
жағдайларға байланысты өзгеруі мүмкін. Қазақстанда өтпелі кезеңде ең
алдымен әлеуметтік қорғаудың құндылықты функциясы өзіндік күшке
бағытталады. Нарықтық қатынастарда халыққа қойылған жағдайды жанға
бататындай бастан кешіруге мүмкіндік беретін ерекше қызметті өтемақы
функциясы алады. Көптеген өркениетті елдерде белсенділікті ынталандыру
функциясы орындайды. Ынталандыру барлық әлеуметтік топтар және азаматтар
өзіндік экономикалық жағдайларын жасауға бағытталған. Сонымен бірге,
бейімдеуші функциясы жаңа қоғамдық нақтылыққа халықтың әр қилы санаттарын
бейімдеуді қамтамасыз етеді.
Мемлекеттік емес ұйымдарға әлеуметтік қызмет көрсету кәсіпкерлік
құрылымдар, шіркеулердің әлеуметтік қызметтері, қайрымдылық және еркін
қоғамдар жатады.
Тұрғындарды қорғаудың кең мәндегі негізгі бағыттары:
• Азаматтарды өмір сүру үшін қажетті қаржымен өмір сүрудін ең кіші
мөлшерінде қамтамасыз ету, олардын өмір деңгейін төмендететін
факторлардан оларды қорғау.
• Қоғам мүшелеріне заңдарға қайшы келмейтін әдістермен кедергісіз қаржы
табуға жағдай жасау.
• Азаматтар білім алудағы медициналық көмектегі және мәдениеттегі белгілі
бір ең төменгі деңгейіне жағдай жасау.
• Жалданған жұмыскерлерге еңбектiң жарамды шартын қамтамасыз ету, оларды
индустриялдық өндiрiстiң негативтiк әсерiнен сақтау, экологиялық
қауiпсiздiктi қамтамасыз ету.
• Азаматтарды қылмыстық әрекеттерден сақтау.
• Мемлекеттi құқықтық және демократиялық принциптерiне сәйкес келетiн
азаматтық және саяси құқықты сақтау.
• Қарулы қайшылықтарды болдырмайтын жағдайды сақтау.
• Қоғам мүшелерiн саяси құғындықтан сақтау.
• Рухани өмiрдiң бостандығын қамтамасыз ету, идеологиялық қысымдылықтан
қорғау, қоғамда қолайлы әлеуметтiк-психологиялық климатты құру,
психологиялық қысымнан қорғау.
• Қоғамдық өмiрдiң тұрақтылығын барынша қамтамасыз ету.
Аймақтық саясат – елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының тұрақты
стратегиялық дамуы үшін өмір сүру мен шаруашылық қызметтің факторларының
аймақтарда тиімді пайдалануға бағытталған мемлекеттің жалпы саясатының
құрамдас бөлігі.
Қазақстан Республикасының аймақтық саясатының мақсаты тұрғындардың
өмір сүруінің және әрбір аймақтық ресурстық-өндірістік потенциалын тиімді
пайдалану үшін тиімді еңбек бөлінісі мен аймақтық даму принциптерінің
қалыптасуына тең мүмкіндікте құрылуын қамтамасыз ету.
Қазіргі таңда экономикалық және әлеуметтік, макроэкономикалық және
құрылымдық болжаудың, шаруашылық кешендердің, салалардың және аймақтардың
дамуының болжау жүйесін құру аса маңызды болып отыр. Аймақтық жоспарлар,
болжамдар, бағдарламалар және басқа да перспективалы зерттемелер аймақтың
саясатын анықтауда үлкен маңызы бар.
Аймақтық дамуды болжауда аймақтық халықшаруашылық кешенін және оған
кіретін салалардың дамуының динамикасын сипаттайтын көрсеткіштері
деңгейіндегі болжамдарды ерекшелеп алған жөн.
Жасалынатын болжаулар қалыптасқан тенденцияларды сондай-ақ ғылыми-
техникалық прогресс пен экономикалық әлеуметтік жағдайлардың өзгеруінен
болатын жаңа әлеуметтік-экономикалық мәселелерді де ескеруі қажет.
Оларға жататындар:
- демографиялық болжаулар, сондай-ақ еңбек ресурстары мен экономикадағы
жұмысшылардың мүмкін болатын саны;
- табиғи ресурстар қорлары және оларды пайдалану мүмкіндіктерін
болжау;
- ғылыми -техникалық прогресстің мүмкін бағыттарын болжау;
- мемлекеттің дамуының инвестициялау динамикасының болжамдары, оның
ішінде капитал салымдарының, сондай-ақ негізгі қорлардың ұдайы өндірісінің
динамикасын болжау;
- экономикалық және жалпы экономикалық қатынастардың қорын болжау;
- әлеуметтік дамуының, халық қажеттіліктерін және оларды
қанағаттандырудың негізгі бағыттарын, тауарлар мен қызметтердің
құрылымындағы өзгерістерді болжау;
Қазақстан Республикасының мемлекеттік әлеуметтік саясатын жүзеге
асыруының бағдарламалық құжаттарының иерархиясы- Қазақстанның 2030 жылға
дейінгі ұзақ мерзімді Стратегиясы, 2010 жылға дейінгі ұзақ мерзімді
стратегиялық жоспары, жыл сайынғы Елбасының Қазақстан халқына Жолдауы,
Үкімет бағдарламалары, елдің әлеуметтік-экономикалық дамуы туралы
индикативтік жоспары, мемлекеттік бағдарлама, салалық бағдарлама, аймақтық
бағдарламалардан құралған. Қоғамның әлеуметтік дамуы жөніндегі мемлекеттің
жобаларын қарастырсақ, айтылған мемлекеттік бағдарламаның құжаттарында
Қазақстан Республикасының әлеуметтік саясаты мен халқының әлеуметтік
қорғалуына ерекше мән беріліп отыр. Әсіресе әлеуметтік саясаттың жүзеге
асырылуы мен жасақталуы үшін ерекше ұстанымдар қажет. Әлеуметтік саясаттың
стратегиялық мақсаттарына мыналарды жатқызуға болады, яғни халықтың
жұмыспен тиімді қамтылуын қамтамасыз ету, халықтың өмір сүру деңгейін
айтарлықтай жоғарылату, отбасылардың, әйелдердің, балалардың, жастардың,
барлық азаматтардың еңбек саласында, денсаулық сақтау, білім, мәдениет,
тұрғын үймен қамтамасыз етуде конституциялық және әлеуметтік кепілдіктерді
орнату, елдегі демографиялық жағдайды жақсарту және қолдау, халықтың
санының азаюын, әсіресе бала шетінеуін, ана өлімін азайту.
Маңызды әлеуметтік игіліктердің жалпы қолжетімділігін және оның
қоғамдық сапасын қамтамасыз ету мақсатында реформалау барысында мемлекеттік
ең төменгі әлеуметтік стандарттар белгіленді және қазіргі уақытта
пайдаланылуда: ең төмен күнкөріс деңгейі, жалақы мен зейнетақының ең
төменгі мөлшері, әлеуметтік қызмет ұсыну нормативтері және т.б.
Тұрмысы төмен азаматтардың әрбір санатына қатысты тиісті шаралар
қабылданады: енжарларға – материалдық көмек көрсету; белсенділерге –
еңбекпен қамтуға жәрдемдесу, кедей тұрғындардың еңбекке қабілетті бөлігін
нарық талаптарына бейімдеу.
Әлеуметтік реформаларды одан әрі тереңдету мақсатында Қазақстан
Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 30 қарашадағы № 1241 қаулысымен
Қазақстан Республикасында әлеуметтік реформаларды одан әрі тереңдетудің
бағдарламасы бекітілген. Бағдарлама мынаны көздейді:
• мемлекеттік әлеуметтік стандарттар жүйесін халықаралық
стандарттарға кезең-кезеңімен жақындастыру;
• негізгі әлеуметтік қатерлерді әлеуметтік сақтандыруды дамыту
(қарттықтың басталуы, еңбек қабілетін айрылу, асыраушысынан
айырылу, жұмысынан айрылу);
• әлеуметтік көмекті ұйымдастыруды жетілдіру;
• әлеуметтік қамсыздандырудың және әлеуметтік қызметтердің қол
жетімділігін кеңейту;
• халықты әлеуметтік қамсыздандырумен кеңірек қамту және жеке таңдау
мүмкіндіктерін беру үшін жағдайлар жасау;
• әлеуметтік қамсыздандыру жүйесінің жұмыс істеуін қамтамасыз ететін
институттарды одан әрі дамыту;
• әлеуметтік қамсыздандыру жүйесінің нормативтік құқықтық базасын
жетілдіру
Қазіргі әлеуметтік қорғау жүйесінде толық ынтымақтастық және
мемлекеттік институттардың қатысу деңгейі басым да, ынталандыру деңгейі
төмен.
Мүгедектігіне, асыраушысынан айырылуына байланысты, баланы бағуға
байланысты, жұмыссыздығы мен жасы бойынша әлеуметтік қорғау жүйесі толық
ынтымақтастық қағидатына негізделген . Барлық жеке тұлғалар – Қазақстан
Республикасының азаматтары, Қазақстан Республикасының аумағында тұрақты
тұратын шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар өмірдегі қатерлі жағдайлар
туындаған кезде еңбек қызметіне қатысуына және жарнасына қарамастан, егер
заңдар мен халықаралық шарттарда өзгедей көзделмесе, бірдей деңгейде
мемлекеттік жәрдемақылар алады (олар мемлекеттік және жергілікті
бюджеттерден, сақтандыру қорларынан қаржыландырылады). Бұдан басқа,
әлеуметтік төлемдерді есептеудің экономикалық негізделген нормативтері мен
еңбекақы жүйесінде өзара байланыс болмауының салдарынан жұмас істейтін
халықтың табыс деңгейі мен әлеуметтік төлемдер арасында тиісті байланыс
болмай отыр. Соның салдарынан, жұмыс істейтін халықтың бір бөлігі
әлеуметтік жүйеге үлесі болмаған азаматтардың алатын әлеуметтік жәрдемақы
мөлшерінен де аз жалақы алады.Жұмыс істейтін азаматтарды әлеуметтік
қатерлер туындаған жағдайда аударымының мөлшеріне қарай қосымша қорғаудың
шектеулі ынтымақтастыққа негізделген жүйесі республикада жоқ.Азаматтың
еңбек үлесі ынтымақтастыққа зейнетақы жүйесінде ішінара ғана ескеріледі.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесі – қартайған шақтағы қамсыздандырудың
қатысушылар арасында ынтымақтасусыз, жинақтау қағидатына негізделген жүйеге
қатысуға пәрменді ынталандыратын бірден бір түрі.Қолданылып жүрген
заңнамада әлеуметтік қатерлер туындаған жағдайда ерікті сақтандыруды жүзеге
асыру көзделген, ол бірқатар факторларға байланысты тиісті деңгейде дамымай
отыр.
Әлеуметтік қорғау жүйесінің негізгі қаржыландыру көзі мен жалпы
реттеушісі мемлекет болып табылады. Заңнамаға сәйкес азаматтардың жекелеген
санаттарына мемлекет қаражаты есебінен әлеуметтік көмек көрсетіледі.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесін қоспағанда әлеуметтік қорғау жүйесінде
ынталандыру деңгейі төмен.
Қазіргі әлеуметтік қорғау жүйесінің тиімділігін шектейтін негізгі
кемшіліктер мыналар:
Жетілдірілмеген заңнама – әлеуметтік саланы реттейтін заңнама
әлеуметтік қатерлер мен төлемдерге негізделмей, төлемдер түрлері бойынша
қалыптастырылған;
Әділдігі жеткіліксіз және ынталандыру деңгейі төмен – әлеуметтік
жәрдемақылар алу құқығын іске асыру кезінде салықты төлеп азаматтық борышын
атқарып жүрген еңбеккерлердің салық аудармайтындардың алдында
артықшылығының болмауы;
Айқындықтың жеткіліксіздігі – әлеуметтік төлемдерді алу процесін
қадағалауға арналған дербес сәйкестендіру жүйесінің қалыптасуы сатысында
болуы.
Қолданылып жүрген жүйені сақтау орын алған кемшіліктердің одан әрі
тереңдеуіне, жүйеден төленетін төлемдер мен салымдар көлемі арасындағы
байланысты босаңсытуға, соның салдарынан салықтар мен жинақтаушы зейнетақы
жүйесіне міндетті жарналарды төлеуден жалтаратын адамдардың көбейіп кетуіне
апарып соқтыруы мүмкін. (3,4-5,7б(
1.2 Халықты әлеуметтік қорғау жүйесі және оны жүзеге асыру
принциптері
Бұл жүйе өзара байланысқан элементтер жиынтығын, нарыққа өтудің өтпелі
кезең қиыншылықтарын жеңілдетуге, сонымен қатар барлық халық топтарының
іскерлік белсенділігін ынталандыруға бағытталған. Ең алдымен әлеуметтік
қорғау жүйесі қоғамның ең қорғансыз бөлігі – қарттар, мүгедектер, көп
балалы отбасылар, жетімдер, ауруларды қорғауды көздейді. Бұл зейнетақыны
индексациялау, жәрдемақыны, түскі астар беру тағы басқадай көмек түрлері
жолымен жүзеге асырылады. Аталған қоғамдық топтарды қолдау үшін
қайырымдылық қорлар мен ұйымдардың, мемлекеттік және коммерциялық
кәсіпорындардың, жеке азаматтардың көмегі маңызды рөл атқарады.
Екіншіден, мемлекеттік сектордан босаған жұмысшыларды қабылдай
алатындай ұсақ және орта кәсіпорындардың дамуына мемлекет қажетті шараларды
жасауға мүдделі және міндетті.
Үшіншіден, мемлекет, одан кейін кәсіпкерлік құрылымдар, мамандықты
ауыстыру немесе жұмыстан босатудың өндірістік немесе экономикалық
себептеріне байланысты белгілі мөлшерде материалдық ресурстар шығындарын
көтеру қажет.
Төртіншіден, мемлекет, жалпы адамдық мораль қалыптарына, салт-
дәстүрге, мәдениетке және т.б. қайшы келмейтін заңдар жүйесін жасап, олар
өз кезегінде әр азаматқа тіршілік түрін таңдау мүмкіндігін қамтамасыз етуі
қажет.
Әлеуметтік қорғаудың экономикалық, саяси, құқықтық механиздерінің
негізінде әр түрлі принциптер (қағидалар) жатады. Бұл принциптер
мемлекеттің өзінің азаматтарының өмірлік деңгейін қолдауда жауапкершілік
дәрежесін көрсетеді.
Нарықтық экономиканы әлеуметтік бағыттау жағдайында әлеуметтік қорғау
жүйесі келесі принциптерге сүйенеді және оларды келесідей бөлуге болады:
жалпы, арнаулы
Сурет 2. Әлеуметтік қорғаудың принциптері.
а) Экономика мен саясатты әлеуметтік қорғау жүйесінің өзара байланыстыру
принциптері.
Жалпы тарихымыз көрсеткендей, кедейшілікпен күресудің негізгі қаруы орташа
тұтыну деңгейін өсуге мүмкіндік беретін экономикалық өсу мен минималды
өмірлік деңгей болып табылады. Саясаткерлер кедейлерге әлеуметтік көмек
көрсету бойынша шараларды анықтайды, ал өз кезегінде кез келген өкіметтің
тағдыры әлеуметтік орта мен жалпы экономикада іс-әрекет жағдайына
байланысты.
ә) Әлеуметтік қорғау жүйесінің құрылуы мен дамуының баяулық принципі.
Дамыған елдердегі қолданылып жатқан әлеуметтік қорғау жүйесі– ұзақ
жылдардағы дамудың нәтижесі. Олардың қалыптасуы эволюциялық жолмен жүзеге
асырылады. Көрсетілетін әлеуметтік көмек көлемінің ұлғаюы экономикалық
өсумен бірге жүреді. Сондықтан да ұзақ уақытқа еркін және қоғамдық
құрылысты сақтап қалу үшін әлеуметтік саясаттың еркіндігін бекітуге
ұмтылуға тырысу керек.
б) Әлеуметтік қорғау жүйесін құру кезіндегі баламалық принципі.
Бұл принцип әлеуметтік қорғау жүйесін құру кезіндегі оның жеке
құраушыларының негізінде (қаржыландыру, ұйымдастырушылық құрылым,
әлеуметтік қорғауға жататын тұлғалар шеңбері, әлеуметтік қорғаудың көлемі
мен формасы) “маневрдың” еркіндігінде көрсетіледі. Бұл құраушылар өзара
тығыз байланысты және оларды бөліп қарауға болмайды.
в) Өкілеттіліктердің шектілік принципі.
Әлеуметтік көмек мемлекеттік, аймақтық және жергілікті деңгейлерінде жүзеге
асырылады.
г) Әлеуметтік қорғау жүйесінің өзін-өзі басқару принципі.
Оның мәні мынада: өзін-өзі басқару органдарының тікелей мемлекеттік басқару
жүйесінен бөлінуі, яғни әлеуметтік қорғау жүйесі құралдарының мақсатты
қолданылуы мен қоғамдық шиеленістердің әлсіреуін жүзеге асыру.
д) шығындарға қатысу принципі.
Белгілі әлеуметтік бағдарламаларды қаржыландыру азаматтардың жеке
құралдарының қатысуымен іске асырылады.
е) превенция принципі.
Әлеуметтік көмекті беру қажеттілігінен құтылу үшін апатты әлеуметтік
жағдайдың туындауын ескерту (денсаулық сақтауда алдын-алу шаралары,
өндірісте қайғылы оқиғаны болдырмау, әлеуметтік оңалтулар).
ж) сақтандыру принципі.
Сақтандыру – нарықтық экономика жағдайында халықты әлеуметтік қорғаудың ең
тиімді құралы. Адамдар мүмкін немесе болмай қоймайтын сипатты жағдайларды
алдын ала жеткілікті ойламайды. Олар жиі жағдайларда мұндай жағдайлардың
өршуіне байланысты істелінетін толық шығындар көлемін дер кезінде таба
алмайды және ақша қаражаттарын жинамайды немесе жиналған қаржы жеткіліксіз
болуы мүмкін. Сондықтан мемлекет жұмыскерлерді сақтандыру бағдарламалары
арқылы мәжбүрлі сақтандыру жолымен жағдайды жеңілдетуге мүмкіндік береді.
Ал әлеуметтік көмекті қаржыландыру арнайы сақтандыру төлемдері есебімен
іске асырылады.
з) бірыңғай әлеуметтік кеңістік принципі.
Мемлекет халықты әлеуметтік қорғауда бірыңғай стандарттар жасап, еңбекақы,
зейнетақы, жәрдемақылар, стипендиялар, медициналық қызметтер, білім беру,
экологиялық қорғау мәселелерін құқықтық база негізінде амалға асырады.
и) әлеуметтік қамсыздандыру принципі.
Салықтар есебінен әлеуметтік жәрдем көрсету, мәселен соғыс құрбандарын
немесе балаларды қамсыздандыру.
Мемлекеттің әлеуметтік саясаты – қоғамның әлеуметтік-экономикалық өмір сүру
жағдайын реттеудің бір бағыты. Ол елдегі жалпы экономикалық жағдаймен тығыз
байланысты және екі жақты қызмет атқарады. Бір жағынан, әлеуметтік саясатта
тікелей және жанама түрде экономикалық дамудың мақсаттары көрініс алады,
өйткені экономикалық іс-әрекет қоғамның барлық топтарына жақсы жағдай жасау
мақсатында жасалады.Екінші жағынан, әлеуметтік саясат экономикалық өсудің
факторы болып келеді.Егер экономикалық даму халықтың әлеуметтік жағдайын
жақсартпаса, онда еңбек өнімділігі төмендеп, жұмыс күшінің сапасы кемиді;
қоғамда әлеуметтік тұрақсыздық пен қарама-қайшылық артады.
Бүгінгі таңда өркениетті даму жолына түскен Қазақстан
Республикасы қоғамның барлық саласында аса маңызды реформаларды жүзеге
асыруда. Бұл реформалардың ішіндегі ең күрделісі әрі өте байыптылықты қажет
ететін бағыты әлеуметтік саладағы реформалар болып табылады. Өйткені,
біріншіден, әлеуметтік мәселе адамдардың өмірі мен тұрмыс-тіршілігіне
тікелей қатысты болғандықтан үнемі күн тәртібінде тұрады; екіншіден,
мемлекеттің әлеуметтік саясаты әрқашан халықтың назарында болып, оның
талқысы мен сынына түсіп отырады.
Мемлекеттің әлеуметтік саясатының нәтижелі көрсеткіштері халықтың өмір
сүру деңгейін сипаттайды, яғни халықтың өмір сүру деңгейінен әлеуметтік
саясаттың қандай деңгейде екенін байқауға болады. Халықтың
қажеттіліктеріне көңіл аудармау, еңбек, тұрмыс, демалыс, денсаулық сақтау
сияқты әлеуметтік аспектілеріне деген көзқарастың бәсеңдеуі, яғни халықтың
әлеуметтік құқықтарын шектеу әлеуметтік әділеттілік қағидасына қарама-қайшы
келіп, соңында өндірістің төмендеуіне және қоғамда әлеуметтік
қақтығыстардың пайда болуына негіз болуы мүмкін.
Халықтың тұрмыс деңгейiн жақсарту үшін әлеуметтiк салада
реформалар жүргізу маңызды роль атқарады.
Әлеуметтiк сферадағы реформалардың басты мақсаттары мыналар болып
табылады:
-тууды ынталандыру және өлiм-жiтiм деңгейiн төмендету мен салауатты өмiр
салтын насихаттау есебiнен күтiлетiн өмiр жасын ұзарту жөнiндегi шараларды
қамтамасыз ету, медициналық қамтамасыз етудi жақсарту және тұрмыста әрi
өндiрiсте жарақаттануды азайту, сондай-ақ көшi-қон процестерiнiң реттелуiне
қол жеткiзу жолымен демографиялық жағдайды жақсарту;
- әйелдердiң қоғамдағы жағдайын жақсарту және нақты гендерлiк теңдiкке қол
жеткiзу;
-халықтың тұрмысы төмен топтары үшін экономикалық өсудi ынталандыру жолымен
экономикалық мүмкiндiктердi кеңейту - еңбекке қабiлеттi халықтың неғұрлым
жоғары әлеуметтiк тұтыну деңгейiн қамтамасыз ететiн табыс табуына мүмкiндiк
беретiн экономикалық жағдай туғызу;
- экономиканың нақты секторында жұмыспен қамтуды ынталандыру;
- халықтың экономикалық және әлеуметтiк жағынан әлсiз топтарын тиiмдi
мемлекеттiк әлеуметтiк қолдаумен қамтамасыз ету;
- әлеуметтiк қамтамасыз етуге бағытталған қаражатты бөлудiң неғұрлым тиiмдi
жүйесiн құру;
- халықтың тұрмыс деңгейiн, жұмыспен қамтуды арттыру және кедейлiк
деңгейiн төмендету;
-медициналық қамтамасыз етудiң, жалпы және кәсiптiк бiлiм берудiң жалпыға
бiрдей қол жетiмдiлiгiн қамтамасыз ету;
- ұсынылатын әлеуметтiк игiлiктер мен қызметтердiң жоғары сапасы мен оларды
халықтың кеңiнен таңдау мүмкiндiктерiн қамтамасыз ету;
- Қазақстан Республикасының азаматтарын әлеуметтiк қамтамасыз ету жүйесiн
қаржыландырудың жаңа көздерiн айқындау және қазiргiлерiн неғұрлым тиiмдi
пайдалану.
Әлеуметтiк саладағы реформалар әлеуметтiк саясаттың бағыттарын
мемлекеттiң қолда бар нақты мүмкiндiктерi мен ресурстарына орай дамытуға
жәрдемдесудi мұрат тұтады. Бұл ретте белсендi әлеуметтiк саясат
экономикалық өрлеудiң шектеушiсi емес, жеделдетушiсi ретiнде көрiнуге
қабiлеттi.
Әлеуметтiк қамтамасыз ету жүйесiнде әлеуметтiк сақтандыру:
медициналық, зейнетақылық, жұмысбастылықты (жұмыссыздықтан), мүгедектiгiн,
асыраушысынан айырылуына байланысты сақтандыру айрықша орын алады. Бұл
ретте сақтандыру қаражатын қалыптастыруға мемлекет, жұмыс берушi және
халықтың өзi қатысатын болады. Iске осы тұрғыдан келу әлеуметтiк саясаттың
басым компонентi ретiнде "адам факторының" өркендi дамуын қамтамасыз ету
мақсатында инвестициялық мүмкiндiктердi нығайтуға бағытталған.
Біздің әлеуметтік саладағы барлық іс-әрекеттеріміздің нәтижелілігінің басты
өлшемі Қазақстан халқы өмірінің сапасы мен әлеуметтік қалпын әлемнің
анағұрлым дамыған және бәсекеге қабілетті елдерінің деңгейіне сәйкес
келетіндей етіп орнықты түрде арттыру тиіс.
Сондықтан әлеуметтік сфераны одан әрі жедел жаңартудың неғұрлым
басым бағыттары мыналар болып табылады.
Бірінші. Тұрғын халықтың анағұрлым “осал” топтарын атаулы әлеуметтік
қолдауды дамыту.
Зейнетақы қорланымдарының үш деңгейлі жүйесіне өтуді аяқтау. Сонымен қатар
жас отбасыларды қолдау және бала тууды көбейтудің кешенді бағдарламасын
жүзеге асыру.
Жеке секторды әлеуметтік қорғауды қамтамасыз ету, соның ішінде білім
беруді және Қазақстан экономикасы көбірек қажет етіп отырған жаңа
мамандықтарды игеруді мемлекеттік-жеке несиелеу жүйесіне тарту үшін
неғұрлым қолайлы заңнамалық және салықтық жағдайлар жасау.
Екінші. Әлеуметтік көмек жүйесін қазіргі дағдарыс жағдайына сәйкестендіру
Жұмыс орындарын құрудың есебінен қазақстандықтарды әлеуметтік қолдауды
қамтамасыз ету керек, өйткені мұның өзі ең пәрменді әлеуметтік саясат
күйінде қалып отыр.
Бюджет саласында еңбекке ақы төлеудің, әлеуметтік төлемдердің еңбек
өнімділігінің өсуіне, басқа да макроэкономикалық көрсеткіштерге барабар
келетіндей өлшемдер жүйесін талдап-жасау және оларды қолдану талап етіледі.
Білімді арттыру және жұмыс күшін қайта дайындықтан өткізу үшін әлеуметтік
төлемдерді пайдалану жұмыссыз жүрген адамдарды нақты белгіленген уақыт
аралығында оқу курстарына баруға ынталандыруға тиіс. Мұның өзі қазақстандық
жұмыс күшінің қосымша біліктілігін арттыруға алып келеді.
Үшінші. Әлеуметтік саладағы жаңа қызмет түрлеріне сұраныс қалыптастыру.
Әлеуметтік саланың даму үдерісін кәсіпкерлікті дамытудың тетігі ретінде
пайдалануға, сонымен бір мезгілде әлеуметтік қызмет түрлерін қазіргі
жағдайда экономиканың нақты шындығымен үйлестіру қажет.
Мысалы, денсаулық сақтау жүйесін дамыту әуелгі медициналық көмектің жеке
тармағын, салауатты өмір салты орталықтарын дамытумен, жеке негіздегі
медицина көлігін көбейтумен, экспортқа шығарылатын вакциналардың өзімізде
өндірілуін жолға қоюмен, кәсіпкерліктің басқа да түрлерімен қоса-қабат
жүргізілуі керек.
Төртінші. Осы заманғы білім беру және білікті кадрларды дайындау жүйесін
дамыту.
Мәселелердің бұл шоғырының шешімін табу үшін орта және жоғары білім беру
реформасының бұрын қабылданған бағдарламасына түзетулер енгізу талап
етіледі. Бізге биік беделді инженерлік оқу орындарының жүйесі керек,
бәлкім, оларға қабылдаудың тәртібі де қалыптан тыс болар, оқу бітірушілерге
талап та бөлекше қойылар.
Ол үшін ұлттық басқару мектебін қалыптастыру басты мәселе болып табылады.
Шетелдіктер қатысатын ғылыми орталықтарды дамыту жөн. Бұл үшін мемлекеттің
жеңілдік шартпен жер телімдерін беру мүмкіндігін қарастыру; шетелдік
мемлекеттерді, корпорациялар мен академиялық орталықтарды Қазақстанда жаңа
ғылыми орталықтар құру үдерісіне тарту керек.
Қайта мамандандыру және білім беру жүйесін әртараптандыру осы халықаралық
ғылыми орталықтардың жергілікті академиялық орталықтармен, ұйымдармен
ынтымақтасуы есебінен нақты жүзеге асырылады.
Бесінші. Кадрларды қайта даярлау.
Бұл міндет біліктілігі елдің нақты экономикалық қажеттіліктеріне сай
келетін еңбек ресурстарын даярлауды көздейді. Қазақстанда білімді арттыру
мен жұмыс күшін қайта даярлықтан өткізудің ынталандырушы күші әлеуметтік
төлемдер болып табылады.
Біздің алдымызда кадрларды қайта даярлайтын білім беру мекемелерінің санын
арттыру міндеті тұр. Білім беру жүйесі нарық шарттарына барынша жауап бере
алатындай болуы үшін Қазақстандағы НИОКР-ды орындауға қаржы салып жүрген
отандық компанияларға, жоғары оқу орындарына және ғылыми орталықтарға
салықтық жеңілдіктер жасау керек.
Қазақстандағы халықтың тұрмыс деңгейін көтеру жөніндегі қазіргі бүкіл
қолданыстағы стратегиялық және бағдарламалық құжаттарды түйіндей келгенде,
таяу кезеңге жоспарланған адам дамуы саласындағы мынадай негізгі ұлттық
мақсаттарды бөліп атауға болады:
- Елдегі адам әлеуетін нығайту және еңбектің жемістілігі мен өнімділігін
арттыру үшін жағдайлар жасайтын жұмыспен қамту саласында белсенді саясат
жүргізу.
- Өндірістік сектор мен қызмет көрсетулер саласында шағын және орта
кәсіпкерлікті дамыту үшін әлеуметтік-экономикалық жағдайлар жасаудың,
сондай-ақ адам тұрмысының сапасы мен стандарттарын көтерудің есебінен қоғам
тұрақтылығының негізі болып табылатын "ортаңғы тапты" құру. Мұны
әлеуметтік, қаржы инфрақұрылымын жақсарту мен әлеуметтік саясат пен халықты
қорғау саласындағы мемлекет көрсететін қызметтерді жетілдіру арқылы жасау
керек.
- Әлемдік білім беру кеңістігіне интеграцияланған және еңбек рыногында
бәсекеге қабілетті мамандар даярлауды қамтамасыз ететін білім жүйесінің
ұлттық үлгісін жасау.
- Демографиялық және көші-қон үдерістеріндегі келеңсіз үрдістерді кемітуге
бағытталған саясат жүргізу, елдегі халық санын ұлғайту үшін, ең алдымен,
отбасы мен аналарға қолдау көрсетудің, гендерлік теңдікке жетудің нақты
механизмдерін жасау арқылы негіз құру. (5,6-4,8б(
- Медициналық қызмет көрсетулердің сапасы мен мүмкіндігін арттыру арқылы
аурушаңдық деңгейін нақты азайту. Салауатты өмір салтына жаңа қатынастар
қалыптастыру жолымен халықтың денсаулығын нығайту.
- Еңбекке жарамсыз және табысы аз адамдарға атаулы көмекті қамтамасыз
ететін, ұзақ уақыт жұмыссыз жүргендерді жұмысқа орналастыру үшін
мүмкіндіктерді ұлғайтатын және экономикалық белсенді халықты өнімді еңбекке
ынталандыратын халықты әлеуметтік қорғау жүйесін жетілдіру.
1.3 Тұрғындарды әлеуметтік қорғаудың шетелдік тәжірибесі
Қазіргі заманғы модельдерді классификациялау кезінде әлеуметтік қорғаудың
әртүрлі негізде қалыптасатынын байқауға болады.
Әлеуметтік қорғаудың келесідей модельдерін қарастырамыз.
Маргинальды модель.
Бұл АҚШ-тың қолданатын моделі болып табылады. Маргинальды модельдің
негізінде қоғамның 23 бөлігі өздігінен қажеттігін қамтамасыз ететін және
халықтың қамтылмаған бөлігін қолдайтын американдық қоғам жатыр.
Берілген модель тарихи жағдайда қалыптасты. Модельде ұлттың
менталитетінде қалыптасқан қоғамның құрылуының ерекшеліктері көрсетіледі,
яғни, жекелік көзқарас, өзіндік күшке тіреу, американдық тұрғындардың
мемлекеттік құрылымдардың күштеуін төмендетуге ұмтылады. Әлеуметтік
қорғаудың бұл моделі күрделі болғанымен, өте икемді келеді. Оның негізгі
ерекшелігі – орталықсыздандырылу болып табылады. Ол федералды немесе
штаттардың заңдылықтарымен қабылданған әртүрлі бағдарламалардан тұрады.
АҚШ-тағы мемлекеттік әлеуметтік қамсыздандыру жүйесі 2 негізгі нысанда
жүргізіледі: әлеуметтік сақтандыру мен мемлекеттік көмек. Ол бір-бірімен
қаржыландыру көздері бойынша ажыратылады. Әлеуметтік сақтандыру бойынша
төлемдер әлеуметтік сақтандыруға мақсатты салықтар есебінен жиналған
сақтандыру қорларынан төленсе, мемлекеттік көмек бюджет қорлары есебінен
төленеді. 1935 жылы қабылданған әлеуметтік сақтандыру туралы заңға сәйкес
әлеуметтік сақтандырудың 2 түрі: қарттық бойынша зейнетақы мен жұмыссыздық
бойынша жәрдемақы, кейіннен әлеуметтік сақтандырудың өзге нысандары:
асыраушысынан айырылу кезіндегі зейнетақы, еңбек қабілеттілігін жоғалту
жәрдемақыларын төлеу түрлері бекіді. Бұл заң жеке сектордағы жұмыскерлер
мен қызметкерлерге әрекет етеді.
Жұмыссыздық бойынша сақтандыру федералды-штатты негізде жүзеге
асырылады. Жұмыссыздық бойынша сақтандырудың жалпы принциптері федералды
заңмен бекітілсе, штаттардың заңдары сақтандыруға жататын тұлғалар
категорияларын, жәрдемақы мөлшерін және төлеу ретін анықтайды. Жұмыссыздық
бойынша сақтандыру қорлары кәсіпкерлердің еңбекақы төлемдеріне пайыздық
қатынасымен анықталатын мөлшерде қалыптастырады. Мемлекеттік көмек жүйесі
отбасылар мен тұлғалардың табыстары кедейлік шегінен төмен болғанда
төленеді. Көмекке адамдар арнаулы салықтар төлемейді. Бұл көмекті
алушылардың 20 пайызы зейнеткерлер, 50 пайызы көп балалы отбасылар.
Кедейлер үшін жәрдемақы мөлшері сақтандыру жүйесі бойынша төлемнен орташа
алғанда 3 есе төмен .
Мемлекеттік көмек шеңберінде бірқатар бағдарламалар жүзеге асырылады:
кепілді табысты қамсыздандыру бағдарламасы, балалы отбасыларға көмек
бағдарламасы, өндірістік көмек, тұрғын үй жәрдемақысы. Республикалық
партиялардың өкімет басына келу жылдарында әлеуметтік қамсыздандыру
жүйесінің реформасы туралы заң қабылданды. Оның негізгі мақсаты –
мемлекеттік көмектен бас тартуды ынталандыру.
Қайта үйлестіру моделі.
Бұл модельдің американдық модельдерден ерекшелігі, ол әлеуметтік
әділдік пен ынтымақтастыққа сүйенеді және халықтың аз қамтамасыз етілген
топтарын біріктіру, табыстарын теңестіруді көздейді .
Шведтік модель тұрғысынан қарағанда, өндірістің орталықсыздандырылған
нарық жүйесі тиімді, мемлекет фирмалардың өндірістік әрекетіне араласпайды,
ал еңбек нарығындағы белсенді саясат нарықтық экономикада әлеуметтік
шығындарды төмендетуі қажет. Оның мәні, жеке сектордағы өндірістің
максималды өсуінен мемлекеттің салық жүйесі арқылы неғұрлым көп пайданы
халықтың өмірлік деңгейін көтеруге бағыттау болып табылады.
Әлеуметтік саясатта 2 басты мақсат бар: толық жұмысбастылық және
табыстарды теңестіру. Толық жұмысбастылықтың мақсаты ретінде
жұмысбастылықты қолдау, жұмысшы күшін қайта даярлау мен жоғары кәсіби
оқытуға басымды назар аударылады. Табыстарды теңестіру табыс салығының
прогрессивті жүйесінің әрекеті нәтижесінде іске асады. Сондай-ақ әлеуметтік
сақтандыру жүйесі арқылы қайта үйлестіруге мүмкіндік береді. Адамдарға
қажетті табыс деңгейімен қамтамасыз ету, толық жұмысбастылық мәселесін
шешумен байланысты. Жалпы жұмыссыздық 2 пайыздан аспауы қажет. Халықтың
ересек жұмыспен қамтылғандардың үлес салмағының өсуі бойынша Швеция әлемде
алғашқы орынға ие. Табыспен қамтамасыз ету үшін күресудің келесі түрі –
пассивті көмек, жәрдемақылар.
Ресми мәліметтер бойынша әлеуметтік қамсыздандыру жүйесінің мақсаты –
науқасқа медициналық көмек көрсету, қарттық, қайғылы оқиға, өндірістік
себептер бойынша науқастану және жұмыссыздық жағдайында адамды
экономикалық қорғаумен қамтамасыз ету.
Әлеуметтік сақтандыру жүйесі кәсіпкерлердің жалдамалы емес жұмыскерлердің
жарналарынан пайыз бойынша табыстарынан құралған мемлекеттік және
жергілікті бюджеттен қаржыландырылады. Әлеуметтік сақтандыруда 3 негізгі
бағытты бөліп көрсетуге болады: науқастық бойынша сақтандыру жүйесі,
міндетті медициналық сақтандыру, ұлттық зейнетақы жүйесі. Ал жергілікті
басқару органдар тарапынан тұрғын үй жәрдемақысы беріледі . (7,8-7,11б(
Көптеген елдерде ұлттық әлеуметтік қорлар жұмыс берушілер мен
жұмыскерлер жарнасынан қалыптасса, Швеция бұл жарналарды тек жұмыс
берушілер, ал Дания әлеуметтік төлемдерді қаржыландыру негізінен
мемлекеттік қорлардан жүзеге асырады (кесте 1).
Кесте 1.
2008 жылы Еуро одақта әлеуметтік қамсыздандыру қорларына заңдылықтармен
қарастырылған жарналар (жалпы табысынан %)
Елдер Жалдамалы жұмыскер Жұмыс беруші барлығы
Австрия 20 27 44
Бельгия 13 25-31 38-44
Дания 0 1,5-2,5 1,5-2,5
Италия 10 44-46 54-56
Ирландия 8 12 20
Нидерланды 41 12 53
Испания 8 32 40
Германия 19 21 40
Швеция 0 38-39 38-39
Әлеуметтік саясаттың негізгі мақсаты теңдікті қамтамасыз ету болып
табылады және бұл мақсат нарықтық экономикалық елдерде әртүрлі жүргізіледі.
Соның ішінде, Германияда әлеуметтік саясатты келесі бағыттар арқылы жүзеге
асыру жөн деп есептейді: жұмыскерлерді қорғау, еңбек нарығын реттеу,
басқаруда жұмыскерлердің құқығын қорғау, әлеуметтік қорғау жүйесін құру,
әлеуметтік көмек, тұрғын үй саясаты, жанұяны қорғау, жастар мен қарттарға
жәрдем беру, орта кластарға әлеуметтік қолдау, сонымен бірге тұтынушыларды
қорғау. Егер өтпелі экономикалы ел үшін ұзақ мерзімді басымдықты әлеуметтік
саясат өңделсе, онда екі негізгі бағытты бөліп көрсету керек: еңбек
қатынастарын реттеу және кедейлік шегіндегі тұлғаларға ең төменгі күн көріс
деңгейін қамтамасыз ету.
Еңбек қатынастары мемлекеттің пайымдауынша, жекелеген жұмыскердің
позициясы жұмыс берушілерге қарағанда әлсіздеу, сондықтан жұмыскер
әлеуметтік қорғалуды қажет етеді. Мұндай теңсіздікті ескере отырып,
мемлекет кең ауқымды кәсіпорындағы жұмыскерді әлеуметтік қорғау
бағдарламаларын өңдеуге (денсаулықты қорғау, заңсыз жұмыстан босатылуды
қорғау), жұмыскерлерді ұйымдарға бірігу мүмкіндігін беруге және кәсіпорынды
басқаруға қатысуға жұмыскерлердің құқығын қамтуға тырысады. Бұл әлеуметтік
саясат жұмыскерлерге белгілі құқықтарды беруге, ал жұмыс берушілерге
белгілі бір міндеттерді жүктеуге бағытталған. Сонымен қатар ол денсаулықты
қорғау мәселелерін, еңбек шиеленістерін шешу жақтарын реттейді. Әлеуметтік
саясат тиімді жұмыс үшін, сондай-ақ өндіріс тиімділігінің өсуіне жағдайлар
жасау мақсатында жүзеге асырылады. Бірақ бұл саясатты жүргізуде кері
әсерлер болуы мүмкін. Мысалы, жұмыскердің әлеуметтік қорғалуы соншалықты
жақсы болуы мүмкін, бірақ жұмыссыз жүрген адамдарға оны алуы қиынға соғуы
ықтимал, ал бұл өз кезегінде әлеуметтік теңсіздікті күшейтеді.
Табысты қайта бөлу процесіне әртүрлі әсер етуге болады. Мысалы,
мүлікке ие болуда халықтың әлеуметтік қорғалмаған топтарына материалдық
көмек көрсетуге (Германияда бұл көптеген жылдар бойы іске асырылуда);
біреуге ақшалай және басқа да мүлікті өтемсіз өткізу кезінде оларға мүлік
салығын, сыйға тарту және мұрагерлікке ие болу салығын енгізуге;
адамдардың ақшалай және басқа да мүліктеріне салықты енгізуге болады.
Бұл салықтың түрлері барлық индустриалды дамыған елдерде бар, бірақ
тұрғындар мүліктің құны белгілі сомадан асқан жағдайында ғана оны төлеуге
міндетті.
Бұл жүйе әрқашанда тиімді бола бермейді. Кейде бұл салықтың сомасы
соншалықты көп болуы, мұрагерліктегі мүліктің тіпті қалмауына да әкелуі
мүмкін. Бұл әрине, салыстырмалы теңдікке әкеледі. Дегенмен, оның теріс
салдарлары баршылық: адамдар мүлік табысын алуға ұмтылмайды, себебі олар
оны балаларына өткізе алмайды. Ал көптеген жақсы жұмыс істейтін фирмалар
таратылады, сонда ғана олар тиісті салықтарын төлей алады. Бұдан басқа тағы
бір мысалды келтіреміз: Германияда ұзақ уақыт бойы табысы төмен тұлғалар
мемлекеттен ақшалай субсидиялар алған, бірақ бұл субсидиялар мүлікті
иеленуге емес, ақшалай салымдарды құру үшін қолданылады.
Қоғамның басты міндеті – ауыр материалдық жағдайға ұшыраған адамды қорғау
болып табылады. Бұл мына жағдайларда туындауы мүмкін:
• Егер адам денсаулығына, қайғылы жағдайға, жұмысты жоғалтуына немесе
қартаюына байланысты табыстың бір бөлігінен немесе барлығынан
айырылғанда;
• Егер адам жалғыз асыраушысынан айырылса және т.б.
Әлеуметтік сақтандыру жүйесі ең алдымен адамдарға жоғарыда
көрсетілген жағдайларда көмектесуге мүмкіндік береді. Материалдық жағдай
басқа да нашарлауы мүмкін:
- егер семьяда балалар болса, түскен кіріске оларды асырауы керек;
- азамат төтенше жағдайлар салдарынан қатты зардап шегуі мүмкін. Мұндай
жағдайда Германияда (және басқа елдерде) жанұяны қолдау жүйесі
белгіленеді (балаларға арналған жәрдемақы, салық жеңілдіктері) және
дамыған әлеуметтік (компенсация) өтеу жүйесі (соғыста құрбан болғандардың
өтемі және соғыста қайтыс болғандардың отбасы мүшелеріне өтем).
Адамға көмек тек қана ол өзін асырай алмағанда берілуі керек, бірақ
мүмкіндігінше адам өзін-өзі қанағаттандыруы қажет.
Екінші міндет – мұқтаж адамдарға көмек жоғарыда көрсетілген мысалда
тек белгілі себептермен әлеуметтік жағдай нашарлағандағы жағдайға жатады.
Материалдық көмек, адамның кедейлік шегінде болғанына қарамастан беріледі.
Бірақ бұл жүйе барлық жағдайды қамти алмайды. Сондықтан кедейлік шегін
белгілеу үшін “төмен күн көріс” шегі белгіленеді. Егер адамдар төменгі күн
көріс шегі болмаса, өзін-өзі асырай алмаса және көмектесетін ешкімі
болмаса, онда ол көмек алады, алайда, төменгі күн көріс деген не, кім және
қандай түрде материалдық көмек алу керектігін анықтау керек. Америкада,
мысалы, материалдық көмек көбінесе заттай, мысалы азық-түлік беріледі, ал
Европа мемлекеттерінде (Германия) ақшалай беріледі.
Германияда кедейшіліктен қорғау – бұл заң негізінде әлеуметтік көмек
пайдалануға беру. Егер кімде-кім жетерліктей табыстың, қауіпті материалдық
базаның жоқтығын дәлелдесе, әлеуметтік көмекті алуына құқығы (1961 жылдан
бері) бар . Яғни, оған бұл көмекті ұсынуға міндетті (егер асыраушылары
материалдық көмек көрсете алмаса). Бұл жүйенің кемшілігі: туыстардан қолдау
бойынша баратын шектеулі мүмкіндігі, туыстардың адамдарды материалдық
қамсыздандыру және адамның өзін-өзі қамсыздандыру мүмкіндігін тексеру
қажеттілігі, әлеуметтік жәрдемақы мөлшерінің ара қатынасын анықтау.
Әлеуметтік көмекті жүзеге асыру принциптері:
Әлеуметтік төлемдерді қаржыландыру. Мұнда қаржыландырудың 3 моделін
немесе принципін көрсетуге болады:
1) сақтандыру жүйесінің шеңберінде тұлғалар жарналарды төлей отырып
сақтандыру қоғамдарын ұйымдастырады және заңдылықтарға сәйкес қайғылы
оқиға, сақтандыру оқиғасы пайда болғанда ақшалай өтемдерді алуға құқылы.
2) Әлеуметтік қамсыздандыру шеңберінде адам материалдық көмек алуға құқығы
бар, бірақ бұл жарналарды уақытылы төлеу негізінде емес, адамның күрделі
материалдық залалдарды бастап кешіргенде жүзеге асырылады және әлеуметтік
көмек мемлекеттік бюджеттен, яғни салық жинақтары есебінен
қаржыландырылады.
3) Әлеуметтік қамсыздандырудың принципіне сәйкес адам жарналарды төлеу
немесе төлемеуге тәуелсіз, егер қажет жағдайда болса, онда материалдық
көмек алады. Төлемдер жалпы бюджет қорларынан төленеді.
Германияда міндетті сақтандыру жүйесі жақсы жолға қойылған. Ол
көбінесе көлікті сақтандыру, медициналық сақтандыру, басқа да әлеуметтік
сақтандыру. Сонымен, Германия тәжірибесі көрсеткендей, әлеуметтік қоғау
жүйесі қазіргі нарықтық экономикалық талаптарға сай келеді және оны өзге
елдерде пайдалану оң нәтиже берері сөзсіз
Қазақстан Республикасы өзінің егемендігін алғаннан бері өзінің
халықты әлеуметтік қорғау жүйесі жағынан біршама өзгеріске ұшырады. Яғни
кеңес одағы кезінде қалыптасқан әлеуметтік қорғау жүйесі еліміздің, тіпті
бүкіл кеңес одағының әлеуметтік-экономикалық жағдайын әлсіретті. Себебі,
бүкіл жүйесі мемлекеттің қолында шоғырланды, және халықты әлеуметтік
қорғау нашар дамыды және ол мемлекетке көптеген қиындықтар әкелді.
Сондықтан әлеуметтік қорғау жүйесінің модельін қалыптастыру қажеттігі
туындады. Шетелдік әлеуметтік қорғау модельдерін талдай отырып, оларды
белгілі бір критерийлері бойынша салыстыруға және өзіндік модельді
қалыптастыруға мүмкіндік берді (кесте 2). Яғни Қазақстан Республикасының
бұрынғы және қазіргі модельдерінің бірқатар кемшіліктерін жоюға және
қажетті өзгертулер мен ұсыныстар енгізуге тура келіп отыр. (9,10-5,41б(
2 кесте
Әлеуметтік қорғау модельдерінің салыстырмалы сипаты.
Модель түрлері АҚШ Еуропалық Бұрынғы ҚазіргіҰсыныла-т
Модель элементтері моделімоделі ҚР моделімоделі ын модель
Функциялар:
құндылықты + + - - +
өтемақылы - + + - -
ынталандырушы + + 0 0 +
бейімдеуші + + + - +
Принциптер:
субсидиялық + + + + +
ынтымақтастық - + + + -
бірыңғай әлеуметтік - + + + +
кеңістік + + - - +
превенция + + + - +
сақтандыру + + 0 0 +
өзін-өзі басқару
Стандарттар: + + 0 - +
ең төменгі көнкөріс + + + + +
ең төменгі еңбекақы + + + + +
ең төменгі зейнетақы + + 0 - +
кедейлік шегі 0 0 + + 0
есептік көрсеткіш
Субъектілер: + + + + +
мемлекет + + + + +
жұмыс беруші + + - + +
жұмыскер + + - - +
фирма + + - - +
қоғамдық ұйымдар
формалар: + + + - +
әлеуметтік қызмет + + + + +
көрсету + + + + +
ақшалай жәрдемақы - + + + +
әлеуметтік зейнетақы
тегін білім беру мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz