Тұтас педагогиканың процестегі тәрбие әдістерінің формасы мен құрлымдардың жүйесі

Құралдар, формалар, әдістер тәсілдер туралы жалпы ұғым олардың тұтас педагогикалық өзара байланысы – тәрбие процесінің өте күрделі компоненті. Себебі тәрбие әдістері қазіргі қоғамның түбегейлі өзгеру жағдайындағы сан-салалы өмір талаптарына байланысты болуы тиіс. Сонымен қатар тәрбие әдістері жан-жақты тәрбиенің мақсатына, принциптеріне, тәрбие жұмысының мазмұнына сай анықталады.
Оқушыларға тәрбиелік ықпал ету әдістері немесе тәрбие әдістері дегеніміз - тәрбиешінің оқушылардың бойында қоғамдық көзқарасты және мінез - құлық әдеттері мен дағдыларын қалыптастыру мақсатында, олардың санасы мен ерік күшіне ықпал ету тәсілдерінің жиынтығы.
Тәрбие әдісінің теориясында тәрбие әдісімен қатар тәрбиенің құралдары, тәрбиенің тәсілдері, ұғымдары айтылады.
Тәрбие құралдары - дегеніміз арнайы тәрбиелік міндеттерді шешуге арналған, мақсат көзделіп ұйымдастырылған әдістемелік жолдар.
Тәрбие әдісінің өз алдына жеке бір бөлігіне тәрбие құралдары жатады.
Тәрбие құралдарына әр салалы іс -әрекет түрлері (ойын, оқу, еңбек, өнер, спорт т.б.) сонымен қатар педогогикалық жұмысқа қажетті материалдық және рухани шығармалар, заттар жиынтығы (көрнекті құралдар, саяси, көркем және көпшілікке арналған ғылыми әдебиеттер, бейнелеу өнері, музыкалық шығармалар, көпшілік ақпар құралдары т. б.) жатады.
Тәрбие әдісінің тиімді болуы барлық әдістердің, тәсілдердің, құралдардың, тәрбие процестерін ұйымдастыру фомаларының өзара байланыстылығымен анықталады. Сонымен бірге мұғалім балалардың жеке – дара типологиялық ерекшеліктері мен тәрбиелік дәрежесін және баланың қандай нақтылы педогогикалық ситуацияда болғанын ескеріп, тәрбие әдісін қолдануына тәрбиенің нәтижелі болуы тікелей байланысты.
Педагогикалық процесінің әдістеріне сипаттама және оларды жіктеу- тәрбие әдістерін топтастыру, жүйелеу, жіктеу, бөлу, өте күрделі мәселе. Әр әдістің өзіндік ерекшелігі болады. Осыған байланысты педагогика тәрбие әдісінің заңдылығы мен мәнін ашатын көлемді ғылыми қор жинақталған . Тәрбие әдісін жинақтау не үшін қажет Ол тәрбие әдісін:
- жалпы және жеке;
- негізгі және кездейсоқ;
- теориялық және тәрбиелік ерекшеліктерін айқындауға бөліп қарауға көмектеседі;
- мақсатты түрде әрбір тәрбие әдісін тиімді пайдалануға
мүмкіндік жасайды;
- әрбір тәрбие әдісінің өзіне тән белгісін және оның ерекшелігін, міндетін оның бір-бірімен байланысын айқындай түседі.
Бүгінде тәрбиенің әрбір әдісі қоғам ісіне қызмет ете ме? Қоғамдық сананы оята ма? Жасампаздық күш-жігерді еселей түсу, еңбек, оқу білім алуы және жауапкершілік, қоғамды шын мәнінде жаңарту жолдарына көмектесе ме? Тәрбие әдісінің теориясы осы мәселелерге жауап беруі керек.
Педагогика ғылыми зерттеушілердің еңбектерінде тәрбие әдісі түрліше топтастырылады. Ғалым педагогтер Н.И.Болдырев, Н.К.Гончаров, Ф.Ф.Королев т.б. тәрбие әдісін классификациялауда сендіру, жаттығу, мадақтау және жазалау әдістерін жеке бөліп қарастырады. Ал, ТА.Ильина, И.Т.Огородников т.б. тәрбие әдісін топтастыруда сендіру әдісімен қатар оқушылардың іс-әрекетін ұйымдастыру әдісін және олардың мінез-құлықтарын ынталандыру әдістерін қоса қалыптастырады. Г.И.Шукина өзінің оқулығында тәрбие әдістерін қазіргі теориялық негіздерге сүйеніп талдау жасайды. Ю.К.Бабанский, В А.Сластенин тәрбие әдістерін мынадай төрт топқа бөліп қарастырады.
Бірінші топ - жеке адамның қоғамдық санасын қалыптастыру әдістері (көзқарасы, сенімі, идеясы).
Екінші топ - іс-әрекеттерді ұйымдастыру, қарым-қатынас жасау және қоғамдық мінез құлықты қалыптастыру әдістері.
Үшінші топ - іс-әрекет пен мінез-кұлықты ынталандыру әдістері. Төртінші топ-іс-әрекетке бақылау жасау, өзін-өзі бақылауды ұйымдастыру және баға беру әдістері. Сонымен әр топтағы көрсетілген тәрбие әдістері екі жақты тәрбие ықпалын сипаттайды:бір жағынан бұл әдістер жеке адамның әлеуметтік адамгершілік ережелерді саналы меңгеруіне ықпал жасауды көздейді. Екінші жағынан, тәрбиеленушілердің әр түрлі іс-әрекетте, мінез-құлықта «қарым-қатынас жасауда белсенді азаматтық позицияда болу қажеттігінен туындайды.
-Педагогика теориясында тәрбие әдістерінің методологиялық және теориялық негізі ретінде адамның қоғамдық мәні мәселесі және жеке адамның қалыптасуында іс-әрекеттің ролі туралы ілімнің қағидалары алынған. Бала жеке адам тек іс-әрекет үстінде ғана қалыптасады. Бұл үшін баланың өмірі үнемі іс-әрекет арқылы ұйымдастырылуы керек. Ол іс-әрекет нақтылы мақсатты шешуге бағытталып, қажет болған жағдайда арнайы ситуациялық іс-әрекеттер де ұйымдастырылуы қажет.
-Тәрбие әдісінің бірінші тобы - оқушылардың санасына, сезіміне, ерік-жігеріне жан-жақты ықпал жасауды қамтиды. Бұл әдістер оқушыларға сенімді қалыптастыруды және іс-әрекеттің бірлік принципін жүзеге асыруды көздейді. Бала жеке адам болып қалыптасу процесінде тек қана сыртқы әсер арқылы ғана емес, ішкі жан дүниесінің, жеке сананың әрекетінің ықпалы арқылы да дамып жетіледі.