Агробизнес экономикасының негіздері туралы
Мазмұны
І. Кіріспе . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2
1 . тарау. Агробизнес экономикасының негіздері. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5
1.1. Азық.түлік проблемасы және ауыл шаруашылығы
өндірісінің дамуы. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5
1.2. Аграрлық өндірістің әлеуметтік . экономикалық және табиғи . биологиялық ерекшеліктері мен агроөнеркәсіптік бизнестің
жұмыс істеуі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
1.3. Агробизнес және агроөнеркәсіптік кешен құрылымы. . . . . . . . . . . .20
2 . тарау. Агроқұрылымдар бизнес.жоспары . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .26
2.1. Бинес.жоспартақырыбының мазмқны мен түсінігі. . . . . . . . . . . . . . 26
2.2. Шаруа қожалығының бизнес.жоспарының үдгілері. . . . . . . . . . . . 35
2.3. «Агроқаржы » ұйымдарынан несие алу үшін бизнес.жоспарды экономикалық негіздердің екінші түрі. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .44
3 . тарау. Агробизнес жүйесіндегі мемлекеттік реттеу. . . . . . . . . . . . . . . . .49
3.1. Агробизнестегі мемлекетттік реттеудің қажеттілігі және
негізгі тәсілдері. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
3.2. Фермерлік баға мен табыстарды қолданудың
мемлекеттік бағдарламалары . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
3.3 Агробизнестегі мемлекеттік реттеу тегерішіндегі
салықтық құралдар.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .66
ІІІ. Қорытынды . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
Пайдаланылған әдебиеттер . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
І. Кіріспе . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2
1 . тарау. Агробизнес экономикасының негіздері. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5
1.1. Азық.түлік проблемасы және ауыл шаруашылығы
өндірісінің дамуы. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5
1.2. Аграрлық өндірістің әлеуметтік . экономикалық және табиғи . биологиялық ерекшеліктері мен агроөнеркәсіптік бизнестің
жұмыс істеуі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
1.3. Агробизнес және агроөнеркәсіптік кешен құрылымы. . . . . . . . . . . .20
2 . тарау. Агроқұрылымдар бизнес.жоспары . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .26
2.1. Бинес.жоспартақырыбының мазмқны мен түсінігі. . . . . . . . . . . . . . 26
2.2. Шаруа қожалығының бизнес.жоспарының үдгілері. . . . . . . . . . . . 35
2.3. «Агроқаржы » ұйымдарынан несие алу үшін бизнес.жоспарды экономикалық негіздердің екінші түрі. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .44
3 . тарау. Агробизнес жүйесіндегі мемлекеттік реттеу. . . . . . . . . . . . . . . . .49
3.1. Агробизнестегі мемлекетттік реттеудің қажеттілігі және
негізгі тәсілдері. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
3.2. Фермерлік баға мен табыстарды қолданудың
мемлекеттік бағдарламалары . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
3.3 Агробизнестегі мемлекеттік реттеу тегерішіндегі
салықтық құралдар.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .66
ІІІ. Қорытынды . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
Пайдаланылған әдебиеттер . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
Кіріспе
Қазіргі заманғы ауыл шаруашылығының осындағы экономикалық процестерге және ауыл шаруашылығы өнімдерінің рыногіне үлкен бизнестің әсері күшейген шақтағы аралас салаларға тығыз топтасып кетуі ауыл шаруашылығындағы экономикалық бағыттарды аралас салалардың әсерінен бөлек қарастыру терең зерттеуге мүмкіндік бермейтіндіктен, агробизнесті жүзеге асырудың теориялық - әдістемелік негіздерін дамыту және практикалық әдістерді оқып үйрену қажеттілігі туады. [3.-52 бет].
Агробизнес кешені ресурстар, ауылшаруашылығының, маркетниг және агросервистік қызмет жасайтын құрылымдардан, яғни негізгі төрт сферадан тұрады.
Бизнес – жоспар шаруа қожалығының немесе өндірістік кооперативтің күнделікті жұмысын жүйелі және тиімді басқару үшін керек. Негізнен бизнесте жобаға орай есеппен іс - әрекеттер жасап қателеспеу мақсаты қойылады. Осындай жолмен кәсіпорынның тезірек қалыптасуына, оның көздеген өндірістік және қаржылай көрсеткіштеріне қол жеткізуге мүдделі.
Қазіргі жағдайда Қазақстанда ТМД-ның басқа елдеріндегі сияқты нарықтық экономиканың экономикалық процестеріне мемлекеттік араласу болмауы керек деген тұжырым барынша кеңінен тараған. Соған қарамастан, дамыған елдердің тәжірибесі көрсетіп отырғанындай, мемлекеттік реттеу агробизнес кешенінің қажетті буыны болып табылады.
Мемлекеттің агробизнес жүйесіне араласуының қажеттілігі, мемлекеттік бақылау мен реттеуге жататын негізгі параметрлері тіпті дамыған нарық жағдайында да бірқатар объективтік факторлармен анықталады. Ең алдымен, мемлекеттік реттеу шаралары экономикалық саясатпен тығыз байланыста болғандықтан, өздерінің әлеуметтік және экономикалық маңызы бойынша олар әртекті болып келеді және қоғамдық пікірмен әр түрлі қабылданады. Экономикалық дамудың әр түрлі кезеңдерінде бұл шаралар ауысуып отыруы мүмкін, бірақ олардың мәні тұрақты болып қалады. Көп жылға тәжірибеде сыналған олардың көпшілігі дамыған елдердің күнделікті қызметіне кірігіп кетті және қазіргі жағдайда нарықтық экономикалық теориялардың тиісті тарауларынының негізін құрайды. Сонымен қатар кейбір шаралар қалыптасқан саяси және ілеуметтік конъюнктураның әсеріне ұшырады.
Қазіргі уақытта жер шарында ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру өндіру үшін бар-жоғы бір миллиардқа жуық гектар жер аумағы пайдаланылады. Ал, ауыл шаруашылығы қажеттілігіне жарамды жердің жалпы әлемдік қоры 10,5 миллиардқа жуық гектар құрайды. Өз кезінде К.А.Тимирязев айтып кеткендей, егер планета бойынша адамдардың саны мұхит кеңістігіне ағаш салып өмір сүретіндей жағдайға жетсе де, біздің жеріміз соның барлық адамдарын қоректендіруге қауқары жетеді. [13.-98бет].
Бұл үшін тиісті әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдай керек. Жаппай қаруландыруды тоқтату, көптеген елдердің экономикалық және техникалық артта қалуын жою, аграрлық экономиканы реформалау және басқа жаңғыруларды жүргізу мәселені шешуде ерекше рөл атқарады.
Агробизнес комплексінің басқа сфераларды байланыстырып тұратын ұйтқысы ауыл шаруашылығы болып табылады. Бірінші сфераға (І) ауыл шаруашылығын техникамен, жем-шөппен, тұқыммен, тыңайтқышпен, өсімдіктер және малды қорғайтын дәрі-дәрмекпен, яғниөндірістің материалдық факторымен қамтамасыз ететін салалар жатады. Міндеті жағынан бұл сфераға шаруа өндірісін дамытуға мүмкіндік беретін қаржылық ресурс – несие де кіреді. Бұл сфера ауыл шаруашылығы үшін ресурстар рыногін қалыптастырып, оның техникалық және технологиялық деңгейін анықтап, ауыл шаруашылығындағы өндіріс шығынының көлеміне несие алуға баға мен шарт арқылы әсер етеді. Ауыл шаруашылығы үшін ресурстарды тауып, жеткізуші ретінде бұл сфераның өнеркәсіптің басқа салаларымен тығыз өндірістік байланыста болады.
Қазіргі заманғы ауыл шаруашылығының осындағы экономикалық процестерге және ауыл шаруашылығы өнімдерінің рыногіне үлкен бизнестің әсері күшейген шақтағы аралас салаларға тығыз топтасып кетуі ауыл шаруашылығындағы экономикалық бағыттарды аралас салалардың әсерінен бөлек қарастыру терең зерттеуге мүмкіндік бермейтіндіктен, агробизнесті жүзеге асырудың теориялық - әдістемелік негіздерін дамыту және практикалық әдістерді оқып үйрену қажеттілігі туады. [3.-52 бет].
Агробизнес кешені ресурстар, ауылшаруашылығының, маркетниг және агросервистік қызмет жасайтын құрылымдардан, яғни негізгі төрт сферадан тұрады.
Бизнес – жоспар шаруа қожалығының немесе өндірістік кооперативтің күнделікті жұмысын жүйелі және тиімді басқару үшін керек. Негізнен бизнесте жобаға орай есеппен іс - әрекеттер жасап қателеспеу мақсаты қойылады. Осындай жолмен кәсіпорынның тезірек қалыптасуына, оның көздеген өндірістік және қаржылай көрсеткіштеріне қол жеткізуге мүдделі.
Қазіргі жағдайда Қазақстанда ТМД-ның басқа елдеріндегі сияқты нарықтық экономиканың экономикалық процестеріне мемлекеттік араласу болмауы керек деген тұжырым барынша кеңінен тараған. Соған қарамастан, дамыған елдердің тәжірибесі көрсетіп отырғанындай, мемлекеттік реттеу агробизнес кешенінің қажетті буыны болып табылады.
Мемлекеттің агробизнес жүйесіне араласуының қажеттілігі, мемлекеттік бақылау мен реттеуге жататын негізгі параметрлері тіпті дамыған нарық жағдайында да бірқатар объективтік факторлармен анықталады. Ең алдымен, мемлекеттік реттеу шаралары экономикалық саясатпен тығыз байланыста болғандықтан, өздерінің әлеуметтік және экономикалық маңызы бойынша олар әртекті болып келеді және қоғамдық пікірмен әр түрлі қабылданады. Экономикалық дамудың әр түрлі кезеңдерінде бұл шаралар ауысуып отыруы мүмкін, бірақ олардың мәні тұрақты болып қалады. Көп жылға тәжірибеде сыналған олардың көпшілігі дамыған елдердің күнделікті қызметіне кірігіп кетті және қазіргі жағдайда нарықтық экономикалық теориялардың тиісті тарауларынының негізін құрайды. Сонымен қатар кейбір шаралар қалыптасқан саяси және ілеуметтік конъюнктураның әсеріне ұшырады.
Қазіргі уақытта жер шарында ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру өндіру үшін бар-жоғы бір миллиардқа жуық гектар жер аумағы пайдаланылады. Ал, ауыл шаруашылығы қажеттілігіне жарамды жердің жалпы әлемдік қоры 10,5 миллиардқа жуық гектар құрайды. Өз кезінде К.А.Тимирязев айтып кеткендей, егер планета бойынша адамдардың саны мұхит кеңістігіне ағаш салып өмір сүретіндей жағдайға жетсе де, біздің жеріміз соның барлық адамдарын қоректендіруге қауқары жетеді. [13.-98бет].
Бұл үшін тиісті әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдай керек. Жаппай қаруландыруды тоқтату, көптеген елдердің экономикалық және техникалық артта қалуын жою, аграрлық экономиканы реформалау және басқа жаңғыруларды жүргізу мәселені шешуде ерекше рөл атқарады.
Агробизнес комплексінің басқа сфераларды байланыстырып тұратын ұйтқысы ауыл шаруашылығы болып табылады. Бірінші сфераға (І) ауыл шаруашылығын техникамен, жем-шөппен, тұқыммен, тыңайтқышпен, өсімдіктер және малды қорғайтын дәрі-дәрмекпен, яғниөндірістің материалдық факторымен қамтамасыз ететін салалар жатады. Міндеті жағынан бұл сфераға шаруа өндірісін дамытуға мүмкіндік беретін қаржылық ресурс – несие де кіреді. Бұл сфера ауыл шаруашылығы үшін ресурстар рыногін қалыптастырып, оның техникалық және технологиялық деңгейін анықтап, ауыл шаруашылығындағы өндіріс шығынының көлеміне несие алуға баға мен шарт арқылы әсер етеді. Ауыл шаруашылығы үшін ресурстарды тауып, жеткізуші ретінде бұл сфераның өнеркәсіптің басқа салаларымен тығыз өндірістік байланыста болады.
Пайдаланылған әдебиеттер
1. ҚРЗ «Акционерлік қоғамдар туралы», Егемен Қазақстан, 1998 жыл 23 шілде.
2. «ҚР Мемлекеттік сатып алу туралы заңы», Заң газеті, 1997 жыл 5 қараша.
3. «Агробизнес теориясы мен тәжірибесі» Оспанов М.Т., Аутов Р.Р., Ертазин Х. Алматы. Білім, 1997 ж 320 бет.
4. «Кәсіпорын экономикасы және кәсіпкерлік» А. Үмбеталиев., Ғ. Керімбек., Алматы «Бастау»2002ж
5. «Экономика, қаржы – несие, салық-кеден, сақтандыру, биржа және кәсіпкерлік атауларының орысша-қазақша сөздігі», С. Рақымжанұлы . Алматы 1999 ж .
6. «Салық және бюджетіне төленетін басқа да міндетті төлемдертуралы» Алматы. «Жеті жарғы», 2001 ж.
7. «Экономика предприятия» Грузиов В. П. Банки и биржи ЮНИТИ-1998.г
8. «Кәсіпорын экономикасы» А.Қ. Мейірбеков., Қ.Ә. Әлімбеков., Алматы. «Бастау» 2002 жыл.
9. ҚРЗ «Қазақстан Республикасындағы еңбек туралы» заңы 2002 жыл 1 қаңтар. Алматы. Юрист, 2002 г.
10. 2004 жылғы ішкі және сыртқы саясаттың негізгі бағыттары ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. « Егемен Қазақстан», 5 сәуір, 2003 жыл;
11. Қазақстан Республикасының « Шаруа (фермер) қожалығы туралы» заңы. «Егемен Қазақстан» , 1998 жыл, 10 сәуір.
12. М.Оспанов, Р.Аутов және Х.Ертазин «Агробизнестің теотиясы мен практикасы» Алматы. Білім, 1997 жыл.
13. Х. Ертазин «Становление и развитие агробизнеса в Казакстане».
14. Б.Серіков. Шаруа (фермер) қожалықтарын ұйымдастыру. Мақта өсіру технологиясы. Бизнес- жоспар. Шымкент, 2004 жыл.
15. «Агробизнесті ұйымдастыру» Әбділдин С.А. Алматы. 2001.ж.
16. «Экономикалық теория негіздері » Оқулық - Алматы «Санат» 1998.ж. 497 бет. Я. Әубәкіров., К.Нәрібаев., М.Есқалиев., Е. Жатқанбаев., Е. Байжұмаев., С. Досқалиев., Ж.Жәйшібеков.
17. «Агроқұрылымдар бизнес-жоспары» Серіков. Б. Шымкент. 2004 жыл.
18. «Табиғат пайдалану экономикасы» С.Мұханұлы. Е.Үлішев. Алматы 1999.ж.
19. «ХХІ ғасырда қандай экономикамен кіреміз» Сәбден О. Алматы 1997.ж
20. «Оңтүстік Қазақстан облысының экономикасы» - цифрларда статистикалық анықтама . Шымкент 2000 ж.
21. «Аралас экономика негіздері» Жатқанбаев Е.Б. Алматы. 1996 ж.
22. «Экономикалық теория негіздері» Куликов А. Шымкент . 1994 ж.
1. ҚРЗ «Акционерлік қоғамдар туралы», Егемен Қазақстан, 1998 жыл 23 шілде.
2. «ҚР Мемлекеттік сатып алу туралы заңы», Заң газеті, 1997 жыл 5 қараша.
3. «Агробизнес теориясы мен тәжірибесі» Оспанов М.Т., Аутов Р.Р., Ертазин Х. Алматы. Білім, 1997 ж 320 бет.
4. «Кәсіпорын экономикасы және кәсіпкерлік» А. Үмбеталиев., Ғ. Керімбек., Алматы «Бастау»2002ж
5. «Экономика, қаржы – несие, салық-кеден, сақтандыру, биржа және кәсіпкерлік атауларының орысша-қазақша сөздігі», С. Рақымжанұлы . Алматы 1999 ж .
6. «Салық және бюджетіне төленетін басқа да міндетті төлемдертуралы» Алматы. «Жеті жарғы», 2001 ж.
7. «Экономика предприятия» Грузиов В. П. Банки и биржи ЮНИТИ-1998.г
8. «Кәсіпорын экономикасы» А.Қ. Мейірбеков., Қ.Ә. Әлімбеков., Алматы. «Бастау» 2002 жыл.
9. ҚРЗ «Қазақстан Республикасындағы еңбек туралы» заңы 2002 жыл 1 қаңтар. Алматы. Юрист, 2002 г.
10. 2004 жылғы ішкі және сыртқы саясаттың негізгі бағыттары ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. « Егемен Қазақстан», 5 сәуір, 2003 жыл;
11. Қазақстан Республикасының « Шаруа (фермер) қожалығы туралы» заңы. «Егемен Қазақстан» , 1998 жыл, 10 сәуір.
12. М.Оспанов, Р.Аутов және Х.Ертазин «Агробизнестің теотиясы мен практикасы» Алматы. Білім, 1997 жыл.
13. Х. Ертазин «Становление и развитие агробизнеса в Казакстане».
14. Б.Серіков. Шаруа (фермер) қожалықтарын ұйымдастыру. Мақта өсіру технологиясы. Бизнес- жоспар. Шымкент, 2004 жыл.
15. «Агробизнесті ұйымдастыру» Әбділдин С.А. Алматы. 2001.ж.
16. «Экономикалық теория негіздері » Оқулық - Алматы «Санат» 1998.ж. 497 бет. Я. Әубәкіров., К.Нәрібаев., М.Есқалиев., Е. Жатқанбаев., Е. Байжұмаев., С. Досқалиев., Ж.Жәйшібеков.
17. «Агроқұрылымдар бизнес-жоспары» Серіков. Б. Шымкент. 2004 жыл.
18. «Табиғат пайдалану экономикасы» С.Мұханұлы. Е.Үлішев. Алматы 1999.ж.
19. «ХХІ ғасырда қандай экономикамен кіреміз» Сәбден О. Алматы 1997.ж
20. «Оңтүстік Қазақстан облысының экономикасы» - цифрларда статистикалық анықтама . Шымкент 2000 ж.
21. «Аралас экономика негіздері» Жатқанбаев Е.Б. Алматы. 1996 ж.
22. «Экономикалық теория негіздері» Куликов А. Шымкент . 1994 ж.
Мазмұны
І. Кіріспе . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2
1 - тарау. Агробизнес экономикасының негіздері. . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . .5
1.1. Азық-түлік проблемасы және ауыл шаруашылығы
өндірісінің дамуы. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5
1.2. Аграрлық өндірістің әлеуметтік – экономикалық және табиғи –
биологиялық ерекшеліктері мен агроөнеркәсіптік бизнестің
жұмыс істеуі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
1.3. Агробизнес және агроөнеркәсіптік кешен құрылымы. . . . . . . . .
. . .20
2 – тарау. Агроқұрылымдар бизнес-жоспары . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . .26
2.1. Бинес-жоспартақырыбының мазмқны мен түсінігі. . . . . . . . . .
. . . . 26
2.2. Шаруа қожалығының бизнес-жоспарының үдгілері. . . . . . . . .
. . . 35
2.3. Агроқаржы ұйымдарынан несие алу үшін бизнес-жоспарды
экономикалық негіздердің екінші түрі. . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . .44
3 – тарау. Агробизнес жүйесіндегі мемлекеттік реттеу. . . . . . . . . . .
. . . . . .49
3.1. Агробизнестегі мемлекетттік реттеудің қажеттілігі және
негізгі тәсілдері. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
3.2. Фермерлік баға мен табыстарды қолданудың
мемлекеттік бағдарламалары . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . 59
3.3 Агробизнестегі мемлекеттік реттеу тегерішіндегі
салықтық құралдар.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . .66
ІІІ. Қорытынды . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
Пайдаланылған әдебиеттер . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . 78
Кіріспе
Қазіргі заманғы ауыл шаруашылығының осындағы экономикалық процестерге
және ауыл шаруашылығы өнімдерінің рыногіне үлкен бизнестің әсері күшейген
шақтағы аралас салаларға тығыз топтасып кетуі ауыл шаруашылығындағы
экономикалық бағыттарды аралас салалардың әсерінен бөлек қарастыру терең
зерттеуге мүмкіндік бермейтіндіктен, агробизнесті жүзеге асырудың теориялық
- әдістемелік негіздерін дамыту және практикалық әдістерді оқып үйрену
қажеттілігі туады. [3.-52 бет].
Агробизнес кешені ресурстар, ауылшаруашылығының, маркетниг және
агросервистік қызмет жасайтын құрылымдардан, яғни негізгі төрт сферадан
тұрады.
Бизнес – жоспар шаруа қожалығының немесе өндірістік кооперативтің
күнделікті жұмысын жүйелі және тиімді басқару үшін керек. Негізнен бизнесте
жобаға орай есеппен іс - әрекеттер жасап қателеспеу мақсаты қойылады.
Осындай жолмен кәсіпорынның тезірек қалыптасуына, оның көздеген өндірістік
және қаржылай көрсеткіштеріне қол жеткізуге мүдделі.
Қазіргі жағдайда Қазақстанда ТМД-ның басқа елдеріндегі сияқты нарықтық
экономиканың экономикалық процестеріне мемлекеттік араласу болмауы керек
деген тұжырым барынша кеңінен тараған. Соған қарамастан, дамыған елдердің
тәжірибесі көрсетіп отырғанындай, мемлекеттік реттеу агробизнес кешенінің
қажетті буыны болып табылады.
Мемлекеттің агробизнес жүйесіне араласуының қажеттілігі, мемлекеттік
бақылау мен реттеуге жататын негізгі параметрлері тіпті дамыған нарық
жағдайында да бірқатар объективтік факторлармен анықталады. Ең алдымен,
мемлекеттік реттеу шаралары экономикалық саясатпен тығыз байланыста
болғандықтан, өздерінің әлеуметтік және экономикалық маңызы бойынша олар
әртекті болып келеді және қоғамдық пікірмен әр түрлі қабылданады.
Экономикалық дамудың әр түрлі кезеңдерінде бұл шаралар ауысуып отыруы
мүмкін, бірақ олардың мәні тұрақты болып қалады. Көп жылға тәжірибеде
сыналған олардың көпшілігі дамыған елдердің күнделікті қызметіне кірігіп
кетті және қазіргі жағдайда нарықтық экономикалық теориялардың тиісті
тарауларынының негізін құрайды. Сонымен қатар кейбір шаралар қалыптасқан
саяси және ілеуметтік конъюнктураның әсеріне ұшырады.
Қазіргі уақытта жер шарында ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру өндіру
үшін бар-жоғы бір миллиардқа жуық гектар жер аумағы пайдаланылады. Ал, ауыл
шаруашылығы қажеттілігіне жарамды жердің жалпы әлемдік қоры 10,5 миллиардқа
жуық гектар құрайды. Өз кезінде К.А.Тимирязев айтып кеткендей, егер планета
бойынша адамдардың саны мұхит кеңістігіне ағаш салып өмір сүретіндей
жағдайға жетсе де, біздің жеріміз соның барлық адамдарын қоректендіруге
қауқары жетеді. [13.-98бет].
Бұл үшін тиісті әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдай керек.
Жаппай қаруландыруды тоқтату, көптеген елдердің экономикалық және
техникалық артта қалуын жою, аграрлық экономиканы реформалау және басқа
жаңғыруларды жүргізу мәселені шешуде ерекше рөл атқарады.
Агробизнес комплексінің басқа сфераларды байланыстырып тұратын ұйтқысы
ауыл шаруашылығы болып табылады. Бірінші сфераға (І) ауыл шаруашылығын
техникамен, жем-шөппен, тұқыммен, тыңайтқышпен, өсімдіктер және малды
қорғайтын дәрі-дәрмекпен, яғниөндірістің материалдық факторымен қамтамасыз
ететін салалар жатады. Міндеті жағынан бұл сфераға шаруа өндірісін дамытуға
мүмкіндік беретін қаржылық ресурс – несие де кіреді. Бұл сфера ауыл
шаруашылығы үшін ресурстар рыногін қалыптастырып, оның техникалық және
технологиялық деңгейін анықтап, ауыл шаруашылығындағы өндіріс шығынының
көлеміне несие алуға баға мен шарт арқылы әсер етеді. Ауыл шаруашылығы үшін
ресурстарды тауып, жеткізуші ретінде бұл сфераның өнеркәсіптің басқа
салаларымен тығыз өндірістік байланыста болады.
Нарықтық экономикаға барар жолдағы Қазақстан республикасы
агроөнеркәсір кешені дамуының жай – күйі, негізгі проблемалары мен
бағыттарын қарастырайық.
Сонымен қатар, басқа да ортақ және жекелеген маңыздағы бірқатар
себептер бар. Бірақ, осы айтылғандардың бәрін қорыта келіп, төмендегідей
тұжырымға тоқтауға болады: жасанды тағам жақын уақытты айтпағанның өзінде,
алыс болашақта да азық-түлік проблемасын шешуге айтарлықтай әсер етеді деп
айта алмаймыз. Сондықтан да жер шаруашылығы мал шаруашылығын, сонымен қоса
олардың жетекші салаларын, агроөнеркәсіп өндірісі саласындағы жалпы ғылыми-
техникалық өркениетті дамыту әлі ұзақ жылдарға, жүз жылдықтарға жалғаса
береді. Адамзаттың азық-түлік проблемасын табысты шешу тек осы жолмен ғана
айқындалмақ.
Бизнесті, оның ішінде аграрлық секторды мемлекеттік реттеудің маңызды
құралдарының бірі салықтық саясат болып табылады. Бұл жағдайда ауыл
шаруашылығы өндірісінде жалпы алғанда, оның ішінде агробизнесте салық салу
жүйесінің ерекше қалыптасуына ұмтылу оның кең тараған түрі болып табылады.
Мұндай ұмтылыс дамыған елдерге тән және мұның өзін оның жақтаушылары,
әдетте өтпелі кезең мен жоғарыда айтылған ауыл шаруашылығының өзіндік және
агроөнеркәсіп өндірісінің көптеген ерекшеліктерімен байланыстырып
түсіндіріледі. Бір айта кететін жәйт, салық салу негізінен аграрлық
секторда жұмыс істеп жатқан кәсіпорындарға тікелей салықтық жеңілдіктер
берумен ерекшеленеді. Дүние жүзінің жетекші елдері ауыл шаруашылығы
көлемінің 55 процентке жуығын және Жапония 4 процентке жуығын өндіреді.
Осы елдерде үкіметтік және үкіметаралық деңгейде бағаны ауыздықтау
және агробизнесті дамыту мақсатында азық-түлік тауарларын өндіруді шектеу
және оларды квоталау жөнінде заң актілері мен келісімдер қабылданды. Айта
кететін тағы бір жайт, дамыған елдермен салыстырғанда дамушы елдерде ауыл
шаруашылығы өндірісітің бір қызметкеріне 16 есеге жуық аз өнім өндірілді.
Бұған қоса, жетекші капиталистік елдерде, ең алдымен АҚШ-та экспорттық
астық қорына бірте-бірте көз сүзу алаңдатады. Мұның өзі қызықты
монографиясында Венгр экономисі Пал Шаркань атап өткендей, азық-түліктің
ядролық бомба мен зымыраннан да қорқынышты қаруға айналатындығына жол
ашатындай. [3.- 61бет ].
1 - тарау. Агробизнес экономикасының негіздері.
1.1. Азық-түлік проблемасы және ауыл шаруашылығы
өндірісінің дамуы
Азық-түлік проблемасы адамзат тарихында әлімсақтан келе жатыр. Адам
баласы ғасырлар бойы өмір сүре отырып, азық-түлік молшылығын жасау жолдарын
нәтижелі шешуді армандап келеді. Ғылым мен техника дамуымен таңқаларлық ір
түрлі жобалар пайда бола бастады. Олардың көбісі бір жаңалықпен немесе
өнертапқыштықпен бүкіл адамзатты азық-түлікпен қамтамасыз етуді мақсат етіп
қойды.
Тіпті ХІХ ғасырға, ХХ ғасырдың басында мәңгілік азық туралы тұтас
бір романдар сериясы жарыққа шықты.
Тек қана прожектерлер мен жазушы-фантастар емес, кейде салиқалы деген
ғылымдардың өздері осындай қияли идеяның торына түсіп қалды. Мысалы, әу
бастан химик-органик Марселин Бертелот 1894 француз іскерлерінің съезінде
жасаған баяндамасында былай деп атап өтті: ... 2000 жылы ауыл шаруашылығы
да, шаруа да болмайды, өйткені химия ауыл шаруашылығын жоюмен тынады. Әрбір
адам жан қалтасына таблетка салып, қарны ашқан кезде соны ішу арқылы
организмін белокпен, маймен және көмір қышқылымен нәрлендіріп, қарнын
тойдыратын уақыт та алыс емес.[3.-55 бет ] Мұндай жорамалды көптеген
ғалымдар айтқан. Уақыт өте келе мұндай көріпкелдіктер тек көпшілік емес,
біршама салмақты ғылыми басылымдарда да бой көрсетіп қалатын болды. Соған
қарамастан, мұндай жеңіл айтыла салған жобалардың іске асатынына қазіргі
заманғы бірқалыпты ойлар білетін әрбір адам сенімсіздікпен қарай білді.
Айта кететін бір жай, мұның сындарлы себептері өте көп еді.
Біріншіден, жақын жүз жылдықта адам табиғатының әсіресе, оның ас
қорыту органдарының қайта құрылатындығына сену өте қиын, екіншіден,
Медицина Ғылым академиясының Тамақ Инстутуты ғалымдарының зерттеулері
көрсеткендей, қазіргі заманғы жағдайда адам тамақтануының барлық
компоненттері толық ашылып беткен жоқ. Тағы бір жағдай, бұл жерде жаңа
ғылыми мәліметтерге байланыста пікірлер өзгеріп отырады. Адам организміне
қажетті белок, май, көмір қышқылы, минералды тұз, витаминдерден басқа
дәстүрлі азық-түліктің құрамында катализаторлық және басқа функцияларды
атқаратын, тамақтың негізгі элементтерін игеруге, азық-түлікті қорытуға
әсер ететін, бірақ өте аз, тіпті көрінуі қиын дозадағы көптеген басқа
компоненттер бар.
Үшіншіден, адам организміне қатысты әсері әлі де толық зерттеліп
болмағандықтан, белоктің, майдың және көмір қышқылының, сондай-ақ тағам
компаненттерінің жасанды синтезі де ерекше энтузиазм туғызбайды. Өйткені,
оларды өндірудің қазіргі заманғы технологиясы ақылға сыйымсыз шығын
жұмсауды қажет етеді.
Сонымен қатар, басқа да ортақ және жекелеген маңыздағы бірқатар
себептер бар. Бірақ, осы айтылғандардың бәрін қорыта келіп, төмендегідей
тұжырымға тоқтауға болады: жасанды тағам жақын уақытты айтпағанның өзінде,
алыс болашақта да азық-түлік проблемасын шешуге айтарлықтай әсер етеді деп
айта алмаймыз. Сондықтан да жер шаруашылығы мал шаруашылығын, сонымен қоса
олардың жетекші салаларын, агроөнеркәсіп өндірісі саласындағы жалпы ғылыми-
техникалық өркениетті дамыту әлі ұзақ жылдарға, жүз жылдықтарға жалғаса
береді. Адамзаттың азық-түлік проблемасын табысты шешу тек осы жолмен ғана
айқындалмақ.
Баса айта кететін жайт, бірқатар дамыған елдерде бұл проблемалардың
үлкен табыспен шешілуіне қарамастан, азық-түлік төңірегіндегі жалпы
сетуация планетада тұтастай алғанда өте қиын жағдайға қалып отыр. П.
Шарканьның мәліметтеріне қарағанда, Жер тұрғындарының саны екі есе өсуі
үшін біздің жыл санауымыздан бастап 16 ғасыр керек болды. XVII ғасырдың
басында дүние жүзінде бар жоғы 620 миллион адам тұрды және тұрғындардың
жылдық өсу қарқыны 0,27% құрады. Енді 100 жылдан кейін планета тұрғындары
900 миллионнан асып, оның өсу қарқыны 0,4%-ке жетті. Тағы 100 жылдан кейін
планета тұрғындарының саны 1,6 миллиард адамға жетіп, жылдық өсу 0,63%-ке
дейін көбейді. Әлем халқы үш миллиардтық межеден 1961 жылы (екі бірдей
соғысқа қарамастан), ал бес миллиардтық межеден 1989 жылы асты. Бұл кезде
жылдық өсу қарқыны 1,9% құрады. Біріккен Ұлттар Ұйымының орташа бағасы
бойынша, егер қазіргі жағдайда дүние жүзінде тұрғындардың саны екі
проценттік мөлшерде сақталатын болса, онда жер бетіндегі адамдардың саны
енді елу жылға жетпейтіндей уақыт ішінде екі есе өседі.
Сол мәліметтерге тағы жүгінсек, қазіргі заманғы жағдайда дүние жүзінде
600 миллион адамнан 800 миллион адамға дейін аштықтың зардабын шегуде,
тәулік сайын тағам жетіспеуден пайда болатын аурулар мен аштықтан Жер
бетінде он мыңға жуық адам өледі. Дүние жүзілік денсаулық сақтау ұйымы
дәрігерлерінің бағалауына қарағанда, дамушы елдерде бес жастан төмен он
миллионға жуық балалар аш жүреді және осындай жастағы 80 миллионға жуық
балалар аштықтың созылмалы түріне ұшыраған.
Дүние жүзінің жетекші елдері ауыл шаруашылығы көлемінің 55 процентке
жуығын және Жапония 4 процентке жуығын өндіреді. [5.- 47 бет].
Осы елдерде үкіметтік және үкіметаралық деңгейде бағаны ауыздықтау
және агробизнесті дамыту мақсатында азық-түлік тауарларын өндіруді шектеу
және оларды квоталау жөнінде заң актілері мен келісімдер қабылданды. Айта
кететін тағы бір жайт, дамыған елдермен салыстырғанда дамушы елдерде ауыл
шаруашылығы өндірісітің бір қызметкеріне 16 есеге жуық аз өнім өндірілді.
Бұған қоса, жетекші капиталистік елдерде, ең алдымен АҚШ-та экспорттық
астық қорына бірте-бірте көз сүзу алаңдатады. Мұның өзі қызықты
монографиясында Венгр экономисі Пал Шаркань атап өткендей, азық-түліктің
ядролық бомба мен зымыраннан да қорқынышты қаруға айналатындығына жол
ашатындай.[3.- 57 бет ]
1974 жылы Римде Біріккен Ұлттар Ұйымының бастамасы бойынша өткізілген
Дүниежүзілік азық-түлік конференциясында ғалымдар біздің ғаламшарда
адамдардың биологиялық өмір сүруінің барлық күтпелі кезеңінен асатын уақыт
бойы Жер адамзатты қоректендіруге қабілетті екенін дәлелдейтін сенімді
фактілер мен есептеулерді жеткілікті келтірді.
Қазіргі уақытта жер шарында ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру өндіру
үшін бар-жоғы бір миллиардқа жуық гектар жер аумағы пайдаланылады. Ал, ауыл
шаруашылығы қажеттілігіне жарамды жердің жалпы әлемдік қоры 10,5 миллиардқа
жуық гектар құрайды. Өз кезінде К.А.Тимирязев айтып кеткендей, егер планета
бойынша адамдардың саны мұхит кеңістігіне ағаш салып өмір сүретіндей
жағдайға жетсе де, біздің жеріміз соның барлық адамдарын қоректендіруге
қауқары жетеді. [3.- 58 бет ]
Бұл үшін тиісті әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдай керек.
Жаппай қаруландыруды тоқтату, көптеген елдердің экономикалық және
техникалық артта қалуын жою, аграрлық экономиканы реформалау және басқа
жаңғыруларды жүргізу мәселені шешуде ерекше рөл атқарады.
Біртұтас әміршіл мемлекет ретінде КСРО-ның өмір сүруін тоқтатуы,
бұрынғы республикалардың орнына жаңа тәуелсіз мемлекеттердің пайда болуы
осы елдердің тұрғындарын азық-түлікпен қамтамасыз ету проблемасын күн
тәртібінен түсіре алмайды. Алайда, бұл жерде әлеуметтік және саяси
жаңғаруларды жүзеге асыру қажеттілігі тұр.
Барлық қажеттіліктерді, оның ішінде қоғамның барлық мүшелерін азық-
түлікпен матералдық жағынан барынша толық қанағаттандыру туралы ұран
көтерген өндірстің социалистік тәсілі іс жүзінде бұл міндеттерді орындауға
қабілетсіз болып шықты. Халықты азық-түлікпен қамтамасыз етуде белгілі бір
табысқа жеткеніне қарамастан, шын мәнінде жоспарлы экономика кез келген
өндірушіге өндіріс құралдарынан алыста қалып, өзі шығарған өнімнің қожайны
бола алмайтындай өндірістік қатынастарды таңдау әрі аса алмайды.
Нәтижесінде ауыл шаруашылығына бөлінген үлкен күрделі қаржы, өндірістегі
өндіріс құралдарының айқын басымдылығы және жер шаруашылығындағы, мал
шаруашылығы, механизациядағы, агрохимиялық жабдықтаудағы орасан ғылыми-
техникалық өркениет және басқа жетістіктер уәде етілген тамақ өнеркәсіп
үшін шикізаттың молшылығын жасауға мәнді әсер ете алмайды.
Азық- түлік проблемасын шешуді тежеудің негізгі себебі - тіпті де
матералдық ресурстардың тапшылғы немесе ауыл еңбеккерлерінің жалқаулығы
емес, әлеуметтік - саяси және экономикалық жүйенің ажырамас бөлігі болып
саналатын басқарудың әміршіл - әкімшіл әдісі екенін ақыр-аяғында
түсінгенін кейін барып, кейіннен өз кезегінде саяси жүйенің ауысуына
әкелген экономикадағы нарықтық қатынастарға күрт қадам жасалады.
[3.-58бет].
1.2. Аграрлық өндірістің әлеуметтік – экономикалық және
табиғи – биологиялық ерекшеліктері мен агроөнеркәсіптік бизнестің
жұмыс істеуі
Әміршіл - әкімшіл экономикадан нарықтық қатынастарға көшуді жүзеге
асырған алғашқы жылдардың тәжірибесі мен практикасы көрсеткендей,
өндірістік қатынастарды, оның ішінде ең алдымен меншікті шын мәнінде терең
жаңғыртпай, ешқандай нәтижеге жету мүмкін емес.
Шексіз мемлекеттік монополия бұрын – соңды болып көрмеген мемлекеттік
меншіктің жоғары үлесін тудырып, азаматтардың меншігіндегі үлес салмағын,
бейнелеп айтсақ, үңірейтіп қойды. Бұрынғы КСРО-ның негізгі қоры 2,8 трлн.
рубль болса, оның 2,5 трлн. рублі, яғни 89,3%-і мемлекеттік меншікті
құрады. Егер оған мәні жағынан мемлекеттендірілген ұжымшарлардың 189 млрд.
рубль негізгі қорын қоссақ, онда бұл көрсеткіш 96%-ке дейін көтеріледі.
Азаматтарға барлық негізгі қордың бар-жоғы 2,8%-і ғана немесе 79 млрд.рубль
тиесілі болды. Мұндай жағдайда, екі жерден өз бетінше жұмыс істесін, үш
жерден бостандықта еңбек етсін, бәрібір әлгіндей кедей меншік иелерімен
нарықтық қатынастарға көшу қиял – ғажайып ертегідей естілетіні сөзсіз.
Өндіріс қорларынан аластатылған өндірушінің оны жалға алуға да ниеті
болмады. Өйткені, ол бәрібір қожайын бола алмайтын еді. Жоспарлау, басқару,
қаржыландыру реформаларымен де, шаруашылық есептің моделдерімен де
өндірушіні, егер өндіріс қорлары оның меншігінде болмаса, жақсы жұмыс
істеуге зорлай алмайсыз. Міне сондықтан да әміршіл – әкімшіл жүйенің билік
құрған кезеңдерінде барлық экономикалық реформалар табысқа жете алмады және
жалпы экономиканың, әсіресе агроөнеркәсіп өндірісінің дамуына айта
қаларлықтай әсер ете алмады.
Бұл проблемалар экономиканың аграрлық секторы үшін өте маңызды. Олай
дейтініміз, ауыл шаруашылығының және онымен сабақтас агроөнеркәсіп кешені
салаларының жай – күйінен нарықтық бағдарламалардың табысқа жетуі
байқалады. Бұл қағиданың нақтылығы сондай, ол қосымша құжатты қажет
етпейді.
Азық – түлік жағдайын түптілікті жақсартпай, нарықтық тегерішті игеру
жөніндегі жұмыстарды бір арнаға түсіру тіпті мүмкін емес. Егер өмір барған
сайын қиындай берсе, ал халық қарны тойып тамақ ішпей, қайыршылығын
қоймаса, ең тартымды және көңілге қуаныш ұялатады деген бағдарламаның өзі
қолдау таппай, құрдымға кетеді.
Халықты азық-түлікпен қамтамасыз етуді жақсарту әлеуметтік ажыржуды
тоқтатуға немесе барынша байыпты арнағы түсіруге мүмкіндік беріп, этностық
проблемаларды шешуде толқуларды басып, мұнай, газ және басқа орны толмас
табиғи ресурстарды сыртқа шығаруды қысқартып, инфляцияны ауыздықтап,
қаржылық және ақша жүйелерін сауықтырады.
[16.- 72 бет ].
Агроөнеркәсіптік өндірісі дамыған елдерде эволюция меншікке құқық пен
жерде шаруашылық жүргізу құқығын бір - бірінен бөліп тастау болмайтын іс
екенін дәлелдеп берді. Міне, дәл осындай себептен аграрлық өндірістің
кеңшар – ұжымшар моделі көпшіліктен қолдау таппай, бұрынғы Кеңес Одағының
елдерінде дами алмады.
Өткен жылдар ішінде біздер соншалықты ұмтылған қоғамдастырудың
деңгейін арттыру жұмысшының меншіктен аластатылу масштабын одан сайын
арттыра түсті. Өндірістің көлемін қалай дегенде де көбейтуге тырысушылық
аграрлық өндірістің ішкі табиғатына қарама қарсы қайшылықтар болатының кеш
ұқтық.
Бір қарағанда қарапайым көрінетін ауыл шаруашылығы өндірісі - өте
нәзік, жеңіл үзілетін және көп аялауды қажет ететін жүйе, ол қатаң қалыпқа
салғанды көрмейді. Ауыл шаруашылығы өндірісі басшылықтың білікті болғанына,
жұмысшылардың белсенді күш жігеріне қарамастан көптеген факторлардың
әсерінен азапқа түскен адамдай ауыр халды басынан кешіреді. Мысалы, әзірге
адамның бақылауына аз көнетін табиғи фактор, оның ішінде ауа райының
жағдайын алайық. Қуаңшылық, буршақ жауу және басқа қолайсыз құбылыстар
жұмысшылардың барлық ұмтылысына айтарлықтай зиян әкеледі немесе тіпті жоққа
шығарып тынады.
Нарықтық экономика ауыл өндірушілерінің табысын маусымдық ауытқулар
мен ауа райы-климаттық қолайсыздықтардан қорғаудың белгілі бір тегерішін
жасады. Биржалық бизнесмендердің тұтас бір тобы пайда болды.Олар ауыл
шаруашылығы табыстарының қолайсыздығын өз мойындарына алады. Алайда, мұның
өзі жеткіліксіз, сондықтан да көптеген мемлекеттерде ауыл шаруашылығы
өнімдерін сатып алу және фермерлік табыстарды қолдаудың мемлекеттік жүйесі
кеңінен тәжірибеге енгізілген.
Аграрлық өндірістің тағы бір ерекшелігі дұрыс пайдаланылған жағдайда
тозбайтын, өндірістің айырбастауға келмейтін ең басты мәңгілік қоры –
жердің алабөтен орны болып табылады. Жердің құнарлығындағы айырмашылық
еңбек пен капиталды бірдей жұмсағанның өзінде де өндіріс пен табыстың
көлеміндегі айырмашылықты туғызады. Осыдан барып жер рентасыжәне табысты
реттеу, сондай-ақ жақсы ауыл шаруашылық жерлерінің шектеулі проблемалары
туады.
Өндірістің ерекше саласы ретінде ауыл шаруашылығының ерекше белгісі
онда өндірілген өнім онан әрі өнімді көбейту үшін қолданылатындығы болып
табылады. Биологиялық факторлар мен тірі организмдерді пайдалануға
негізделген ауыл шаруашылығында бұл жағдай оның өндіріс технологиясының да
ерекшелігін білдіреді.
Өнеркәсіпте өндіріс және еңбеу процесі көбінесе үздіксіз жүреді.
Бұлай болатын себебі техниканың, технологияның және өндірісті
ұйымдастырудың жетілдірілуін қамтамасыз етуде жатыр. Агроөнеркәсіптік
өндірісте экономикалық процесс өнім шығаруды жеделдету мен көбейтуді
төтенше шектейтін табиғи – биологиялық факторлармен тығыз байланысты. Көп
жағдайда ауыл шаруашылығындағы бірқатар табиғи процестерді қысқарту өте
қиын, тіпті мүмкін емес. Мысалы, ауыл шаруашылығы дақылдарының пісіп –
жетілу мерзімі немесе саулық малдың күйлеу мерзімін айтсақ та жеткілікті.
[4].
Табиғи – биологиялық фактор өндірістің тиімділігін анықтауда,
технологияны таңдауда ең басты фактор болып саналады. Мал мен өсімдіктер
дамуының табиғи заңдылықтарын сақтамау басқа өндірістік экономикалық
ресурстардың тиімділігінің төменділігіне әкеліп соқтыратын болғандықтан
техника, еңбек ұйымдастыру жүйесі аталмыш факторға қарай ыңғайланады. Осы
жерден келіп, әміршіл – әкімшіл экономика кезеңінде өсімі төмен мал өсіру
мен нашар жем шөп базасы жағдайында ірі мал шаруашылығы кешендеріне,
қарапайым агротехникалық талаптарды сақтамаған жағдайда жерді
мелиорациялауға жұмсалған орасан шығын ауыл шаруашылығының өнімдері мен
шикізатын жоғалтуға алып келді.
Ең жетілдірілген техника, озық технология және өндірісті білікті
ұйымдастырудың өзі де өнім өндіруді белгілі бір биіктіктен асыруға
мүмкіндік бермейтін мал мен өсімдіктің табиғи – генетикалық потенциалы
сияқты ауыл шаруашылығының осындай биологиялық факторын жеңе алмайды.
Ауыл шаруашылығының маусымдық қасиеті оның табиғи ерекшеліктері болып
табылады. Мұның өзі өндіріс кезеңі мен жұмыс кезеңінің тура келмеуі
тудырып, жыл бойы жұмысшы күші мен материалдық – техникалық ресурстардың
тепе – тең пайдалануына қолбайлау жасап, табыстың түсуін де ала – құла
қылады. Салыстырмалы түрде аз ғана уақыт жұмыс істейтін техниканы
пайдаланудың қажеттілігі, сондай – ақ өндірістің қуат көздерін көп керек
ететіндіг тұрақты капиталдың жоғары үлесін қажет етеді. Өндіріс жалға алған
жерде жүргізілетін жағдайда тұрақты шығынның деңгейі сонымен бірге жалға
төленетін ақы есебінен де өсіп отырды.
Тұрақты шығынның жоғарғы үлесі шаруалар мен олардың өндірістік
стратегиясына да әсер етеді. Өнеркәсіпшіге қарағанда, ауылдағы іскерге
нарықтық конъюнктура тиімсіз болған жағдайдың өзінде де өндірісті күрт
қысқарту тиімсіз, өйткені тұрақты шығындар өндіріс көлеміне қарамастан
өтелуге тиісті.
Табыстың түсуінің маусымдық мәнде болуы барлық өндірістік циклдің өн
бойында шығарылатын шығынның орнын толтырудың өте қажет көзі ретінде ауыл
шаруашылығы өндірісін несиелік ресурстар алуға итермелейді. Көптеген ауыл
шаруашылық салаларында бұл циклдің ұзақ уақытқа созылуы ұсыныс көлемінің
қысқа мерзім ішінде азайтылуына немесе көбейтілуіне мүмкіндік бермейді.
Осының өзі ауыл шаруашылығы өндірісі мен аграрлық рыноктің тағы бір маңызды
ерекшелігі болып табылады.
Алайда, бұл факторлар – ауыл шаруашылығы өндірісіндегі қиыншылықтардың
мұзтаудың су бетінде көрініп тұрған басындай ғана. Мұнымен қатар мұзтаудың
су астында көрінбей тұрған бөлігіндей тағы бір көптеген қиындықтар бар.
Мұның қатарында шаруа – еңбек – жер жүйесін құрайтын әлеуметтік,
экономикалық және психологиялық қарым – қатынастар аясындағы қиыншылықтар
– ең күрделі қиыншылықтар.
Қызметкердің немесе өнеркәсіп жұмысшысының, құрылысшының еңбегін
ұйымдастыру, есебін жүргізу, бақылау және әділетті еңбек ақысын төлеу өте
оңай шаруа. Ал, тек қана жұмыс уақытысы емес., барлық өмірі ауыл
шаруашылығын жүргізу жаңдайына бағындырылған ауыл еңбеккерінің жағдайы
тіптен басқаша.
Ауыл шаруашылығы жұмыстарының қарбалас кезеңдерінде шаруа уақытпен
санаспай, демалыссыз, демалыс және мерекелі күндерсіз, ауа райының қолайлы
сәттерін қалт жібермей, қымбат уақытты тиімді пайдалану үшін жан – тәнім
салып жұмыс істейді. Оның есебіне кейбір кезеңдерде, әсіресе қысқы уақытта
шаруа адамы апталап, тіпті айлап бос болады. Жалпы алғанда, шаруа норма
немесе жоспар үшін емес, тіпті нәтиже үшін жұмыс істейді. Сондықтан да ауыл
шаруашылығы еңбеккерінің психологиясында, табиғатында әрбір дән немесе түп
үшін жауапкершілік жүгі қаланған. Егістікті өңдеу барысында ол бірде – бір
өсімдікті аяғымен таптамайды, ал егін жинау кезінде өнімнің ысырап болуына
барынша жол берілмейді. Ауыл шаруашылығы өндірісінің тиімділік көзі дәл
осында жатыр деп батыл айтуымызға болады.
Сөз жоқ, шаруаның еңбегі өте ауыр, бірақ ол шығармашылық мазмұнға мол
болғандықтан, адамды өзіне тартып, қуаныш сыйлай біледі. Өнеркәсіп
жұмысшысы мен қызметкерден ауыл еңбеккерінің бір айырмашылығы – ол өз
жұмысына бар жан – тәнін сала отырып, тұқым себуден бастап өнім алуға
дейінгі жасампаз еңбек процесіне бастан аяқ қатысады.
Алайда, соңғы онжылдықтарда ауыл шаруашылығында қалыптасқан өндірістік
қарым – қатынастар шаруа еңбегінің осы тұстарын есепке алмай, ғасырлар бойы
келе жатқан әдеттер мен дәстүрді құртып тынды. Ұжымшарларда немесе
кеңшарларда шаруалар бүгін бір егістік басында жұмыс істесе, ертесіне басқа
жерді өндеуге жегілетін болды. Сондай – ақ оның еңбек құралы да жиі
ауыстырыла берді. Соның қорытындысындаол өз еңбегінің түпті нәтижесін көре
алмай, бірте – бірте жер мен өндіріс құралдарына деген өзінің қожайындық
сезімін жоғалта бастады. Онан соң тек ілкі сәттегі табыс үшін ғана, бүгінгі
еңбекақы үшін ғана жұмыс істеуге бойын үйретіп алды. [3. 63 бет].
Оның үстіне әр шаруашылықта кездесетін төмендегідей жағдайлар да
шаруаның жақсы жұмыс істеуіне мұрындық бола алмады. Мысалы, іскер шаруа
егістіктегі өзінің бөлігін жақсы өндейді, ал, оның қасындағы жалқау шаруа
өз жұмысын жүрдім – бардым атқарады. Мұндай жағдайда әлгі жауапкершілікпен
жұмыс істейтін еңбеккер өз көршісін адами және диқандық абыройға кір
келтірмеуге шақырып, әңгіме айтқан болады. Бірақ, бұдан ол ешқандай нәтиже
шықпайтынын, сондай – ақ өндірістік – экономикалық қарым – қатынастар
пәнменді материалдық және моральдық шара қолдануға ешқандай да мүмкіндік
бермейтінін түсінгеннен кейін бірте – бірте өзіне келіп, бейжайлыққа бойын
үйретеді. Ал, содан кейін әлгі еңбекқор шаруаның өзі тіпкі нәтиже үшін
емес, тек бүгінгі тапсырманы орындаумен шектеліп, жалақы жазылатын құжаттан
өз аты-жөнін табу үшін ғана жұмыс істейді.
Аграрлық өндірістің жоғарыда айтылған ерекшеліктері, оның қоршаған
ортамен тығыз байланысы, ауа райы мен жер бедері жағдайларының әр
түрлілігі, шаруа еңбегінің ерекше мәнді болуы өз бойында іскер-қожайын,
басқарушы-менеджер және жұмысшы - орындаушы сияқты үш қасиетті жинақтаған
ерекше жұмысшының жұмыс істеуін талап етеді. Агробизнес дамыған елдердің
фермерлік шаруашылықтарындағы тұрақтылық пен тиімділік дәл соларға арқа
сүйейді. Шаруашылық отбасылық шаруашылықтар көптеген ауыл шаруашылықтары
үшін ең ыңғайлы өндірістік шаруашылығы өндірістік шаруашылық бірлігі
болып табылады. Өйткені мұнда ауыл шаруашылығы өндірісі мен еңбектің
ерекшеліктері толық қарастырылған. Отбасы өндірістік ұжым ретінде өз
бойына өндірістік қызметтің іскерлік, басқару және орындаушылық
міндеттерін тамаша жинақтай біледі. Отбасылық еңбек ұжымы пайдалана
алатындай өндіріс ресурстарын сол кезеңдегі өндірістің техникалық және
технологиялық мүмкіндіктері айқындайды. Сондықтан да бір фермаға шаққанда
өндіріс және өндіріс ресурстарының көбейюі ғылыми – техникалық өркениеттің
дамуымен жүзеге асады. Агроөнеркәсіптің жоғарыдағы ерекшеліктері негізінен
алғанда әлеуметтік – саяси жүйесіне қарамастан, барлық елдер мен аймақтарда
көрініс тапқанындай, объективті мәнде болады. КСРО тарағаннан кейін бұрынғы
одақтық республикалар орнына пайда болған жас мемлекеттерде бұдан басқа өз
кезінде тоталитарлық жүйе туғызып кеткен субъективтік қиыншылықтар да
кездеседі.
Агроөнеркәсіп өндіріске тұтастай, әсіресе ауыл шаруашылығының дамуына
өз кезегінде жоғарыдан жүргізілген сансыз тәжірибелер, көшпенді халықты
отырықшылыққа жедел зорлаған ұжымдастыру болсын, барлық аймақтарда табиғат
жағдайлары ерекшеліктері ескерілместен кез келген сәйкес келмейтін
дақылдарды өсіруге зорлау болсын, соңына дейін түпкілікті ойластырылмаған
тың және тыңайған жерлерді игеру болсын, ұжымшарларды келісімсіз
кеңшарларға көшіру болсын, ауыл шаруашылығын басқаруды сан мәрте қайта құру
болсын, міне осының бәрі үлкен зиян әкелді. 80-жылдардың өңбойында жеміс
және көкеніс шаруашылығы министрлігі құрылды, одан кейін ауыл шаруашылығы
министрлігі құрылды, одан кейін ауыл шаруашылығы министрлігі құрылды, одан
кейін ауыл шаруашылығы министрлігі екеуі жойылып, басқа аралас салалық
министрліктер және комитеттермен бірігіп, Мемлекеттік аграрлық өнеркәсіп
комитеттермен бірігіп. Осы суперминистрліктің туы астында ел тұрғындарының
жартысына жуығы және өндірістік саланың үштен екі ұйымы жұмыс істеді. Көп
уақыт өтпей-ақ бұл алып құрылым екі жылға жуық қана өмір сүрген аудандық
агроөнеркәсіптік бірлестіктер жойылғаннан кейін таратылды.
Егер бұл жағдайда тұрақты түрде болып тұратын кадрларды алмастыруды
қоссақ, басқару ұйымдарында жағдайдың қандай күнде болғаны айтпаса да
түсінікті. Көп жағдайларда басшылық жұмыстарға мамандар емес, ең алдымен
идеялық және саяси жағынан әсіресенімді кадрлар жіберілді. Олар өнім
өндіруді білгеннен көрі, шаруалардан нан тартып алуды әлдеқайда жақсырақ
білгенін айтсақ, ауылдың ішкі терең құлдырауының табиғатын түсіну қиын
болмайды. Әсіресе, үй іргесінде шаруашылықты шектеу үлкен зиян әкелді. Жеке
шаруашылық үшін бір жарым ондық жерден аспайтын учаске ғана бөлініп, бір
сиыр және он қойдан артық үй іргесінде мал ұстауға тыйым салынды. Міне,
осындай шектеулер шаруа психологиясындағы меншіктік сезімге соңғы соққы
болып тиді.
Кеңестік кезеңнен кейінгі кеңістікте пайда болған елдерде, оның ішінде
Қазақстанда агроөнеркәсіптік өндіріс дамуының, агробизнестің қалыптасуы мен
оның жұмыс істеуіндегі қиыншылықтардың объективті шарттары мен субъективті
себептері, негізінен алғанда, міне осындай. Алдыңғы талдау көрсеткеніндей,
нарықтық қатынастарға өту және бизнесті, әсіресе агробизнесті дамыту,
кейбір мамандар болжағандай, соншалықты жеңіл болмайды. Дегенмен, басқа жол
жоқ. Қазіргі экономикалық дағдарастан өтіп, барлық елдер мен халықтар жүріп
өткен нарықтық қатынастардың кең даңғыл жолына түпкілікті жаңғыру мен
бизнесті, экономиканың барлық салаларында оның ішінде ең алдымен
агроөнеркәсіптік өндірістегі бизнесті игерудің негізінде түсе аламыз. [5.-
35 бет ].
Бәрімізге белгілі, тоталитарлық жүйе үшін қоғамдағы, ресми
идеологиядағы және саяси партиядағы монополизм, барлық қоғамдық ұйымдар мен
азаматтардың тоталитарлық мемлекеттегі басқарушы құрылымдардың
мақсаттарына шексіз бағынуы және олардың бұқаралық ақпарат құралдарына
монополия орнатуы сияқты қасиеттер тән болды. Барлық әкімшілдік -
әміршілдік жүйенің болсын, азаматтардың қоғамдық құрылымдары болсын бәрінің
жұмыс істеуін қамтамасыз ететін негізгі мемлекеттік – құқыттық және саяси
институттар ел дамуының қажеттіліктерін де өтей алмады.
Бұл қатарда ұлттық саясатқа ерекше орын болу керек. Ұлттық проблемалар
көп жылдар бойы белсенді түрде ой елегінен өткізіліп келсе де, соңғы
кездері жаңаша көзқарасты талап ететіндей күйге түсті. 80-жылдардың
ортасына дейін жаңартылмаған ғылыми, идеологиялық концепция кеңестік
мемлекет кезеңінде жинақталған ұлттық мәселені шешу тәжірибесін қайта
қарауды қажет етті. СОКП съездерінің шешімдерінде интернационалдық -
патриоттық тәрбиенің деңгейін арттыру қажеттілігі ғана көрсетіліп,
шовинизм, антисемитизм, ұлтшылдық айыпталып, халықтар достығын нығайтуға
шақыратын ұрандар айтылды. Міне, осының бәрі этносаралық қарама –
қайшылықтық күшеюінің себебіне айналды және қоғамдық өмірді қайта құру
жағдайында жарялылықтың жарық шамына түсті. Әрине, қоғамды демократиялық
жолмен реформалау процесінің басты бағыты, демократия этностық
келіспеушілік минимумға жеткізілген елдерде ғана барынша табыстырақ
нәтижеге жететіндіктен, ұлттық саясаттың жаңа концепциясын жасау болды.
Өйткені, демократияға өту кезінде және демократияландыру процесіне
ұлттардың әр тектілігі көп кедергі келтіреді.
1. 3. Агробизнес және агроөнеркәсіптік кешен құрылымы
Қазіргі заманғы ауыл шаруашылығының осындағы экономикалық процестерге
және ауыл шаруашылығы өнімдерінің рыногіне үлкен бизнестің әсері күшейген
шақтағы аралас салаларға тығыз топтасып кетуі ауыл шаруашылығындағы
экономикалық бағыттарды аралас салалардың әсерінен бөлек қарастыру терең
зерттеуге мүмкіндік бермейтіндіктен, агробизнесті жүзеге асырудың теориялық
- әдістемелік негіздерін дамыту және практикалық әдістерді оқып үйрену
қажеттілігі туады.
70-жылдардың отандық ғылымында ауыл шаруашылығын аралас салалармен бір
кешенде зерттеу дами бастады. Тиісінше агроөнеркәсіптік кешен атауы
пайда болып, ғылыми және практикалық сөз қоладынысына енді. Оның үш саласы
– қор шығаратын салалар, ауыл шаруашылығының өзі және ауыл шаруашылығы
өнімдерін өндеу, тасымалдау, сақтау және өткізумен айналысатын салалар
кешені. Осы салалармен байланысты іскерлік қызмет өзінің айрықша
ерекшеліктеріне қарамастан өзара тәуелділік және өзара әсер етушіліксіз
табысты жұмыс істей алмайды және дамымайды. Сондықтан да агробизнестің
салалары да төрт негізгі сфераға бөлінеді (1-схема).
Агробизнес кешені
1-схема
Агробизнес комплексінің басқа сфераларды байланыстырып тұратын ұйтқысы
ауыл шаруашылығы болып табылады. Бірінші сфераға (І) ауыл шаруашылығын
техникамен, жем-шөппен, тұқыммен, тыңайтқышпен, өсімдіктер және малды
қорғайтын дәрі-дәрмекпен, яғниөндірістің материалдық факторымен қамтамасыз
ететін салалар жатады. Міндеті жағынан бұл сфераға шаруа өндірісін дамытуға
мүмкіндік беретін қаржылық ресурс – несие де кіреді. Бұл сфера ауыл
шаруашылығы үшін ресурстар рыногін қалыптастырып, оның техникалық және
технологиялық деңгейін анықтап, ауыл шаруашылығындағы өндіріс шығынының
көлеміне несие алуға баға мен шарт арқылы әсер етеді. Ауыл шаруашылығы үшін
ресурстарды тауып, жеткізуші ретінде бұл сфераның өнеркәсіптің басқа
салаларымен тығыз өндірістік байланыста болады. [3. – 68 бет ].
Сфералардың үшінші тобы (ІІІ) егіс даласынан өнімдерді тұтынушыға
жеткізумен айналысатын салалардың жұмысын қамтамасыз ететін маркетингтік
сфераны құрайды. Дәстүрлі барлық салаларға қатысты маркетингтік арналарға
қарағанда агробизнестің бұл саласы өз бетінше жұмыс істейтін өндірістік
сала – тамақ өнеркәсібінің болуымен ерекшеленеді. Нарықтық экономикасы
дамыған елдерде маркетингтік сфераның орны ерекше және тұрғындар
қажеттілігінің өсуі мен азық – түлік сервисінің дамуына байланысты ол онан
сайын өсе түсуде.
Төртінші сфера (IV) агробизнесті толықтай және оның жекелеген
салаларының қызметін жақсартуды қамтамасыз ететін агросервистен тұрады.
Мұнда қызметтің көптеген түрлері, оның ішінде агробизнестің басқа
сфераларына мамандандырылан қызмет көрсету, ғылыми зерттеулер мен жобалар,
кадрларды дайындау мен біліктілігін арттыру, жаңа технологияларды енгізу,
коммуникация, мемлекеттік реттеу және басқару бар. Оның негізгі ерекшелігі
сонда, агросервис мемлекеттік құрылымдар: ауыл шаруашылығын басқару,
рынокті реттеу ұйымдары, ғылыми-зерттеу, мамандандырылған білім беру және
тағы басқа мемлекеттік құрылымдар тұрақты түрде жұмыс істейтін,
агробизнестің бірден-бір сферасы болып табылады. Сондықтан да, міндеттерді
шектеуден басқа жағдайда бұл сфераны мемлекеттік және жеке деп екіге
бөледі. Жеке сферада агроөндірістік кешеннің сервистік қызметінің
техникалық қызмет көрсету, агротехникалық және агрохимиялық қызметтер,
жерді суландыру, қолданбалы зерттеулер және ғалымдар мен мамандардың
консультациясы, материалдық – техникалық жабдықтау және қамтамасыз ету және
басқа қызметтің түрлері көрсетіледі. Агросервистің ұйымдары мен
кәсіпорындарына сондай – ақ шаруа және фермерлік ұйымдар, одақтар мен
бірлестіктер кіреді. Олар өздерінің алдарына шаруашылық, экономикалық және
әлеуметтік мақсаттарды қойған.
Агроөнеркәсіптік кешен құрылымы агробизнес кешені құрамымен өте ұқсас
және ол үш негізгі сфераның басын құрайды (2-схеманы қараңыз).
Агроөнеркәсіптік кешен
І ІІ
ІІІ
2-схема
Бірінші сфераға (І) трактор және ауыл шаруашылығы машиналарын жасау,
минералдық тыңайтқыштар және өсімдік пен малды қорғаудың химиялық
құралдары, ауылдық құрылыс, өндірістік мал азығын өндіру және
микробиология, сондай – ақ суландыру құрылысы сияқты қорды қажет ететін
салалар кіреді.
Екінші сфераға (ІІ) таза ауыл шаруашылық өндірісінің салалары – егін
шаруашылығы, мал шаруашылығы және ауыл шаруашылық мал азығын өндіру жатады.
Үшінші сферасы (ІІІ) әдетте ауыл шаруашылығы шикізаттарын дайындау,
тасымалдау, сақтау және өңдеуді қамтамасыз ететін салалар мен өндірістің
жиынтығы болып табылады. Кей жағдайларда бірқатар мамандар тасымалмауды,
сақтауды және байланысты өндірістік инфрақұрылымның салалары ретінде
өздігінше, жеке төртінші сфера (IV) жатқызып жүр.
Құрылымдарға талдау жасау көрсетіп отырғанындай, агробизнес және
агроөнеркәсіптік кешендер сандық жағынан болсын, сапалық жағынан болсын
өздерінің құрамы бойынша бір- бірімен ерекшеленеді. Өздерінің қарауындағы
салалар немесе қызмет түрлерінің даму деңгейіне байланысты бұл
айырмашылықтар онан сайын айқынырақ байқалады. [3.- 71бет ].
Бір қарағанда дәстүрлі қабылдауға үйренген біздерге таңқаларлықтай
болып көрінетін бір жайт, агросервис құрамында мемлекеттік реттеуші жүйенің
болуы әлгі маңызды айырмашылықтардың бірі болып табылады. Агроөнеркәсіптік
кешеннің отандық схемасында мемлекеттік басқару әдетте әдейі көрсетілген
жоқ. Өйткені, әкімшіл-әміршіл жүйеде мемлекеттік реттеу бүкіл экономикалық
жүйенің басынан аяғына дейін экономикалық дамудың қозғаушы факторы болғаны
айтпаса да түсінікті. Ал, нарықтық экономика жағдайында мемлекеттік реттеу
агробизнес жұмыс істеуінің тегерішіне қосылған экономикалық процестерді
қамтамасыз етудің басқарушы және үйлестіруші элементі ретінде көрінетіні
рас.
Агроөнеркәсіптік өндіріс пен агробизнесті жекелеген сфераларға бөлу
процесінің экономикалық мазмұны, біріншіден, агроөнеркәсіп кешенінің түпкі
өнімін жасаудағы олардың әрқайсысының орнын анықтауда, екіншіден, тұтастай
алғанда, агроөнеркәсіптік кешеннің тиімді және қарқынды дамуы жекелеген
салалар мен сфералардың рациональді арақатысынан айқындалатын болғандықтан,
бұл кешендердің ішкі тепе – теңдік құрылымының қажеттілігінде жатыр. Біздің
Республикамызда маркетингтік сфераның дамымай артта қалуының себебі ауыл
шаруашылығы шикізаты мен азық – түлігінің көп ысырапқа ұшырауы болып
табылады. Кейбір жылдары жалпы өнімнің 25-35 проценті ысырап болған. Біздің
еліміздегі агроөнеркәсіп кешені түпкі өнімінің құрылымын Америка Құрама
Штаттарындағымен салыстыру көрсеткеніндей, бұл жердері айырмашылық бізді
аса қуанта қоймайды. АҚШ-та агроөнеркәсіп кешенінің түпкі өнімінің 70
проценттен астамы маркетингтік сфераның, тек 10 процентке жуығы ауыл
шаруашылығының үлесіне тиеді. Ал, біздің Республикамызда ауыл
шаруашылығының үлесі 50 проценттен асып кетіп отыр. Оның үстіне АҚШ-та ІІІ
сфераның өзінде сауда жүйесі басым, ал бізде бұл жұмыстарды тамақ
өнеркәсібі атқарады.
Дәл осындай жағдай нарықтық экономикасы дамыған басқа елдерде де
қалыптасқан. Мысалы, Францияда азық-түлік құнының 75 проценттен астамы ауыл
шаруашылығынан тыс жерде жасалады. Скандинавия елдерінде түпкі өнімде тамақ
өнеркәсібінің үлесі 65 процент құрайды.
Батыс елдері өнеркәсіп кешені құрылымының қозғалысына тән бір жайт,
мұнда азық – түлік өндірумен айналысатын жұмысшылардың жалпы санын қысқарту
байқалады. Мысалы, АҚШ-та 1960-1985 жылдар аралығында мұндай қысқарту 30
процентке жуық болды. Мұның өзі негізінен ауыл шаруашылығы өндірісі
есебінен жасалып отыр. Ал, өңдеу саласындағы және саудадағы қызметкерлердің
саны өсе түсуде. Айталық АҚШ-та соңғы он жыл ішінде агроөнеркәсіп кешенінің
маркетингтік сферасында жұмыс істейтіндердің саны бір жарым есе өсті. Қорды
қажет ететін салалар мен шығарылған техника мен ауыл шаруашылығы өнімдерін
өңдіру технологиясының бір – бірімен сәйкес келмеуі, егін шаруашылығы мен
мал шаруашылығындағы көптеген технологиялар үшін машиналардың жетілдірілген
жүйесінің болмауы қалыптасқан ауыл шаруашылығы өндірісінің үлес салмақтарын
салыстыру отандық агроөнеркәсіп кешенінде салааралық және ішкісалалық
сәйкестіктің жоқтығын аңғартады. Шығарылатын техниканың сапасы да
айтарлықтай емес. Қазіргі заманғы жағдайда экономиканың аграрлық секторын
реформалау ауыл үшін қсініліп отырған техниканың сәйкессіздігін қатты
сезініп отыр. Кезінде ұжымшарлар мен кеңшарлардың кең ауқымда жүргізілетін
өндірісіне ыңғайланып жасалынған техника қазір шағын шаруа қожалықтарының
қажеттілігі мен сұранысына жауап бермейді. Ауыл шаруашылығының өз ішінде
мал басына арналған жем-шөп өндірудің көлемі мен сапасы, малды азықтандыру
технологиясы мен күту процесінің сәйкессіздігі байқалады.
Бұрынғы КСРО-да, оның ішінде Қазақстанда агроөнеркәсіп кешеніндегі
құрылымдық сәйкессіздіктерді жою әрекеті 80-жылдардың өзінде бірнеше рет
бой көрсеткен.
Агроөнеркәсіп кешенінің құрылымын ретке келтіру мақсатында Азық –
түлік бағдарламасы қабылданып, агроөнеркәсіптік өндірісті басқару қайта
құрылды. Бірақ шамадан тыс орталықтандырылу мен әміршіл - әкімшіл экономика
шеңгелінде бұл міндетті орындау мүмкін емес еді. Агроөнеркәсіптік кешен
сияқты кең көлемді жүйеде тиімді құрылымдық өзгерістерді тікелей нарықтық
байланыстар негізінде жүйенің өз - өзін реттеу жолымен ғана жасауға болады.
Экономика сферасында, оның ішінде аграрлық секторға бірдей бастау
алғанына қарамастан, бұрынғы одақтық республикаларда көзге ілмей кетуге
болмайтын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І. Кіріспе . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2
1 - тарау. Агробизнес экономикасының негіздері. . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . .5
1.1. Азық-түлік проблемасы және ауыл шаруашылығы
өндірісінің дамуы. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5
1.2. Аграрлық өндірістің әлеуметтік – экономикалық және табиғи –
биологиялық ерекшеліктері мен агроөнеркәсіптік бизнестің
жұмыс істеуі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
1.3. Агробизнес және агроөнеркәсіптік кешен құрылымы. . . . . . . . .
. . .20
2 – тарау. Агроқұрылымдар бизнес-жоспары . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . .26
2.1. Бинес-жоспартақырыбының мазмқны мен түсінігі. . . . . . . . . .
. . . . 26
2.2. Шаруа қожалығының бизнес-жоспарының үдгілері. . . . . . . . .
. . . 35
2.3. Агроқаржы ұйымдарынан несие алу үшін бизнес-жоспарды
экономикалық негіздердің екінші түрі. . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . .44
3 – тарау. Агробизнес жүйесіндегі мемлекеттік реттеу. . . . . . . . . . .
. . . . . .49
3.1. Агробизнестегі мемлекетттік реттеудің қажеттілігі және
негізгі тәсілдері. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
3.2. Фермерлік баға мен табыстарды қолданудың
мемлекеттік бағдарламалары . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . 59
3.3 Агробизнестегі мемлекеттік реттеу тегерішіндегі
салықтық құралдар.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . .66
ІІІ. Қорытынды . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
Пайдаланылған әдебиеттер . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . 78
Кіріспе
Қазіргі заманғы ауыл шаруашылығының осындағы экономикалық процестерге
және ауыл шаруашылығы өнімдерінің рыногіне үлкен бизнестің әсері күшейген
шақтағы аралас салаларға тығыз топтасып кетуі ауыл шаруашылығындағы
экономикалық бағыттарды аралас салалардың әсерінен бөлек қарастыру терең
зерттеуге мүмкіндік бермейтіндіктен, агробизнесті жүзеге асырудың теориялық
- әдістемелік негіздерін дамыту және практикалық әдістерді оқып үйрену
қажеттілігі туады. [3.-52 бет].
Агробизнес кешені ресурстар, ауылшаруашылығының, маркетниг және
агросервистік қызмет жасайтын құрылымдардан, яғни негізгі төрт сферадан
тұрады.
Бизнес – жоспар шаруа қожалығының немесе өндірістік кооперативтің
күнделікті жұмысын жүйелі және тиімді басқару үшін керек. Негізнен бизнесте
жобаға орай есеппен іс - әрекеттер жасап қателеспеу мақсаты қойылады.
Осындай жолмен кәсіпорынның тезірек қалыптасуына, оның көздеген өндірістік
және қаржылай көрсеткіштеріне қол жеткізуге мүдделі.
Қазіргі жағдайда Қазақстанда ТМД-ның басқа елдеріндегі сияқты нарықтық
экономиканың экономикалық процестеріне мемлекеттік араласу болмауы керек
деген тұжырым барынша кеңінен тараған. Соған қарамастан, дамыған елдердің
тәжірибесі көрсетіп отырғанындай, мемлекеттік реттеу агробизнес кешенінің
қажетті буыны болып табылады.
Мемлекеттің агробизнес жүйесіне араласуының қажеттілігі, мемлекеттік
бақылау мен реттеуге жататын негізгі параметрлері тіпті дамыған нарық
жағдайында да бірқатар объективтік факторлармен анықталады. Ең алдымен,
мемлекеттік реттеу шаралары экономикалық саясатпен тығыз байланыста
болғандықтан, өздерінің әлеуметтік және экономикалық маңызы бойынша олар
әртекті болып келеді және қоғамдық пікірмен әр түрлі қабылданады.
Экономикалық дамудың әр түрлі кезеңдерінде бұл шаралар ауысуып отыруы
мүмкін, бірақ олардың мәні тұрақты болып қалады. Көп жылға тәжірибеде
сыналған олардың көпшілігі дамыған елдердің күнделікті қызметіне кірігіп
кетті және қазіргі жағдайда нарықтық экономикалық теориялардың тиісті
тарауларынының негізін құрайды. Сонымен қатар кейбір шаралар қалыптасқан
саяси және ілеуметтік конъюнктураның әсеріне ұшырады.
Қазіргі уақытта жер шарында ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру өндіру
үшін бар-жоғы бір миллиардқа жуық гектар жер аумағы пайдаланылады. Ал, ауыл
шаруашылығы қажеттілігіне жарамды жердің жалпы әлемдік қоры 10,5 миллиардқа
жуық гектар құрайды. Өз кезінде К.А.Тимирязев айтып кеткендей, егер планета
бойынша адамдардың саны мұхит кеңістігіне ағаш салып өмір сүретіндей
жағдайға жетсе де, біздің жеріміз соның барлық адамдарын қоректендіруге
қауқары жетеді. [13.-98бет].
Бұл үшін тиісті әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдай керек.
Жаппай қаруландыруды тоқтату, көптеген елдердің экономикалық және
техникалық артта қалуын жою, аграрлық экономиканы реформалау және басқа
жаңғыруларды жүргізу мәселені шешуде ерекше рөл атқарады.
Агробизнес комплексінің басқа сфераларды байланыстырып тұратын ұйтқысы
ауыл шаруашылығы болып табылады. Бірінші сфераға (І) ауыл шаруашылығын
техникамен, жем-шөппен, тұқыммен, тыңайтқышпен, өсімдіктер және малды
қорғайтын дәрі-дәрмекпен, яғниөндірістің материалдық факторымен қамтамасыз
ететін салалар жатады. Міндеті жағынан бұл сфераға шаруа өндірісін дамытуға
мүмкіндік беретін қаржылық ресурс – несие де кіреді. Бұл сфера ауыл
шаруашылығы үшін ресурстар рыногін қалыптастырып, оның техникалық және
технологиялық деңгейін анықтап, ауыл шаруашылығындағы өндіріс шығынының
көлеміне несие алуға баға мен шарт арқылы әсер етеді. Ауыл шаруашылығы үшін
ресурстарды тауып, жеткізуші ретінде бұл сфераның өнеркәсіптің басқа
салаларымен тығыз өндірістік байланыста болады.
Нарықтық экономикаға барар жолдағы Қазақстан республикасы
агроөнеркәсір кешені дамуының жай – күйі, негізгі проблемалары мен
бағыттарын қарастырайық.
Сонымен қатар, басқа да ортақ және жекелеген маңыздағы бірқатар
себептер бар. Бірақ, осы айтылғандардың бәрін қорыта келіп, төмендегідей
тұжырымға тоқтауға болады: жасанды тағам жақын уақытты айтпағанның өзінде,
алыс болашақта да азық-түлік проблемасын шешуге айтарлықтай әсер етеді деп
айта алмаймыз. Сондықтан да жер шаруашылығы мал шаруашылығын, сонымен қоса
олардың жетекші салаларын, агроөнеркәсіп өндірісі саласындағы жалпы ғылыми-
техникалық өркениетті дамыту әлі ұзақ жылдарға, жүз жылдықтарға жалғаса
береді. Адамзаттың азық-түлік проблемасын табысты шешу тек осы жолмен ғана
айқындалмақ.
Бизнесті, оның ішінде аграрлық секторды мемлекеттік реттеудің маңызды
құралдарының бірі салықтық саясат болып табылады. Бұл жағдайда ауыл
шаруашылығы өндірісінде жалпы алғанда, оның ішінде агробизнесте салық салу
жүйесінің ерекше қалыптасуына ұмтылу оның кең тараған түрі болып табылады.
Мұндай ұмтылыс дамыған елдерге тән және мұның өзін оның жақтаушылары,
әдетте өтпелі кезең мен жоғарыда айтылған ауыл шаруашылығының өзіндік және
агроөнеркәсіп өндірісінің көптеген ерекшеліктерімен байланыстырып
түсіндіріледі. Бір айта кететін жәйт, салық салу негізінен аграрлық
секторда жұмыс істеп жатқан кәсіпорындарға тікелей салықтық жеңілдіктер
берумен ерекшеленеді. Дүние жүзінің жетекші елдері ауыл шаруашылығы
көлемінің 55 процентке жуығын және Жапония 4 процентке жуығын өндіреді.
Осы елдерде үкіметтік және үкіметаралық деңгейде бағаны ауыздықтау
және агробизнесті дамыту мақсатында азық-түлік тауарларын өндіруді шектеу
және оларды квоталау жөнінде заң актілері мен келісімдер қабылданды. Айта
кететін тағы бір жайт, дамыған елдермен салыстырғанда дамушы елдерде ауыл
шаруашылығы өндірісітің бір қызметкеріне 16 есеге жуық аз өнім өндірілді.
Бұған қоса, жетекші капиталистік елдерде, ең алдымен АҚШ-та экспорттық
астық қорына бірте-бірте көз сүзу алаңдатады. Мұның өзі қызықты
монографиясында Венгр экономисі Пал Шаркань атап өткендей, азық-түліктің
ядролық бомба мен зымыраннан да қорқынышты қаруға айналатындығына жол
ашатындай. [3.- 61бет ].
1 - тарау. Агробизнес экономикасының негіздері.
1.1. Азық-түлік проблемасы және ауыл шаруашылығы
өндірісінің дамуы
Азық-түлік проблемасы адамзат тарихында әлімсақтан келе жатыр. Адам
баласы ғасырлар бойы өмір сүре отырып, азық-түлік молшылығын жасау жолдарын
нәтижелі шешуді армандап келеді. Ғылым мен техника дамуымен таңқаларлық ір
түрлі жобалар пайда бола бастады. Олардың көбісі бір жаңалықпен немесе
өнертапқыштықпен бүкіл адамзатты азық-түлікпен қамтамасыз етуді мақсат етіп
қойды.
Тіпті ХІХ ғасырға, ХХ ғасырдың басында мәңгілік азық туралы тұтас
бір романдар сериясы жарыққа шықты.
Тек қана прожектерлер мен жазушы-фантастар емес, кейде салиқалы деген
ғылымдардың өздері осындай қияли идеяның торына түсіп қалды. Мысалы, әу
бастан химик-органик Марселин Бертелот 1894 француз іскерлерінің съезінде
жасаған баяндамасында былай деп атап өтті: ... 2000 жылы ауыл шаруашылығы
да, шаруа да болмайды, өйткені химия ауыл шаруашылығын жоюмен тынады. Әрбір
адам жан қалтасына таблетка салып, қарны ашқан кезде соны ішу арқылы
организмін белокпен, маймен және көмір қышқылымен нәрлендіріп, қарнын
тойдыратын уақыт та алыс емес.[3.-55 бет ] Мұндай жорамалды көптеген
ғалымдар айтқан. Уақыт өте келе мұндай көріпкелдіктер тек көпшілік емес,
біршама салмақты ғылыми басылымдарда да бой көрсетіп қалатын болды. Соған
қарамастан, мұндай жеңіл айтыла салған жобалардың іске асатынына қазіргі
заманғы бірқалыпты ойлар білетін әрбір адам сенімсіздікпен қарай білді.
Айта кететін бір жай, мұның сындарлы себептері өте көп еді.
Біріншіден, жақын жүз жылдықта адам табиғатының әсіресе, оның ас
қорыту органдарының қайта құрылатындығына сену өте қиын, екіншіден,
Медицина Ғылым академиясының Тамақ Инстутуты ғалымдарының зерттеулері
көрсеткендей, қазіргі заманғы жағдайда адам тамақтануының барлық
компоненттері толық ашылып беткен жоқ. Тағы бір жағдай, бұл жерде жаңа
ғылыми мәліметтерге байланыста пікірлер өзгеріп отырады. Адам организміне
қажетті белок, май, көмір қышқылы, минералды тұз, витаминдерден басқа
дәстүрлі азық-түліктің құрамында катализаторлық және басқа функцияларды
атқаратын, тамақтың негізгі элементтерін игеруге, азық-түлікті қорытуға
әсер ететін, бірақ өте аз, тіпті көрінуі қиын дозадағы көптеген басқа
компоненттер бар.
Үшіншіден, адам организміне қатысты әсері әлі де толық зерттеліп
болмағандықтан, белоктің, майдың және көмір қышқылының, сондай-ақ тағам
компаненттерінің жасанды синтезі де ерекше энтузиазм туғызбайды. Өйткені,
оларды өндірудің қазіргі заманғы технологиясы ақылға сыйымсыз шығын
жұмсауды қажет етеді.
Сонымен қатар, басқа да ортақ және жекелеген маңыздағы бірқатар
себептер бар. Бірақ, осы айтылғандардың бәрін қорыта келіп, төмендегідей
тұжырымға тоқтауға болады: жасанды тағам жақын уақытты айтпағанның өзінде,
алыс болашақта да азық-түлік проблемасын шешуге айтарлықтай әсер етеді деп
айта алмаймыз. Сондықтан да жер шаруашылығы мал шаруашылығын, сонымен қоса
олардың жетекші салаларын, агроөнеркәсіп өндірісі саласындағы жалпы ғылыми-
техникалық өркениетті дамыту әлі ұзақ жылдарға, жүз жылдықтарға жалғаса
береді. Адамзаттың азық-түлік проблемасын табысты шешу тек осы жолмен ғана
айқындалмақ.
Баса айта кететін жайт, бірқатар дамыған елдерде бұл проблемалардың
үлкен табыспен шешілуіне қарамастан, азық-түлік төңірегіндегі жалпы
сетуация планетада тұтастай алғанда өте қиын жағдайға қалып отыр. П.
Шарканьның мәліметтеріне қарағанда, Жер тұрғындарының саны екі есе өсуі
үшін біздің жыл санауымыздан бастап 16 ғасыр керек болды. XVII ғасырдың
басында дүние жүзінде бар жоғы 620 миллион адам тұрды және тұрғындардың
жылдық өсу қарқыны 0,27% құрады. Енді 100 жылдан кейін планета тұрғындары
900 миллионнан асып, оның өсу қарқыны 0,4%-ке жетті. Тағы 100 жылдан кейін
планета тұрғындарының саны 1,6 миллиард адамға жетіп, жылдық өсу 0,63%-ке
дейін көбейді. Әлем халқы үш миллиардтық межеден 1961 жылы (екі бірдей
соғысқа қарамастан), ал бес миллиардтық межеден 1989 жылы асты. Бұл кезде
жылдық өсу қарқыны 1,9% құрады. Біріккен Ұлттар Ұйымының орташа бағасы
бойынша, егер қазіргі жағдайда дүние жүзінде тұрғындардың саны екі
проценттік мөлшерде сақталатын болса, онда жер бетіндегі адамдардың саны
енді елу жылға жетпейтіндей уақыт ішінде екі есе өседі.
Сол мәліметтерге тағы жүгінсек, қазіргі заманғы жағдайда дүние жүзінде
600 миллион адамнан 800 миллион адамға дейін аштықтың зардабын шегуде,
тәулік сайын тағам жетіспеуден пайда болатын аурулар мен аштықтан Жер
бетінде он мыңға жуық адам өледі. Дүние жүзілік денсаулық сақтау ұйымы
дәрігерлерінің бағалауына қарағанда, дамушы елдерде бес жастан төмен он
миллионға жуық балалар аш жүреді және осындай жастағы 80 миллионға жуық
балалар аштықтың созылмалы түріне ұшыраған.
Дүние жүзінің жетекші елдері ауыл шаруашылығы көлемінің 55 процентке
жуығын және Жапония 4 процентке жуығын өндіреді. [5.- 47 бет].
Осы елдерде үкіметтік және үкіметаралық деңгейде бағаны ауыздықтау
және агробизнесті дамыту мақсатында азық-түлік тауарларын өндіруді шектеу
және оларды квоталау жөнінде заң актілері мен келісімдер қабылданды. Айта
кететін тағы бір жайт, дамыған елдермен салыстырғанда дамушы елдерде ауыл
шаруашылығы өндірісітің бір қызметкеріне 16 есеге жуық аз өнім өндірілді.
Бұған қоса, жетекші капиталистік елдерде, ең алдымен АҚШ-та экспорттық
астық қорына бірте-бірте көз сүзу алаңдатады. Мұның өзі қызықты
монографиясында Венгр экономисі Пал Шаркань атап өткендей, азық-түліктің
ядролық бомба мен зымыраннан да қорқынышты қаруға айналатындығына жол
ашатындай.[3.- 57 бет ]
1974 жылы Римде Біріккен Ұлттар Ұйымының бастамасы бойынша өткізілген
Дүниежүзілік азық-түлік конференциясында ғалымдар біздің ғаламшарда
адамдардың биологиялық өмір сүруінің барлық күтпелі кезеңінен асатын уақыт
бойы Жер адамзатты қоректендіруге қабілетті екенін дәлелдейтін сенімді
фактілер мен есептеулерді жеткілікті келтірді.
Қазіргі уақытта жер шарында ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру өндіру
үшін бар-жоғы бір миллиардқа жуық гектар жер аумағы пайдаланылады. Ал, ауыл
шаруашылығы қажеттілігіне жарамды жердің жалпы әлемдік қоры 10,5 миллиардқа
жуық гектар құрайды. Өз кезінде К.А.Тимирязев айтып кеткендей, егер планета
бойынша адамдардың саны мұхит кеңістігіне ағаш салып өмір сүретіндей
жағдайға жетсе де, біздің жеріміз соның барлық адамдарын қоректендіруге
қауқары жетеді. [3.- 58 бет ]
Бұл үшін тиісті әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдай керек.
Жаппай қаруландыруды тоқтату, көптеген елдердің экономикалық және
техникалық артта қалуын жою, аграрлық экономиканы реформалау және басқа
жаңғыруларды жүргізу мәселені шешуде ерекше рөл атқарады.
Біртұтас әміршіл мемлекет ретінде КСРО-ның өмір сүруін тоқтатуы,
бұрынғы республикалардың орнына жаңа тәуелсіз мемлекеттердің пайда болуы
осы елдердің тұрғындарын азық-түлікпен қамтамасыз ету проблемасын күн
тәртібінен түсіре алмайды. Алайда, бұл жерде әлеуметтік және саяси
жаңғаруларды жүзеге асыру қажеттілігі тұр.
Барлық қажеттіліктерді, оның ішінде қоғамның барлық мүшелерін азық-
түлікпен матералдық жағынан барынша толық қанағаттандыру туралы ұран
көтерген өндірстің социалистік тәсілі іс жүзінде бұл міндеттерді орындауға
қабілетсіз болып шықты. Халықты азық-түлікпен қамтамасыз етуде белгілі бір
табысқа жеткеніне қарамастан, шын мәнінде жоспарлы экономика кез келген
өндірушіге өндіріс құралдарынан алыста қалып, өзі шығарған өнімнің қожайны
бола алмайтындай өндірістік қатынастарды таңдау әрі аса алмайды.
Нәтижесінде ауыл шаруашылығына бөлінген үлкен күрделі қаржы, өндірістегі
өндіріс құралдарының айқын басымдылығы және жер шаруашылығындағы, мал
шаруашылығы, механизациядағы, агрохимиялық жабдықтаудағы орасан ғылыми-
техникалық өркениет және басқа жетістіктер уәде етілген тамақ өнеркәсіп
үшін шикізаттың молшылығын жасауға мәнді әсер ете алмайды.
Азық- түлік проблемасын шешуді тежеудің негізгі себебі - тіпті де
матералдық ресурстардың тапшылғы немесе ауыл еңбеккерлерінің жалқаулығы
емес, әлеуметтік - саяси және экономикалық жүйенің ажырамас бөлігі болып
саналатын басқарудың әміршіл - әкімшіл әдісі екенін ақыр-аяғында
түсінгенін кейін барып, кейіннен өз кезегінде саяси жүйенің ауысуына
әкелген экономикадағы нарықтық қатынастарға күрт қадам жасалады.
[3.-58бет].
1.2. Аграрлық өндірістің әлеуметтік – экономикалық және
табиғи – биологиялық ерекшеліктері мен агроөнеркәсіптік бизнестің
жұмыс істеуі
Әміршіл - әкімшіл экономикадан нарықтық қатынастарға көшуді жүзеге
асырған алғашқы жылдардың тәжірибесі мен практикасы көрсеткендей,
өндірістік қатынастарды, оның ішінде ең алдымен меншікті шын мәнінде терең
жаңғыртпай, ешқандай нәтижеге жету мүмкін емес.
Шексіз мемлекеттік монополия бұрын – соңды болып көрмеген мемлекеттік
меншіктің жоғары үлесін тудырып, азаматтардың меншігіндегі үлес салмағын,
бейнелеп айтсақ, үңірейтіп қойды. Бұрынғы КСРО-ның негізгі қоры 2,8 трлн.
рубль болса, оның 2,5 трлн. рублі, яғни 89,3%-і мемлекеттік меншікті
құрады. Егер оған мәні жағынан мемлекеттендірілген ұжымшарлардың 189 млрд.
рубль негізгі қорын қоссақ, онда бұл көрсеткіш 96%-ке дейін көтеріледі.
Азаматтарға барлық негізгі қордың бар-жоғы 2,8%-і ғана немесе 79 млрд.рубль
тиесілі болды. Мұндай жағдайда, екі жерден өз бетінше жұмыс істесін, үш
жерден бостандықта еңбек етсін, бәрібір әлгіндей кедей меншік иелерімен
нарықтық қатынастарға көшу қиял – ғажайып ертегідей естілетіні сөзсіз.
Өндіріс қорларынан аластатылған өндірушінің оны жалға алуға да ниеті
болмады. Өйткені, ол бәрібір қожайын бола алмайтын еді. Жоспарлау, басқару,
қаржыландыру реформаларымен де, шаруашылық есептің моделдерімен де
өндірушіні, егер өндіріс қорлары оның меншігінде болмаса, жақсы жұмыс
істеуге зорлай алмайсыз. Міне сондықтан да әміршіл – әкімшіл жүйенің билік
құрған кезеңдерінде барлық экономикалық реформалар табысқа жете алмады және
жалпы экономиканың, әсіресе агроөнеркәсіп өндірісінің дамуына айта
қаларлықтай әсер ете алмады.
Бұл проблемалар экономиканың аграрлық секторы үшін өте маңызды. Олай
дейтініміз, ауыл шаруашылығының және онымен сабақтас агроөнеркәсіп кешені
салаларының жай – күйінен нарықтық бағдарламалардың табысқа жетуі
байқалады. Бұл қағиданың нақтылығы сондай, ол қосымша құжатты қажет
етпейді.
Азық – түлік жағдайын түптілікті жақсартпай, нарықтық тегерішті игеру
жөніндегі жұмыстарды бір арнаға түсіру тіпті мүмкін емес. Егер өмір барған
сайын қиындай берсе, ал халық қарны тойып тамақ ішпей, қайыршылығын
қоймаса, ең тартымды және көңілге қуаныш ұялатады деген бағдарламаның өзі
қолдау таппай, құрдымға кетеді.
Халықты азық-түлікпен қамтамасыз етуді жақсарту әлеуметтік ажыржуды
тоқтатуға немесе барынша байыпты арнағы түсіруге мүмкіндік беріп, этностық
проблемаларды шешуде толқуларды басып, мұнай, газ және басқа орны толмас
табиғи ресурстарды сыртқа шығаруды қысқартып, инфляцияны ауыздықтап,
қаржылық және ақша жүйелерін сауықтырады.
[16.- 72 бет ].
Агроөнеркәсіптік өндірісі дамыған елдерде эволюция меншікке құқық пен
жерде шаруашылық жүргізу құқығын бір - бірінен бөліп тастау болмайтын іс
екенін дәлелдеп берді. Міне, дәл осындай себептен аграрлық өндірістің
кеңшар – ұжымшар моделі көпшіліктен қолдау таппай, бұрынғы Кеңес Одағының
елдерінде дами алмады.
Өткен жылдар ішінде біздер соншалықты ұмтылған қоғамдастырудың
деңгейін арттыру жұмысшының меншіктен аластатылу масштабын одан сайын
арттыра түсті. Өндірістің көлемін қалай дегенде де көбейтуге тырысушылық
аграрлық өндірістің ішкі табиғатына қарама қарсы қайшылықтар болатының кеш
ұқтық.
Бір қарағанда қарапайым көрінетін ауыл шаруашылығы өндірісі - өте
нәзік, жеңіл үзілетін және көп аялауды қажет ететін жүйе, ол қатаң қалыпқа
салғанды көрмейді. Ауыл шаруашылығы өндірісі басшылықтың білікті болғанына,
жұмысшылардың белсенді күш жігеріне қарамастан көптеген факторлардың
әсерінен азапқа түскен адамдай ауыр халды басынан кешіреді. Мысалы, әзірге
адамның бақылауына аз көнетін табиғи фактор, оның ішінде ауа райының
жағдайын алайық. Қуаңшылық, буршақ жауу және басқа қолайсыз құбылыстар
жұмысшылардың барлық ұмтылысына айтарлықтай зиян әкеледі немесе тіпті жоққа
шығарып тынады.
Нарықтық экономика ауыл өндірушілерінің табысын маусымдық ауытқулар
мен ауа райы-климаттық қолайсыздықтардан қорғаудың белгілі бір тегерішін
жасады. Биржалық бизнесмендердің тұтас бір тобы пайда болды.Олар ауыл
шаруашылығы табыстарының қолайсыздығын өз мойындарына алады. Алайда, мұның
өзі жеткіліксіз, сондықтан да көптеген мемлекеттерде ауыл шаруашылығы
өнімдерін сатып алу және фермерлік табыстарды қолдаудың мемлекеттік жүйесі
кеңінен тәжірибеге енгізілген.
Аграрлық өндірістің тағы бір ерекшелігі дұрыс пайдаланылған жағдайда
тозбайтын, өндірістің айырбастауға келмейтін ең басты мәңгілік қоры –
жердің алабөтен орны болып табылады. Жердің құнарлығындағы айырмашылық
еңбек пен капиталды бірдей жұмсағанның өзінде де өндіріс пен табыстың
көлеміндегі айырмашылықты туғызады. Осыдан барып жер рентасыжәне табысты
реттеу, сондай-ақ жақсы ауыл шаруашылық жерлерінің шектеулі проблемалары
туады.
Өндірістің ерекше саласы ретінде ауыл шаруашылығының ерекше белгісі
онда өндірілген өнім онан әрі өнімді көбейту үшін қолданылатындығы болып
табылады. Биологиялық факторлар мен тірі организмдерді пайдалануға
негізделген ауыл шаруашылығында бұл жағдай оның өндіріс технологиясының да
ерекшелігін білдіреді.
Өнеркәсіпте өндіріс және еңбеу процесі көбінесе үздіксіз жүреді.
Бұлай болатын себебі техниканың, технологияның және өндірісті
ұйымдастырудың жетілдірілуін қамтамасыз етуде жатыр. Агроөнеркәсіптік
өндірісте экономикалық процесс өнім шығаруды жеделдету мен көбейтуді
төтенше шектейтін табиғи – биологиялық факторлармен тығыз байланысты. Көп
жағдайда ауыл шаруашылығындағы бірқатар табиғи процестерді қысқарту өте
қиын, тіпті мүмкін емес. Мысалы, ауыл шаруашылығы дақылдарының пісіп –
жетілу мерзімі немесе саулық малдың күйлеу мерзімін айтсақ та жеткілікті.
[4].
Табиғи – биологиялық фактор өндірістің тиімділігін анықтауда,
технологияны таңдауда ең басты фактор болып саналады. Мал мен өсімдіктер
дамуының табиғи заңдылықтарын сақтамау басқа өндірістік экономикалық
ресурстардың тиімділігінің төменділігіне әкеліп соқтыратын болғандықтан
техника, еңбек ұйымдастыру жүйесі аталмыш факторға қарай ыңғайланады. Осы
жерден келіп, әміршіл – әкімшіл экономика кезеңінде өсімі төмен мал өсіру
мен нашар жем шөп базасы жағдайында ірі мал шаруашылығы кешендеріне,
қарапайым агротехникалық талаптарды сақтамаған жағдайда жерді
мелиорациялауға жұмсалған орасан шығын ауыл шаруашылығының өнімдері мен
шикізатын жоғалтуға алып келді.
Ең жетілдірілген техника, озық технология және өндірісті білікті
ұйымдастырудың өзі де өнім өндіруді белгілі бір биіктіктен асыруға
мүмкіндік бермейтін мал мен өсімдіктің табиғи – генетикалық потенциалы
сияқты ауыл шаруашылығының осындай биологиялық факторын жеңе алмайды.
Ауыл шаруашылығының маусымдық қасиеті оның табиғи ерекшеліктері болып
табылады. Мұның өзі өндіріс кезеңі мен жұмыс кезеңінің тура келмеуі
тудырып, жыл бойы жұмысшы күші мен материалдық – техникалық ресурстардың
тепе – тең пайдалануына қолбайлау жасап, табыстың түсуін де ала – құла
қылады. Салыстырмалы түрде аз ғана уақыт жұмыс істейтін техниканы
пайдаланудың қажеттілігі, сондай – ақ өндірістің қуат көздерін көп керек
ететіндіг тұрақты капиталдың жоғары үлесін қажет етеді. Өндіріс жалға алған
жерде жүргізілетін жағдайда тұрақты шығынның деңгейі сонымен бірге жалға
төленетін ақы есебінен де өсіп отырды.
Тұрақты шығынның жоғарғы үлесі шаруалар мен олардың өндірістік
стратегиясына да әсер етеді. Өнеркәсіпшіге қарағанда, ауылдағы іскерге
нарықтық конъюнктура тиімсіз болған жағдайдың өзінде де өндірісті күрт
қысқарту тиімсіз, өйткені тұрақты шығындар өндіріс көлеміне қарамастан
өтелуге тиісті.
Табыстың түсуінің маусымдық мәнде болуы барлық өндірістік циклдің өн
бойында шығарылатын шығынның орнын толтырудың өте қажет көзі ретінде ауыл
шаруашылығы өндірісін несиелік ресурстар алуға итермелейді. Көптеген ауыл
шаруашылық салаларында бұл циклдің ұзақ уақытқа созылуы ұсыныс көлемінің
қысқа мерзім ішінде азайтылуына немесе көбейтілуіне мүмкіндік бермейді.
Осының өзі ауыл шаруашылығы өндірісі мен аграрлық рыноктің тағы бір маңызды
ерекшелігі болып табылады.
Алайда, бұл факторлар – ауыл шаруашылығы өндірісіндегі қиыншылықтардың
мұзтаудың су бетінде көрініп тұрған басындай ғана. Мұнымен қатар мұзтаудың
су астында көрінбей тұрған бөлігіндей тағы бір көптеген қиындықтар бар.
Мұның қатарында шаруа – еңбек – жер жүйесін құрайтын әлеуметтік,
экономикалық және психологиялық қарым – қатынастар аясындағы қиыншылықтар
– ең күрделі қиыншылықтар.
Қызметкердің немесе өнеркәсіп жұмысшысының, құрылысшының еңбегін
ұйымдастыру, есебін жүргізу, бақылау және әділетті еңбек ақысын төлеу өте
оңай шаруа. Ал, тек қана жұмыс уақытысы емес., барлық өмірі ауыл
шаруашылығын жүргізу жаңдайына бағындырылған ауыл еңбеккерінің жағдайы
тіптен басқаша.
Ауыл шаруашылығы жұмыстарының қарбалас кезеңдерінде шаруа уақытпен
санаспай, демалыссыз, демалыс және мерекелі күндерсіз, ауа райының қолайлы
сәттерін қалт жібермей, қымбат уақытты тиімді пайдалану үшін жан – тәнім
салып жұмыс істейді. Оның есебіне кейбір кезеңдерде, әсіресе қысқы уақытта
шаруа адамы апталап, тіпті айлап бос болады. Жалпы алғанда, шаруа норма
немесе жоспар үшін емес, тіпті нәтиже үшін жұмыс істейді. Сондықтан да ауыл
шаруашылығы еңбеккерінің психологиясында, табиғатында әрбір дән немесе түп
үшін жауапкершілік жүгі қаланған. Егістікті өңдеу барысында ол бірде – бір
өсімдікті аяғымен таптамайды, ал егін жинау кезінде өнімнің ысырап болуына
барынша жол берілмейді. Ауыл шаруашылығы өндірісінің тиімділік көзі дәл
осында жатыр деп батыл айтуымызға болады.
Сөз жоқ, шаруаның еңбегі өте ауыр, бірақ ол шығармашылық мазмұнға мол
болғандықтан, адамды өзіне тартып, қуаныш сыйлай біледі. Өнеркәсіп
жұмысшысы мен қызметкерден ауыл еңбеккерінің бір айырмашылығы – ол өз
жұмысына бар жан – тәнін сала отырып, тұқым себуден бастап өнім алуға
дейінгі жасампаз еңбек процесіне бастан аяқ қатысады.
Алайда, соңғы онжылдықтарда ауыл шаруашылығында қалыптасқан өндірістік
қарым – қатынастар шаруа еңбегінің осы тұстарын есепке алмай, ғасырлар бойы
келе жатқан әдеттер мен дәстүрді құртып тынды. Ұжымшарларда немесе
кеңшарларда шаруалар бүгін бір егістік басында жұмыс істесе, ертесіне басқа
жерді өндеуге жегілетін болды. Сондай – ақ оның еңбек құралы да жиі
ауыстырыла берді. Соның қорытындысындаол өз еңбегінің түпті нәтижесін көре
алмай, бірте – бірте жер мен өндіріс құралдарына деген өзінің қожайындық
сезімін жоғалта бастады. Онан соң тек ілкі сәттегі табыс үшін ғана, бүгінгі
еңбекақы үшін ғана жұмыс істеуге бойын үйретіп алды. [3. 63 бет].
Оның үстіне әр шаруашылықта кездесетін төмендегідей жағдайлар да
шаруаның жақсы жұмыс істеуіне мұрындық бола алмады. Мысалы, іскер шаруа
егістіктегі өзінің бөлігін жақсы өндейді, ал, оның қасындағы жалқау шаруа
өз жұмысын жүрдім – бардым атқарады. Мұндай жағдайда әлгі жауапкершілікпен
жұмыс істейтін еңбеккер өз көршісін адами және диқандық абыройға кір
келтірмеуге шақырып, әңгіме айтқан болады. Бірақ, бұдан ол ешқандай нәтиже
шықпайтынын, сондай – ақ өндірістік – экономикалық қарым – қатынастар
пәнменді материалдық және моральдық шара қолдануға ешқандай да мүмкіндік
бермейтінін түсінгеннен кейін бірте – бірте өзіне келіп, бейжайлыққа бойын
үйретеді. Ал, содан кейін әлгі еңбекқор шаруаның өзі тіпкі нәтиже үшін
емес, тек бүгінгі тапсырманы орындаумен шектеліп, жалақы жазылатын құжаттан
өз аты-жөнін табу үшін ғана жұмыс істейді.
Аграрлық өндірістің жоғарыда айтылған ерекшеліктері, оның қоршаған
ортамен тығыз байланысы, ауа райы мен жер бедері жағдайларының әр
түрлілігі, шаруа еңбегінің ерекше мәнді болуы өз бойында іскер-қожайын,
басқарушы-менеджер және жұмысшы - орындаушы сияқты үш қасиетті жинақтаған
ерекше жұмысшының жұмыс істеуін талап етеді. Агробизнес дамыған елдердің
фермерлік шаруашылықтарындағы тұрақтылық пен тиімділік дәл соларға арқа
сүйейді. Шаруашылық отбасылық шаруашылықтар көптеген ауыл шаруашылықтары
үшін ең ыңғайлы өндірістік шаруашылығы өндірістік шаруашылық бірлігі
болып табылады. Өйткені мұнда ауыл шаруашылығы өндірісі мен еңбектің
ерекшеліктері толық қарастырылған. Отбасы өндірістік ұжым ретінде өз
бойына өндірістік қызметтің іскерлік, басқару және орындаушылық
міндеттерін тамаша жинақтай біледі. Отбасылық еңбек ұжымы пайдалана
алатындай өндіріс ресурстарын сол кезеңдегі өндірістің техникалық және
технологиялық мүмкіндіктері айқындайды. Сондықтан да бір фермаға шаққанда
өндіріс және өндіріс ресурстарының көбейюі ғылыми – техникалық өркениеттің
дамуымен жүзеге асады. Агроөнеркәсіптің жоғарыдағы ерекшеліктері негізінен
алғанда әлеуметтік – саяси жүйесіне қарамастан, барлық елдер мен аймақтарда
көрініс тапқанындай, объективті мәнде болады. КСРО тарағаннан кейін бұрынғы
одақтық республикалар орнына пайда болған жас мемлекеттерде бұдан басқа өз
кезінде тоталитарлық жүйе туғызып кеткен субъективтік қиыншылықтар да
кездеседі.
Агроөнеркәсіп өндіріске тұтастай, әсіресе ауыл шаруашылығының дамуына
өз кезегінде жоғарыдан жүргізілген сансыз тәжірибелер, көшпенді халықты
отырықшылыққа жедел зорлаған ұжымдастыру болсын, барлық аймақтарда табиғат
жағдайлары ерекшеліктері ескерілместен кез келген сәйкес келмейтін
дақылдарды өсіруге зорлау болсын, соңына дейін түпкілікті ойластырылмаған
тың және тыңайған жерлерді игеру болсын, ұжымшарларды келісімсіз
кеңшарларға көшіру болсын, ауыл шаруашылығын басқаруды сан мәрте қайта құру
болсын, міне осының бәрі үлкен зиян әкелді. 80-жылдардың өңбойында жеміс
және көкеніс шаруашылығы министрлігі құрылды, одан кейін ауыл шаруашылығы
министрлігі құрылды, одан кейін ауыл шаруашылығы министрлігі құрылды, одан
кейін ауыл шаруашылығы министрлігі екеуі жойылып, басқа аралас салалық
министрліктер және комитеттермен бірігіп, Мемлекеттік аграрлық өнеркәсіп
комитеттермен бірігіп. Осы суперминистрліктің туы астында ел тұрғындарының
жартысына жуығы және өндірістік саланың үштен екі ұйымы жұмыс істеді. Көп
уақыт өтпей-ақ бұл алып құрылым екі жылға жуық қана өмір сүрген аудандық
агроөнеркәсіптік бірлестіктер жойылғаннан кейін таратылды.
Егер бұл жағдайда тұрақты түрде болып тұратын кадрларды алмастыруды
қоссақ, басқару ұйымдарында жағдайдың қандай күнде болғаны айтпаса да
түсінікті. Көп жағдайларда басшылық жұмыстарға мамандар емес, ең алдымен
идеялық және саяси жағынан әсіресенімді кадрлар жіберілді. Олар өнім
өндіруді білгеннен көрі, шаруалардан нан тартып алуды әлдеқайда жақсырақ
білгенін айтсақ, ауылдың ішкі терең құлдырауының табиғатын түсіну қиын
болмайды. Әсіресе, үй іргесінде шаруашылықты шектеу үлкен зиян әкелді. Жеке
шаруашылық үшін бір жарым ондық жерден аспайтын учаске ғана бөлініп, бір
сиыр және он қойдан артық үй іргесінде мал ұстауға тыйым салынды. Міне,
осындай шектеулер шаруа психологиясындағы меншіктік сезімге соңғы соққы
болып тиді.
Кеңестік кезеңнен кейінгі кеңістікте пайда болған елдерде, оның ішінде
Қазақстанда агроөнеркәсіптік өндіріс дамуының, агробизнестің қалыптасуы мен
оның жұмыс істеуіндегі қиыншылықтардың объективті шарттары мен субъективті
себептері, негізінен алғанда, міне осындай. Алдыңғы талдау көрсеткеніндей,
нарықтық қатынастарға өту және бизнесті, әсіресе агробизнесті дамыту,
кейбір мамандар болжағандай, соншалықты жеңіл болмайды. Дегенмен, басқа жол
жоқ. Қазіргі экономикалық дағдарастан өтіп, барлық елдер мен халықтар жүріп
өткен нарықтық қатынастардың кең даңғыл жолына түпкілікті жаңғыру мен
бизнесті, экономиканың барлық салаларында оның ішінде ең алдымен
агроөнеркәсіптік өндірістегі бизнесті игерудің негізінде түсе аламыз. [5.-
35 бет ].
Бәрімізге белгілі, тоталитарлық жүйе үшін қоғамдағы, ресми
идеологиядағы және саяси партиядағы монополизм, барлық қоғамдық ұйымдар мен
азаматтардың тоталитарлық мемлекеттегі басқарушы құрылымдардың
мақсаттарына шексіз бағынуы және олардың бұқаралық ақпарат құралдарына
монополия орнатуы сияқты қасиеттер тән болды. Барлық әкімшілдік -
әміршілдік жүйенің болсын, азаматтардың қоғамдық құрылымдары болсын бәрінің
жұмыс істеуін қамтамасыз ететін негізгі мемлекеттік – құқыттық және саяси
институттар ел дамуының қажеттіліктерін де өтей алмады.
Бұл қатарда ұлттық саясатқа ерекше орын болу керек. Ұлттық проблемалар
көп жылдар бойы белсенді түрде ой елегінен өткізіліп келсе де, соңғы
кездері жаңаша көзқарасты талап ететіндей күйге түсті. 80-жылдардың
ортасына дейін жаңартылмаған ғылыми, идеологиялық концепция кеңестік
мемлекет кезеңінде жинақталған ұлттық мәселені шешу тәжірибесін қайта
қарауды қажет етті. СОКП съездерінің шешімдерінде интернационалдық -
патриоттық тәрбиенің деңгейін арттыру қажеттілігі ғана көрсетіліп,
шовинизм, антисемитизм, ұлтшылдық айыпталып, халықтар достығын нығайтуға
шақыратын ұрандар айтылды. Міне, осының бәрі этносаралық қарама –
қайшылықтық күшеюінің себебіне айналды және қоғамдық өмірді қайта құру
жағдайында жарялылықтың жарық шамына түсті. Әрине, қоғамды демократиялық
жолмен реформалау процесінің басты бағыты, демократия этностық
келіспеушілік минимумға жеткізілген елдерде ғана барынша табыстырақ
нәтижеге жететіндіктен, ұлттық саясаттың жаңа концепциясын жасау болды.
Өйткені, демократияға өту кезінде және демократияландыру процесіне
ұлттардың әр тектілігі көп кедергі келтіреді.
1. 3. Агробизнес және агроөнеркәсіптік кешен құрылымы
Қазіргі заманғы ауыл шаруашылығының осындағы экономикалық процестерге
және ауыл шаруашылығы өнімдерінің рыногіне үлкен бизнестің әсері күшейген
шақтағы аралас салаларға тығыз топтасып кетуі ауыл шаруашылығындағы
экономикалық бағыттарды аралас салалардың әсерінен бөлек қарастыру терең
зерттеуге мүмкіндік бермейтіндіктен, агробизнесті жүзеге асырудың теориялық
- әдістемелік негіздерін дамыту және практикалық әдістерді оқып үйрену
қажеттілігі туады.
70-жылдардың отандық ғылымында ауыл шаруашылығын аралас салалармен бір
кешенде зерттеу дами бастады. Тиісінше агроөнеркәсіптік кешен атауы
пайда болып, ғылыми және практикалық сөз қоладынысына енді. Оның үш саласы
– қор шығаратын салалар, ауыл шаруашылығының өзі және ауыл шаруашылығы
өнімдерін өндеу, тасымалдау, сақтау және өткізумен айналысатын салалар
кешені. Осы салалармен байланысты іскерлік қызмет өзінің айрықша
ерекшеліктеріне қарамастан өзара тәуелділік және өзара әсер етушіліксіз
табысты жұмыс істей алмайды және дамымайды. Сондықтан да агробизнестің
салалары да төрт негізгі сфераға бөлінеді (1-схема).
Агробизнес кешені
1-схема
Агробизнес комплексінің басқа сфераларды байланыстырып тұратын ұйтқысы
ауыл шаруашылығы болып табылады. Бірінші сфераға (І) ауыл шаруашылығын
техникамен, жем-шөппен, тұқыммен, тыңайтқышпен, өсімдіктер және малды
қорғайтын дәрі-дәрмекпен, яғниөндірістің материалдық факторымен қамтамасыз
ететін салалар жатады. Міндеті жағынан бұл сфераға шаруа өндірісін дамытуға
мүмкіндік беретін қаржылық ресурс – несие де кіреді. Бұл сфера ауыл
шаруашылығы үшін ресурстар рыногін қалыптастырып, оның техникалық және
технологиялық деңгейін анықтап, ауыл шаруашылығындағы өндіріс шығынының
көлеміне несие алуға баға мен шарт арқылы әсер етеді. Ауыл шаруашылығы үшін
ресурстарды тауып, жеткізуші ретінде бұл сфераның өнеркәсіптің басқа
салаларымен тығыз өндірістік байланыста болады. [3. – 68 бет ].
Сфералардың үшінші тобы (ІІІ) егіс даласынан өнімдерді тұтынушыға
жеткізумен айналысатын салалардың жұмысын қамтамасыз ететін маркетингтік
сфераны құрайды. Дәстүрлі барлық салаларға қатысты маркетингтік арналарға
қарағанда агробизнестің бұл саласы өз бетінше жұмыс істейтін өндірістік
сала – тамақ өнеркәсібінің болуымен ерекшеленеді. Нарықтық экономикасы
дамыған елдерде маркетингтік сфераның орны ерекше және тұрғындар
қажеттілігінің өсуі мен азық – түлік сервисінің дамуына байланысты ол онан
сайын өсе түсуде.
Төртінші сфера (IV) агробизнесті толықтай және оның жекелеген
салаларының қызметін жақсартуды қамтамасыз ететін агросервистен тұрады.
Мұнда қызметтің көптеген түрлері, оның ішінде агробизнестің басқа
сфераларына мамандандырылан қызмет көрсету, ғылыми зерттеулер мен жобалар,
кадрларды дайындау мен біліктілігін арттыру, жаңа технологияларды енгізу,
коммуникация, мемлекеттік реттеу және басқару бар. Оның негізгі ерекшелігі
сонда, агросервис мемлекеттік құрылымдар: ауыл шаруашылығын басқару,
рынокті реттеу ұйымдары, ғылыми-зерттеу, мамандандырылған білім беру және
тағы басқа мемлекеттік құрылымдар тұрақты түрде жұмыс істейтін,
агробизнестің бірден-бір сферасы болып табылады. Сондықтан да, міндеттерді
шектеуден басқа жағдайда бұл сфераны мемлекеттік және жеке деп екіге
бөледі. Жеке сферада агроөндірістік кешеннің сервистік қызметінің
техникалық қызмет көрсету, агротехникалық және агрохимиялық қызметтер,
жерді суландыру, қолданбалы зерттеулер және ғалымдар мен мамандардың
консультациясы, материалдық – техникалық жабдықтау және қамтамасыз ету және
басқа қызметтің түрлері көрсетіледі. Агросервистің ұйымдары мен
кәсіпорындарына сондай – ақ шаруа және фермерлік ұйымдар, одақтар мен
бірлестіктер кіреді. Олар өздерінің алдарына шаруашылық, экономикалық және
әлеуметтік мақсаттарды қойған.
Агроөнеркәсіптік кешен құрылымы агробизнес кешені құрамымен өте ұқсас
және ол үш негізгі сфераның басын құрайды (2-схеманы қараңыз).
Агроөнеркәсіптік кешен
І ІІ
ІІІ
2-схема
Бірінші сфераға (І) трактор және ауыл шаруашылығы машиналарын жасау,
минералдық тыңайтқыштар және өсімдік пен малды қорғаудың химиялық
құралдары, ауылдық құрылыс, өндірістік мал азығын өндіру және
микробиология, сондай – ақ суландыру құрылысы сияқты қорды қажет ететін
салалар кіреді.
Екінші сфераға (ІІ) таза ауыл шаруашылық өндірісінің салалары – егін
шаруашылығы, мал шаруашылығы және ауыл шаруашылық мал азығын өндіру жатады.
Үшінші сферасы (ІІІ) әдетте ауыл шаруашылығы шикізаттарын дайындау,
тасымалдау, сақтау және өңдеуді қамтамасыз ететін салалар мен өндірістің
жиынтығы болып табылады. Кей жағдайларда бірқатар мамандар тасымалмауды,
сақтауды және байланысты өндірістік инфрақұрылымның салалары ретінде
өздігінше, жеке төртінші сфера (IV) жатқызып жүр.
Құрылымдарға талдау жасау көрсетіп отырғанындай, агробизнес және
агроөнеркәсіптік кешендер сандық жағынан болсын, сапалық жағынан болсын
өздерінің құрамы бойынша бір- бірімен ерекшеленеді. Өздерінің қарауындағы
салалар немесе қызмет түрлерінің даму деңгейіне байланысты бұл
айырмашылықтар онан сайын айқынырақ байқалады. [3.- 71бет ].
Бір қарағанда дәстүрлі қабылдауға үйренген біздерге таңқаларлықтай
болып көрінетін бір жайт, агросервис құрамында мемлекеттік реттеуші жүйенің
болуы әлгі маңызды айырмашылықтардың бірі болып табылады. Агроөнеркәсіптік
кешеннің отандық схемасында мемлекеттік басқару әдетте әдейі көрсетілген
жоқ. Өйткені, әкімшіл-әміршіл жүйеде мемлекеттік реттеу бүкіл экономикалық
жүйенің басынан аяғына дейін экономикалық дамудың қозғаушы факторы болғаны
айтпаса да түсінікті. Ал, нарықтық экономика жағдайында мемлекеттік реттеу
агробизнес жұмыс істеуінің тегерішіне қосылған экономикалық процестерді
қамтамасыз етудің басқарушы және үйлестіруші элементі ретінде көрінетіні
рас.
Агроөнеркәсіптік өндіріс пен агробизнесті жекелеген сфераларға бөлу
процесінің экономикалық мазмұны, біріншіден, агроөнеркәсіп кешенінің түпкі
өнімін жасаудағы олардың әрқайсысының орнын анықтауда, екіншіден, тұтастай
алғанда, агроөнеркәсіптік кешеннің тиімді және қарқынды дамуы жекелеген
салалар мен сфералардың рациональді арақатысынан айқындалатын болғандықтан,
бұл кешендердің ішкі тепе – теңдік құрылымының қажеттілігінде жатыр. Біздің
Республикамызда маркетингтік сфераның дамымай артта қалуының себебі ауыл
шаруашылығы шикізаты мен азық – түлігінің көп ысырапқа ұшырауы болып
табылады. Кейбір жылдары жалпы өнімнің 25-35 проценті ысырап болған. Біздің
еліміздегі агроөнеркәсіп кешені түпкі өнімінің құрылымын Америка Құрама
Штаттарындағымен салыстыру көрсеткеніндей, бұл жердері айырмашылық бізді
аса қуанта қоймайды. АҚШ-та агроөнеркәсіп кешенінің түпкі өнімінің 70
проценттен астамы маркетингтік сфераның, тек 10 процентке жуығы ауыл
шаруашылығының үлесіне тиеді. Ал, біздің Республикамызда ауыл
шаруашылығының үлесі 50 проценттен асып кетіп отыр. Оның үстіне АҚШ-та ІІІ
сфераның өзінде сауда жүйесі басым, ал бізде бұл жұмыстарды тамақ
өнеркәсібі атқарады.
Дәл осындай жағдай нарықтық экономикасы дамыған басқа елдерде де
қалыптасқан. Мысалы, Францияда азық-түлік құнының 75 проценттен астамы ауыл
шаруашылығынан тыс жерде жасалады. Скандинавия елдерінде түпкі өнімде тамақ
өнеркәсібінің үлесі 65 процент құрайды.
Батыс елдері өнеркәсіп кешені құрылымының қозғалысына тән бір жайт,
мұнда азық – түлік өндірумен айналысатын жұмысшылардың жалпы санын қысқарту
байқалады. Мысалы, АҚШ-та 1960-1985 жылдар аралығында мұндай қысқарту 30
процентке жуық болды. Мұның өзі негізінен ауыл шаруашылығы өндірісі
есебінен жасалып отыр. Ал, өңдеу саласындағы және саудадағы қызметкерлердің
саны өсе түсуде. Айталық АҚШ-та соңғы он жыл ішінде агроөнеркәсіп кешенінің
маркетингтік сферасында жұмыс істейтіндердің саны бір жарым есе өсті. Қорды
қажет ететін салалар мен шығарылған техника мен ауыл шаруашылығы өнімдерін
өңдіру технологиясының бір – бірімен сәйкес келмеуі, егін шаруашылығы мен
мал шаруашылығындағы көптеген технологиялар үшін машиналардың жетілдірілген
жүйесінің болмауы қалыптасқан ауыл шаруашылығы өндірісінің үлес салмақтарын
салыстыру отандық агроөнеркәсіп кешенінде салааралық және ішкісалалық
сәйкестіктің жоқтығын аңғартады. Шығарылатын техниканың сапасы да
айтарлықтай емес. Қазіргі заманғы жағдайда экономиканың аграрлық секторын
реформалау ауыл үшін қсініліп отырған техниканың сәйкессіздігін қатты
сезініп отыр. Кезінде ұжымшарлар мен кеңшарлардың кең ауқымда жүргізілетін
өндірісіне ыңғайланып жасалынған техника қазір шағын шаруа қожалықтарының
қажеттілігі мен сұранысына жауап бермейді. Ауыл шаруашылығының өз ішінде
мал басына арналған жем-шөп өндірудің көлемі мен сапасы, малды азықтандыру
технологиясы мен күту процесінің сәйкессіздігі байқалады.
Бұрынғы КСРО-да, оның ішінде Қазақстанда агроөнеркәсіп кешеніндегі
құрылымдық сәйкессіздіктерді жою әрекеті 80-жылдардың өзінде бірнеше рет
бой көрсеткен.
Агроөнеркәсіп кешенінің құрылымын ретке келтіру мақсатында Азық –
түлік бағдарламасы қабылданып, агроөнеркәсіптік өндірісті басқару қайта
құрылды. Бірақ шамадан тыс орталықтандырылу мен әміршіл - әкімшіл экономика
шеңгелінде бұл міндетті орындау мүмкін емес еді. Агроөнеркәсіптік кешен
сияқты кең көлемді жүйеде тиімді құрылымдық өзгерістерді тікелей нарықтық
байланыстар негізінде жүйенің өз - өзін реттеу жолымен ғана жасауға болады.
Экономика сферасында, оның ішінде аграрлық секторға бірдей бастау
алғанына қарамастан, бұрынғы одақтық республикаларда көзге ілмей кетуге
болмайтын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz