Эллинизм

Эллинизм — ертедегі грек құл иеленушілік қоғамының соңғы, аяқталған кезеңі болды. Оның алдында Ежелгі Элладаның өмірінде Александр Македонскийдің Персияға қарсы шапқыншылық жорықтарына байланысты орасан зор саяси өзгерістер өтті. Ол он жыл ішінде, б. э. бұрынғы 334 жылдан 324 жылға дейін, Кіші Азия жағалауынан Үндістан шекараларына шейін, Қара теңізден араб сахараларына дейін ұланғайыр территорияны басып алды. Ежелгі дуниеде мұндай орасан зор держава болып көрмеген-ді, бірақ қарудың күшімен құрылған мемлекет онша орнықты болмай шықты, жаулап алушының өзі өлген соң ыдырап кетті. Ұзаққа созылған қырық жылдық қырқыстан кейін ол мемлекеттің обаларында Александр сардарларының монархиясы орнап, олардың ішінде Мысыр, Сирия және Македония аса маңызды роль атқарды. Олардың арасындағы бақталастық пен үздіксіз, соғыстар бүкіл эллинизм тарихына созылды. Мемлекеттер билеушілері шығыс дәстүрі бойынша өздерін патша деп атады. Мәртебелі жер иеленушілер есептелген олардың жерін өңдейтін тәуелді қауымдық шаруалар тіршілігінің құлдар өмірінен айырмасы шамалы еді. Шығыс Жерорта теңізі өңірінің барлық елдеріңде құл иеленушілікке негізделген шаруашылық аса кең тарады, ақсүйектердің ұшан-теңіз байлығы мен халық бұқарасының қайыршылығы арасындағы қарама-қарсылық өрши түсті. Сауданың қаулап өсуі, әсіресе, Шығыста жаңа қалалардың дүниеге келуіне ықпал жасады.
Мысырдағы Алексаңдрия, Сириядағы Антиохия мен Кіші Азиядағы Пергам эллиндік елдердің аса ірі орталықтарына айналды. Әскери тұтқындар есебінде келген құлдардың орасан зор тасқыны құрылысты кең өрістетуге мүмкіндік берді. Қалаларда салтанатты патша сарайлары, сәндік мұсіндермен әшекейленген сәулетті бақтар, театрлар мен храмдар, қомақты әкімшілік ғимараттар мен көрікті жеке үйлер салынды. Б. э. бұрынғы III ғасырда Фарос аралындағы Александрия айлағының кіре берісіне тұрғызылған биіктігі 120 м Фарос маягы сияқты инженерлік өнердің тамаша ескерткіштері дүниеге келді. Монументтілікке талпыныс алып мүсіндерді жасаудан көрінді: мүсінші Харес құдай Гелиостың биіктігі 32 м «Родос алыбы» деген атпен
белгілі қола пішінін құйды. Алыс соғыс жорықтары, теңіз саяхаттары және Шығыс елдерінде грек қалаларының пайда болуы Мысыр мен Вавилонның ғылыми байлығымен гректер жақсы танысуына жол ашты, ал жаулап алынған халықтар грек мәдениетін қабылдады. Бұған содан бастап, Марсельден Орта Азияға дейін, Каспий теңізінен Ніл жағасына дейін жайылған жалпы грек тілі едәуір ықпал жасады. Эллиндік дүниенің рухани өміріне тән белгі — Грекияның мәдени жетістіктері мен ежелгі шығыстық цивилизациялардың өзгеше бір ұштасуы, сондай-ақ мыңдаған жылдар бойы тірнектеп жиналған білімнің жүйеленуі. Мемлекеттер билеушілері өз үстемдіктерін нығайтып, қуаты мен даңқын арттыруға тырысып, төңірегіне көрнекті суретшілерді, ғалымдар мен ақын-дарды жинады. Александриядағы ғылымның барлық саласынан шығармалар жинақталған жеті жүз мың папирус орамы бар әйгілі кітапхана қалың жұртқа танымал болды. Б. э. бұрынғы III ғасырда жаратылыстану ғылымдары, математика мен медицина орасан зор табысқа жетті. Осы тұста Архимед механика мен физика саласындағы талай ұлы жаңалықтар ашты, Эвклид геометрияның бастауы туралы еңбек туғызды, Гиппарх іргелі жұлдыз каталогын құрастырды, географ Эратосфен жер шеңберін біршама дәл анықтады, астроном Аристрах Самоский тұңғыш рет жер мен планеталар күнді айналады деген данышпан болжам айтты.
Әлем шегінің кеңеюі және оны ғылыми тұрғыдан тану адамға қорша-ған дүние шындығының ұшы-қиырсыз күрделілігін ұқтырды. Тәуелсіз мемлекет-қалалар жоғалып, патша билігіне шек қойылмайтын қуатты монархиялардың пайда болуы азаматтық сананы біржола құртып, адамның дүниедегі орны туралы жаңа түсінікті қалыптастыруға жол ашты. Ол монархтың шын берілген пендесіне айналумен қатар, өзін эллиндік ойшылдар «иеленген әлем» деп атаған кең ғаламның бір жұрағаты ретіңде бұрынғыдан бетер сезінді.