Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл-ойын дамытуда мақал-мәтелдер мен жұмбақтарды пайдалану
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ АҚЫЛ.ОЙ ТӘРБИЕСІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Баланың ақыл.ой тәрбиесін қалыптастырудың педагогикалық сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.2 Мақал.мәтелдер мен жұмбақтар арқылы мектепке дейінгі жастағы балалардың ақыл.ой тәрбиесін қалыптастырудың өзіндік ерекшеліктері ... ..24
2 БАЛАБАҚШАДА БАЛАНЫҢ АҚЫЛ.ОЙ ТӘРБИЕСІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДА МАҚАЛ.МӘТЕЛДЕР МЕН ЖҰМБАҚТАРДЫ ТИІМДІ ҚОЛДАНУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Мектепке дейінгі мекемеде балаларды тәрбиелеуде мақал.мәтелдер мен жұмбақтарды қолданудың жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
2.2 Балабақшадағы оқу.тәрбие үдерісінде мақал.мәтелдер мен жұмбақтарды балалардың ақыл.ой тәрбиесін қалыптастыруда тиімді қолдану әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ АҚЫЛ.ОЙ ТӘРБИЕСІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Баланың ақыл.ой тәрбиесін қалыптастырудың педагогикалық сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.2 Мақал.мәтелдер мен жұмбақтар арқылы мектепке дейінгі жастағы балалардың ақыл.ой тәрбиесін қалыптастырудың өзіндік ерекшеліктері ... ..24
2 БАЛАБАҚШАДА БАЛАНЫҢ АҚЫЛ.ОЙ ТӘРБИЕСІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДА МАҚАЛ.МӘТЕЛДЕР МЕН ЖҰМБАҚТАРДЫ ТИІМДІ ҚОЛДАНУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Мектепке дейінгі мекемеде балаларды тәрбиелеуде мақал.мәтелдер мен жұмбақтарды қолданудың жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
2.2 Балабақшадағы оқу.тәрбие үдерісінде мақал.мәтелдер мен жұмбақтарды балалардың ақыл.ой тәрбиесін қалыптастыруда тиімді қолдану әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. «Ықылым заманнан бері атам қазақ «Білекті бірді жығады, білімді мыңды жығады» деген қанатты сөзді қолданып келді. Қазақтың бұл сөзінің өзектілігі бүгінгі күні айрықша болып отыр. Бұл заман білекке емес, білімге сенетін заманға айналды. Елдің қуаты ең алдымен білім мен ғылымда екенін түсінетін уақыт әлдеқашан жеткен. Сол білімді әжетке жаратып, тұрмыс игілілігіне пайдалана білсек қана өзге жұрт бізді бағалайды. Инемен құдық қазғандай күрделі, орасан қажыр қайратпен, ерік-жігерді талап ететін білімсіз өмір жоқ мына заманда. Терең білім – Тәуелсіздігіміздің тірегі, ақыл-ой – азаматтарымыздың алдаспаны», – деді Н. Назарбаев [1].
Қазақстан Республикасы Конституциясында [2], «Тіл туралы» [3], «Білім туралы» Заңдарында [4], «Үздіксіз тәрбие тұжырымдамасы» [5], «Мәдени мұра» бағдарламасы [6], «Қазақстан Республикасында 2005-2010 жылдары білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы» [7], «Жоғары мектеп студенттеріне этнопедагогикалық білім беру тұжырымдамасы» [8] жас ұрпақты тәрбиелеу мен білім беру жүйесін түбегейлі өзгертуге, олардың бойындағы адами, рухани байлықтарын жетілдіруге және еліне, жеріне деген сүйіспеншілікке ата-бабаның тарихи мұралары негізінде тәрбиелеуге баса назар аударылған.
Тамырын тереңнен алатын ұрпақ тәрбиесі – баланың қоғамдық өмірге, айналадағы дүниеге танымдық, сезімталдық этикалық, эстетикалық көзқарастарын қалыптастарып, өнер-білімге құштарлыққа баулу үшін, халық қазынасы фольклорлық шығармалармен сабақтас жүргізілуге тиіс. Өркендеген балалар әдебиеті арқылы бейнеленіп, бүгінге жеткен ұлттық байлығымыз баланың көкірек көзін оятып, сөз өнеріне, ана тіліне сүйіспеншілікке баулып, өмірдегі, өнердегі жағымды іс-әрекетті, сұлулықты ажырата білу дағдыларын қалыптастыру құралы болып табылады. Асылы, жас ұрпақтың ақыл-ой тәрбиесін әсемдік әлемі – әдебиет, халық мұрасы арқылы қалыптастырудың маңызы өте зор.
Жаңа қоғам иегерлері – болашақ ұрпақты тәрбиелеу, білім беру үрдісінде оларды қан жақындығы емес, жан жақындығына баулу, бүгінгі өмір талабынан туындайды. Бұл туралы ұлы ойшыл әл-Фараби «Тәрбиелеу дегеніміз – халықтың бойына білімге негізделген этикалық ізгіліктермен өнерлерді дарыту» деген. Осындай ізігіліктер мен өнерлерді бала бойына дарыта тәрбиелеуде ұстаздар мен ата-аналар ұстанатын пәрменді құралдарының бірі – көркем сөз өнері, балалар әдебиеті. Табиғат пен өмірді поэзиялық өрнекпен біртұтас суреттеп көрсететін балалардың ойына орнығып, игілігіне айналатын, оларды сөз мәнін түсінуге баулитын – балалар әдебиетінің тәлім-тәрбиедегі орны ерекше.
Тәрбие – тарихи үрдіс, ол адамзат қоғамында талай ғасырды бастан өткізіп, қасиетті мұралардың бүгінгі ұрпаққа жеткеніне, ортамызға оралған Күлтегін (үлкен жазу) ескерткіші, ғалым – философ Әль-Фарабидің филосо-
фиялық, педагогикалық, дидактикалық ой-пікірлері дәлел [9].
Сөз өнерінің ұрпақ тәрбиесіндегі құдіретті күшін терең сезінген ақын-жазушылар мен ағартушылар Ш.Уәлиханов [10], Ы.Алтынсарин [11], А.Құнанбаев [12], А.Байтұрсынов [13], М.Жұмабаев [14], сондай-ақ, М.Дулатов [15], Ж.Аймауытов [16], М.Әуезов [17] т.б. балаларға арналған фольклорлық шығармаларды алғаш жинап бастырушылардың бірі – С.Сейфуллин [18], I.Жансүгіров [19], орыс халқының жазушылары М.Горький [20], Л.Н.Толстой [21], Н.А.Добролюбов [22] т.б. сияқты ұлылардың еңбектері отбасында, балабақшада тәрбиеленуші балалардың рухани байлығын нығайту ісінде үлкен үлес қосты.
Жас ұрпақты ата-анаға, өз еліне сүйіспеншілікке, қазақ елін мекендеуші ұлттар мен ұлыстар достығына, бірлікке, ерлікке тәрбиелеудің бірден-бір құралы әдеби мұралар болып табылады.
Академик Р.Сыздықованың «Сөздер сөйлейді» атты еңбегінде еларалық байланыс құралы әдебиеттің өнердегі, тәлім-тәрбиедегі маңызы жөнінде 3.Қабдолов [23], Р.Сыздықова [24], М.Ғабдуллин [25], Б.Адамбаев [26], Ш.Ахметов [27], М.Әлімбаев [28], А.Сейдімбек [29], Ә.Табылдиев [30] т.б. көркем сөз адамның ой-қиялын, шығармашылық, көркемдік талғамын дамытатын, өмірді танытатын тәрбие құралы екендігі туралы ой толғайды.
Меңжанова А.К. «Мектепке дейінгі педагогика» оқулығында көркем әдебиетті тәлім-тәрбие үрдісінде отбасында, балабақшада баланың жас, даму шамасына қарай таңдап пайдалану, дамыта оқыту, баланы мектепке дайындау туралы көрнекті психологтар (В.В.Давыдов, Д.В.Эльконин, Л.С.Выготский А.В.Запорожец, А.Леоньтев), физиологтар (А.П.Павлов, И.И.Красногроский, Иванов-Смоленский), әдіскерлер (А.П.Усова, Е.И.Тихеева, М.И.Попова), балалар әдебиетінің тәлім-тәрбиедегі орны мен оны қолдану әдістері туралы (Е.А.Флерина, О.И.Соловьева, М.К.Боголюбская, И.Карпинская, Р.И.Жуковская, А.В.Захарова, А.М.Леушина, Б.И.Хачацуридзе т.б.) арнайы зерттеулер жүргізіп, ғылыми-әдістемелік еңбектер жазғандығын. Аталған ғалымдардың жан-жақты зерттеу нәтижелері негізінде ұсынылған идеялары, ой-пікірлері бүгінгі балабақшадағы тәлім-тәрбие үрдісінде де қолданыс табуда екнгдігін атап көрсеткен [31].
Соңғы жылдары балалар әдебиетінің дамуы туралы К.Нұғыбаева, Б.Ыбырайымов, сондай-ақ, С.Рахметова, Н.Албытова, т.б. кандидаттық диссертациялар қорғады. Тақырыпқа қатысты еңбектерді талдау барысында балалар әдебиетінің дамуы, бастауыш сынып оқушыларын оқыту және тәрбиелеу мәселелерін жетілдіру, оқу үрдісінде әдеби шығармаларды қолдану тәсілдері қарастырылған ғылыми зерттеулер жүргізілгеніне көз жеткіздік.
Жаңа қоғамға жаңа тұлғаны қалыптастыру, ұлттық әдеби, мәдени және тарихи мұраларды баланың санасына орнықтыра тәрбиелеу. Ежелден тәрбие құралы міндетін өтеп келген балалардың рухани жан азығы – көркем шығармаларын оқыту және тәрбиелеу жұмыстарының мақсатына үйлесімді пайдалану балаларды шығармашылыққа үйрету міндеттері мемлекеттік жалпы білім беру тұжырымдамаларында атап көрсетілді.
Жоғарыда көрсетілгендей, көркем әдебиеттің баланың дамуындағы құдіреті туралы еңбектер бола тұра, баланы мектепке дайындаудағы балалар әдебиетін пайдалануды ғылыми негізде жүйелеген зерттеулер жоқ. Осының нәтижесінде баланы мектепке дайындауда балалар әдебиетін пайдаланудың қажеттілігі мен оны ғылыми тұрғыда негіздеудің арасындағы қарама-қайшылық туып отыр. Осы қайшылықтардың шешімі ғылыми-зерттеу жұмысының көкейтестілігін көрсетеді. Сондықтан да балалар әдебиетін мектепке дейінгі мекемеде ақыл-ой тәрбиесінің құралы ретінде пайдалана отырып, оның мазмұнын, мүмкіндіктерін қарастыру, оқу-тәрбие үрдісіндегі тиімді әдістері мен жолдарын іздестіру мақсатында біз диплом жұмысымыздың тақырыбын «Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл-ойын дамытуда мақал-мәтелдер мен жұмбақтарды пайдалану» деп таңдауды ұйғардық.
Зерттеудің мақсаты: Мектепке дейінгі жастағы балалардың ақыл-ой тәрбиесін қалыптастыруда мақал-мәтелдер мен жұмбақтарды тиімді қолдану
Зерттеу нысаны: Мектепке дейінгі мекемелердегі оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеу пәні: Балалардың ақыл-ой тәрбиесін қалыптастыруда мақал-мәтелдер мен жұмбақтарды қолдану.
Зерттеу міндеттері:
– баланың ақыл-ой тәрбиесін қалыптастырудың педагогикалық сипатын ашу;
– мақал-мәтелдер мен жұмбақтар арқылы мектепке дейінгі жастағы балалардың ақыл-ой тәрбиесін қалыптастырудың мүмкіндіктерін қарастыру;
– мектепке дейінгі мекемеде балаларды тәрбиелеуде мақал-мәтелдер мен жұмбақтарды қолданудың жолдарын айқындау;
– балабақшадағы оқу-тәрбие үдерісінде мақал-мәтелдер мен жұмбақтарды балалардың ақыл-ой тәрбиесін қалыптастыруда қолданудың әдістерін көрсету, қорытындылау.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер мектепке дейінгі ұйымдарда мақал-мәтелдер мен жұмбақтар арқылы балаларды тәрбиелеудің ерекшеліктері айқындалып, сол арқылы оның үлгісі жасалып, сонымен қатар педагогикалық бағыттарын жетілдіріп, іс жүзінде тәжірибеге енсе, онда мектепке дейінгі ұйымдарда мақал-мәтелдер мен жұмбақтар арқылы балаларды тәрбиелеудің тиімділігі артады, өйткені мұндай жағдайда қарастырылып отырған үдерістің жүйелілігі мен тұтастығы қамтамасыз етіледі.
Зерттеу әдістері: Зерттеу жұмысында философиялық, психологиялық, педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жасау. Балабақшадағы озық тәжірибелерді жинақтау, оны оқу-тәрбие үрдісінде қолдану, әңгімелесу, тәжірибелік іс-әрекеттер нәтижесіне сүйене отырып, баға беру әдістері қолданылды.
Зерттеудің көздері: Қазақстан Республикасының Заңдары, Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы, Үкіметтің қаулы-қарарлары, балабақшада тәрбиелеу мен білім беру тұжырымдамалары (1999, 27.11). Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдаулары және басқа да құжаттар мен ресми материалдар, философтардың, ойшылдардың, психологтар мен педагогтар еңбектері, зерттеу тақырыбына сәйкес оқу-әдістемелік құралдар, ғылыми-педагогикалық басылымдар, журналдар материалдары, озат педагог-тәрбиешілердің озық тәжірибелері басшылыққа алынды.
Зерттеу базасы: Оңтүстік Қазақстан облысы, Түркістан қаласындағы «№31 бастауыш мектеп – балабақша кешені».
Диплом жұмыстың құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, төрт бөлімшеден, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. «Ықылым заманнан бері атам қазақ «Білекті бірді жығады, білімді мыңды жығады» деген қанатты сөзді қолданып келді. Қазақтың бұл сөзінің өзектілігі бүгінгі күні айрықша болып отыр. Бұл заман білекке емес, білімге сенетін заманға айналды. Елдің қуаты ең алдымен білім мен ғылымда екенін түсінетін уақыт әлдеқашан жеткен. Сол білімді әжетке жаратып, тұрмыс игілілігіне пайдалана білсек қана өзге жұрт бізді бағалайды. Инемен құдық қазғандай күрделі, орасан қажыр қайратпен, ерік-жігерді талап ететін білімсіз өмір жоқ мына заманда. Терең білім – Тәуелсіздігіміздің тірегі, ақыл-ой – азаматтарымыздың алдаспаны», – деді Н. Назарбаев [1].
Қазақстан Республикасы Конституциясында [2], «Тіл туралы» [3], «Білім туралы» Заңдарында [4], «Үздіксіз тәрбие тұжырымдамасы» [5], «Мәдени мұра» бағдарламасы [6], «Қазақстан Республикасында 2005-2010 жылдары білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы» [7], «Жоғары мектеп студенттеріне этнопедагогикалық білім беру тұжырымдамасы» [8] жас ұрпақты тәрбиелеу мен білім беру жүйесін түбегейлі өзгертуге, олардың бойындағы адами, рухани байлықтарын жетілдіруге және еліне, жеріне деген сүйіспеншілікке ата-бабаның тарихи мұралары негізінде тәрбиелеуге баса назар аударылған.
Тамырын тереңнен алатын ұрпақ тәрбиесі – баланың қоғамдық өмірге, айналадағы дүниеге танымдық, сезімталдық этикалық, эстетикалық көзқарастарын қалыптастарып, өнер-білімге құштарлыққа баулу үшін, халық қазынасы фольклорлық шығармалармен сабақтас жүргізілуге тиіс. Өркендеген балалар әдебиеті арқылы бейнеленіп, бүгінге жеткен ұлттық байлығымыз баланың көкірек көзін оятып, сөз өнеріне, ана тіліне сүйіспеншілікке баулып, өмірдегі, өнердегі жағымды іс-әрекетті, сұлулықты ажырата білу дағдыларын қалыптастыру құралы болып табылады. Асылы, жас ұрпақтың ақыл-ой тәрбиесін әсемдік әлемі – әдебиет, халық мұрасы арқылы қалыптастырудың маңызы өте зор.
Жаңа қоғам иегерлері – болашақ ұрпақты тәрбиелеу, білім беру үрдісінде оларды қан жақындығы емес, жан жақындығына баулу, бүгінгі өмір талабынан туындайды. Бұл туралы ұлы ойшыл әл-Фараби «Тәрбиелеу дегеніміз – халықтың бойына білімге негізделген этикалық ізгіліктермен өнерлерді дарыту» деген. Осындай ізігіліктер мен өнерлерді бала бойына дарыта тәрбиелеуде ұстаздар мен ата-аналар ұстанатын пәрменді құралдарының бірі – көркем сөз өнері, балалар әдебиеті. Табиғат пен өмірді поэзиялық өрнекпен біртұтас суреттеп көрсететін балалардың ойына орнығып, игілігіне айналатын, оларды сөз мәнін түсінуге баулитын – балалар әдебиетінің тәлім-тәрбиедегі орны ерекше.
Тәрбие – тарихи үрдіс, ол адамзат қоғамында талай ғасырды бастан өткізіп, қасиетті мұралардың бүгінгі ұрпаққа жеткеніне, ортамызға оралған Күлтегін (үлкен жазу) ескерткіші, ғалым – философ Әль-Фарабидің филосо-
фиялық, педагогикалық, дидактикалық ой-пікірлері дәлел [9].
Сөз өнерінің ұрпақ тәрбиесіндегі құдіретті күшін терең сезінген ақын-жазушылар мен ағартушылар Ш.Уәлиханов [10], Ы.Алтынсарин [11], А.Құнанбаев [12], А.Байтұрсынов [13], М.Жұмабаев [14], сондай-ақ, М.Дулатов [15], Ж.Аймауытов [16], М.Әуезов [17] т.б. балаларға арналған фольклорлық шығармаларды алғаш жинап бастырушылардың бірі – С.Сейфуллин [18], I.Жансүгіров [19], орыс халқының жазушылары М.Горький [20], Л.Н.Толстой [21], Н.А.Добролюбов [22] т.б. сияқты ұлылардың еңбектері отбасында, балабақшада тәрбиеленуші балалардың рухани байлығын нығайту ісінде үлкен үлес қосты.
Жас ұрпақты ата-анаға, өз еліне сүйіспеншілікке, қазақ елін мекендеуші ұлттар мен ұлыстар достығына, бірлікке, ерлікке тәрбиелеудің бірден-бір құралы әдеби мұралар болып табылады.
Академик Р.Сыздықованың «Сөздер сөйлейді» атты еңбегінде еларалық байланыс құралы әдебиеттің өнердегі, тәлім-тәрбиедегі маңызы жөнінде 3.Қабдолов [23], Р.Сыздықова [24], М.Ғабдуллин [25], Б.Адамбаев [26], Ш.Ахметов [27], М.Әлімбаев [28], А.Сейдімбек [29], Ә.Табылдиев [30] т.б. көркем сөз адамның ой-қиялын, шығармашылық, көркемдік талғамын дамытатын, өмірді танытатын тәрбие құралы екендігі туралы ой толғайды.
Меңжанова А.К. «Мектепке дейінгі педагогика» оқулығында көркем әдебиетті тәлім-тәрбие үрдісінде отбасында, балабақшада баланың жас, даму шамасына қарай таңдап пайдалану, дамыта оқыту, баланы мектепке дайындау туралы көрнекті психологтар (В.В.Давыдов, Д.В.Эльконин, Л.С.Выготский А.В.Запорожец, А.Леоньтев), физиологтар (А.П.Павлов, И.И.Красногроский, Иванов-Смоленский), әдіскерлер (А.П.Усова, Е.И.Тихеева, М.И.Попова), балалар әдебиетінің тәлім-тәрбиедегі орны мен оны қолдану әдістері туралы (Е.А.Флерина, О.И.Соловьева, М.К.Боголюбская, И.Карпинская, Р.И.Жуковская, А.В.Захарова, А.М.Леушина, Б.И.Хачацуридзе т.б.) арнайы зерттеулер жүргізіп, ғылыми-әдістемелік еңбектер жазғандығын. Аталған ғалымдардың жан-жақты зерттеу нәтижелері негізінде ұсынылған идеялары, ой-пікірлері бүгінгі балабақшадағы тәлім-тәрбие үрдісінде де қолданыс табуда екнгдігін атап көрсеткен [31].
Соңғы жылдары балалар әдебиетінің дамуы туралы К.Нұғыбаева, Б.Ыбырайымов, сондай-ақ, С.Рахметова, Н.Албытова, т.б. кандидаттық диссертациялар қорғады. Тақырыпқа қатысты еңбектерді талдау барысында балалар әдебиетінің дамуы, бастауыш сынып оқушыларын оқыту және тәрбиелеу мәселелерін жетілдіру, оқу үрдісінде әдеби шығармаларды қолдану тәсілдері қарастырылған ғылыми зерттеулер жүргізілгеніне көз жеткіздік.
Жаңа қоғамға жаңа тұлғаны қалыптастыру, ұлттық әдеби, мәдени және тарихи мұраларды баланың санасына орнықтыра тәрбиелеу. Ежелден тәрбие құралы міндетін өтеп келген балалардың рухани жан азығы – көркем шығармаларын оқыту және тәрбиелеу жұмыстарының мақсатына үйлесімді пайдалану балаларды шығармашылыққа үйрету міндеттері мемлекеттік жалпы білім беру тұжырымдамаларында атап көрсетілді.
Жоғарыда көрсетілгендей, көркем әдебиеттің баланың дамуындағы құдіреті туралы еңбектер бола тұра, баланы мектепке дайындаудағы балалар әдебиетін пайдалануды ғылыми негізде жүйелеген зерттеулер жоқ. Осының нәтижесінде баланы мектепке дайындауда балалар әдебиетін пайдаланудың қажеттілігі мен оны ғылыми тұрғыда негіздеудің арасындағы қарама-қайшылық туып отыр. Осы қайшылықтардың шешімі ғылыми-зерттеу жұмысының көкейтестілігін көрсетеді. Сондықтан да балалар әдебиетін мектепке дейінгі мекемеде ақыл-ой тәрбиесінің құралы ретінде пайдалана отырып, оның мазмұнын, мүмкіндіктерін қарастыру, оқу-тәрбие үрдісіндегі тиімді әдістері мен жолдарын іздестіру мақсатында біз диплом жұмысымыздың тақырыбын «Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл-ойын дамытуда мақал-мәтелдер мен жұмбақтарды пайдалану» деп таңдауды ұйғардық.
Зерттеудің мақсаты: Мектепке дейінгі жастағы балалардың ақыл-ой тәрбиесін қалыптастыруда мақал-мәтелдер мен жұмбақтарды тиімді қолдану
Зерттеу нысаны: Мектепке дейінгі мекемелердегі оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеу пәні: Балалардың ақыл-ой тәрбиесін қалыптастыруда мақал-мәтелдер мен жұмбақтарды қолдану.
Зерттеу міндеттері:
– баланың ақыл-ой тәрбиесін қалыптастырудың педагогикалық сипатын ашу;
– мақал-мәтелдер мен жұмбақтар арқылы мектепке дейінгі жастағы балалардың ақыл-ой тәрбиесін қалыптастырудың мүмкіндіктерін қарастыру;
– мектепке дейінгі мекемеде балаларды тәрбиелеуде мақал-мәтелдер мен жұмбақтарды қолданудың жолдарын айқындау;
– балабақшадағы оқу-тәрбие үдерісінде мақал-мәтелдер мен жұмбақтарды балалардың ақыл-ой тәрбиесін қалыптастыруда қолданудың әдістерін көрсету, қорытындылау.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер мектепке дейінгі ұйымдарда мақал-мәтелдер мен жұмбақтар арқылы балаларды тәрбиелеудің ерекшеліктері айқындалып, сол арқылы оның үлгісі жасалып, сонымен қатар педагогикалық бағыттарын жетілдіріп, іс жүзінде тәжірибеге енсе, онда мектепке дейінгі ұйымдарда мақал-мәтелдер мен жұмбақтар арқылы балаларды тәрбиелеудің тиімділігі артады, өйткені мұндай жағдайда қарастырылып отырған үдерістің жүйелілігі мен тұтастығы қамтамасыз етіледі.
Зерттеу әдістері: Зерттеу жұмысында философиялық, психологиялық, педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жасау. Балабақшадағы озық тәжірибелерді жинақтау, оны оқу-тәрбие үрдісінде қолдану, әңгімелесу, тәжірибелік іс-әрекеттер нәтижесіне сүйене отырып, баға беру әдістері қолданылды.
Зерттеудің көздері: Қазақстан Республикасының Заңдары, Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы, Үкіметтің қаулы-қарарлары, балабақшада тәрбиелеу мен білім беру тұжырымдамалары (1999, 27.11). Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдаулары және басқа да құжаттар мен ресми материалдар, философтардың, ойшылдардың, психологтар мен педагогтар еңбектері, зерттеу тақырыбына сәйкес оқу-әдістемелік құралдар, ғылыми-педагогикалық басылымдар, журналдар материалдары, озат педагог-тәрбиешілердің озық тәжірибелері басшылыққа алынды.
Зерттеу базасы: Оңтүстік Қазақстан облысы, Түркістан қаласындағы «№31 бастауыш мектеп – балабақша кешені».
Диплом жұмыстың құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, төрт бөлімшеден, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев 2014 жылдың 17 қаңтары күнгі Қазақстан халқына арнаған дәстүрлі жолдауы
2. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы: 1998, 48 б.
3. Қазақстан Республикасының «Тіл туралы» заңы. 11 шілде, 1997. 56 б.
4. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңы. Астана: 2007, 27 шілде. 21 б.
5. Үздіксіз тәрбие тұжырымдамасы. Алматы: 1992, 28 б.
6. Назарбаев Н.Ә. «Мәдени мұра» бағдарламасы мемлекеттік бағдарлама болу тиіс. Егемен Қазақстан. 29 қараша, 2003, 26 б.
7. «Қазақстан Республикасында 2005-2010 жылдары білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы». Астана: 2001. 19 б.
8. Ұзақбаева С., Қожахметова К. «Жоғары мектеп студенттеріне этнопедагогикалық білім беру тұжырымдамасы» Алматы: «Өнер» 1998. 12 бет.
9. Әл-Фараби. «Философиялық трактаттар», - Алматы: Ғылым, 1990. 203 бет.
10. Уәлиханов Ш. Таңдамалы шығармалары, -Алматы: 1989.-117 б.
11. 8. Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалары, -Алматы: Жазушы, 1994. -228 6.
12. Құнанбаев А. Қара сөздері. Поэмалары. –Алматы: Ел, 1993. -270 б.
13. Байтұрсынов А. Шығармалары.-Алматы: Жазушы, 1989. -289 6.
14. Жұмабаев М. Педагогика. –Алматы: Ана тілі, 1992. - 170 б.
15. Дулатов М. Оян, қазақ. –Алматы: Атамұра, 1991. - 192 б.
16. Аймауытов Ж. Психология. –Алматы: Рауан, 1995.-311 б.
17. Әуезов М. Таңдамалы шығармалары. –Алматы: Жазушы, 1999. -249 6.
18. Сейфуллин С. Шығармалар. –Алматы: 1964. - 417 б.
19. Жансүгіров I. Поэмалар мен өлеңдер. –Алматы: 1994. - 256 б.
20. Горький М. Әдебиет туралы. –Алматы: Жазушы, 1984. -406 б.
21. Толстой Л.Н. Избранные произведения. (Для ст. Школьного возраста). -М., детская литература, 19876.-765 с.
22. Добролюбов Н.А. Собрание сочинений в 9-ти том. Под ред. Б.И.Бурсова М., Гослитиздат. 1961.-595 с.
23. Қабдолов 3. Сөз өнері. –Алматы: Қазақ Университеті, 1992. -349 б.
24. Сыздықова Р. Сөздер сөйлейді. (сөздердің қолдану тарихынан) –Алматы: 2004, - 232 6.
25. Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. – Алматы: 1958 -341 б.
26. Адамбаев Б. Тозған қазды топтаған қарға жейді. –Алматы: 1996. -261 бет.
27. Ахметов Ш. Қазақ балалар әдебиеті. –Алматы: Мектеп, 1974. -227 б.
28. Әлімбаев М. Халық- ғажап тәлімгер. –Алматы: Рауан, 1994- 143 б.
29. Сейдімбек А. Қазақ әлемі. –Алматы: Санат, 1997. - 149 б.
30. Табылдиев Ә. Ұлттық тәрбие иірімдері. –Алматы: 2001. -179 б.
31. Меңжанова А.К. Мектепке дейінгі педагогика. Алматы: 1992. -320 б.
32. Жұмабекова Ф.Н. Баланың көркемдік талғамын сәндік қолданбалы өнер негізінде қалыптастыру. Пед.ғыл.канд.дис. –Алматы: 1998.-1496.
33. Аралбаева Р.Қ. Мектепке дейінгі педагогика. Алматы: 2012. -197 б.
34. Макаренко А.С. Собр. соч. в 7-томах, – М., АПК РСФСР, 1957. – 424 с.
35. Ушинский К.Д. Педагогические сочинения: В 6 т.Т. 1/Сост. С.Ф. 208 с.
36. Жарықбаев Қ. Психология. Алматы: Білім, 1993. – 302 б.
37. Жұмабекова Ф.Н. Баланың көркемдік талғамын сәндік қолданбалы өнер негізінде қалыптастыру. Пед.ғыл.канд.дис. –Алматы: 1998.-1496. 97 бет.
38. Жарықбаев Қ. Қазақтың ұлттық мінез бітістері, олардың кейбір ерекшеліктері // Жантану негіздері. – Алматы: 2002. – 415 б.
39. Ұзақбаева С., К.Қожахметова «Жоғары мектеп студенттеріне этнопедагогикалық білім беру тұжырымдамасы» Алматы: «Өнер» 1998. 19 бет.
40. Коменский Я.А. Избранные педагогические сочинения, том 2, п/р А.И.Пискунова, М: Педагогика, 1996, с.575
41. Монтессори М. Дети - другие /Пер. с нем./ Вступ. и закл. статьи, коммент. К.Е.Сумнительный. - М.: Карапуз, 2004. - 336 с.
42. Тәжібаев Т. Жалпы психология. –Алматы: Білім, 1996. -222 6.
43. А.Байтұрсынов. Ақ жол. – Алматы: 1991. -321 б.
44. Сакен Сейфуллин: Очерк жизни и творчества[Текст].- Алматы: Ғылым,, 2000.- 48 с. ... Хикаят - диалог 2-басылым.- Алматы: Атамұра, 2010.- 320 б.
45. Ғабдуллин, М. Алтын жұлдыз: очерктер, хаттар және күнделік. Алматы : Ана тілі, 2005. - 288 б.
46. Әуезов М. Таңдамалы шығармалары. –Алматы: Жазушы, 1999. -249 6.
1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев 2014 жылдың 17 қаңтары күнгі Қазақстан халқына арнаған дәстүрлі жолдауы
2. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы: 1998, 48 б.
3. Қазақстан Республикасының «Тіл туралы» заңы. 11 шілде, 1997. 56 б.
4. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңы. Астана: 2007, 27 шілде. 21 б.
5. Үздіксіз тәрбие тұжырымдамасы. Алматы: 1992, 28 б.
6. Назарбаев Н.Ә. «Мәдени мұра» бағдарламасы мемлекеттік бағдарлама болу тиіс. Егемен Қазақстан. 29 қараша, 2003, 26 б.
7. «Қазақстан Республикасында 2005-2010 жылдары білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы». Астана: 2001. 19 б.
8. Ұзақбаева С., Қожахметова К. «Жоғары мектеп студенттеріне этнопедагогикалық білім беру тұжырымдамасы» Алматы: «Өнер» 1998. 12 бет.
9. Әл-Фараби. «Философиялық трактаттар», - Алматы: Ғылым, 1990. 203 бет.
10. Уәлиханов Ш. Таңдамалы шығармалары, -Алматы: 1989.-117 б.
11. 8. Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалары, -Алматы: Жазушы, 1994. -228 6.
12. Құнанбаев А. Қара сөздері. Поэмалары. –Алматы: Ел, 1993. -270 б.
13. Байтұрсынов А. Шығармалары.-Алматы: Жазушы, 1989. -289 6.
14. Жұмабаев М. Педагогика. –Алматы: Ана тілі, 1992. - 170 б.
15. Дулатов М. Оян, қазақ. –Алматы: Атамұра, 1991. - 192 б.
16. Аймауытов Ж. Психология. –Алматы: Рауан, 1995.-311 б.
17. Әуезов М. Таңдамалы шығармалары. –Алматы: Жазушы, 1999. -249 6.
18. Сейфуллин С. Шығармалар. –Алматы: 1964. - 417 б.
19. Жансүгіров I. Поэмалар мен өлеңдер. –Алматы: 1994. - 256 б.
20. Горький М. Әдебиет туралы. –Алматы: Жазушы, 1984. -406 б.
21. Толстой Л.Н. Избранные произведения. (Для ст. Школьного возраста). -М., детская литература, 19876.-765 с.
22. Добролюбов Н.А. Собрание сочинений в 9-ти том. Под ред. Б.И.Бурсова М., Гослитиздат. 1961.-595 с.
23. Қабдолов 3. Сөз өнері. –Алматы: Қазақ Университеті, 1992. -349 б.
24. Сыздықова Р. Сөздер сөйлейді. (сөздердің қолдану тарихынан) –Алматы: 2004, - 232 6.
25. Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. – Алматы: 1958 -341 б.
26. Адамбаев Б. Тозған қазды топтаған қарға жейді. –Алматы: 1996. -261 бет.
27. Ахметов Ш. Қазақ балалар әдебиеті. –Алматы: Мектеп, 1974. -227 б.
28. Әлімбаев М. Халық- ғажап тәлімгер. –Алматы: Рауан, 1994- 143 б.
29. Сейдімбек А. Қазақ әлемі. –Алматы: Санат, 1997. - 149 б.
30. Табылдиев Ә. Ұлттық тәрбие иірімдері. –Алматы: 2001. -179 б.
31. Меңжанова А.К. Мектепке дейінгі педагогика. Алматы: 1992. -320 б.
32. Жұмабекова Ф.Н. Баланың көркемдік талғамын сәндік қолданбалы өнер негізінде қалыптастыру. Пед.ғыл.канд.дис. –Алматы: 1998.-1496.
33. Аралбаева Р.Қ. Мектепке дейінгі педагогика. Алматы: 2012. -197 б.
34. Макаренко А.С. Собр. соч. в 7-томах, – М., АПК РСФСР, 1957. – 424 с.
35. Ушинский К.Д. Педагогические сочинения: В 6 т.Т. 1/Сост. С.Ф. 208 с.
36. Жарықбаев Қ. Психология. Алматы: Білім, 1993. – 302 б.
37. Жұмабекова Ф.Н. Баланың көркемдік талғамын сәндік қолданбалы өнер негізінде қалыптастыру. Пед.ғыл.канд.дис. –Алматы: 1998.-1496. 97 бет.
38. Жарықбаев Қ. Қазақтың ұлттық мінез бітістері, олардың кейбір ерекшеліктері // Жантану негіздері. – Алматы: 2002. – 415 б.
39. Ұзақбаева С., К.Қожахметова «Жоғары мектеп студенттеріне этнопедагогикалық білім беру тұжырымдамасы» Алматы: «Өнер» 1998. 19 бет.
40. Коменский Я.А. Избранные педагогические сочинения, том 2, п/р А.И.Пискунова, М: Педагогика, 1996, с.575
41. Монтессори М. Дети - другие /Пер. с нем./ Вступ. и закл. статьи, коммент. К.Е.Сумнительный. - М.: Карапуз, 2004. - 336 с.
42. Тәжібаев Т. Жалпы психология. –Алматы: Білім, 1996. -222 6.
43. А.Байтұрсынов. Ақ жол. – Алматы: 1991. -321 б.
44. Сакен Сейфуллин: Очерк жизни и творчества[Текст].- Алматы: Ғылым,, 2000.- 48 с. ... Хикаят - диалог 2-басылым.- Алматы: Атамұра, 2010.- 320 б.
45. Ғабдуллин, М. Алтын жұлдыз: очерктер, хаттар және күнделік. Алматы : Ана тілі, 2005. - 288 б.
46. Әуезов М. Таңдамалы шығармалары. –Алматы: Жазушы, 1999. -249 6.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Сандыбаева Ұлжалғастың
Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл-ойын дамытуда мақал-мәтелдер мен
жұмбақтарды пайдалану
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010100 – Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу
Түркістан 2015
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қорғауға жіберілді
Білім технологиялары кафедрасының
меңгерушісі, п.ғ.д.,доцент
_____________ Б.Ортаев
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл-ойын дамытуда мақал-мәтелдер мен
жұмбақтарды пайдалану
5В010100 – Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу мамандығы
Орындаған Сандыбаева
Ұлжалғас
Ғылыми жетекшісі,
аға оқытушы Исахова
Шахизада
Түркістан 2015
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК
СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... .3
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН
ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...5
1 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ АҚЫЛ-ОЙ ТӘРБИЕСІН
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Баланың ақыл-ой тәрбиесін қалыптастырудың педагогикалық
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.2 Мақал-мәтелдер мен жұмбақтар арқылы мектепке дейінгі жастағы
балалардың ақыл-ой тәрбиесін қалыптастырудың өзіндік ерекшеліктері ... ..24
2 БАЛАБАҚШАДА БАЛАНЫҢ АҚЫЛ-ОЙ ТӘРБИЕСІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДА МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕР
МЕН ЖҰМБАҚТАРДЫ ТИІМДІ ҚОЛДАНУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Мектепке дейінгі мекемеде балаларды тәрбиелеуде мақал-мәтелдер мен
жұмбақтарды қолданудың
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
2.2 Балабақшадағы оқу-тәрбие үдерісінде мақал-мәтелдер мен жұмбақтарды
балалардың ақыл-ой тәрбиесін қалыптастыруда тиімді қолдану
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..60
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
2007 жылдың 27 шілдесіндегі Қазақстан Республикасының Білім туралы
Заңы
Жоғары білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты. Қазақстан
Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 23 тамыздағы №1080 Қаулысымен бекітілген
Қазақстан Республикасында 2005-2010 жылдарға арналған білім беруді
дамытудың Мемлекеттік бағдарламасы. – Астана, 2004.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасы. – Астана, 2004.
ҚР МЖМБС 5.01.021 - 2008. Негізгі ережелер. 2008. – 8 б.
Жоғары мектеп студенттеріне этнопедагогикалық білім беру тұжырымдамасы
Қазақстан Республикасында 2005-2010 жылдары білім беруді дамытудың
мемлекеттік бағдарламасы
АНЫҚТАМАЛАР
Мақал-мәтелдер – әр халықтың өз даму тарихында басынан кешкен алуан
түрлі оқиғалары, өзі аңғарған табиғат құбылыстары, қоғам мүшелерінің өзара
қарым-қатысы, мінез-құлқы, психологиясы жөніндегі жасаған қорытынды,
тұжырымдарының түйіні, өмір тәжірибесінен жинақталған философиялық ойлардың
ұтқыр да ұтымды, жатық та көркем көрінісі, фразеологиялық оралымдард ың
еңделіп, сырланып, әбден қалыпқа түскен тұрақты түрлері.
Жұмбақ – адамның ой-өрісін, алғырлығын, білімін сынау мақсатында нақты
бір зат немесе құбылыс тұспалдап сипатталатын шағын әдеби жанр.
Ақыл-ой тәрбиесі – балалардың ойлау қабілетін дамыту, интеллектуалдық
ақыл-ой санасын, дүниеге ғылыми көзқарасын жетілдіру, ой еңбегі мәдениетін
қалыптастыруға бағытталған іс-әрекет.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ҚР МЖМБС – Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті
білім беру стандарты
ЖОО – жоғары оқу орны
МДҰ – Мектепке дейінгі ұйым
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Ықылым заманнан бері атам қазақ
Білекті бірді жығады, білімді мыңды жығады деген қанатты сөзді қолданып
келді. Қазақтың бұл сөзінің өзектілігі бүгінгі күні айрықша болып отыр. Бұл
заман білекке емес, білімге сенетін заманға айналды. Елдің қуаты ең алдымен
білім мен ғылымда екенін түсінетін уақыт әлдеқашан жеткен. Сол білімді
әжетке жаратып, тұрмыс игілілігіне пайдалана білсек қана өзге жұрт бізді
бағалайды. Инемен құдық қазғандай күрделі, орасан қажыр қайратпен, ерік-
жігерді талап ететін білімсіз өмір жоқ мына заманда. Терең білім –
Тәуелсіздігіміздің тірегі, ақыл-ой – азаматтарымыздың алдаспаны, – деді Н.
Назарбаев [1].
Қазақстан Республикасы Конституциясында [2], Тіл туралы [3], Білім
туралы Заңдарында [4], Үздіксіз тәрбие тұжырымдамасы [5], Мәдени мұра
бағдарламасы [6], Қазақстан Республикасында 2005-2010 жылдары білім беруді
дамытудың мемлекеттік бағдарламасы [7], Жоғары мектеп студенттеріне
этнопедагогикалық білім беру тұжырымдамасы [8] жас ұрпақты тәрбиелеу мен
білім беру жүйесін түбегейлі өзгертуге, олардың бойындағы адами, рухани
байлықтарын жетілдіруге және еліне, жеріне деген сүйіспеншілікке ата-
бабаның тарихи мұралары негізінде тәрбиелеуге баса назар аударылған.
Тамырын тереңнен алатын ұрпақ тәрбиесі – баланың қоғамдық өмірге,
айналадағы дүниеге танымдық, сезімталдық этикалық, эстетикалық
көзқарастарын қалыптастарып, өнер-білімге құштарлыққа баулу үшін, халық
қазынасы фольклорлық шығармалармен сабақтас жүргізілуге тиіс. Өркендеген
балалар әдебиеті арқылы бейнеленіп, бүгінге жеткен ұлттық байлығымыз
баланың көкірек көзін оятып, сөз өнеріне, ана тіліне сүйіспеншілікке
баулып, өмірдегі, өнердегі жағымды іс-әрекетті, сұлулықты ажырата білу
дағдыларын қалыптастыру құралы болып табылады. Асылы, жас ұрпақтың ақыл-ой
тәрбиесін әсемдік әлемі – әдебиет, халық мұрасы арқылы қалыптастырудың
маңызы өте зор.
Жаңа қоғам иегерлері – болашақ ұрпақты тәрбиелеу, білім беру үрдісінде
оларды қан жақындығы емес, жан жақындығына баулу, бүгінгі өмір талабынан
туындайды. Бұл туралы ұлы ойшыл әл-Фараби Тәрбиелеу дегеніміз – халықтың
бойына білімге негізделген этикалық ізгіліктермен өнерлерді дарыту деген.
Осындай ізігіліктер мен өнерлерді бала бойына дарыта тәрбиелеуде ұстаздар
мен ата-аналар ұстанатын пәрменді құралдарының бірі – көркем сөз өнері,
балалар әдебиеті. Табиғат пен өмірді поэзиялық өрнекпен біртұтас суреттеп
көрсететін балалардың ойына орнығып, игілігіне айналатын, оларды сөз мәнін
түсінуге баулитын – балалар әдебиетінің тәлім-тәрбиедегі орны ерекше.
Тәрбие – тарихи үрдіс, ол адамзат қоғамында талай ғасырды бастан
өткізіп, қасиетті мұралардың бүгінгі ұрпаққа жеткеніне, ортамызға оралған
Күлтегін (үлкен жазу) ескерткіші, ғалым – философ Әль-Фарабидің филосо-
фиялық, педагогикалық, дидактикалық ой-пікірлері дәлел [9].
Сөз өнерінің ұрпақ тәрбиесіндегі құдіретті күшін терең сезінген ақын-
жазушылар мен ағартушылар Ш.Уәлиханов [10], Ы.Алтынсарин [11], А.Құнанбаев
[12], А.Байтұрсынов [13], М.Жұмабаев [14], сондай-ақ, М.Дулатов [15],
Ж.Аймауытов [16], М.Әуезов [17] т.б. балаларға арналған фольклорлық
шығармаларды алғаш жинап бастырушылардың бірі – С.Сейфуллин [18],
I.Жансүгіров [19], орыс халқының жазушылары М.Горький [20], Л.Н.Толстой
[21], Н.А.Добролюбов [22] т.б. сияқты ұлылардың еңбектері отбасында,
балабақшада тәрбиеленуші балалардың рухани байлығын нығайту ісінде үлкен
үлес қосты.
Жас ұрпақты ата-анаға, өз еліне сүйіспеншілікке, қазақ елін мекендеуші
ұлттар мен ұлыстар достығына, бірлікке, ерлікке тәрбиелеудің бірден-бір
құралы әдеби мұралар болып табылады.
Академик Р.Сыздықованың Сөздер сөйлейді атты еңбегінде еларалық
байланыс құралы әдебиеттің өнердегі, тәлім-тәрбиедегі маңызы жөнінде
3.Қабдолов [23], Р.Сыздықова [24], М.Ғабдуллин [25], Б.Адамбаев [26],
Ш.Ахметов [27], М.Әлімбаев [28], А.Сейдімбек [29], Ә.Табылдиев [30] т.б.
көркем сөз адамның ой-қиялын, шығармашылық, көркемдік талғамын дамытатын,
өмірді танытатын тәрбие құралы екендігі туралы ой толғайды.
Меңжанова А.К. Мектепке дейінгі педагогика оқулығында көркем
әдебиетті тәлім-тәрбие үрдісінде отбасында, балабақшада баланың жас, даму
шамасына қарай таңдап пайдалану, дамыта оқыту, баланы мектепке дайындау
туралы көрнекті психологтар (В.В.Давыдов, Д.В.Эльконин, Л.С.Выготский
А.В.Запорожец, А.Леоньтев), физиологтар (А.П.Павлов, И.И.Красногроский,
Иванов-Смоленский), әдіскерлер (А.П.Усова, Е.И.Тихеева, М.И.Попова),
балалар әдебиетінің тәлім-тәрбиедегі орны мен оны қолдану әдістері туралы
(Е.А.Флерина, О.И.Соловьева, М.К.Боголюбская, И.Карпинская, Р.И.Жуковская,
А.В.Захарова, А.М.Леушина, Б.И.Хачацуридзе т.б.) арнайы зерттеулер
жүргізіп, ғылыми-әдістемелік еңбектер жазғандығын. Аталған
ғалымдардың жан-жақты зерттеу нәтижелері негізінде ұсынылған идеялары, ой-
пікірлері бүгінгі балабақшадағы тәлім-тәрбие үрдісінде де қолданыс табуда
екнгдігін атап көрсеткен [31].
Соңғы жылдары балалар әдебиетінің дамуы туралы К.Нұғыбаева,
Б.Ыбырайымов, сондай-ақ, С.Рахметова, Н.Албытова, т.б. кандидаттық
диссертациялар қорғады. Тақырыпқа қатысты еңбектерді талдау барысында
балалар әдебиетінің дамуы, бастауыш сынып оқушыларын оқыту және тәрбиелеу
мәселелерін жетілдіру, оқу үрдісінде әдеби шығармаларды қолдану тәсілдері
қарастырылған ғылыми зерттеулер жүргізілгеніне көз жеткіздік.
Жаңа қоғамға жаңа тұлғаны қалыптастыру, ұлттық әдеби, мәдени және
тарихи мұраларды баланың санасына орнықтыра тәрбиелеу. Ежелден тәрбие
құралы міндетін өтеп келген балалардың рухани жан азығы – көркем
шығармаларын оқыту және тәрбиелеу жұмыстарының мақсатына үйлесімді
пайдалану балаларды шығармашылыққа үйрету міндеттері мемлекеттік жалпы
білім беру тұжырымдамаларында атап көрсетілді.
Жоғарыда көрсетілгендей, көркем әдебиеттің баланың дамуындағы құдіреті
туралы еңбектер бола тұра, баланы мектепке дайындаудағы балалар әдебиетін
пайдалануды ғылыми негізде жүйелеген зерттеулер жоқ. Осының нәтижесінде
баланы мектепке дайындауда балалар әдебиетін пайдаланудың қажеттілігі мен
оны ғылыми тұрғыда негіздеудің арасындағы қарама-қайшылық туып отыр. Осы
қайшылықтардың шешімі ғылыми-зерттеу жұмысының көкейтестілігін көрсетеді.
Сондықтан да балалар әдебиетін мектепке дейінгі мекемеде ақыл-ой
тәрбиесінің құралы ретінде пайдалана отырып, оның мазмұнын, мүмкіндіктерін
қарастыру, оқу-тәрбие үрдісіндегі тиімді әдістері мен жолдарын іздестіру
мақсатында біз диплом жұмысымыздың тақырыбын Мектеп жасына дейінгі
балалардың ақыл-ойын дамытуда мақал-мәтелдер мен жұмбақтарды пайдалану деп
таңдауды ұйғардық.
Зерттеудің мақсаты: Мектепке дейінгі жастағы балалардың ақыл-ой
тәрбиесін қалыптастыруда мақал-мәтелдер мен жұмбақтарды тиімді қолдану
Зерттеу нысаны: Мектепке дейінгі мекемелердегі оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеу пәні: Балалардың ақыл-ой тәрбиесін қалыптастыруда мақал-
мәтелдер мен жұмбақтарды қолдану.
Зерттеу міндеттері:
– баланың ақыл-ой тәрбиесін қалыптастырудың педагогикалық сипатын ашу;
– мақал-мәтелдер мен жұмбақтар арқылы мектепке дейінгі жастағы
балалардың ақыл-ой тәрбиесін қалыптастырудың мүмкіндіктерін қарастыру;
– мектепке дейінгі мекемеде балаларды тәрбиелеуде мақал-мәтелдер мен
жұмбақтарды қолданудың жолдарын айқындау;
– балабақшадағы оқу-тәрбие үдерісінде мақал-мәтелдер мен жұмбақтарды
балалардың ақыл-ой тәрбиесін қалыптастыруда қолданудың әдістерін көрсету,
қорытындылау.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер мектепке дейінгі ұйымдарда мақал-
мәтелдер мен жұмбақтар арқылы балаларды тәрбиелеудің ерекшеліктері
айқындалып, сол арқылы оның үлгісі жасалып, сонымен қатар педагогикалық
бағыттарын жетілдіріп, іс жүзінде тәжірибеге енсе, онда мектепке дейінгі
ұйымдарда мақал-мәтелдер мен жұмбақтар арқылы балаларды тәрбиелеудің
тиімділігі артады, өйткені мұндай жағдайда қарастырылып отырған үдерістің
жүйелілігі мен тұтастығы қамтамасыз етіледі.
Зерттеу әдістері: Зерттеу жұмысында философиялық, психологиялық,
педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жасау.
Балабақшадағы озық тәжірибелерді жинақтау, оны оқу-тәрбие үрдісінде
қолдану, әңгімелесу, тәжірибелік іс-әрекеттер нәтижесіне сүйене отырып,
баға беру әдістері қолданылды.
Зерттеудің көздері: Қазақстан Республикасының Заңдары, Қазақстан
Республикасының Білім туралы Заңы, Үкіметтің қаулы-қарарлары, балабақшада
тәрбиелеу мен білім беру тұжырымдамалары (1999, 27.11). Елбасымыз
Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдаулары және басқа да құжаттар мен
ресми материалдар, философтардың, ойшылдардың, психологтар мен педагогтар
еңбектері, зерттеу тақырыбына сәйкес оқу-әдістемелік құралдар, ғылыми-
педагогикалық басылымдар, журналдар материалдары, озат педагог-
тәрбиешілердің озық тәжірибелері басшылыққа алынды.
Зерттеу базасы: Оңтүстік Қазақстан облысы, Түркістан қаласындағы №31
бастауыш мектеп – балабақша кешені.
Диплом жұмыстың құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен,
төрт бөлімшеден, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ АҚЫЛ-ОЙ ТӘРБИЕСІН
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Баланың ақыл-ой тәрбиесін қалыптастырудың педагогикалық сипаты
Ф.Н. Жұмабекованың зерттеулерінде ақыл-ой тәрбиесі – балалардың ойлау
қабілетін дамыту, интеллектуалдық ақыл-ой санасын, дүниеге ғылыми
көзқарасын жетілдіру, ой еңбегі мәдениетін қалыптастыруға бағытталған іс-
әрекет [32]. Ақыл-ой тәрбиесі жеке тұлғаны қоғамның өркениетті даму
бағытына сай жан-жақты тәрбиелеудің құрамды бөліктерінің бірі. Ол білім
жүйесін меңгеруге, оқушылардың рухани күшінің дамуына ықпал жасайды. Ақыл-
ой тәрбиесінің басты міндеттері: оқушыларды табиғат, қоғам, адам жайындағы
ғылым негіздерімен қаруландыру; қоршаған ақиқат дүниеге ғылыми көзқарасын,
сенімін қалыптастыру; балалардың ойлау қабілетін (абстрактылы ойлау, ойлау
операциялары – талдау, синтездеу, салыстыру, жинақтау, топтау, негізгісін
ажырату, жіктеу т.б.), таным іс-әрекетін (іскерлік, дағды, бақылау, жазу
т.б.) дамыту. Ол ой еңбегі мәдениетін меңгеруге, интелектуалдық іс-
әрекетпен ұзақ шұғылдана білуге, оқушыларды дербес жұмыс істеуге
дағдыландырады. Ақыл-ой тәрбиес і шәкірттердің ерекшеліктеріне қарай
дидактикалық талаптар (саналылық, белсенділік, өздігінен жұмыс істеуге
үйрену, ұғыну т.б.) қояды. Бұл талаптар оқу жоспары, бағдарламалар,
оқулықтар арқылы іске асады.
Аралбаева мектепке дейінгі кезеңдегі тәрбие – адам қалыптасуының
алғашқы баспалдағы. Бұл баланың әсерленгіш, еліктегіш, ойлауды, сөйлеуді
меңгеруімен алғаш рет бөтен ортаға бейімделуімен сипатталатын кезең Мектеп
жасына дейінгі тәрбиенің негізі бес жасқа дейін қаланады.
Бес жасқа дейін жүргізілген барлық тәрбие ісіңіз – бүкіл процесінің тоқсан
проценті, – деп Жүсіп Баласағұни балалық кезеңдегі тәрбиенің маңызын анық
көрсеткен [33].
Баланың ақыл – ойын жүйелеу, ойлау қабілетін жетілдіру, дәлдікке
үйрету шындыққа тәрбиелеу мақсатында, сауаттылыққа баулу – бүгінгі күн
талабы. Мектеп жасына дейінгі баланы дамытатын, өсіретін әрі тәрбиелейтін
де негізгі іс-әрекеті – ойын.
Белгілі педагог А.С. Макаренко баланың өміріндегі ойынның атқаратын
қызметі туралы; Үлкендер үшін жұмыстың, қызметтің маңызы қандай болса,
балалар үшін ойынның маңызы сондай болады – деген;
Біз балалардың ойнай жүріп, анасының, әкесінің барлық мамандық иелерінің
қызметтерін атқарып жүретінін байқаймыз. Мектепке дейінгі кезең біз
түсінгендей өмірдің тек алаңсыз кезеңі ғана емес, ересектерге олар тек
киімі бүтін, қарны тоқ болса ойнап – күлуді білетін сияқты көрінеді.
Барлап қарасақ балалар өмірінде де ересектер өміріндегідей күрделі, күрмеуі
қиын, кейде тіпті шешілмейтін проблемалар көп және олар балаларды ренжуге,
қапалануға мәжбүр етеді. Қиыншылықтармен күресуге, жеңе білуге, қуануға
үйретеді [34].
- Түрлі - түсті текшелерден үйді қалай салу керек?
- Ойыншықтарды өзара қалай бөлісеміз? – деген болмашы сұрақтарды
өздері олар ересектерше талқылап жатады.
Сонымен мектепке дейінгі кезең – баланың жеке тұлға болып өзін – өзі
сезінуінің алғашқы сатысы демек адамгершілік ақыл – ой және басқа да
қасиеттерінің ең маңызды кезеңі. Баланың мәдениетті сөйлей біліуі үй
ішінде, балабақшада, отбасында алған білім тәрбиесіне байланысты. Біздің
басты міндетіміз баланы жан – жақты дамыта отырып тілін дамыту. Сөздік
қорларын байытумен қатар есте сақтау қабілеттерін арттыру. Баланың ана
тілінде таза еркін сөйлеуін мектепке дейінгі кезеңде меңгертуге тиіспіз.
Ұлы педагог К.Д. Ушинский: Кімде кім баланың тіл қабілетін дамытқысы
келсе, ең алдымен оның ой – өрісін қабілетін дамытуы тиіс –деген [35].
Әрбір ұйымдастырылған оқу іс – әрекеттерін өткізуде тәрбиешінің
шығармашылығы, әдіс – тәсілдері тиімді пайдалануы, оқу іс - әрекетін
түрлендіріп ұйымдастыруда ойындарды мақал – мәтелдерді, жұмбақтарды
қолдануы балалардың қиялын шарықтатады. Білімді меңгерту үстінде баланың
ойлау қабілеті ұштасады.
Кішкентай балалар тез еліктегіш жан – жағына алаңдағыш келеді. Сөзді
мәнерлеп айтуда болсын, балалар тәрбиешіге, үлкендерге еліктейді. Тіл
дамыту, Көркем әдебиет оқу іс – әрекеттерін ойын арқылы өткізу адамгершілік
мінез – құлықты қалыптастыруға ықпал етеді. Сәлемдесуге баулу, достыққа,
ұйымшылдыққа тәрбиелеуге бейімдейді. Мен өз тәжірибемде балалар тілін
дамытуда, ой – өрісін кеңейту мақсатында мына жобаларды негізге ала отырып
жұмыс жасаудамын.
– Тілді дұрыс меңгеру;
– Ауыз екі сөйлей білу;
– Көркемсөз үлгілерін үйрету және игерген білімдерін қолдана білу;
– Сөздік қорын молайту;
– Дыбыстарды анық айтуға үйрету
Осы жобаларды меңгерген бала мектеп табалдырығын аттауға емін – еркін
сөйлей алатын деңгейге жетеді.
Мектеп жасына дейінгі бала көзбен көріп таныған затты дұрыс қабылдап,
елестете алады. Сондықтан баламен сөйлескенде, әдеби шығармаларды оқығанда
оларға суреттеп көрсетіп әңгімелеу өте әсерлі болмақ. Шығарма мазмұнына
немесе балалардын іс – әрекетіне өмір мен табиғат құбылысына арналған
көркем суреттер баланың сана сезіміне, жүйелі сөйлеуіне әсер етеді. Өмір
құбылысын нақты көріп тануға жол ашады.
Мектеп жасына дейінгі бала көзбен көріп, таныған заттарды дұрыс қабыл,
елестете алады. Сондықтан баламен сөйлескенде, әдеби шығармаларды оқығанда,
оларға суреттер көрсетіп, әңгімелесу әсерлі болмақ. Шығарма мазмұнына
немесе балалардың іс – әрекетіне, өмір табиғат құбылысына арналған көркем
суреттер баланың сана – сезіміне, жүйелі сөйлеуге әсер етеді. Өмір
құбылысын нақты көріп тануға жол ашады.
Бала оқыған әңгіме, ертегі мазмұнын сурет арқылы тез қабылдап түсінеді.
Сондықтан ертегі, әңгімелердің суреті айқын, шығарма мазмұнына сай болуын
ескерген жөн. Баланың тілін, сана – сезімін жетілдіру, эстетикалық талғамын
байытуда теледидар арқылы берілетін мультипликациялық фильмдерді көрсетіп
әңгімелесу, оқылған шығармаға байланысты диафильмдер, компьютер қолдану
пайдалы.
Балаға диафильм немесе теледидардан әр түрлі қызықты көрсетілімдерді
көрсету қазіргі заманда өте қажет. Бала теледидар көріп отырғанда жан –
жағындағылар дауыстап сөйлеп, әңгімелесу болмауын ескерген жөн. Көріп не
тыңдап отырғанда бала жақсы түсініп, қабылдайтын болуы керек. Сонымен бірге
баладан алған әсерін айтып беруге үйретіп отыру қажет.
Бүгінгі күн талабы – баланың ақыл – ойын дамыту, ойлау қабілетін
жетілдіру, өзіндік іскерлік қасиеттерін қалыптастыру, заман талабына сай
ойы жүйрік етіп тәрбиелеу. Білім беру жүйесінің барлық сатыларының алдында
тұрған көкейкесті мәселелерінің бірі – білім сапасын арттыру, оның
әдістемесін жетілдіру, жас ұрпақтың тұлғалық ойлауын дамыту болып табылады.
Заман талабына сай жас ұрпақ тәрбиелеуде мектепке дейінгі бала
тәрбиесімен айналысатын қызметкерлер, тәрбиешілерге жауапты міндет
жүктеледі. Бұл міндетті кең байтақ республикамыздың барлық мектепке дейінгі
мекемелерде қызмет атқаратын мамандар абыроймен атқарып келеді. Ақыл-ойдың
дамуы бұл бала жасына, тәжірибесінің молаюы мен тәрбиелік ықпалдарының
әсеріне байланысты ойлау әрекетінде пайда болатын сан және сапалық
өзгерістердің жиынтығы. Мектепке дейінгі шақта білімнің қорлануы шапшаң
қарқынмен жүреді. Таным процестері жетіледі, бала ақыл –ой дамуын
әрекетінің қарапайым әдістерін меңгереді. Баланың ақыл-ойы дамуын
қамтамасыз ету оның барлық кейінгі іс-әрекеті үшін зор маңызы бар. Ақыл-
ойды дамыту әлеуметтік үшін зор маңызы бар. Ақыл-ойды дамыту әлеуметтік
ортаның ықпалымен жүзеге асырылады. Оны айналадағылар араласу барысында
тілді қарым-қатынас құралы ретінде пайдаланып , сонымен бірге қалыптасқан
ұғымдар жүйесін игереді. Ақыл-ойды неғұрлым тиімді дамыту оқыту мен
тәрбиелеу негізінде жүзеге асырылады. Қазіргі педогогика ғылыми ақыл-игеру,
олардың қорын жинау, шығармашылық ойды дамыту және білімдер алуға қажетті
танымдық қызмет әдістерін меңгереді деп есептейді.
Мектепке дейінгі жастағы балалардың ақыл-ойын дамытуды дұрыс
ұйымдастыру үшін олардың ақыл-ой дамуының заңдылықтары мен мүмкіндіктерін
білу керек. Осыларды ескере отырып, ақыл-ой тәрбиесінің міндеттері,
мазмұны, ұйымдастырылуы мен әдістері белгіленеді. Ақыл-ой тәрбиесі
міндеттерін шешу жолдары: бір жағынан баланың мүмкіндігін барынша пайдалану
және екінші жағынан баланы шаршататын немесе қажытатын, шамадан тыс
міндеттер жүктеуді болдырмау болып табылады.
Ақыл-ой тәрбиесі-балалардың белсенді ойлау қызметінің дамуына
ересектердің мақсаты ықпалы. Ол қоршаған дүние туралы түсінікке жеңіл
білімдерді хабарлауды, оларды жүйелеп отыруды, танымдық мүдделерді
зияткерлік дағдылар мен іскерлікті қалыптастыруды, танымдық қабілеттерді
дамытуды қамтиді.
Ақыл-ой тәрбиесінің басты құралы-айналадағы адамдар, заттар, табиғат,
қоғамдық құбылыстары. Осылардың әсерінен баланың дүниеге көзқарасы
кеңейіп,танымды дамиды. Ақыл-ой тәрбиесінің негізгі құралдарының бірі –
ойын. Ол баланың ерекше әрекеті. Әр ойын баланың дамыуына әр қилы әсер
етеді. Мазмұнды рөлді ойындар айналадағы дүние туралы түсінігін кеңейтіп,
сөзін дамытады. Драмалық ойындар көркем әдебиет шығармаларын терең
түсініуіне, тілінің дамуына әсер етеді. Ақыл-ойды дамытудың пәрменді
құралдарының бірі – оқыту процесі. Оқытуда бала жоспарлы түрде қажетті
білім дағдысын игереді. Оқыту баланың ойлауға күш сала білу қабілетін,
еркін, табандылығын, төзімділігін, қиыншылықты жеңе білу қабілетін,
жауапкершілігін, тәртібін тәрбиелейді. Ақыл-ой тәрбиесінің тағы бір бағалы
құралы – еңбек. Еңбек арқылы әр бала түрлі құбылыстармен, олардың
пішіндері, көлемдерімен, сан алуан материалдардың қасиетімен танысады.
Ақыл – ой тәрбиесінің әдістері: табиғат пен қоғам құбылыстарын
бақылауды дұрыс және жүйелі ұйымдастыру, әңгіме әдісі, көркем сөзбен
әңгімелеу, көрнекіліктер пайдалану, қызықтыру, т.б. ақыл-ойды дамытуда
сезім (сенсорлық) тәрбиесінің алатын орны ерекше. Сенсор – латынның сезім,
түйсік, қабылдау, түйсіктің қабілеті деген сөздерінен шыққан. Сенсорлық
процестер мен таным – ақыл-ой тәрбиесінің алғашқы сатысы. Сенсорлық
тәрбиенің басты міндеттері – ақыл-ой тәрбиесінің алғашқы сатысы. Сенсорлық
тәрбиенің басты міндеттері – ақыл-ой дамуының негізін салу және эстетикалық
тәрбиенің құрамдас бөлігі ретінде көріну. Айналадағы дүұниені тану түйсік
пен қабылдаудан басталады. Сенсорлық тәрбие дегеніміз – түйсік пен
қабылдаудың дұрыс бағытта дамуы. Баланың сенсорлық процестерінің дамуына
мүмкіндік тудыратын іс-әрекеттің тиімді түрі – көркемсурет салу,
сазбалшықтан, ермексаздан (пластилин) мүсіндер жасау, салынған суреттерді,
өрнектерді қиып, желімдеу әрекеттері, бірлескен дидактикалық ойындар,
педогогикалық басшылықпен ұйымдастырылған іс-әрекет болып табылады.
Сенсорлық тәрбие мазмұны-баланың түстерді ажырата алуы, олардың
реңктері туралы, яғни бояуларды араластыру арқылы түс немесе реңк пайда
болатынынүйрету. Сондай-ақ, суреттерді қараған кезде бейненің түс арқылы
қалайша көркемдік сипаи алатынын көре білу қабілетін дамытады. Мектепке
дейінгі шақта алға-артқа, жоғары-төмен, алыс-жақын, солдан-оңнан,
т.б. кеңістік туралы түсініктерді игереді. Уақыт туралы ұғымдарды: кеше,
бүгін, ертең, т.б. арнайы мақсатты оқыту нәтижесінде үйренуге қол
жеткізеді. Сенсорлық тәрбие мазмұнына есту сезімділігін дамыту, қоршаған
жағдайдадыбысты мұқият тыңдап, ажырата білуі, музыкалық есту қабілетін
дамыту енеді. Сондай-ақ, заттың сапасын сипап сезу арқылы ажырата білуі
және оларды: тегіс, мамық, кедір-бұдыр, жұмсақ, қатты, ауыр, жеңіл, суық,
жылы, т.б. деп дұрыс атай білуге үйренеді.
Ақыл-ой тәрбиесі әр заманда жастарға білім берудің негізгі құралы
болып келеді. Білім алуға және ғылымға ұмтылыс халық санасының тереңінен
әрдайым орын алды. Халық табиғат пен қоғам дамуының заңдылықтары
бейнеленген ғылымның деректерін, түсініктерін және заңдарын мақсатты
игерудің нәтижесі деп білді. Тек ақылды адам ғана терең білімдерді меңгере
алатынын түсінді. Білімнің мәнін Ақылдан қымбат байлық жоқ, Ақылды
сатып ала алмайсың, Ақыл – тозбас киім, білім – сарқылмас булақ деген
халықтың даналық сөздерінен-ақ байқауға болады.
Халық педагогикасында оқыту мен білім берудің принциптері қазіргі
ғылыми педагогика тұжырымдарымен ұштасып жатыр. Халық білім мен өмірдің
тығыз байланысты болуын талап етті. Халық педагогикасы оқытудың көрнекі
болуын ойдан шығарған жоқ. Көзбен көргеп, құлақпен естіген ақиқат емес тек
қана мұқият зерттелген ақиқат.
Халық педагогикасыңда тәрбие, оның бөліктері туралы ұғымдардың
анықтамаларының да ғылыми педагогиканың анықтамаларымен сәйкес кенетіндігі
байқалады. Халық педагогикасы бойыиша ақыл-ой тәрбиесі деп шәкірттердің
ойлау қабілеттерін, сана-сезімін оқу және еңбек процесінде дамытуды айтады.
Ғылыми педагогикалық анықтамасы бойынша ақыл-ой тәрбиесі деп оқушылардың
ақыл-ой күштерін, ойлауын дамытудағы және ақыл-ой еңбек мәдениетін
дарытудағы тәрбиешілердің мақсатты іс-әрекетін түсіндіруді айтамыз.
Бірақ оқушы өмірінің іс-әрекеті тек тәрбиешілердің мақсатты ықпалымен
шектелмейді. Оған қосымша оқушыны қоршаған ортаның ықпалдары мен әсерлерін
еске алу қажет. Бұл кеңірек, ақыл-ойдың дамуы ұғымымен айқындалады.
Ақыл-ой тәрбиесі тұлғаның жан-жақты дамуының негізі. Ақыл-ой тәрбиесі
еңбек өнімділігін арттыруга, еңбектің шығармашылығына зор ықпал жасайды. Ең
бастысы, ол ғылым мен техниканың, мәдениеттің жедел дамуыпың қайнар бұлағы
екендігін үнемі есте ұстағанымыз жөн.
Ақыл-ой тәрбиесінсіз дүниеге адамгершілікті көзқарас, саналы тәртіп пен
орынды мінез-құлық, еңбек нәтижесі, экономикалық білімдер, дағдылар,
тіршілік ету ортасы, табиғат және қоғам құбылыстарына талғампаздық, дене
күш-қуатын арттыру жолдарын білу, қоғам өмірінің құқықтық негіздерін игеру
мәселелерін шешу мүмкін емес.
Қорыта айтқанда, ақыл-ой тәрбиесі – адам зиялылығының негізі. Ақыл-ой
тәрбиесіне екі ұғым кіреді: зер салып ойлау және ақыл-ой күштері.
Белгілі психологтар мен педагогтардың еңбектерінде ойлаудың түрлері,
олардың мәні, мазмұны жеткілікті зерттелген мәселелердің бірі. Сондықтан
біз жеке-жеке ойлаудың түрлеріне тоқталамыз. Бірақ кейбіреулерін кейінірек
атап кеткен жөн.
Жалпы айтқанда ойлау дегеніміз не? Ойлау деп заттар мен құбылыстардың
арасындағы табиғи байланыстарды және қатынастарды бейнелейтін психикалық
процесті атайды. Ойлау таным іс-әрекетіндегі күрделі процесс. Ал таным –
бұл әржақты процесс. Ол білмеуден білуге қарай бағытталған ой қозғалысының
адам миында бейнеленуі.
Ойлау адам миы қызметінің нәтижесі. Ой-түңсіну, қабылдау, елестету арқылы
алынған сезімдік деректердің адам миы арқылы өңделуі, мәнге айналуы. Ойлау
– барлық адамдарға тән туынды түсінік. Жеке адам даму процесінде тәрбие
қоятын міндеттерге сай жедел дамитын ойлаудың нақты жақтарын немесе
түрлерін қалыптастырады. Мұғалімнің міндеті ойлау түрлерінің мәнін терең
түсіруі, оларды тұтас педагогикалық процесте шебер қолдана білуі,
оқушылардың ақыл-ой қабілетінің дамуына әсер ету тәсілдерін жете зерттеу
қажет.
Енді әрбір ойлау түрлерінің тұлғаның даму процесінде алатын орны
туралы сөз етейік.
Нақты және абстракт логикалық ойлау.
Нақты логикалық ойлау затты біздің тікелей қабылдауымыз. Мұны кейде
көрнекі ойлау деп те атауға болады. Нақты логикалық ойлау балалардың ойлау
және оқу процесінде, адамдардың еңбек іс-әрекетінде байқалады.
Абстракт логикалық ойлау жалпы және дерексіз ұғымдарға сүйенеді.
Мысалы, абстракт ойлау күрделі мәселелерді шешудегі біздің ой-пікірлеріміз,
яғни байымдау, ой жүгірту. Бұл ойлау түрін психологияда ұғымдық ойлау деп
те атайды. Ұғымдық ойлау кейбір мәңді ұқсастық белгілерінің негізінде
түсініктерді жіктерге және топтарға бөлу білігін қажет етеді.
Жинақтай ойлау белігі бір құбылыстар тобын қамтитын әрекеттердің ортақ
принцшітерін немесе тәсілдерін білумен сипатталады. Бұл жерде ойдың
жинақталу дәрежесі, оның ауқымы жалпылық тұрғыдан қараудың құбылыстардың
үлкен немесе кіші топтардың қамтуына тәуелді.
Алгоритмдік ойлау көздеп отырған нәтижені қамтамасыз ететін нақты
әрекеттерді қатаң орындау нұсқау арқылы жұмысты іске асыру.
Индуктивтік ойлау ғылыми зерттеу немесе оқушыларга жаңа білімдерді
баяндауда ойдың жекеден жалпыға, деректерден жинақтауға қарай қозғалуын
қажетсінеді.
Дедуктивтік ойлау жалпыдан жекеге, дербестікке қарай жүретін ойлау
процесімен байланысты. Сонымен ойлау түрлері шәкірттердің нақты зиялылық
білігін сипаттайды. Адамның өмір тәжірибесіне, іс-ерекеттеріне, оның
алдында тұрған мақсатының ерекшелігіне байланысты әр түрлі сатыда іске
асады.
Ақылдың белгілі бір даму дәрежесін ақыл-ой күштері деп атайды. Ақыл-ой
күштері адамды білім қорын жасауға, негізгі ойлау операцияларын жүзеге
асыруға, нақты зиялылық біліктерді меңгеруге қабілетті етеді.
Ақыл-ой тәрбиесінің міндеттері де осыған шығады. Олар:
– ойлау іс-әрекетінің шарты болатын білім қорын жинау;
– негізгі ойлау операцияларын меңгерту;
– зиялылық біліктерді қалыптастыру;
– дүниетанымды қалыптастыру;
– Аталған міндеттерге жеке-жеке тоқталайық.
Білім қорын жинау. Оқушыға зиялы белсенді іс-әрекетке қажетті ақылдың
бірде-бір құнды сапасы жүйеге келтірілген білімдер қорынсыз дамуы мүмкін
емес. Көп жағдайда білімдер көлемін беру ұғымын қарастыра отырып қараймыз.
Білімдер көлемі қоғамның мәдени дамуының деңгейімен сипатталады. Олай болса
білім көлемі ұғымы салыстырмалы ұғым.
Өмірге жолдама алушы жастың білімдерінің ауқымы өз бетімен білім алуға
негізделген білім беру бағдарламаларымен, болашақ кәсіптік дайыңдығының
сырымен анықталады. Белгілі бір білім қорын жинау ең алдымен нақты оқу
материалын меңгеруді қажет етеді. Мұның құрамына деректер, атаулар,
белгілер, адамдар мен заттар аттары, атаулы күндер, ережелср, заңдар,
заңдылықтар, формулаларда бейнеленетін және араларыңдағы байланыстары мен
тәуелділіктері бар жалпы, жеке, нақты, абстрактілі түсініктер кіреді.
Сонымен қатар білімдерге сол білімдерді қолдану ауқымы мен тәсілдерді білу,
оларды пайдалану әдістерін игеру, әлем жөніндегі ғылыми ұғынуының жалпы
жүйесіндегі білімнің әрбір бөлігінің орнын түсіну де жатады.
Білім қорын жинаудың жоғары деңгейіне жетуде оқушының жеке мақсаттылығы
үлкен роль ойнайды. Оқушының мақсаттылығы алдына қойған мақсатпен оны
танымдық іс-әрекетке итермелеуші себептермен оқу біліктерін берік
меңгерумен байланысты. Яғни, оқу материалын игеру жолындағы біліктері,
зиялы жігерге және ұзақ зиялы іс-әрекетке дағдылану қажет.
Ақыл-ой дамуы және ойлау білігі негізгі ойлау операцияларын меңгеруді
қажет етеді. Негізгі ойлау операцияларына ғылымда белгілі анализ, синтез,
салыстыру, классификация (топқа жіктеу) жатады.
Анализ дегеніміз бүтінді бөліктерге ойша жіктеу немесе бүтіннің жеке
қасиеттерін ойша бөлу болып табылады.
Синтез – заттың бөліктерін ойша үйлестіре біріктіру немесе
құбылыстардың жеке жақтарын, олардың белгілері мен қасиеттерін біріктіру.
Анализ бен синтез біріне-бірі қарама-қайшы ойлау операциялары болғанымен,
олар бір-бірімен үздіксіз байланыста болады. Белгілі бір сабақтастықта
нақты белгілі немесе бірқатар белгілер бойынша олардың ұқсастықтарын немесе
айырмашылықтарын анықтауды салыстыру деп аталады. Салыстыру – жинақтаудың
қажетті алғы шарты. Араларындағы ұқсастық немесе айырмашылыққа тәуелді
заттар немесе құбылыстарды топтарға ажыратуды жіктеу деп атайды. Негізгі
ойлау операцияларын тұтас педагогикалық процесте меңгеру және нәтижелі
қолдана білу мұғалімнің шеберлігін, біліктілігін, білімдарлығын көрсетеді.
Жалпы оқу іс-әрекеті іскерліктерінің қатарына оқу, тыңдау, өз ойын ауызша
баяндау, жазу, кітаппен жұмыс жатады. Іскерлік әр түрлі пәндер және
сыныптар бойынша сабақтарда қолданылады. Іскерлік деп алған білім негізінде
шәкірттердің практикалық әрекетінің іске асырылуын атайды. Мысалы, сауатты
жазу үшін грамматикалық ережелерді білу, жазу және сөйлеу техникасын
меңгеру. Ал сауатты оқи білу – сөздердің, дыбыстардың, дауыс ырғағының
дұрыс айтылуы, мәнерлеп оқу.
Жалпы оқу іскерліктерін оқушыларға үйрету, олардың білім саласында
теориялық сауаттылығының деңгейін көтеру болып табылады. Ал бұл мәселе
мұғалімнің әдіскерлігіне, ғылыми педагогикалық сауаттылығына байланысты.
Ақыл-ой тәрбиесіиің тағы да бір маңызды міндеті оқушылардың ғылыми
дүниетанымын қалыптастыру болып табылады. Мұның негізінде әлем танымдылығын
түсіну, табиғат пен қоғам дамуының заңдарын ұғыну. Жннақты етіп айтсақ,
оқушылар барлық пәндерді оқу процесінде негізгі дүииетанымдық жұмыстарды
бекітеді, баянды етуге талаптанады.
Бала өмір тәжірибесінде айналадағы құбылыс, қоршаған орта туралы сан
түрлі мағлұматтар мен дағдыларды, білімді игереді, бірақ баланың өз
тәжірибесі қаншалықты бай, сан алуан дегенмен акыл-ойы дамуының қайнар көзі
бола алмайды. К.Д. Ушинский ақыл-ой дегеннің өзі жақсы ұйымдастырылған
білім жүйесі деген. Балаға ересек адам тарапынан ұйымдастырылып,
түсіндірілмеген, өзінің тікелей өмір тәжірибесі арқылы меңгерілген
мәліметтер мен дағдылар жиынтығы өмір құбылыстарының нақты себептерін
анықтауға едергі жасап, жалған түсініктердің тууына негіз болады.
Ақыл-ой тәрбиесі балалардың тәжірибесін ұйымдастырып, қоршаған орта,
құбылыс, адамдар, олардың өзара қарым-қатынасы жайлы дұрыс мәліметтермен
қаруландыру арқылы баланың айналасындағы құбылыстарға, фактілерге,
оқиғаларға оның дұрыс қарым-катынасы мен көзқарасын қалыптастырады. Олай
болса, мектепке дейінгі балалардың ақыл-ой тәрбиесі айналадағы құбылысты
материалистік тұрғыда танып білудің, олардың арасындағы себепші
байланыстарды дәл түсінудін, алғашқы негізін құрайды. Ақыл-ой тәрбиесін
ақыл-ой дамуымен бір деп қарауға болмайды. Ақыл-ойдың дамуы меңгерген
білімнің санымен, сапасымен ғана сипатталмайды, ойлау процесінің
құрылысымен де сипатталады. Даму – баланың сандық және сапалық жағынан
жетілуі, психикасының, ой-санасының өсуі. Ақыл-ой дамуы баланың өзін
қоршаған дүние туралы алғашқы мәліметтерді игерудің нәтижесінде іске асады.
Ақыл-ой дамуы дегеніміз баланың жасына байланысты оқу мен тәрбие
әсерінен, тәжірибесінің баюыңан, оның ақыл-ой әрекетінде болатын сандық
және сапалық өзгерістердің жиынтығы. Ақыл-ойды дамытудың шарты – балалардың
сан қилы іс-әрекетінің тиімді ұйымдастырылуы, әлеуметтік ортаның әсері,
адамдардың қарым-қатынасы, тілді меңгеруі, қабылдауы мен түйсінуі,
берілетін білім сапасы. Міне, бұлардың бәрі баланың жан-жақты дамуына
мүмкіндік тудырады.
Ақыл-ой тәрбиесі дегеніміз мақсат көздей отырып, баланың айна-ладағы
дүниені танып білуін, табиғатқа, қоғамға, адамдарға дұрыс қарым-қатынасын
қалыптастыру.
Айналадағы өмір құбылыстары жайлы дұрыс түсінік қалыптастыру Мектепке
дейінгі жастағы бала күн сайын жаңа құбылыстармен, заттармен кезігеді,
айнала өмірді бақылап, өздігінен түсініп, қорытынды жасағысы келеді, бірақ
үлкендердің басшылығынсыз, өздігінен игерген білімі мен түсініктері
жүйесіз, кейде қате, таяз болады. Сол себептен педагогтың міндеті – баланың
білім қорының бірізді молаюына, бірте-бірте, ретпен, жүйелі жинақталуына
көмектесу. Бала айналадағы заттар, оның сапасы (түсі, формасы, үлкендігі),
қолданылатын орны, касиеттері (сынуы, жыртылуы, бұзылуы), қандай
матерйалдан жасалғандығы жайлы нақты түсінік алуы керек. Сондай-ақ кейбір
табиғат құбылыстары туралы, олардың өзара байланысы, заңдылықтары,
өсімдіктердің, жәндіктердің, жануарлардың дамуын танып білу, бақылау және
түсінігіне жеңіл тиетін қоғамдық құбылыстармен, уақиғалармен, адамдарының
еңбегімен, мерекелермен, ҚР мемлекетінің астанасы – Астанамен таныстыру
арқылы балалардың дүние, қоғам туралы алғашқы түсініктері қалыптасады.
Танымдық-психикалың процестерді дамыту
Баланыд түйсік, қабылдау, ес, қиял, ой және тіл сияқты танымдық-
психикалық процестерін дамыту – ақыл-ой тәрбиесінің басты мідеттерінің
бірі. Айналасындағы дүниені тануда түйсік пен қабылдаудың дамуы неғұрлым
жоғары болса, дүниені танып білу соғұрлым бай болады, сондықтан балабақшада
сенсорлық тәрбиеге аса зор көңіл бөледі.
Мектепке дейінгі шақта тілді дамытудын, орны ерекше. Тілді меңгеру
дүниені тікелей түйсіну мен қабылдау арқылы ғана емес тіл, көркем
шығармалар, сөз арқылы игеруге мүмкіндік туады. Сондықтан балабақшада
тілді, сөзді, сөздік қорды, сөз байланысын дамыту, сөздің грамматикалық
құрылысын қалыптастыру міндеттері де шешіледі.
Қоршаған дүниені сезім мүшелері арқылы қабылдау және оны сөзбен
белгілеу, бірінші және екінші сигналдық системаның байланысын көрсетеді.
Жарықбаев Қ. сөз адамға ғана тән, жаңа сигналдар жүйесі болып
табылатынын, оның шартты рефлекстерді қалыптастыруға негіз болатындығын
дәлелдеген. Адамның сөзі барлық нақты тітіркендіргіштің орнына жүреді де,
ол ми қабығында сан алуан тежеулер мен қозулар тудырады. Сөз жеке зат
туралы толып жатқан бір тектес заттар туралы мәлімет беріп, сол арқылы
ойлауға, ой қорытындысын жасауға, түрлі ұғымдарды қалыптастыруға мүмкіндік
береді. Екінші сигналдық жүйе – сөз адамды тәрбиелеу, ғасырлар бойы
жинақталған тәжірибені сақтау, білімді ұрпақтан ұрпаққа жеткізу құралы
болып табылады [36].
К. Д. Ушинский тіл мен ой мықты байланысты, тілдің дамуы ақыл-ойды
дамытатынын Ана тілі, Балалар дүниесі атты еңбектерінде атап көрсеткен.
Балаларды ана тіліне үйрету оларды пікір алысудың, дүниетану-дың күшті
құралымен қаруландырады, сөзді анық, қысқа, тұжырым-ды айтуға, ойын, талап-
тілегін сез арқылы жеткізуге, көрген-білгенін әңгімелеп беруге
дағдыландырады. Бұл жұмыс әр жастағы топтарға Балабақшадағы тәрбие
программасы бойынша жүргізіледі.
Сәбилер тобында тәрбиеші балаларды балабақшаның төңірегімен,
бөлмелерімен, ондағы мүліктермен, бақшада жұмыс істейтін адамдардың
еңбегімен таныстырады. Даяшының, аспазшының, қора сыпырушының еңбектерін
бағалау қажеттігін түсіндіреді. Жыл мезгілдерін ажырата білуге, үй
жануарлары мен құстарын бақылап, жем беруге, тануға, аттарын дұрыс атауға,
табиғат бұрыштарын бақылауға, гүлдерді суаруға үйретеді.
Бұларды меңгеру арқылы балалар ересектердің сөзін тыңдай білуге,
сұрағына жауап қайтара білуге, ертегіні тәрбиешінің көмегімен қайталап
айтып беруге үйренеді. Сәби тілін дамыту бақылау, саяхат, дактикалық
ойындар еткізу арқылы да іске асырылады.
Естиярлар тобындағыларды балабақшамен, бөлмедегі жиһаз-мүліктермен,
адамдардың еңбегімен, учаскемен таныстыруды жалғастыра түседі. Бұлар сәби
топтағылардан анағұрлым күрделі және нақты білімді қажет етеді. Заттардың
аттарын, туыстарының аты-жөнін, адресін білумен қатар, заттарды пайдалану
әдістері, жолдары үйретіледі. Балалардың сөздік қорында заттың сын-сипатын
танытатын жалпылағыш сөздер де орын ала бастайды. Балалардың еңбегі, оның
ішінде коллективтік еңбектің сипаты туралы түсініктері молая түседі.
Табиғатты бақылауды, ауа райының құбылысына қарап жыл мезгілдерін
ажыратуды, жәндіктердің сыртқы түрін тануды, оларды бақылауды, үй және
жабайы жануарлардың тұрағын, үй жануарларының адамдарға тигізетін пайдасын,
адамдардың оларды қалай күтетінін үйретеді.
Оң, сол, алыс, жақын, таңертең, күндіз, түн, бүгін, ертең, кеше,
шапшаң,
баяу деген ұғымдарды қолдана білуді түсіндіреді.
Ересек топтағы балаларға қойылатын талаптар бұдан да күрделірек.
Балаларды жалпы әңгімеге қатысуға, көрген-білгенін байланыстыра әңгімелеуге
баулу, ұсынылған тақырыпқа әңгіме құрастыра білу, сөйлесуде, әңгімелесуде
грамматикалық формаларды дұрыс қолдануға үйрету. Балалар тәуліктің
бөліктерін, аптаңың күндерін, жыл мезгілдерін, оның өзгеру құбылыстарын
түсінеді.
Заттың атын ғана үйретумен қатар қандай заттан жасалғанын кімнің,
қалай істегенін де түсіндіреді. Еңбектің қоғамдық мәнімен фабрика-
заводтардағы жұмысшылардың, ауыл шаруашылығындағы егіншілердің еңбегімен
таныстырады.
Мектепке даярлау тобында балаларды үйден балабақшаға баратын жолды
бағдарлауға, көшеде жүрудің ережелерін меңгеруге, жақын жердегі дүкен,
аптека, почтаның қайда екенін білуді, сағатты календарьды, газ плитасын
пайдалана білуді, сіріңкемен, отпен ойнамауды үйрету, үлкендердің
фабрикадағы, құрылыс, ауыл шаруашылығындағы, тұрмыстағы еңбегінің маңызы,
еңбек құралдары жөніндегі ұғымдары кеңейтіледі. Осы мағлұматтарды игеру
қорытындысында балаларды мектепке табысты оқуға-дайындайды.
Балдның есі мен ойының дамуына байланысты творчестволық қиялы дамиды.
Бұл жастағы балаларға нақты және образды ойлау тән, осының негізінде
абстракциялық ойлауын дамыту керек. Тәрбйеші балалардың құбылыстарды терең
түсінуін, мәнді жақтарын ажырата білуіне мүмкіндік тудыратын аналитикалық-
синтетикалық ойлау әрекетін қалыптастырады.
Ақыл-ой қабілетін, білуге құштарлығын, интеллектуальды дағдысын,
ойлаудың қарапайым тәсілдерін дамыту.
Білуге құштарлық – балаға тән қасиет. Ол баланың айналадағы дүниеге
қызығуынан, бәрін де білгісі, көргісі, ұстағысы іс-әрекетке араласқысы
келетін ниетінен, сан түрлі сұрақтарынан байқалады. Баланың осы құштарлығын
қолдай отырып, бақылау, сұрақтарына дер кезінде жауап беру, өз бетінше
ойлануға бағыттап, өздігінен жауап табуға дағдыландырған дұрыс. Ақыл-ой
тәрбиесінің міндеттерінің бірі – баланың құштарлығын, ой сергектігін
дамыту, осының негізінде тұрақты таным құштарлығын қалыптастыру.
Қандай да болмасын іс-әрекетті табысты меңгеруге мүмкіндік тудыратын
баланын, жеке басының қасиетін психологияда қабілет деп атайды. Қабілет
іс-әрекет процесінде көрінеді. Ақыл-ой қабілетіне тапқырлық, сыншылдық,
табандылық, ойшылдық, зейінді еркін аудара алу, талдау, жинақтау
әрекеттеріне икемділігі, есте сақтау, қайта жаңғырта алу, әр қилы өмір
жағдайына байланысты пайдалана білу жатады.
Балаларға нақты білімді хабарлау, ақыл-ой әрекетін ұйымдастыру ақыл-ой
қабілетінің дамуына қажетті шарт болып табылады. Ақыл-ой қабілеті ақыл-ой
әрекеті үстінде, білімді меңгеру, тілді үйрену процесінде дамиды.
Балалардың назары, зейіні ыдырамалы, тарап кетуге бейім болады. Тәрбиеші
балалардың ырықсыз зейінін белсенді жаттығуларды беру арқылы ырықты зейінге
айналдыруы керек. Оларды тыңдай білуге, ести білуге, өз еркімен тәрбиешінің
сөзіне құлақ асуға баулып, ырықты есту зейінін тәрбиелейді, есту қабілетін
дамытады. Ол үшін тәрбиешінің сөзді тәрбие құралы ретінде дұрыс пайдалана
білгені абзал. Оның сөзі қысқа, дәл, нақты, түсінікті болып, асықпай, қатты
айғайлап құлақты кеспей, әдемі үнмен, жай, байсалды болуы тиіс. Тәрбиешінің
берген бұйрығын орынсыз қайталауы, көп сөзділігі, тәрбие әдістерін дұрыс
пайдаланбауы баланың зейінін әлсіретіп, тыңдамау сияқты зиянды әдетке
үйретеді.
Балалардың айтқан сөзін, әңгімесін, сұрағы мен жауабын басқаларына
тыңдату арқылы да зейінін тәрбиелеуге болады.
Зейінді тәрбиелеудің пәрменді құралы – балаға қойылатын талапты
күшейту. Бұл үшін есту зейінін дамытатын ойындар ұйымдастырудың мәні зор.
Мысалы: Қоңырау қай жақтан сылдырайды?, Бұл кімнің даусы?, Кім екенін
даусынан таны т.б. Бақылампаздық – ақылдылықтың сапасы, сондықтан
балаларды көре білуге үйретеді, бір заттың негізгі бөлшегін аңғарып, оның
ерекшелігін табуға, табиғат құбылыстарын, оның өзгерістерін байқауға, жаңа
үйлер мен дүкендердің, транспорт түрінің өзгеруін бақылауға үйретеді.
Бақылампаздық қабілетін тәрбиелеудің құралы – өмірдің өзі және көрнекі
құралдар.
Көрнекі құралдарды бақылату арқылы балалардың салыстыру, қорытындылау,
жалпылау, жинақтау қабілетін тәрбиелейді. Бақылампаздық нақты білімді
игеруге көмектеседі. Балаға нені не үшін, қалай бақылауды үйрету дәлдікке,
реттілікке баулиды.
Бақылаудың дәлдігі салыстыруға негізделеді. Салыстыру, талдау,
жинақтау қабілетін дамытуды қамтамасыз етеді. Ал талдау, жинақтау әрекеті
дұрыс түсінікті қамтамасыз етеді. Талдау, жинақтау әрекеті – ақыл-ой
қызметінің бір-бірімен байланысты екі жағы. Мысалы: балалар экскурсияға
барып терек, қайың, шырша, қара ағаш, қызғалдақ, сарғалдақ, бәйшешекті
көрді. Ал тәрбиеші экскурсиядан келген соң терек, тал, қайың, қара ағаш,
шыршаның ағашқа, ал қызғалдақ, сарғалдақ, бәйшешектің гүлге жататынын
жинақтап ұқтырмаса, балалардың білімі сол бұрынғы күйінде дамымай қалады.
Балалар өз білімдерін тәжірибеде пайдаланып, іске асыра алуы үшін ол
білімдерді естерінде сақтап, қажет кезінде қайта жаңғырта білуі керек.
Есте сақтау мен қайта жаңғыртудың негізіне уақытша байланыстарды ойдың
байланысын (бірін айтса, екіншісі еске түсу) – ассоциациаларын құру жатады.
Есте сақтауды қалыптастыру оқу-тәрбие процесінде іске асады.
Тәрбиеші балалардың есте сақтауы және қабылдағанын жаңғыртуы үшін әр
түрлі әдістер мен тәсілдерді қолданады: балалармен әңгімелесу, көрген-
білгендерін әңгімелеп айтып бергізу, оның әсерін сурет салуда, пластилиннен
заттар жапсыруда, құрастыруда бейнелеу, сондай-ақ кеше және одан бұрын
көргендерін естеріне түсіріп, жаңғырту сияқты әдістерді қолданады. Осы
мақсатпен дидактикалық ойындар ұйымдастырылады. Мысалы: бақшада не өзгеріс
бар, бөлмеде не жоқ, бұл қай кезде болады және т.б. Осының бәрі есте
сақтау мен қайта жаңғыртуды бекіте түсудің жаттығуы болып табылады.
Ақыл-ой тәрбиесі негізінен айналадағы шындық дүниені тану, ойын, оқу,
еңбек, тұрмыс әрекетінде іске асады.
Ақыл-ой тәрбиесінің құралдары мен әдістері.
Ақыл-ой тәрбиесінің басты құралы – айналадағы адамдар, заттар,
табиғат, қоғамдық құбылыс. Осылардың әсерінен баланың дүиеге көзқарасы
кеңейіп, таным процесі дамиды.
Айналадағы дүниені, табиғатты бақылау арқылы балалар жаңа білім
жүйесін игереді. Өсімдіктерді, жәндіктерді, құстарды бақылау балаларға
көптеген жаңалықтар әкеледі. Жүйелі бақылау баланың жеке басының
бақылампаздығы сйяқты бағалы қасиетін дамытады. Бақылампаздық таным
қызығушылығын дамытады.
Жұмабаева өз зерттеулерінде ақыл-ой тәрбиесінің негізгі құралдарының
бірі – ойын. Ол баланың еркеше әрекеті. Ойында бала айналасындағы дүние
жайлы өз түсінігін сәулелендіреді, білімін көрсетеді, жолдастарымен пікір
алысады деп атап өткен [37].
Әр ойын баланың ақыл-ойының дамуына әр қилы әсер етеді. Сюжетті-рольді
ойындар айналадағы дүние туралы түсінігін кеңейтіп, сөзін дамытады;
драмалық ойындар көркем әдебиет шығармаларын терең түсінуіне, тілінің
дамуына әсер етеді. Құрылыс, құрастыру ойындары баланың геометриялық
фигуралар, кеңістік қатынастары жайлы білімін кеңейтеді, дидакткалық
ойындар есте сақтау, қайта жаңғырту, заттың қасиеті мен сапасын ажырата
білу, белгілерін анықтау және т.б. қасиеттерін дамытады, баланың белсенді
ой әрекетін тудырады.
Ақыл-ойды дамытудың пәрменді құралдарының бірі – оқыту процесі. Оқыту
процесінде балалар жоспарлы түрде қажетті білім дағдысын игереді. Оқытудың
мазмұны мен оны ұйымдастырудың әсері күшті болады. Оқыту баланың ойлауға
күш сала білу қабілетін, еркін, табандылығын, төзімділігін, қиыншылықты
жеңе білу қабілетін, жауапкершілігін, тәртібін тәрбиелейді.
Ақыл-ой тәрбиесінің тағы бір бағалы құралы – еңбек. Еңбек про-цесінде
балалар әр түрлі құбылыстармен, заттармен, олардың форма-ларымен,
көлемімен, сан алуан материалдардың қасиетімен танысады. Олар табиғатта
еңбек ету арқылы өсімдіктерді күту мен өсірудің арасындағы байланысты, өсу
үшін жарықтың, жылудың, судың әсерін байқайды, мәліметтерді игереді. Ал үй
жануарларын бақылау арқылы олардық өмірімен, кейбір қасиеттерімен танысады,
оларды күтуді үйренеді.
Еңбек баланың өзіне-өзі қызмет ету, дербестік, қарым-қатынас жасай
білу дағдысын қалыптастырады. Балалар үлкендердің еңбегімен танысу арқылы
оны бағалап, құрметтеуге үйренеді. Балалардың ақыл-ойын дамытуда күнделікті
тұрмыс әрекеті мен өмір тәжірибесінің үлкен мәні бар.
Қ.Жарықбаев ақыл-ой тәрбиесінің әдістерін төменгіше атап көрсетеді:
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Сандыбаева Ұлжалғастың
Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл-ойын дамытуда мақал-мәтелдер мен
жұмбақтарды пайдалану
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010100 – Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу
Түркістан 2015
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қорғауға жіберілді
Білім технологиялары кафедрасының
меңгерушісі, п.ғ.д.,доцент
_____________ Б.Ортаев
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл-ойын дамытуда мақал-мәтелдер мен
жұмбақтарды пайдалану
5В010100 – Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу мамандығы
Орындаған Сандыбаева
Ұлжалғас
Ғылыми жетекшісі,
аға оқытушы Исахова
Шахизада
Түркістан 2015
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК
СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... .3
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН
ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...5
1 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ АҚЫЛ-ОЙ ТӘРБИЕСІН
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Баланың ақыл-ой тәрбиесін қалыптастырудың педагогикалық
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.2 Мақал-мәтелдер мен жұмбақтар арқылы мектепке дейінгі жастағы
балалардың ақыл-ой тәрбиесін қалыптастырудың өзіндік ерекшеліктері ... ..24
2 БАЛАБАҚШАДА БАЛАНЫҢ АҚЫЛ-ОЙ ТӘРБИЕСІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДА МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕР
МЕН ЖҰМБАҚТАРДЫ ТИІМДІ ҚОЛДАНУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Мектепке дейінгі мекемеде балаларды тәрбиелеуде мақал-мәтелдер мен
жұмбақтарды қолданудың
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
2.2 Балабақшадағы оқу-тәрбие үдерісінде мақал-мәтелдер мен жұмбақтарды
балалардың ақыл-ой тәрбиесін қалыптастыруда тиімді қолдану
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..60
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
2007 жылдың 27 шілдесіндегі Қазақстан Республикасының Білім туралы
Заңы
Жоғары білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты. Қазақстан
Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 23 тамыздағы №1080 Қаулысымен бекітілген
Қазақстан Республикасында 2005-2010 жылдарға арналған білім беруді
дамытудың Мемлекеттік бағдарламасы. – Астана, 2004.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасы. – Астана, 2004.
ҚР МЖМБС 5.01.021 - 2008. Негізгі ережелер. 2008. – 8 б.
Жоғары мектеп студенттеріне этнопедагогикалық білім беру тұжырымдамасы
Қазақстан Республикасында 2005-2010 жылдары білім беруді дамытудың
мемлекеттік бағдарламасы
АНЫҚТАМАЛАР
Мақал-мәтелдер – әр халықтың өз даму тарихында басынан кешкен алуан
түрлі оқиғалары, өзі аңғарған табиғат құбылыстары, қоғам мүшелерінің өзара
қарым-қатысы, мінез-құлқы, психологиясы жөніндегі жасаған қорытынды,
тұжырымдарының түйіні, өмір тәжірибесінен жинақталған философиялық ойлардың
ұтқыр да ұтымды, жатық та көркем көрінісі, фразеологиялық оралымдард ың
еңделіп, сырланып, әбден қалыпқа түскен тұрақты түрлері.
Жұмбақ – адамның ой-өрісін, алғырлығын, білімін сынау мақсатында нақты
бір зат немесе құбылыс тұспалдап сипатталатын шағын әдеби жанр.
Ақыл-ой тәрбиесі – балалардың ойлау қабілетін дамыту, интеллектуалдық
ақыл-ой санасын, дүниеге ғылыми көзқарасын жетілдіру, ой еңбегі мәдениетін
қалыптастыруға бағытталған іс-әрекет.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ҚР МЖМБС – Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті
білім беру стандарты
ЖОО – жоғары оқу орны
МДҰ – Мектепке дейінгі ұйым
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Ықылым заманнан бері атам қазақ
Білекті бірді жығады, білімді мыңды жығады деген қанатты сөзді қолданып
келді. Қазақтың бұл сөзінің өзектілігі бүгінгі күні айрықша болып отыр. Бұл
заман білекке емес, білімге сенетін заманға айналды. Елдің қуаты ең алдымен
білім мен ғылымда екенін түсінетін уақыт әлдеқашан жеткен. Сол білімді
әжетке жаратып, тұрмыс игілілігіне пайдалана білсек қана өзге жұрт бізді
бағалайды. Инемен құдық қазғандай күрделі, орасан қажыр қайратпен, ерік-
жігерді талап ететін білімсіз өмір жоқ мына заманда. Терең білім –
Тәуелсіздігіміздің тірегі, ақыл-ой – азаматтарымыздың алдаспаны, – деді Н.
Назарбаев [1].
Қазақстан Республикасы Конституциясында [2], Тіл туралы [3], Білім
туралы Заңдарында [4], Үздіксіз тәрбие тұжырымдамасы [5], Мәдени мұра
бағдарламасы [6], Қазақстан Республикасында 2005-2010 жылдары білім беруді
дамытудың мемлекеттік бағдарламасы [7], Жоғары мектеп студенттеріне
этнопедагогикалық білім беру тұжырымдамасы [8] жас ұрпақты тәрбиелеу мен
білім беру жүйесін түбегейлі өзгертуге, олардың бойындағы адами, рухани
байлықтарын жетілдіруге және еліне, жеріне деген сүйіспеншілікке ата-
бабаның тарихи мұралары негізінде тәрбиелеуге баса назар аударылған.
Тамырын тереңнен алатын ұрпақ тәрбиесі – баланың қоғамдық өмірге,
айналадағы дүниеге танымдық, сезімталдық этикалық, эстетикалық
көзқарастарын қалыптастарып, өнер-білімге құштарлыққа баулу үшін, халық
қазынасы фольклорлық шығармалармен сабақтас жүргізілуге тиіс. Өркендеген
балалар әдебиеті арқылы бейнеленіп, бүгінге жеткен ұлттық байлығымыз
баланың көкірек көзін оятып, сөз өнеріне, ана тіліне сүйіспеншілікке
баулып, өмірдегі, өнердегі жағымды іс-әрекетті, сұлулықты ажырата білу
дағдыларын қалыптастыру құралы болып табылады. Асылы, жас ұрпақтың ақыл-ой
тәрбиесін әсемдік әлемі – әдебиет, халық мұрасы арқылы қалыптастырудың
маңызы өте зор.
Жаңа қоғам иегерлері – болашақ ұрпақты тәрбиелеу, білім беру үрдісінде
оларды қан жақындығы емес, жан жақындығына баулу, бүгінгі өмір талабынан
туындайды. Бұл туралы ұлы ойшыл әл-Фараби Тәрбиелеу дегеніміз – халықтың
бойына білімге негізделген этикалық ізгіліктермен өнерлерді дарыту деген.
Осындай ізігіліктер мен өнерлерді бала бойына дарыта тәрбиелеуде ұстаздар
мен ата-аналар ұстанатын пәрменді құралдарының бірі – көркем сөз өнері,
балалар әдебиеті. Табиғат пен өмірді поэзиялық өрнекпен біртұтас суреттеп
көрсететін балалардың ойына орнығып, игілігіне айналатын, оларды сөз мәнін
түсінуге баулитын – балалар әдебиетінің тәлім-тәрбиедегі орны ерекше.
Тәрбие – тарихи үрдіс, ол адамзат қоғамында талай ғасырды бастан
өткізіп, қасиетті мұралардың бүгінгі ұрпаққа жеткеніне, ортамызға оралған
Күлтегін (үлкен жазу) ескерткіші, ғалым – философ Әль-Фарабидің филосо-
фиялық, педагогикалық, дидактикалық ой-пікірлері дәлел [9].
Сөз өнерінің ұрпақ тәрбиесіндегі құдіретті күшін терең сезінген ақын-
жазушылар мен ағартушылар Ш.Уәлиханов [10], Ы.Алтынсарин [11], А.Құнанбаев
[12], А.Байтұрсынов [13], М.Жұмабаев [14], сондай-ақ, М.Дулатов [15],
Ж.Аймауытов [16], М.Әуезов [17] т.б. балаларға арналған фольклорлық
шығармаларды алғаш жинап бастырушылардың бірі – С.Сейфуллин [18],
I.Жансүгіров [19], орыс халқының жазушылары М.Горький [20], Л.Н.Толстой
[21], Н.А.Добролюбов [22] т.б. сияқты ұлылардың еңбектері отбасында,
балабақшада тәрбиеленуші балалардың рухани байлығын нығайту ісінде үлкен
үлес қосты.
Жас ұрпақты ата-анаға, өз еліне сүйіспеншілікке, қазақ елін мекендеуші
ұлттар мен ұлыстар достығына, бірлікке, ерлікке тәрбиелеудің бірден-бір
құралы әдеби мұралар болып табылады.
Академик Р.Сыздықованың Сөздер сөйлейді атты еңбегінде еларалық
байланыс құралы әдебиеттің өнердегі, тәлім-тәрбиедегі маңызы жөнінде
3.Қабдолов [23], Р.Сыздықова [24], М.Ғабдуллин [25], Б.Адамбаев [26],
Ш.Ахметов [27], М.Әлімбаев [28], А.Сейдімбек [29], Ә.Табылдиев [30] т.б.
көркем сөз адамның ой-қиялын, шығармашылық, көркемдік талғамын дамытатын,
өмірді танытатын тәрбие құралы екендігі туралы ой толғайды.
Меңжанова А.К. Мектепке дейінгі педагогика оқулығында көркем
әдебиетті тәлім-тәрбие үрдісінде отбасында, балабақшада баланың жас, даму
шамасына қарай таңдап пайдалану, дамыта оқыту, баланы мектепке дайындау
туралы көрнекті психологтар (В.В.Давыдов, Д.В.Эльконин, Л.С.Выготский
А.В.Запорожец, А.Леоньтев), физиологтар (А.П.Павлов, И.И.Красногроский,
Иванов-Смоленский), әдіскерлер (А.П.Усова, Е.И.Тихеева, М.И.Попова),
балалар әдебиетінің тәлім-тәрбиедегі орны мен оны қолдану әдістері туралы
(Е.А.Флерина, О.И.Соловьева, М.К.Боголюбская, И.Карпинская, Р.И.Жуковская,
А.В.Захарова, А.М.Леушина, Б.И.Хачацуридзе т.б.) арнайы зерттеулер
жүргізіп, ғылыми-әдістемелік еңбектер жазғандығын. Аталған
ғалымдардың жан-жақты зерттеу нәтижелері негізінде ұсынылған идеялары, ой-
пікірлері бүгінгі балабақшадағы тәлім-тәрбие үрдісінде де қолданыс табуда
екнгдігін атап көрсеткен [31].
Соңғы жылдары балалар әдебиетінің дамуы туралы К.Нұғыбаева,
Б.Ыбырайымов, сондай-ақ, С.Рахметова, Н.Албытова, т.б. кандидаттық
диссертациялар қорғады. Тақырыпқа қатысты еңбектерді талдау барысында
балалар әдебиетінің дамуы, бастауыш сынып оқушыларын оқыту және тәрбиелеу
мәселелерін жетілдіру, оқу үрдісінде әдеби шығармаларды қолдану тәсілдері
қарастырылған ғылыми зерттеулер жүргізілгеніне көз жеткіздік.
Жаңа қоғамға жаңа тұлғаны қалыптастыру, ұлттық әдеби, мәдени және
тарихи мұраларды баланың санасына орнықтыра тәрбиелеу. Ежелден тәрбие
құралы міндетін өтеп келген балалардың рухани жан азығы – көркем
шығармаларын оқыту және тәрбиелеу жұмыстарының мақсатына үйлесімді
пайдалану балаларды шығармашылыққа үйрету міндеттері мемлекеттік жалпы
білім беру тұжырымдамаларында атап көрсетілді.
Жоғарыда көрсетілгендей, көркем әдебиеттің баланың дамуындағы құдіреті
туралы еңбектер бола тұра, баланы мектепке дайындаудағы балалар әдебиетін
пайдалануды ғылыми негізде жүйелеген зерттеулер жоқ. Осының нәтижесінде
баланы мектепке дайындауда балалар әдебиетін пайдаланудың қажеттілігі мен
оны ғылыми тұрғыда негіздеудің арасындағы қарама-қайшылық туып отыр. Осы
қайшылықтардың шешімі ғылыми-зерттеу жұмысының көкейтестілігін көрсетеді.
Сондықтан да балалар әдебиетін мектепке дейінгі мекемеде ақыл-ой
тәрбиесінің құралы ретінде пайдалана отырып, оның мазмұнын, мүмкіндіктерін
қарастыру, оқу-тәрбие үрдісіндегі тиімді әдістері мен жолдарын іздестіру
мақсатында біз диплом жұмысымыздың тақырыбын Мектеп жасына дейінгі
балалардың ақыл-ойын дамытуда мақал-мәтелдер мен жұмбақтарды пайдалану деп
таңдауды ұйғардық.
Зерттеудің мақсаты: Мектепке дейінгі жастағы балалардың ақыл-ой
тәрбиесін қалыптастыруда мақал-мәтелдер мен жұмбақтарды тиімді қолдану
Зерттеу нысаны: Мектепке дейінгі мекемелердегі оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеу пәні: Балалардың ақыл-ой тәрбиесін қалыптастыруда мақал-
мәтелдер мен жұмбақтарды қолдану.
Зерттеу міндеттері:
– баланың ақыл-ой тәрбиесін қалыптастырудың педагогикалық сипатын ашу;
– мақал-мәтелдер мен жұмбақтар арқылы мектепке дейінгі жастағы
балалардың ақыл-ой тәрбиесін қалыптастырудың мүмкіндіктерін қарастыру;
– мектепке дейінгі мекемеде балаларды тәрбиелеуде мақал-мәтелдер мен
жұмбақтарды қолданудың жолдарын айқындау;
– балабақшадағы оқу-тәрбие үдерісінде мақал-мәтелдер мен жұмбақтарды
балалардың ақыл-ой тәрбиесін қалыптастыруда қолданудың әдістерін көрсету,
қорытындылау.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер мектепке дейінгі ұйымдарда мақал-
мәтелдер мен жұмбақтар арқылы балаларды тәрбиелеудің ерекшеліктері
айқындалып, сол арқылы оның үлгісі жасалып, сонымен қатар педагогикалық
бағыттарын жетілдіріп, іс жүзінде тәжірибеге енсе, онда мектепке дейінгі
ұйымдарда мақал-мәтелдер мен жұмбақтар арқылы балаларды тәрбиелеудің
тиімділігі артады, өйткені мұндай жағдайда қарастырылып отырған үдерістің
жүйелілігі мен тұтастығы қамтамасыз етіледі.
Зерттеу әдістері: Зерттеу жұмысында философиялық, психологиялық,
педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жасау.
Балабақшадағы озық тәжірибелерді жинақтау, оны оқу-тәрбие үрдісінде
қолдану, әңгімелесу, тәжірибелік іс-әрекеттер нәтижесіне сүйене отырып,
баға беру әдістері қолданылды.
Зерттеудің көздері: Қазақстан Республикасының Заңдары, Қазақстан
Республикасының Білім туралы Заңы, Үкіметтің қаулы-қарарлары, балабақшада
тәрбиелеу мен білім беру тұжырымдамалары (1999, 27.11). Елбасымыз
Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдаулары және басқа да құжаттар мен
ресми материалдар, философтардың, ойшылдардың, психологтар мен педагогтар
еңбектері, зерттеу тақырыбына сәйкес оқу-әдістемелік құралдар, ғылыми-
педагогикалық басылымдар, журналдар материалдары, озат педагог-
тәрбиешілердің озық тәжірибелері басшылыққа алынды.
Зерттеу базасы: Оңтүстік Қазақстан облысы, Түркістан қаласындағы №31
бастауыш мектеп – балабақша кешені.
Диплом жұмыстың құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен,
төрт бөлімшеден, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ АҚЫЛ-ОЙ ТӘРБИЕСІН
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Баланың ақыл-ой тәрбиесін қалыптастырудың педагогикалық сипаты
Ф.Н. Жұмабекованың зерттеулерінде ақыл-ой тәрбиесі – балалардың ойлау
қабілетін дамыту, интеллектуалдық ақыл-ой санасын, дүниеге ғылыми
көзқарасын жетілдіру, ой еңбегі мәдениетін қалыптастыруға бағытталған іс-
әрекет [32]. Ақыл-ой тәрбиесі жеке тұлғаны қоғамның өркениетті даму
бағытына сай жан-жақты тәрбиелеудің құрамды бөліктерінің бірі. Ол білім
жүйесін меңгеруге, оқушылардың рухани күшінің дамуына ықпал жасайды. Ақыл-
ой тәрбиесінің басты міндеттері: оқушыларды табиғат, қоғам, адам жайындағы
ғылым негіздерімен қаруландыру; қоршаған ақиқат дүниеге ғылыми көзқарасын,
сенімін қалыптастыру; балалардың ойлау қабілетін (абстрактылы ойлау, ойлау
операциялары – талдау, синтездеу, салыстыру, жинақтау, топтау, негізгісін
ажырату, жіктеу т.б.), таным іс-әрекетін (іскерлік, дағды, бақылау, жазу
т.б.) дамыту. Ол ой еңбегі мәдениетін меңгеруге, интелектуалдық іс-
әрекетпен ұзақ шұғылдана білуге, оқушыларды дербес жұмыс істеуге
дағдыландырады. Ақыл-ой тәрбиес і шәкірттердің ерекшеліктеріне қарай
дидактикалық талаптар (саналылық, белсенділік, өздігінен жұмыс істеуге
үйрену, ұғыну т.б.) қояды. Бұл талаптар оқу жоспары, бағдарламалар,
оқулықтар арқылы іске асады.
Аралбаева мектепке дейінгі кезеңдегі тәрбие – адам қалыптасуының
алғашқы баспалдағы. Бұл баланың әсерленгіш, еліктегіш, ойлауды, сөйлеуді
меңгеруімен алғаш рет бөтен ортаға бейімделуімен сипатталатын кезең Мектеп
жасына дейінгі тәрбиенің негізі бес жасқа дейін қаланады.
Бес жасқа дейін жүргізілген барлық тәрбие ісіңіз – бүкіл процесінің тоқсан
проценті, – деп Жүсіп Баласағұни балалық кезеңдегі тәрбиенің маңызын анық
көрсеткен [33].
Баланың ақыл – ойын жүйелеу, ойлау қабілетін жетілдіру, дәлдікке
үйрету шындыққа тәрбиелеу мақсатында, сауаттылыққа баулу – бүгінгі күн
талабы. Мектеп жасына дейінгі баланы дамытатын, өсіретін әрі тәрбиелейтін
де негізгі іс-әрекеті – ойын.
Белгілі педагог А.С. Макаренко баланың өміріндегі ойынның атқаратын
қызметі туралы; Үлкендер үшін жұмыстың, қызметтің маңызы қандай болса,
балалар үшін ойынның маңызы сондай болады – деген;
Біз балалардың ойнай жүріп, анасының, әкесінің барлық мамандық иелерінің
қызметтерін атқарып жүретінін байқаймыз. Мектепке дейінгі кезең біз
түсінгендей өмірдің тек алаңсыз кезеңі ғана емес, ересектерге олар тек
киімі бүтін, қарны тоқ болса ойнап – күлуді білетін сияқты көрінеді.
Барлап қарасақ балалар өмірінде де ересектер өміріндегідей күрделі, күрмеуі
қиын, кейде тіпті шешілмейтін проблемалар көп және олар балаларды ренжуге,
қапалануға мәжбүр етеді. Қиыншылықтармен күресуге, жеңе білуге, қуануға
үйретеді [34].
- Түрлі - түсті текшелерден үйді қалай салу керек?
- Ойыншықтарды өзара қалай бөлісеміз? – деген болмашы сұрақтарды
өздері олар ересектерше талқылап жатады.
Сонымен мектепке дейінгі кезең – баланың жеке тұлға болып өзін – өзі
сезінуінің алғашқы сатысы демек адамгершілік ақыл – ой және басқа да
қасиеттерінің ең маңызды кезеңі. Баланың мәдениетті сөйлей біліуі үй
ішінде, балабақшада, отбасында алған білім тәрбиесіне байланысты. Біздің
басты міндетіміз баланы жан – жақты дамыта отырып тілін дамыту. Сөздік
қорларын байытумен қатар есте сақтау қабілеттерін арттыру. Баланың ана
тілінде таза еркін сөйлеуін мектепке дейінгі кезеңде меңгертуге тиіспіз.
Ұлы педагог К.Д. Ушинский: Кімде кім баланың тіл қабілетін дамытқысы
келсе, ең алдымен оның ой – өрісін қабілетін дамытуы тиіс –деген [35].
Әрбір ұйымдастырылған оқу іс – әрекеттерін өткізуде тәрбиешінің
шығармашылығы, әдіс – тәсілдері тиімді пайдалануы, оқу іс - әрекетін
түрлендіріп ұйымдастыруда ойындарды мақал – мәтелдерді, жұмбақтарды
қолдануы балалардың қиялын шарықтатады. Білімді меңгерту үстінде баланың
ойлау қабілеті ұштасады.
Кішкентай балалар тез еліктегіш жан – жағына алаңдағыш келеді. Сөзді
мәнерлеп айтуда болсын, балалар тәрбиешіге, үлкендерге еліктейді. Тіл
дамыту, Көркем әдебиет оқу іс – әрекеттерін ойын арқылы өткізу адамгершілік
мінез – құлықты қалыптастыруға ықпал етеді. Сәлемдесуге баулу, достыққа,
ұйымшылдыққа тәрбиелеуге бейімдейді. Мен өз тәжірибемде балалар тілін
дамытуда, ой – өрісін кеңейту мақсатында мына жобаларды негізге ала отырып
жұмыс жасаудамын.
– Тілді дұрыс меңгеру;
– Ауыз екі сөйлей білу;
– Көркемсөз үлгілерін үйрету және игерген білімдерін қолдана білу;
– Сөздік қорын молайту;
– Дыбыстарды анық айтуға үйрету
Осы жобаларды меңгерген бала мектеп табалдырығын аттауға емін – еркін
сөйлей алатын деңгейге жетеді.
Мектеп жасына дейінгі бала көзбен көріп таныған затты дұрыс қабылдап,
елестете алады. Сондықтан баламен сөйлескенде, әдеби шығармаларды оқығанда
оларға суреттеп көрсетіп әңгімелеу өте әсерлі болмақ. Шығарма мазмұнына
немесе балалардын іс – әрекетіне өмір мен табиғат құбылысына арналған
көркем суреттер баланың сана сезіміне, жүйелі сөйлеуіне әсер етеді. Өмір
құбылысын нақты көріп тануға жол ашады.
Мектеп жасына дейінгі бала көзбен көріп, таныған заттарды дұрыс қабыл,
елестете алады. Сондықтан баламен сөйлескенде, әдеби шығармаларды оқығанда,
оларға суреттер көрсетіп, әңгімелесу әсерлі болмақ. Шығарма мазмұнына
немесе балалардың іс – әрекетіне, өмір табиғат құбылысына арналған көркем
суреттер баланың сана – сезіміне, жүйелі сөйлеуге әсер етеді. Өмір
құбылысын нақты көріп тануға жол ашады.
Бала оқыған әңгіме, ертегі мазмұнын сурет арқылы тез қабылдап түсінеді.
Сондықтан ертегі, әңгімелердің суреті айқын, шығарма мазмұнына сай болуын
ескерген жөн. Баланың тілін, сана – сезімін жетілдіру, эстетикалық талғамын
байытуда теледидар арқылы берілетін мультипликациялық фильмдерді көрсетіп
әңгімелесу, оқылған шығармаға байланысты диафильмдер, компьютер қолдану
пайдалы.
Балаға диафильм немесе теледидардан әр түрлі қызықты көрсетілімдерді
көрсету қазіргі заманда өте қажет. Бала теледидар көріп отырғанда жан –
жағындағылар дауыстап сөйлеп, әңгімелесу болмауын ескерген жөн. Көріп не
тыңдап отырғанда бала жақсы түсініп, қабылдайтын болуы керек. Сонымен бірге
баладан алған әсерін айтып беруге үйретіп отыру қажет.
Бүгінгі күн талабы – баланың ақыл – ойын дамыту, ойлау қабілетін
жетілдіру, өзіндік іскерлік қасиеттерін қалыптастыру, заман талабына сай
ойы жүйрік етіп тәрбиелеу. Білім беру жүйесінің барлық сатыларының алдында
тұрған көкейкесті мәселелерінің бірі – білім сапасын арттыру, оның
әдістемесін жетілдіру, жас ұрпақтың тұлғалық ойлауын дамыту болып табылады.
Заман талабына сай жас ұрпақ тәрбиелеуде мектепке дейінгі бала
тәрбиесімен айналысатын қызметкерлер, тәрбиешілерге жауапты міндет
жүктеледі. Бұл міндетті кең байтақ республикамыздың барлық мектепке дейінгі
мекемелерде қызмет атқаратын мамандар абыроймен атқарып келеді. Ақыл-ойдың
дамуы бұл бала жасына, тәжірибесінің молаюы мен тәрбиелік ықпалдарының
әсеріне байланысты ойлау әрекетінде пайда болатын сан және сапалық
өзгерістердің жиынтығы. Мектепке дейінгі шақта білімнің қорлануы шапшаң
қарқынмен жүреді. Таным процестері жетіледі, бала ақыл –ой дамуын
әрекетінің қарапайым әдістерін меңгереді. Баланың ақыл-ойы дамуын
қамтамасыз ету оның барлық кейінгі іс-әрекеті үшін зор маңызы бар. Ақыл-
ойды дамыту әлеуметтік үшін зор маңызы бар. Ақыл-ойды дамыту әлеуметтік
ортаның ықпалымен жүзеге асырылады. Оны айналадағылар араласу барысында
тілді қарым-қатынас құралы ретінде пайдаланып , сонымен бірге қалыптасқан
ұғымдар жүйесін игереді. Ақыл-ойды неғұрлым тиімді дамыту оқыту мен
тәрбиелеу негізінде жүзеге асырылады. Қазіргі педогогика ғылыми ақыл-игеру,
олардың қорын жинау, шығармашылық ойды дамыту және білімдер алуға қажетті
танымдық қызмет әдістерін меңгереді деп есептейді.
Мектепке дейінгі жастағы балалардың ақыл-ойын дамытуды дұрыс
ұйымдастыру үшін олардың ақыл-ой дамуының заңдылықтары мен мүмкіндіктерін
білу керек. Осыларды ескере отырып, ақыл-ой тәрбиесінің міндеттері,
мазмұны, ұйымдастырылуы мен әдістері белгіленеді. Ақыл-ой тәрбиесі
міндеттерін шешу жолдары: бір жағынан баланың мүмкіндігін барынша пайдалану
және екінші жағынан баланы шаршататын немесе қажытатын, шамадан тыс
міндеттер жүктеуді болдырмау болып табылады.
Ақыл-ой тәрбиесі-балалардың белсенді ойлау қызметінің дамуына
ересектердің мақсаты ықпалы. Ол қоршаған дүние туралы түсінікке жеңіл
білімдерді хабарлауды, оларды жүйелеп отыруды, танымдық мүдделерді
зияткерлік дағдылар мен іскерлікті қалыптастыруды, танымдық қабілеттерді
дамытуды қамтиді.
Ақыл-ой тәрбиесінің басты құралы-айналадағы адамдар, заттар, табиғат,
қоғамдық құбылыстары. Осылардың әсерінен баланың дүниеге көзқарасы
кеңейіп,танымды дамиды. Ақыл-ой тәрбиесінің негізгі құралдарының бірі –
ойын. Ол баланың ерекше әрекеті. Әр ойын баланың дамыуына әр қилы әсер
етеді. Мазмұнды рөлді ойындар айналадағы дүние туралы түсінігін кеңейтіп,
сөзін дамытады. Драмалық ойындар көркем әдебиет шығармаларын терең
түсініуіне, тілінің дамуына әсер етеді. Ақыл-ойды дамытудың пәрменді
құралдарының бірі – оқыту процесі. Оқытуда бала жоспарлы түрде қажетті
білім дағдысын игереді. Оқыту баланың ойлауға күш сала білу қабілетін,
еркін, табандылығын, төзімділігін, қиыншылықты жеңе білу қабілетін,
жауапкершілігін, тәртібін тәрбиелейді. Ақыл-ой тәрбиесінің тағы бір бағалы
құралы – еңбек. Еңбек арқылы әр бала түрлі құбылыстармен, олардың
пішіндері, көлемдерімен, сан алуан материалдардың қасиетімен танысады.
Ақыл – ой тәрбиесінің әдістері: табиғат пен қоғам құбылыстарын
бақылауды дұрыс және жүйелі ұйымдастыру, әңгіме әдісі, көркем сөзбен
әңгімелеу, көрнекіліктер пайдалану, қызықтыру, т.б. ақыл-ойды дамытуда
сезім (сенсорлық) тәрбиесінің алатын орны ерекше. Сенсор – латынның сезім,
түйсік, қабылдау, түйсіктің қабілеті деген сөздерінен шыққан. Сенсорлық
процестер мен таным – ақыл-ой тәрбиесінің алғашқы сатысы. Сенсорлық
тәрбиенің басты міндеттері – ақыл-ой тәрбиесінің алғашқы сатысы. Сенсорлық
тәрбиенің басты міндеттері – ақыл-ой дамуының негізін салу және эстетикалық
тәрбиенің құрамдас бөлігі ретінде көріну. Айналадағы дүұниені тану түйсік
пен қабылдаудан басталады. Сенсорлық тәрбие дегеніміз – түйсік пен
қабылдаудың дұрыс бағытта дамуы. Баланың сенсорлық процестерінің дамуына
мүмкіндік тудыратын іс-әрекеттің тиімді түрі – көркемсурет салу,
сазбалшықтан, ермексаздан (пластилин) мүсіндер жасау, салынған суреттерді,
өрнектерді қиып, желімдеу әрекеттері, бірлескен дидактикалық ойындар,
педогогикалық басшылықпен ұйымдастырылған іс-әрекет болып табылады.
Сенсорлық тәрбие мазмұны-баланың түстерді ажырата алуы, олардың
реңктері туралы, яғни бояуларды араластыру арқылы түс немесе реңк пайда
болатынынүйрету. Сондай-ақ, суреттерді қараған кезде бейненің түс арқылы
қалайша көркемдік сипаи алатынын көре білу қабілетін дамытады. Мектепке
дейінгі шақта алға-артқа, жоғары-төмен, алыс-жақын, солдан-оңнан,
т.б. кеңістік туралы түсініктерді игереді. Уақыт туралы ұғымдарды: кеше,
бүгін, ертең, т.б. арнайы мақсатты оқыту нәтижесінде үйренуге қол
жеткізеді. Сенсорлық тәрбие мазмұнына есту сезімділігін дамыту, қоршаған
жағдайдадыбысты мұқият тыңдап, ажырата білуі, музыкалық есту қабілетін
дамыту енеді. Сондай-ақ, заттың сапасын сипап сезу арқылы ажырата білуі
және оларды: тегіс, мамық, кедір-бұдыр, жұмсақ, қатты, ауыр, жеңіл, суық,
жылы, т.б. деп дұрыс атай білуге үйренеді.
Ақыл-ой тәрбиесі әр заманда жастарға білім берудің негізгі құралы
болып келеді. Білім алуға және ғылымға ұмтылыс халық санасының тереңінен
әрдайым орын алды. Халық табиғат пен қоғам дамуының заңдылықтары
бейнеленген ғылымның деректерін, түсініктерін және заңдарын мақсатты
игерудің нәтижесі деп білді. Тек ақылды адам ғана терең білімдерді меңгере
алатынын түсінді. Білімнің мәнін Ақылдан қымбат байлық жоқ, Ақылды
сатып ала алмайсың, Ақыл – тозбас киім, білім – сарқылмас булақ деген
халықтың даналық сөздерінен-ақ байқауға болады.
Халық педагогикасында оқыту мен білім берудің принциптері қазіргі
ғылыми педагогика тұжырымдарымен ұштасып жатыр. Халық білім мен өмірдің
тығыз байланысты болуын талап етті. Халық педагогикасы оқытудың көрнекі
болуын ойдан шығарған жоқ. Көзбен көргеп, құлақпен естіген ақиқат емес тек
қана мұқият зерттелген ақиқат.
Халық педагогикасыңда тәрбие, оның бөліктері туралы ұғымдардың
анықтамаларының да ғылыми педагогиканың анықтамаларымен сәйкес кенетіндігі
байқалады. Халық педагогикасы бойыиша ақыл-ой тәрбиесі деп шәкірттердің
ойлау қабілеттерін, сана-сезімін оқу және еңбек процесінде дамытуды айтады.
Ғылыми педагогикалық анықтамасы бойынша ақыл-ой тәрбиесі деп оқушылардың
ақыл-ой күштерін, ойлауын дамытудағы және ақыл-ой еңбек мәдениетін
дарытудағы тәрбиешілердің мақсатты іс-әрекетін түсіндіруді айтамыз.
Бірақ оқушы өмірінің іс-әрекеті тек тәрбиешілердің мақсатты ықпалымен
шектелмейді. Оған қосымша оқушыны қоршаған ортаның ықпалдары мен әсерлерін
еске алу қажет. Бұл кеңірек, ақыл-ойдың дамуы ұғымымен айқындалады.
Ақыл-ой тәрбиесі тұлғаның жан-жақты дамуының негізі. Ақыл-ой тәрбиесі
еңбек өнімділігін арттыруга, еңбектің шығармашылығына зор ықпал жасайды. Ең
бастысы, ол ғылым мен техниканың, мәдениеттің жедел дамуыпың қайнар бұлағы
екендігін үнемі есте ұстағанымыз жөн.
Ақыл-ой тәрбиесінсіз дүниеге адамгершілікті көзқарас, саналы тәртіп пен
орынды мінез-құлық, еңбек нәтижесі, экономикалық білімдер, дағдылар,
тіршілік ету ортасы, табиғат және қоғам құбылыстарына талғампаздық, дене
күш-қуатын арттыру жолдарын білу, қоғам өмірінің құқықтық негіздерін игеру
мәселелерін шешу мүмкін емес.
Қорыта айтқанда, ақыл-ой тәрбиесі – адам зиялылығының негізі. Ақыл-ой
тәрбиесіне екі ұғым кіреді: зер салып ойлау және ақыл-ой күштері.
Белгілі психологтар мен педагогтардың еңбектерінде ойлаудың түрлері,
олардың мәні, мазмұны жеткілікті зерттелген мәселелердің бірі. Сондықтан
біз жеке-жеке ойлаудың түрлеріне тоқталамыз. Бірақ кейбіреулерін кейінірек
атап кеткен жөн.
Жалпы айтқанда ойлау дегеніміз не? Ойлау деп заттар мен құбылыстардың
арасындағы табиғи байланыстарды және қатынастарды бейнелейтін психикалық
процесті атайды. Ойлау таным іс-әрекетіндегі күрделі процесс. Ал таным –
бұл әржақты процесс. Ол білмеуден білуге қарай бағытталған ой қозғалысының
адам миында бейнеленуі.
Ойлау адам миы қызметінің нәтижесі. Ой-түңсіну, қабылдау, елестету арқылы
алынған сезімдік деректердің адам миы арқылы өңделуі, мәнге айналуы. Ойлау
– барлық адамдарға тән туынды түсінік. Жеке адам даму процесінде тәрбие
қоятын міндеттерге сай жедел дамитын ойлаудың нақты жақтарын немесе
түрлерін қалыптастырады. Мұғалімнің міндеті ойлау түрлерінің мәнін терең
түсіруі, оларды тұтас педагогикалық процесте шебер қолдана білуі,
оқушылардың ақыл-ой қабілетінің дамуына әсер ету тәсілдерін жете зерттеу
қажет.
Енді әрбір ойлау түрлерінің тұлғаның даму процесінде алатын орны
туралы сөз етейік.
Нақты және абстракт логикалық ойлау.
Нақты логикалық ойлау затты біздің тікелей қабылдауымыз. Мұны кейде
көрнекі ойлау деп те атауға болады. Нақты логикалық ойлау балалардың ойлау
және оқу процесінде, адамдардың еңбек іс-әрекетінде байқалады.
Абстракт логикалық ойлау жалпы және дерексіз ұғымдарға сүйенеді.
Мысалы, абстракт ойлау күрделі мәселелерді шешудегі біздің ой-пікірлеріміз,
яғни байымдау, ой жүгірту. Бұл ойлау түрін психологияда ұғымдық ойлау деп
те атайды. Ұғымдық ойлау кейбір мәңді ұқсастық белгілерінің негізінде
түсініктерді жіктерге және топтарға бөлу білігін қажет етеді.
Жинақтай ойлау белігі бір құбылыстар тобын қамтитын әрекеттердің ортақ
принцшітерін немесе тәсілдерін білумен сипатталады. Бұл жерде ойдың
жинақталу дәрежесі, оның ауқымы жалпылық тұрғыдан қараудың құбылыстардың
үлкен немесе кіші топтардың қамтуына тәуелді.
Алгоритмдік ойлау көздеп отырған нәтижені қамтамасыз ететін нақты
әрекеттерді қатаң орындау нұсқау арқылы жұмысты іске асыру.
Индуктивтік ойлау ғылыми зерттеу немесе оқушыларга жаңа білімдерді
баяндауда ойдың жекеден жалпыға, деректерден жинақтауға қарай қозғалуын
қажетсінеді.
Дедуктивтік ойлау жалпыдан жекеге, дербестікке қарай жүретін ойлау
процесімен байланысты. Сонымен ойлау түрлері шәкірттердің нақты зиялылық
білігін сипаттайды. Адамның өмір тәжірибесіне, іс-ерекеттеріне, оның
алдында тұрған мақсатының ерекшелігіне байланысты әр түрлі сатыда іске
асады.
Ақылдың белгілі бір даму дәрежесін ақыл-ой күштері деп атайды. Ақыл-ой
күштері адамды білім қорын жасауға, негізгі ойлау операцияларын жүзеге
асыруға, нақты зиялылық біліктерді меңгеруге қабілетті етеді.
Ақыл-ой тәрбиесінің міндеттері де осыған шығады. Олар:
– ойлау іс-әрекетінің шарты болатын білім қорын жинау;
– негізгі ойлау операцияларын меңгерту;
– зиялылық біліктерді қалыптастыру;
– дүниетанымды қалыптастыру;
– Аталған міндеттерге жеке-жеке тоқталайық.
Білім қорын жинау. Оқушыға зиялы белсенді іс-әрекетке қажетті ақылдың
бірде-бір құнды сапасы жүйеге келтірілген білімдер қорынсыз дамуы мүмкін
емес. Көп жағдайда білімдер көлемін беру ұғымын қарастыра отырып қараймыз.
Білімдер көлемі қоғамның мәдени дамуының деңгейімен сипатталады. Олай болса
білім көлемі ұғымы салыстырмалы ұғым.
Өмірге жолдама алушы жастың білімдерінің ауқымы өз бетімен білім алуға
негізделген білім беру бағдарламаларымен, болашақ кәсіптік дайыңдығының
сырымен анықталады. Белгілі бір білім қорын жинау ең алдымен нақты оқу
материалын меңгеруді қажет етеді. Мұның құрамына деректер, атаулар,
белгілер, адамдар мен заттар аттары, атаулы күндер, ережелср, заңдар,
заңдылықтар, формулаларда бейнеленетін және араларыңдағы байланыстары мен
тәуелділіктері бар жалпы, жеке, нақты, абстрактілі түсініктер кіреді.
Сонымен қатар білімдерге сол білімдерді қолдану ауқымы мен тәсілдерді білу,
оларды пайдалану әдістерін игеру, әлем жөніндегі ғылыми ұғынуының жалпы
жүйесіндегі білімнің әрбір бөлігінің орнын түсіну де жатады.
Білім қорын жинаудың жоғары деңгейіне жетуде оқушының жеке мақсаттылығы
үлкен роль ойнайды. Оқушының мақсаттылығы алдына қойған мақсатпен оны
танымдық іс-әрекетке итермелеуші себептермен оқу біліктерін берік
меңгерумен байланысты. Яғни, оқу материалын игеру жолындағы біліктері,
зиялы жігерге және ұзақ зиялы іс-әрекетке дағдылану қажет.
Ақыл-ой дамуы және ойлау білігі негізгі ойлау операцияларын меңгеруді
қажет етеді. Негізгі ойлау операцияларына ғылымда белгілі анализ, синтез,
салыстыру, классификация (топқа жіктеу) жатады.
Анализ дегеніміз бүтінді бөліктерге ойша жіктеу немесе бүтіннің жеке
қасиеттерін ойша бөлу болып табылады.
Синтез – заттың бөліктерін ойша үйлестіре біріктіру немесе
құбылыстардың жеке жақтарын, олардың белгілері мен қасиеттерін біріктіру.
Анализ бен синтез біріне-бірі қарама-қайшы ойлау операциялары болғанымен,
олар бір-бірімен үздіксіз байланыста болады. Белгілі бір сабақтастықта
нақты белгілі немесе бірқатар белгілер бойынша олардың ұқсастықтарын немесе
айырмашылықтарын анықтауды салыстыру деп аталады. Салыстыру – жинақтаудың
қажетті алғы шарты. Араларындағы ұқсастық немесе айырмашылыққа тәуелді
заттар немесе құбылыстарды топтарға ажыратуды жіктеу деп атайды. Негізгі
ойлау операцияларын тұтас педагогикалық процесте меңгеру және нәтижелі
қолдана білу мұғалімнің шеберлігін, біліктілігін, білімдарлығын көрсетеді.
Жалпы оқу іс-әрекеті іскерліктерінің қатарына оқу, тыңдау, өз ойын ауызша
баяндау, жазу, кітаппен жұмыс жатады. Іскерлік әр түрлі пәндер және
сыныптар бойынша сабақтарда қолданылады. Іскерлік деп алған білім негізінде
шәкірттердің практикалық әрекетінің іске асырылуын атайды. Мысалы, сауатты
жазу үшін грамматикалық ережелерді білу, жазу және сөйлеу техникасын
меңгеру. Ал сауатты оқи білу – сөздердің, дыбыстардың, дауыс ырғағының
дұрыс айтылуы, мәнерлеп оқу.
Жалпы оқу іскерліктерін оқушыларға үйрету, олардың білім саласында
теориялық сауаттылығының деңгейін көтеру болып табылады. Ал бұл мәселе
мұғалімнің әдіскерлігіне, ғылыми педагогикалық сауаттылығына байланысты.
Ақыл-ой тәрбиесіиің тағы да бір маңызды міндеті оқушылардың ғылыми
дүниетанымын қалыптастыру болып табылады. Мұның негізінде әлем танымдылығын
түсіну, табиғат пен қоғам дамуының заңдарын ұғыну. Жннақты етіп айтсақ,
оқушылар барлық пәндерді оқу процесінде негізгі дүииетанымдық жұмыстарды
бекітеді, баянды етуге талаптанады.
Бала өмір тәжірибесінде айналадағы құбылыс, қоршаған орта туралы сан
түрлі мағлұматтар мен дағдыларды, білімді игереді, бірақ баланың өз
тәжірибесі қаншалықты бай, сан алуан дегенмен акыл-ойы дамуының қайнар көзі
бола алмайды. К.Д. Ушинский ақыл-ой дегеннің өзі жақсы ұйымдастырылған
білім жүйесі деген. Балаға ересек адам тарапынан ұйымдастырылып,
түсіндірілмеген, өзінің тікелей өмір тәжірибесі арқылы меңгерілген
мәліметтер мен дағдылар жиынтығы өмір құбылыстарының нақты себептерін
анықтауға едергі жасап, жалған түсініктердің тууына негіз болады.
Ақыл-ой тәрбиесі балалардың тәжірибесін ұйымдастырып, қоршаған орта,
құбылыс, адамдар, олардың өзара қарым-қатынасы жайлы дұрыс мәліметтермен
қаруландыру арқылы баланың айналасындағы құбылыстарға, фактілерге,
оқиғаларға оның дұрыс қарым-катынасы мен көзқарасын қалыптастырады. Олай
болса, мектепке дейінгі балалардың ақыл-ой тәрбиесі айналадағы құбылысты
материалистік тұрғыда танып білудің, олардың арасындағы себепші
байланыстарды дәл түсінудін, алғашқы негізін құрайды. Ақыл-ой тәрбиесін
ақыл-ой дамуымен бір деп қарауға болмайды. Ақыл-ойдың дамуы меңгерген
білімнің санымен, сапасымен ғана сипатталмайды, ойлау процесінің
құрылысымен де сипатталады. Даму – баланың сандық және сапалық жағынан
жетілуі, психикасының, ой-санасының өсуі. Ақыл-ой дамуы баланың өзін
қоршаған дүние туралы алғашқы мәліметтерді игерудің нәтижесінде іске асады.
Ақыл-ой дамуы дегеніміз баланың жасына байланысты оқу мен тәрбие
әсерінен, тәжірибесінің баюыңан, оның ақыл-ой әрекетінде болатын сандық
және сапалық өзгерістердің жиынтығы. Ақыл-ойды дамытудың шарты – балалардың
сан қилы іс-әрекетінің тиімді ұйымдастырылуы, әлеуметтік ортаның әсері,
адамдардың қарым-қатынасы, тілді меңгеруі, қабылдауы мен түйсінуі,
берілетін білім сапасы. Міне, бұлардың бәрі баланың жан-жақты дамуына
мүмкіндік тудырады.
Ақыл-ой тәрбиесі дегеніміз мақсат көздей отырып, баланың айна-ладағы
дүниені танып білуін, табиғатқа, қоғамға, адамдарға дұрыс қарым-қатынасын
қалыптастыру.
Айналадағы өмір құбылыстары жайлы дұрыс түсінік қалыптастыру Мектепке
дейінгі жастағы бала күн сайын жаңа құбылыстармен, заттармен кезігеді,
айнала өмірді бақылап, өздігінен түсініп, қорытынды жасағысы келеді, бірақ
үлкендердің басшылығынсыз, өздігінен игерген білімі мен түсініктері
жүйесіз, кейде қате, таяз болады. Сол себептен педагогтың міндеті – баланың
білім қорының бірізді молаюына, бірте-бірте, ретпен, жүйелі жинақталуына
көмектесу. Бала айналадағы заттар, оның сапасы (түсі, формасы, үлкендігі),
қолданылатын орны, касиеттері (сынуы, жыртылуы, бұзылуы), қандай
матерйалдан жасалғандығы жайлы нақты түсінік алуы керек. Сондай-ақ кейбір
табиғат құбылыстары туралы, олардың өзара байланысы, заңдылықтары,
өсімдіктердің, жәндіктердің, жануарлардың дамуын танып білу, бақылау және
түсінігіне жеңіл тиетін қоғамдық құбылыстармен, уақиғалармен, адамдарының
еңбегімен, мерекелермен, ҚР мемлекетінің астанасы – Астанамен таныстыру
арқылы балалардың дүние, қоғам туралы алғашқы түсініктері қалыптасады.
Танымдық-психикалың процестерді дамыту
Баланыд түйсік, қабылдау, ес, қиял, ой және тіл сияқты танымдық-
психикалық процестерін дамыту – ақыл-ой тәрбиесінің басты мідеттерінің
бірі. Айналасындағы дүниені тануда түйсік пен қабылдаудың дамуы неғұрлым
жоғары болса, дүниені танып білу соғұрлым бай болады, сондықтан балабақшада
сенсорлық тәрбиеге аса зор көңіл бөледі.
Мектепке дейінгі шақта тілді дамытудын, орны ерекше. Тілді меңгеру
дүниені тікелей түйсіну мен қабылдау арқылы ғана емес тіл, көркем
шығармалар, сөз арқылы игеруге мүмкіндік туады. Сондықтан балабақшада
тілді, сөзді, сөздік қорды, сөз байланысын дамыту, сөздің грамматикалық
құрылысын қалыптастыру міндеттері де шешіледі.
Қоршаған дүниені сезім мүшелері арқылы қабылдау және оны сөзбен
белгілеу, бірінші және екінші сигналдық системаның байланысын көрсетеді.
Жарықбаев Қ. сөз адамға ғана тән, жаңа сигналдар жүйесі болып
табылатынын, оның шартты рефлекстерді қалыптастыруға негіз болатындығын
дәлелдеген. Адамның сөзі барлық нақты тітіркендіргіштің орнына жүреді де,
ол ми қабығында сан алуан тежеулер мен қозулар тудырады. Сөз жеке зат
туралы толып жатқан бір тектес заттар туралы мәлімет беріп, сол арқылы
ойлауға, ой қорытындысын жасауға, түрлі ұғымдарды қалыптастыруға мүмкіндік
береді. Екінші сигналдық жүйе – сөз адамды тәрбиелеу, ғасырлар бойы
жинақталған тәжірибені сақтау, білімді ұрпақтан ұрпаққа жеткізу құралы
болып табылады [36].
К. Д. Ушинский тіл мен ой мықты байланысты, тілдің дамуы ақыл-ойды
дамытатынын Ана тілі, Балалар дүниесі атты еңбектерінде атап көрсеткен.
Балаларды ана тіліне үйрету оларды пікір алысудың, дүниетану-дың күшті
құралымен қаруландырады, сөзді анық, қысқа, тұжырым-ды айтуға, ойын, талап-
тілегін сез арқылы жеткізуге, көрген-білгенін әңгімелеп беруге
дағдыландырады. Бұл жұмыс әр жастағы топтарға Балабақшадағы тәрбие
программасы бойынша жүргізіледі.
Сәбилер тобында тәрбиеші балаларды балабақшаның төңірегімен,
бөлмелерімен, ондағы мүліктермен, бақшада жұмыс істейтін адамдардың
еңбегімен таныстырады. Даяшының, аспазшының, қора сыпырушының еңбектерін
бағалау қажеттігін түсіндіреді. Жыл мезгілдерін ажырата білуге, үй
жануарлары мен құстарын бақылап, жем беруге, тануға, аттарын дұрыс атауға,
табиғат бұрыштарын бақылауға, гүлдерді суаруға үйретеді.
Бұларды меңгеру арқылы балалар ересектердің сөзін тыңдай білуге,
сұрағына жауап қайтара білуге, ертегіні тәрбиешінің көмегімен қайталап
айтып беруге үйренеді. Сәби тілін дамыту бақылау, саяхат, дактикалық
ойындар еткізу арқылы да іске асырылады.
Естиярлар тобындағыларды балабақшамен, бөлмедегі жиһаз-мүліктермен,
адамдардың еңбегімен, учаскемен таныстыруды жалғастыра түседі. Бұлар сәби
топтағылардан анағұрлым күрделі және нақты білімді қажет етеді. Заттардың
аттарын, туыстарының аты-жөнін, адресін білумен қатар, заттарды пайдалану
әдістері, жолдары үйретіледі. Балалардың сөздік қорында заттың сын-сипатын
танытатын жалпылағыш сөздер де орын ала бастайды. Балалардың еңбегі, оның
ішінде коллективтік еңбектің сипаты туралы түсініктері молая түседі.
Табиғатты бақылауды, ауа райының құбылысына қарап жыл мезгілдерін
ажыратуды, жәндіктердің сыртқы түрін тануды, оларды бақылауды, үй және
жабайы жануарлардың тұрағын, үй жануарларының адамдарға тигізетін пайдасын,
адамдардың оларды қалай күтетінін үйретеді.
Оң, сол, алыс, жақын, таңертең, күндіз, түн, бүгін, ертең, кеше,
шапшаң,
баяу деген ұғымдарды қолдана білуді түсіндіреді.
Ересек топтағы балаларға қойылатын талаптар бұдан да күрделірек.
Балаларды жалпы әңгімеге қатысуға, көрген-білгенін байланыстыра әңгімелеуге
баулу, ұсынылған тақырыпқа әңгіме құрастыра білу, сөйлесуде, әңгімелесуде
грамматикалық формаларды дұрыс қолдануға үйрету. Балалар тәуліктің
бөліктерін, аптаңың күндерін, жыл мезгілдерін, оның өзгеру құбылыстарын
түсінеді.
Заттың атын ғана үйретумен қатар қандай заттан жасалғанын кімнің,
қалай істегенін де түсіндіреді. Еңбектің қоғамдық мәнімен фабрика-
заводтардағы жұмысшылардың, ауыл шаруашылығындағы егіншілердің еңбегімен
таныстырады.
Мектепке даярлау тобында балаларды үйден балабақшаға баратын жолды
бағдарлауға, көшеде жүрудің ережелерін меңгеруге, жақын жердегі дүкен,
аптека, почтаның қайда екенін білуді, сағатты календарьды, газ плитасын
пайдалана білуді, сіріңкемен, отпен ойнамауды үйрету, үлкендердің
фабрикадағы, құрылыс, ауыл шаруашылығындағы, тұрмыстағы еңбегінің маңызы,
еңбек құралдары жөніндегі ұғымдары кеңейтіледі. Осы мағлұматтарды игеру
қорытындысында балаларды мектепке табысты оқуға-дайындайды.
Балдның есі мен ойының дамуына байланысты творчестволық қиялы дамиды.
Бұл жастағы балаларға нақты және образды ойлау тән, осының негізінде
абстракциялық ойлауын дамыту керек. Тәрбйеші балалардың құбылыстарды терең
түсінуін, мәнді жақтарын ажырата білуіне мүмкіндік тудыратын аналитикалық-
синтетикалық ойлау әрекетін қалыптастырады.
Ақыл-ой қабілетін, білуге құштарлығын, интеллектуальды дағдысын,
ойлаудың қарапайым тәсілдерін дамыту.
Білуге құштарлық – балаға тән қасиет. Ол баланың айналадағы дүниеге
қызығуынан, бәрін де білгісі, көргісі, ұстағысы іс-әрекетке араласқысы
келетін ниетінен, сан түрлі сұрақтарынан байқалады. Баланың осы құштарлығын
қолдай отырып, бақылау, сұрақтарына дер кезінде жауап беру, өз бетінше
ойлануға бағыттап, өздігінен жауап табуға дағдыландырған дұрыс. Ақыл-ой
тәрбиесінің міндеттерінің бірі – баланың құштарлығын, ой сергектігін
дамыту, осының негізінде тұрақты таным құштарлығын қалыптастыру.
Қандай да болмасын іс-әрекетті табысты меңгеруге мүмкіндік тудыратын
баланын, жеке басының қасиетін психологияда қабілет деп атайды. Қабілет
іс-әрекет процесінде көрінеді. Ақыл-ой қабілетіне тапқырлық, сыншылдық,
табандылық, ойшылдық, зейінді еркін аудара алу, талдау, жинақтау
әрекеттеріне икемділігі, есте сақтау, қайта жаңғырта алу, әр қилы өмір
жағдайына байланысты пайдалана білу жатады.
Балаларға нақты білімді хабарлау, ақыл-ой әрекетін ұйымдастыру ақыл-ой
қабілетінің дамуына қажетті шарт болып табылады. Ақыл-ой қабілеті ақыл-ой
әрекеті үстінде, білімді меңгеру, тілді үйрену процесінде дамиды.
Балалардың назары, зейіні ыдырамалы, тарап кетуге бейім болады. Тәрбиеші
балалардың ырықсыз зейінін белсенді жаттығуларды беру арқылы ырықты зейінге
айналдыруы керек. Оларды тыңдай білуге, ести білуге, өз еркімен тәрбиешінің
сөзіне құлақ асуға баулып, ырықты есту зейінін тәрбиелейді, есту қабілетін
дамытады. Ол үшін тәрбиешінің сөзді тәрбие құралы ретінде дұрыс пайдалана
білгені абзал. Оның сөзі қысқа, дәл, нақты, түсінікті болып, асықпай, қатты
айғайлап құлақты кеспей, әдемі үнмен, жай, байсалды болуы тиіс. Тәрбиешінің
берген бұйрығын орынсыз қайталауы, көп сөзділігі, тәрбие әдістерін дұрыс
пайдаланбауы баланың зейінін әлсіретіп, тыңдамау сияқты зиянды әдетке
үйретеді.
Балалардың айтқан сөзін, әңгімесін, сұрағы мен жауабын басқаларына
тыңдату арқылы да зейінін тәрбиелеуге болады.
Зейінді тәрбиелеудің пәрменді құралы – балаға қойылатын талапты
күшейту. Бұл үшін есту зейінін дамытатын ойындар ұйымдастырудың мәні зор.
Мысалы: Қоңырау қай жақтан сылдырайды?, Бұл кімнің даусы?, Кім екенін
даусынан таны т.б. Бақылампаздық – ақылдылықтың сапасы, сондықтан
балаларды көре білуге үйретеді, бір заттың негізгі бөлшегін аңғарып, оның
ерекшелігін табуға, табиғат құбылыстарын, оның өзгерістерін байқауға, жаңа
үйлер мен дүкендердің, транспорт түрінің өзгеруін бақылауға үйретеді.
Бақылампаздық қабілетін тәрбиелеудің құралы – өмірдің өзі және көрнекі
құралдар.
Көрнекі құралдарды бақылату арқылы балалардың салыстыру, қорытындылау,
жалпылау, жинақтау қабілетін тәрбиелейді. Бақылампаздық нақты білімді
игеруге көмектеседі. Балаға нені не үшін, қалай бақылауды үйрету дәлдікке,
реттілікке баулиды.
Бақылаудың дәлдігі салыстыруға негізделеді. Салыстыру, талдау,
жинақтау қабілетін дамытуды қамтамасыз етеді. Ал талдау, жинақтау әрекеті
дұрыс түсінікті қамтамасыз етеді. Талдау, жинақтау әрекеті – ақыл-ой
қызметінің бір-бірімен байланысты екі жағы. Мысалы: балалар экскурсияға
барып терек, қайың, шырша, қара ағаш, қызғалдақ, сарғалдақ, бәйшешекті
көрді. Ал тәрбиеші экскурсиядан келген соң терек, тал, қайың, қара ағаш,
шыршаның ағашқа, ал қызғалдақ, сарғалдақ, бәйшешектің гүлге жататынын
жинақтап ұқтырмаса, балалардың білімі сол бұрынғы күйінде дамымай қалады.
Балалар өз білімдерін тәжірибеде пайдаланып, іске асыра алуы үшін ол
білімдерді естерінде сақтап, қажет кезінде қайта жаңғырта білуі керек.
Есте сақтау мен қайта жаңғыртудың негізіне уақытша байланыстарды ойдың
байланысын (бірін айтса, екіншісі еске түсу) – ассоциациаларын құру жатады.
Есте сақтауды қалыптастыру оқу-тәрбие процесінде іске асады.
Тәрбиеші балалардың есте сақтауы және қабылдағанын жаңғыртуы үшін әр
түрлі әдістер мен тәсілдерді қолданады: балалармен әңгімелесу, көрген-
білгендерін әңгімелеп айтып бергізу, оның әсерін сурет салуда, пластилиннен
заттар жапсыруда, құрастыруда бейнелеу, сондай-ақ кеше және одан бұрын
көргендерін естеріне түсіріп, жаңғырту сияқты әдістерді қолданады. Осы
мақсатпен дидактикалық ойындар ұйымдастырылады. Мысалы: бақшада не өзгеріс
бар, бөлмеде не жоқ, бұл қай кезде болады және т.б. Осының бәрі есте
сақтау мен қайта жаңғыртуды бекіте түсудің жаттығуы болып табылады.
Ақыл-ой тәрбиесі негізінен айналадағы шындық дүниені тану, ойын, оқу,
еңбек, тұрмыс әрекетінде іске асады.
Ақыл-ой тәрбиесінің құралдары мен әдістері.
Ақыл-ой тәрбиесінің басты құралы – айналадағы адамдар, заттар,
табиғат, қоғамдық құбылыс. Осылардың әсерінен баланың дүиеге көзқарасы
кеңейіп, таным процесі дамиды.
Айналадағы дүниені, табиғатты бақылау арқылы балалар жаңа білім
жүйесін игереді. Өсімдіктерді, жәндіктерді, құстарды бақылау балаларға
көптеген жаңалықтар әкеледі. Жүйелі бақылау баланың жеке басының
бақылампаздығы сйяқты бағалы қасиетін дамытады. Бақылампаздық таным
қызығушылығын дамытады.
Жұмабаева өз зерттеулерінде ақыл-ой тәрбиесінің негізгі құралдарының
бірі – ойын. Ол баланың еркеше әрекеті. Ойында бала айналасындағы дүние
жайлы өз түсінігін сәулелендіреді, білімін көрсетеді, жолдастарымен пікір
алысады деп атап өткен [37].
Әр ойын баланың ақыл-ойының дамуына әр қилы әсер етеді. Сюжетті-рольді
ойындар айналадағы дүние туралы түсінігін кеңейтіп, сөзін дамытады;
драмалық ойындар көркем әдебиет шығармаларын терең түсінуіне, тілінің
дамуына әсер етеді. Құрылыс, құрастыру ойындары баланың геометриялық
фигуралар, кеңістік қатынастары жайлы білімін кеңейтеді, дидакткалық
ойындар есте сақтау, қайта жаңғырту, заттың қасиеті мен сапасын ажырата
білу, белгілерін анықтау және т.б. қасиеттерін дамытады, баланың белсенді
ой әрекетін тудырады.
Ақыл-ойды дамытудың пәрменді құралдарының бірі – оқыту процесі. Оқыту
процесінде балалар жоспарлы түрде қажетті білім дағдысын игереді. Оқытудың
мазмұны мен оны ұйымдастырудың әсері күшті болады. Оқыту баланың ойлауға
күш сала білу қабілетін, еркін, табандылығын, төзімділігін, қиыншылықты
жеңе білу қабілетін, жауапкершілігін, тәртібін тәрбиелейді.
Ақыл-ой тәрбиесінің тағы бір бағалы құралы – еңбек. Еңбек про-цесінде
балалар әр түрлі құбылыстармен, заттармен, олардың форма-ларымен,
көлемімен, сан алуан материалдардың қасиетімен танысады. Олар табиғатта
еңбек ету арқылы өсімдіктерді күту мен өсірудің арасындағы байланысты, өсу
үшін жарықтың, жылудың, судың әсерін байқайды, мәліметтерді игереді. Ал үй
жануарларын бақылау арқылы олардық өмірімен, кейбір қасиеттерімен танысады,
оларды күтуді үйренеді.
Еңбек баланың өзіне-өзі қызмет ету, дербестік, қарым-қатынас жасай
білу дағдысын қалыптастырады. Балалар үлкендердің еңбегімен танысу арқылы
оны бағалап, құрметтеуге үйренеді. Балалардың ақыл-ойын дамытуда күнделікті
тұрмыс әрекеті мен өмір тәжірибесінің үлкен мәні бар.
Қ.Жарықбаев ақыл-ой тәрбиесінің әдістерін төменгіше атап көрсетеді:
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz