Түркиядағы жаһандану

Түрік қоғамына мәдени жаһанданудың әсері және модернизациялаудағы исламның ролін бағалау мен азаматтық қоғам ұйымдары.
Әлемде болып жатқан әлеуметтік және саяси бағыттардың өзгерісінің аса жылдамдығы мен алдын ала болжауға сәйкессіздігі, «қалыптасып қалған саяси қатынас пен саясаттың өзінің нұсқауын» бұзып жатқан факторлармен көп көрініс беруде. Мемлекеттердің өзара қатынасы іс - әрекеттің «ұлттық контексін» жаһанданулық тұрғыдан және жергілікті тұрғыдан әлсіз ететіндіктен, осындай ой тұрғыда саясатпен айналысу қиын болып барады және мүмкін болмай отыр. Нәтижесінде қазіргі этникалық мемлекет, ұлттық ұқсастық және ұлттық экономика сияқты өзгерістерді талдауда өзінің эвристикалық қабілетін жоғалтып отыр.
Сонымен бір уақытта экономикалық жаһандану (яғни капиталдың ғаламдық күш ретінде ғаламдануы) «шекараны білмейтін жаһандық нарық» жасау арқылы ұлттық мемлекеттердің беделін төмендетуде, мәдени жаһандану «қазіргі альтернативті модельдерге» бейімделетін локальді реакция тудыра отырып ұлттық даму идеясының өзін мәселелі идеяға айналдырып отыр. Осындай жағдайда мемлекетаралық емес немесе жеке ұлттық жекеліктердің арасындағы қатынас емес, әмбебап батыстық құндылықтар мен жергілікті жердегі ерекшелікті сақтап қалу арасындағы қатынас мазмұнды қарастырып біздің жаһанданып отырған әлемдегі әлеуметтік өзгерістердің бағыттарын анықтайды.
Сондықтан да нақты материалда жаһандық пен локальдық арасындағы қатынасқан тарихи қатынасты сыни талдау үшін, ең маңыздысы тек әлеуметтік өзгеріс деген не дегенге ғана тоқталып қоймай, жақсы әлем құру үшін демократиялық дүниетанымның орнын түсіну қажет.
Түркия бұл қатынаста шет қалмайды. Керісінше Түрік қоғамы соңғы он жылда әрбір әлеуметтік өмір сферасынан көрініс беретін әлеуметтік, мәдени, экономикалық және саяси өзгерістерді басынан өткерді.
Бұл жұмыс едәуір нақты болуы үшін үш негізгі жағдайға тоқтала кетсек
Біріншіден, осы өзгерістің болу себебі исламның араласуы.
Екіншіден, бұл араласу әртүрлі деңгейдегі айтыстардың, қақтығысулардың болуына әкеледі.
Үшіншіден, жаһандану процесі белгілі бір деңгейде исламның түркияда саяси, экономикалық, мәдени маңызды ролге ие болуына әкеледі.


Түркияның саяси ландшафтында ислам көзқарасы саясаттанғандықтан радикалды өзгерістер болды және саяси ислам түрік саясатында едәуір әсер етуші және беделді күшке айналды. Сонымен бірге бұл өзгеріс зайырлы әрекетпен дәстүрлі исламдық мінезді полиризациялайтын кезеңнің басын білдірді. Экономика сферасында исламдық идеологиямен ислам құндылықтарының ролі экономикалық құрылымдарда барған сайын өсуде: өзінің актілерінің , дискурсы және стратегиясымен экономикалық ислам пайда болуда. Дәл осылайша интелектуалды өмір, ұйым белсенділігі, қоғамдық мәдениет және тұтыну мәдениеті – осының барлығы дәстүрді дәріптеу және ерекшелікті сақтау талаптарындағы діни және ислам символдарына толтырылады. Осылайша мәдени ислам Түркияның әлеуметік және мәдени өміріне еніп, оның құрылуына ерекше әсер етіп отыр.
Жаһандану процесі осы сфералардың әрбірінде маңызды рол атқарып, саясатта, экономикада және мәдениетте жүріп жатқан исламның процесті жүзеге асыру процесінің интегралдығына айналды. Бұл зерттеу бойынша жаһанданудың Түркияның экономикасының және мәдени өміріне әсерін, әсіресе өткен он жылдықтағы исламның ролі сияқты, себеп пен салдар қатынасымен тура сызықты детерминизм деңгейінеде түсінуге болмайды. Жаһанданудың деңгейінде түсінуге болмайды. Жаһанданудың әсері әртүрлі мінезге ие және әлеуметтік әртүрлі салдарға әкеледі.
Бұдан, шығарылатын, қорытындымыз поляризация емес, жаһандану мен исламның қатар өмір сүруі – экономикалық өмірінің мінезін анықтап береді. Дегенмен бұл жерде екі қосымша жағдайды айта кеткен жөн:
Біріншіден, экономикалық және әлеуметтік өмірдегі мәдени жаһандану батыстық құндылықтарға және дәстүрді сақтаудағы діни талаптың және өзіндік болмыстың қандай формаға ие болатындығына әсер етеді;
Екіншіден, жаһандану мен исламның бірге болуы әртүрлі теориялық құрылымдар, стратегиялар қақтығыстар құрып әртүрлі деңгейдегі мәнге ие болып әлеуметтік өмірде әрқилы көрінуі мүмкін;
Үшіншіден, сондықтан да біз – мәдени жаһандану жай емес, күрделі құбылыс.
Түркияны модернизациялауда исламның ролін бағалау үшін, барлық экономикалық қайраткерлер және азаматтардың қоғамдық белсенділері 1980-1990 жылдары Түркияны модернизациялауда фундаментальды өзгерістер бояғанымен келіседі. Осы өзгерістердің нәтижесінде қоғамда порадоксальды жағдай орын алғандығымен шаруашылық өмірдің, белгілі бір деңгейде экономикалық жаһанданумен сәйкестенген даму заңдылықтары (яғни, қазіргі Батыстық экономикалдық логикасымен) және онымен параллель болған түріктің әлеуметтік және саяси өмірінде исламның саяси және мәдени басым күш ретінде «араласуын» тудырды.