Қазақстан Республикасының экспорты мен импорты
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
І ЭКСПОРТ.ИМПОРТТЫ ОПЕРАЦИЯЛАРДЫҢ МӘНІ МЕН
МАЗМҰНЫ
1.1 Экспортты . импортты тауарларды жеткізу шарттары және экономикалық мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Экспортты. импортты операцияларды ұйымдастыру бойынша негізгі ережелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
ІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЭКСПОРТЫ МЕН ИМПОРТЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасының сыртқы сауда көрсеткіштерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
2.2ҚР.ның экспортты және импортты операцияларын талдау ... ... 22
ІІІ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ САУДАДАҒЫ ОРНЫ МЕН РӨЛІ
3.1 Қазақстан Республикасының сыртқы саудасының дамуыныңбастыбағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
3.2 Халықаралық сауданың артықшылығы мен келешегі ... ... ... ... 33
3.3 Экспортты. импортты операцияларды реттеу құралдары ... ... ...38
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
І ЭКСПОРТ.ИМПОРТТЫ ОПЕРАЦИЯЛАРДЫҢ МӘНІ МЕН
МАЗМҰНЫ
1.1 Экспортты . импортты тауарларды жеткізу шарттары және экономикалық мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Экспортты. импортты операцияларды ұйымдастыру бойынша негізгі ережелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
ІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЭКСПОРТЫ МЕН ИМПОРТЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасының сыртқы сауда көрсеткіштерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
2.2ҚР.ның экспортты және импортты операцияларын талдау ... ... 22
ІІІ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ САУДАДАҒЫ ОРНЫ МЕН РӨЛІ
3.1 Қазақстан Республикасының сыртқы саудасының дамуыныңбастыбағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
3.2 Халықаралық сауданың артықшылығы мен келешегі ... ... ... ... 33
3.3 Экспортты. импортты операцияларды реттеу құралдары ... ... ...38
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
КІРІСПЕ
Курстық жұмыс тақырыбының актуалдығы. Қазіргі таңда кез келген өнімнің экспорты және импорты жай тауарды сатушыдан сатып алушыға жеткізу ғана емес, глобалды экономикалық жүйедегі өзара әрекеттесудің күрделі механизмдердің бір бөлігін құрайды. Әлемдік экономика жүйесінде негізгі нарықтық механизмдердің өзара әрекеттесуі.
Әлемдік экономиканың қазіргі жүйесіндегі негізгі нарық механизмдерінің өзара әрекеттесу жүйесінде субъектілердің экономикалық әрекетінің қауіпсіздігін қамтамасыз ететін көптеген институттар құрылған. Әсіресе халықаралық сауда жүйесіне қатысушылар жағынан бақылауға алынбайтын әртүрлі тәуекелмен байланысты. Кеден тарифтері, салықтар және тағы т.б. белгілі ойын тәртіптерімен қатар көрінбейтін тәуекелдер де бар- олар табысты бизнестің «су асты рифтері». Оларды білмеу күрделі қаржылық жоғалтуларға, күйреуге әкеледі. Бұл факторлардың бірі бизнес-серіктестің сенімділігі. Себебі сіздің бизнестегі серіктесіңіздің кез-келген жағдайда қалай өзін ұстайтынын білмейсіз. Әлемдік тәжірибеде, нарықта үлкен тәжірибесі бар берік компаниялар қатысты жағдайларда өз міндеттерін орындауға қабілетсіз жағдайлар кездесіп жатады.
Қатысты курстық жұмыста ақпарат мұқият таңдалды және реттелді. Жұмыс барысында белгісіз факторлар ашылды, бүл қазіргі кезде сыртқы экономикалық әрекетте тауарлардың экспорты әртүрлі және Қазақстанға әлемдік нарықта үлкен баға береді. Көптеген ақпарат құралдарын зерттеу менің көзқарасымды кеңейтті.
Нарықтық қатынастар жағдайында кәсіпорындардың көбісі сыртқы экономикалық әрекетке қосылады, бұл оларға валюта табысын алуға, сыртқы экономикада тұрақты орын алуға, бәсекеге қабілетті өнім шығаруға мұмкіндік береді. Сыртқы саудада операциялардың үш негізгі түрі кездеседі:
• экспорт — тауарды (қызмет және жұмыс) шетел сатып алушысына сату және еліне жеткізу;
• импорт — тауарды шетел сатушысынан сатып алып, сатып алушы еліне жеткізу;
• реэкспорт — импортталған тауарды Қазақстан Республикасына алдын ала жеткізіп экспорттау.
Сыртқы сауда келісімі келісім- шартпен орындалады. Келісім-шарт жақтардың құқықтары мен міндеттерінен тұрады, және олар келесі бөлімдерде көрсетіледі: келісім-шарт жақтарын анықтау, келісім-шарт түрі, келісім-шарт сомасы, тауарды (қызмет, жұмыс) жеткізу мерзімі, төлем шарттары, тауарды маркерлеу, сатушының кепілдемесі, орама, айыппул санкциялары және шығындарды жабу, жүкті сақтандыру, форсмажор, келіспеген сұрақтарды шешу жолдары.
Келісім-шартты бекітпей тұрып тауарлы нарық конъюктурасын зерттеу, сыртқы экономикалық операциялардың нәтижесін жобалау, тауар жарнамасы, ұсынылған келісім-шарттың үйлесімді түрін және шетел серіктесін таңдау, серіктеспен сөйлесулер жүргізу, келісім-шартты бекіту бойынша дайындық жұмыстары жүргізілу керек
Экспортты және импортты операциялар субъектілері болып нарыққа тікелей қатысатын кәсіпорын-экспортерлар, кәсіпорын-импортерлер, сонымен қатар кәсіпорын тапсырмасын орындайтын делдал ұйымдары табылады.
Импортталған тауарлар жеткізудің әртүрлі шарттарымен сатып алынады: СИФ, Фоб, Франко-кеден және т.б. Импортталған бағасы тауарды жеткізу шартына байланысты анықталады.
Заң күші бар Қазақстан Республикасының Жарлығына сәйкес тауарлардың (қызметтердің, жұмыстардың) экспорты және импорты лицензияланады. Лицензия берушіде лиценцияның екі түрі бар: бас және бір жолғы.
Лицензияланатын тауарлардың (жұмыс, қызмет) тізімі, сонымен қатар экспортты- импортты операцияларды орындауға лицензияны жіберу және дайындау тәртібі Қазақстан Республикасы Үкіметімен бекітіледі.
Лицензиялар көрсетілген мерзімдерде тауардың экспорты және импортына берілетін рұқсат болып табылады және өнімді кедендік дайындаудан өткізуге негіз болады.
Сыртқы сауда байланыстары үшін Қазақстан Республикасында құқықтық негіз болып Қазақстан Республикасының Заңы және ҚР Үкіметінің Жарлығы табылады.
Курстық жұмыстың мақсаты сыртқы сауда сұрақтарын зерттеу және экспортты-импортты операциялардың тиімділігін талдау болып табылады.
Осыған байланысты курстық жұмыста келесі сұрақтар қойылған:
- экспортты- импортты операциялар түсінігін ашу;
- экспортты- импортты операциялардың құжаттамалық сұрақтарын қарастыру;
-экспортты- импортты операциялардың жүргізу ерекшеліктерін зерттеу;
- экспортты- импортты операцияларды реттеудің тарифтік және тарифтік емес әдістері келтірілгене
Зерттеу құралы болып сыртқы сауда және экспортты-импортты операциялардың тиімділігі талдау, сонымен қатар экономикада сыртқы экономикалық ролін анықтау табылады.
Зерттеу нысаны экспортты-импортты операциялар алынды.
Курстық жұмыстың теориялық және методологиялық базасын шетел және отандық авторлар жұмыстары, заңдар, Үкіметтің және ҚР Президентінің ресми құжаттары, заңды және нормативті актілер, ҚР қаржы Министрлігінің ережелері мен нұсқаулары, ғылыми статьялар және статистикалық мәліметтер құрайды.
Курстық жұмыс тақырыбының актуалдығы. Қазіргі таңда кез келген өнімнің экспорты және импорты жай тауарды сатушыдан сатып алушыға жеткізу ғана емес, глобалды экономикалық жүйедегі өзара әрекеттесудің күрделі механизмдердің бір бөлігін құрайды. Әлемдік экономика жүйесінде негізгі нарықтық механизмдердің өзара әрекеттесуі.
Әлемдік экономиканың қазіргі жүйесіндегі негізгі нарық механизмдерінің өзара әрекеттесу жүйесінде субъектілердің экономикалық әрекетінің қауіпсіздігін қамтамасыз ететін көптеген институттар құрылған. Әсіресе халықаралық сауда жүйесіне қатысушылар жағынан бақылауға алынбайтын әртүрлі тәуекелмен байланысты. Кеден тарифтері, салықтар және тағы т.б. белгілі ойын тәртіптерімен қатар көрінбейтін тәуекелдер де бар- олар табысты бизнестің «су асты рифтері». Оларды білмеу күрделі қаржылық жоғалтуларға, күйреуге әкеледі. Бұл факторлардың бірі бизнес-серіктестің сенімділігі. Себебі сіздің бизнестегі серіктесіңіздің кез-келген жағдайда қалай өзін ұстайтынын білмейсіз. Әлемдік тәжірибеде, нарықта үлкен тәжірибесі бар берік компаниялар қатысты жағдайларда өз міндеттерін орындауға қабілетсіз жағдайлар кездесіп жатады.
Қатысты курстық жұмыста ақпарат мұқият таңдалды және реттелді. Жұмыс барысында белгісіз факторлар ашылды, бүл қазіргі кезде сыртқы экономикалық әрекетте тауарлардың экспорты әртүрлі және Қазақстанға әлемдік нарықта үлкен баға береді. Көптеген ақпарат құралдарын зерттеу менің көзқарасымды кеңейтті.
Нарықтық қатынастар жағдайында кәсіпорындардың көбісі сыртқы экономикалық әрекетке қосылады, бұл оларға валюта табысын алуға, сыртқы экономикада тұрақты орын алуға, бәсекеге қабілетті өнім шығаруға мұмкіндік береді. Сыртқы саудада операциялардың үш негізгі түрі кездеседі:
• экспорт — тауарды (қызмет және жұмыс) шетел сатып алушысына сату және еліне жеткізу;
• импорт — тауарды шетел сатушысынан сатып алып, сатып алушы еліне жеткізу;
• реэкспорт — импортталған тауарды Қазақстан Республикасына алдын ала жеткізіп экспорттау.
Сыртқы сауда келісімі келісім- шартпен орындалады. Келісім-шарт жақтардың құқықтары мен міндеттерінен тұрады, және олар келесі бөлімдерде көрсетіледі: келісім-шарт жақтарын анықтау, келісім-шарт түрі, келісім-шарт сомасы, тауарды (қызмет, жұмыс) жеткізу мерзімі, төлем шарттары, тауарды маркерлеу, сатушының кепілдемесі, орама, айыппул санкциялары және шығындарды жабу, жүкті сақтандыру, форсмажор, келіспеген сұрақтарды шешу жолдары.
Келісім-шартты бекітпей тұрып тауарлы нарық конъюктурасын зерттеу, сыртқы экономикалық операциялардың нәтижесін жобалау, тауар жарнамасы, ұсынылған келісім-шарттың үйлесімді түрін және шетел серіктесін таңдау, серіктеспен сөйлесулер жүргізу, келісім-шартты бекіту бойынша дайындық жұмыстары жүргізілу керек
Экспортты және импортты операциялар субъектілері болып нарыққа тікелей қатысатын кәсіпорын-экспортерлар, кәсіпорын-импортерлер, сонымен қатар кәсіпорын тапсырмасын орындайтын делдал ұйымдары табылады.
Импортталған тауарлар жеткізудің әртүрлі шарттарымен сатып алынады: СИФ, Фоб, Франко-кеден және т.б. Импортталған бағасы тауарды жеткізу шартына байланысты анықталады.
Заң күші бар Қазақстан Республикасының Жарлығына сәйкес тауарлардың (қызметтердің, жұмыстардың) экспорты және импорты лицензияланады. Лицензия берушіде лиценцияның екі түрі бар: бас және бір жолғы.
Лицензияланатын тауарлардың (жұмыс, қызмет) тізімі, сонымен қатар экспортты- импортты операцияларды орындауға лицензияны жіберу және дайындау тәртібі Қазақстан Республикасы Үкіметімен бекітіледі.
Лицензиялар көрсетілген мерзімдерде тауардың экспорты және импортына берілетін рұқсат болып табылады және өнімді кедендік дайындаудан өткізуге негіз болады.
Сыртқы сауда байланыстары үшін Қазақстан Республикасында құқықтық негіз болып Қазақстан Республикасының Заңы және ҚР Үкіметінің Жарлығы табылады.
Курстық жұмыстың мақсаты сыртқы сауда сұрақтарын зерттеу және экспортты-импортты операциялардың тиімділігін талдау болып табылады.
Осыған байланысты курстық жұмыста келесі сұрақтар қойылған:
- экспортты- импортты операциялар түсінігін ашу;
- экспортты- импортты операциялардың құжаттамалық сұрақтарын қарастыру;
-экспортты- импортты операциялардың жүргізу ерекшеліктерін зерттеу;
- экспортты- импортты операцияларды реттеудің тарифтік және тарифтік емес әдістері келтірілгене
Зерттеу құралы болып сыртқы сауда және экспортты-импортты операциялардың тиімділігі талдау, сонымен қатар экономикада сыртқы экономикалық ролін анықтау табылады.
Зерттеу нысаны экспортты-импортты операциялар алынды.
Курстық жұмыстың теориялық және методологиялық базасын шетел және отандық авторлар жұмыстары, заңдар, Үкіметтің және ҚР Президентінің ресми құжаттары, заңды және нормативті актілер, ҚР қаржы Министрлігінің ережелері мен нұсқаулары, ғылыми статьялар және статистикалық мәліметтер құрайды.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Указ Президента РК имеющим силу Закона «О лицензировании» от 17 апреля 1995 г. №2200 с изменениями и дополнениями по состоянию на 10 июля 2003г.;
2. Постановление Правительства РК от 30.06.1997г. №1037 «О лицензировании экспорта и импорта товаров (работ, услуг) в Республике Казахстан»;
3. Учет внешнеэкономической деятельности, Алматы,
2001г. «Библиотека бухгалтера и предпринимателя»
4. Грузовая таможенная декларация
5. Таможенный кодекс РК;
6. Родостовец В.К. «Бухгалтерский учет на предприятии», Алматы, Центр-аудит Казахстан, 2002г.
7. Закон РК «О таможенном деле в Республике Казахстан;
8. Инструкция «Об организации экспортно-импортного валютного контроля РК», утвержденный постановлением Правления Национального банка РК от 05.09.2001г., №343;
9. Закон «О налогах и других платежах в бюджет»;
10. Закон Республики Казахстан «О таможенном деле в РК» и Инструкция «О порядке внесения на депозит сумм обеспечения уплаты таможенных пошлин и налогов и их возврата»;
11. Закон «О таможенном деле в РК», от 20.07.1995г. №2368 и приказа Таможенного Комитета МГД РК от 04.04.2000г. №117 «Применение условных цен на ввозимые товары» и «правила применения системы таможенной оценки товаров, ввозимых на территорию РК»;
12. Приказа Таможенного Комитета МГД РК от 04.04.2000г. №117 «Применение условных цен на ввозимые товары» и «правила применения системы таможенной оценки товаров, ввозимых на территорию РК»;
13. Р.Е.Елемесов. «Халықаралық экономикалық қатынастар». Алматы, «Қазақ университеті». 2002.
14. Майдан-Әли Байгісиев. «Халықаралық экономикалық қатынастар». Оқу құралы. Алматы, «Санат». 1998.
15. Маманов, Молдақұлова. «Халықаралық қатынастар».
16. Доғалова Г.Н. «Халықаралық экономика». Оқу құралы. Алматы. «Экономика». 2000.
17. Н.Қ.Мамыров, М.Ә.Тілеужанова. «Макроэкономика». Оқулық. Алматы, «Экономика». 2003.
18. «Экономикалық теория негіздері». Оқулық. Алматы, «Санат». 1998.
19. Сейтқасымов Ғ.С. «Ақша, несие, банктер». Оқулық. Алматы, «Экономика». 2005.
20. ҚР-ның 2007жылғы қысқаша статистика жинағы
1. Указ Президента РК имеющим силу Закона «О лицензировании» от 17 апреля 1995 г. №2200 с изменениями и дополнениями по состоянию на 10 июля 2003г.;
2. Постановление Правительства РК от 30.06.1997г. №1037 «О лицензировании экспорта и импорта товаров (работ, услуг) в Республике Казахстан»;
3. Учет внешнеэкономической деятельности, Алматы,
2001г. «Библиотека бухгалтера и предпринимателя»
4. Грузовая таможенная декларация
5. Таможенный кодекс РК;
6. Родостовец В.К. «Бухгалтерский учет на предприятии», Алматы, Центр-аудит Казахстан, 2002г.
7. Закон РК «О таможенном деле в Республике Казахстан;
8. Инструкция «Об организации экспортно-импортного валютного контроля РК», утвержденный постановлением Правления Национального банка РК от 05.09.2001г., №343;
9. Закон «О налогах и других платежах в бюджет»;
10. Закон Республики Казахстан «О таможенном деле в РК» и Инструкция «О порядке внесения на депозит сумм обеспечения уплаты таможенных пошлин и налогов и их возврата»;
11. Закон «О таможенном деле в РК», от 20.07.1995г. №2368 и приказа Таможенного Комитета МГД РК от 04.04.2000г. №117 «Применение условных цен на ввозимые товары» и «правила применения системы таможенной оценки товаров, ввозимых на территорию РК»;
12. Приказа Таможенного Комитета МГД РК от 04.04.2000г. №117 «Применение условных цен на ввозимые товары» и «правила применения системы таможенной оценки товаров, ввозимых на территорию РК»;
13. Р.Е.Елемесов. «Халықаралық экономикалық қатынастар». Алматы, «Қазақ университеті». 2002.
14. Майдан-Әли Байгісиев. «Халықаралық экономикалық қатынастар». Оқу құралы. Алматы, «Санат». 1998.
15. Маманов, Молдақұлова. «Халықаралық қатынастар».
16. Доғалова Г.Н. «Халықаралық экономика». Оқу құралы. Алматы. «Экономика». 2000.
17. Н.Қ.Мамыров, М.Ә.Тілеужанова. «Макроэкономика». Оқулық. Алматы, «Экономика». 2003.
18. «Экономикалық теория негіздері». Оқулық. Алматы, «Санат». 1998.
19. Сейтқасымов Ғ.С. «Ақша, несие, банктер». Оқулық. Алматы, «Экономика». 2005.
20. ҚР-ның 2007жылғы қысқаша статистика жинағы
Ф.4.7-006-02
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Экономикалық теория кафедрасы
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Пәні___Макроэкономика______________ __________
Мамандығы:_Қаржы___________________ _________
Тақырыбы:Қазақстан Республикасының экспорты мен импорты
Курстық жұмыстың
қорғалған бағасы
Орындаған
студент_
_______________
_______________________
(тобы, аты-жөні)
(бағасы, күні)
Комиссия мүшелері
____________________
(аты-жөні қолы, қызмет)
Жетекшісі:
_____________________
(аты-жөні,қолы)
(аты-жөні қолы, қызмет)
Экономикалық теория кафедрасы
Бекітемін
кафедра
меңгерушісі,____________
___
_______________200
МАКРОЭКОНОМИКА пәнінен курстық жұмысқа
№ тапсырма
Студент ______________ тобы ________
(аты-жөні)
Жұмыстың тақырыбы_ Қазақстан Республикасының экспорты мен импорты
Алғашқы деректер__ҚР-НЫҢ СТАТИСТИКАЛЫҚ МӘЛІМЕТТЕРІ
№ Курстық жұмыстың мазмұны орындалу мерзімі көлемі (парақ
саны)
1 КІРІСПЕ 2
2 1 ТАРАУ 20
3 2 ТАРАУ 15
4 3 ТАРАУ 10
4 ҚОРЫТЫНДЫ 2
№ Графикалық бөлімінің мазмұны Орындалу Формат
мерзімі Парақтар
саны
1 Негізгі әлеуметтік – экономикалық 1 А3
көрсеткіштер
2
Әдебиеттер: 1_. Н.Қ. Мамыров., М.Ә. Тілеужанова. Макроэкономика:
Оқулық. Алматы “Экономика”, 2003
жыл._______________________________ ___________________
2_ Н.Ә.Назарбаев, “Жаңа әлемдегі жаңа
Қазақстан”,Егемен Қазақстан, 2007
Тапсырманың берілген күні________, жұмыстың қорғалу күні
Жұмыстың жетекшісі ___________________________________ _____
(қызметі, аты – жөні, қолы)
Тапсырманы орындауға қабылдадым___________________
(аты –жөні,
студент қолы)
Аннотация
Менің курстық жұмысымның тақырыбы ҚР-ның экспорты мен импорты өте өзекті
мәселелердің бірі. Экспортты- импортты операциялар дегеніміз кеден
шекарасынан өту шартындағы тауарды сату-сатып алумен байланысты
коммерциялық әрекет.
Әрекеттегі заңдылық бойынша тауар импорты дегеніміз тауарды, жұмысты,
қызметті, интеллектуалды әрекет нәтижелерін, сонымен қатар оларға деген
құқықтарды шетелден қайта шығару міндеттемесісіз Қазақстан Республикасының
кедендік территориясына кіргізу. Импорт факті тауардың Қазақстанның
кедендік шекарасынан өту кезінен бастап тіркеледі.
Курстық жұмыс 3 тараудан,кіріспе, қорытынды және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен,сонымен қатар статистикалық деректер 9 кесте және 7
диаграммадан құралады.
Қысқартулар
СЭҚ- Сыртқы экономикалық қатынастар.
СЭӘ-Сыртқы экономикалық қатынастар
ҚР-Қазақстан Республикасы
ХБ- Халық банк
ҚҚС- Қосымша құн салығы
ТМД-Тәуелсіз мемлекеттер достығы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
І ЭКСПОРТ-ИМПОРТТЫ ОПЕРАЦИЯЛАРДЫҢ МӘНІ МЕН
МАЗМҰНЫ
1.1 Экспортты - импортты тауарларды жеткізу шарттары және экономикалық
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... 7
1.2 Экспортты- импортты операцияларды ұйымдастыру бойынша негізгі
ережелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... .11
ІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЭКСПОРТЫ МЕН ИМПОРТЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасының сыртқы сауда көрсеткіштерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 14
2.2ҚР-ның экспортты және импортты операцияларын талдау ... ... 22
ІІІ Қазақстанның халықаралық саудадағы орны мен рөлі
3.1 Қазақстан Республикасының сыртқы саудасының
дамуыныңбастыбағыттары ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... .31
3.2 Халықаралық сауданың артықшылығы мен келешегі ... ... ... ... 33
3.3 Экспортты- импортты операцияларды реттеу құралдары ... ... ...38
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...43
КІРІСПЕ
Курстық жұмыс тақырыбының актуалдығы. Қазіргі таңда кез келген өнімнің
экспорты және импорты жай тауарды сатушыдан сатып алушыға жеткізу ғана
емес, глобалды экономикалық жүйедегі өзара әрекеттесудің күрделі
механизмдердің бір бөлігін құрайды. Әлемдік экономика жүйесінде негізгі
нарықтық механизмдердің өзара әрекеттесуі.
Әлемдік экономиканың қазіргі жүйесіндегі негізгі нарық механизмдерінің
өзара әрекеттесу жүйесінде субъектілердің экономикалық әрекетінің
қауіпсіздігін қамтамасыз ететін көптеген институттар құрылған. Әсіресе
халықаралық сауда жүйесіне қатысушылар жағынан бақылауға алынбайтын әртүрлі
тәуекелмен байланысты. Кеден тарифтері, салықтар және тағы т.б. белгілі
ойын тәртіптерімен қатар көрінбейтін тәуекелдер де бар- олар табысты
бизнестің су асты рифтері. Оларды білмеу күрделі қаржылық жоғалтуларға,
күйреуге әкеледі. Бұл факторлардың бірі бизнес-серіктестің сенімділігі.
Себебі сіздің бизнестегі серіктесіңіздің кез-келген жағдайда қалай өзін
ұстайтынын білмейсіз. Әлемдік тәжірибеде, нарықта үлкен тәжірибесі бар
берік компаниялар қатысты жағдайларда өз міндеттерін орындауға қабілетсіз
жағдайлар кездесіп жатады.
Қатысты курстық жұмыста ақпарат мұқият таңдалды және реттелді. Жұмыс
барысында белгісіз факторлар ашылды, бүл қазіргі кезде сыртқы экономикалық
әрекетте тауарлардың экспорты әртүрлі және Қазақстанға әлемдік нарықта
үлкен баға береді. Көптеген ақпарат құралдарын зерттеу менің көзқарасымды
кеңейтті.
Нарықтық қатынастар жағдайында кәсіпорындардың көбісі сыртқы
экономикалық әрекетке қосылады, бұл оларға валюта табысын алуға, сыртқы
экономикада тұрақты орын алуға, бәсекеге қабілетті өнім шығаруға мұмкіндік
береді. Сыртқы саудада операциялардың үш негізгі түрі кездеседі:
• экспорт — тауарды (қызмет және жұмыс) шетел сатып алушысына сату және
еліне жеткізу;
• импорт — тауарды шетел сатушысынан сатып алып, сатып алушы еліне
жеткізу;
• реэкспорт — импортталған тауарды Қазақстан Республикасына алдын ала
жеткізіп экспорттау.
Сыртқы сауда келісімі келісім- шартпен орындалады. Келісім-шарт
жақтардың құқықтары мен міндеттерінен тұрады, және олар келесі бөлімдерде
көрсетіледі: келісім-шарт жақтарын анықтау, келісім-шарт түрі, келісім-шарт
сомасы, тауарды (қызмет, жұмыс) жеткізу мерзімі, төлем шарттары, тауарды
маркерлеу, сатушының кепілдемесі, орама, айыппул санкциялары және
шығындарды жабу, жүкті сақтандыру, форсмажор, келіспеген сұрақтарды шешу
жолдары.
Келісім-шартты бекітпей тұрып тауарлы нарық конъюктурасын зерттеу,
сыртқы экономикалық операциялардың нәтижесін жобалау, тауар жарнамасы,
ұсынылған келісім-шарттың үйлесімді түрін және шетел серіктесін таңдау,
серіктеспен сөйлесулер жүргізу, келісім-шартты бекіту бойынша дайындық
жұмыстары жүргізілу керек
Экспортты және импортты операциялар субъектілері болып нарыққа тікелей
қатысатын кәсіпорын-экспортерлар, кәсіпорын-импортерлер, сонымен қатар
кәсіпорын тапсырмасын орындайтын делдал ұйымдары табылады.
Импортталған тауарлар жеткізудің әртүрлі шарттарымен сатып алынады:
СИФ, Фоб, Франко-кеден және т.б. Импортталған бағасы тауарды жеткізу
шартына байланысты анықталады.
Заң күші бар Қазақстан Республикасының Жарлығына сәйкес тауарлардың
(қызметтердің, жұмыстардың) экспорты және импорты лицензияланады. Лицензия
берушіде лиценцияның екі түрі бар: бас және бір жолғы.
Лицензияланатын тауарлардың (жұмыс, қызмет) тізімі, сонымен қатар
экспортты- импортты операцияларды орындауға лицензияны жіберу және дайындау
тәртібі Қазақстан Республикасы Үкіметімен бекітіледі.
Лицензиялар көрсетілген мерзімдерде тауардың экспорты және импортына
берілетін рұқсат болып табылады және өнімді кедендік дайындаудан өткізуге
негіз болады.
Сыртқы сауда байланыстары үшін Қазақстан Республикасында құқықтық негіз
болып Қазақстан Республикасының Заңы және ҚР Үкіметінің Жарлығы табылады.
Курстық жұмыстың мақсаты сыртқы сауда сұрақтарын зерттеу және экспортты-
импортты операциялардың тиімділігін талдау болып табылады.
Осыған байланысты курстық жұмыста келесі сұрақтар қойылған:
- экспортты- импортты операциялар түсінігін ашу;
- экспортты- импортты операциялардың құжаттамалық сұрақтарын қарастыру;
-экспортты- импортты операциялардың жүргізу ерекшеліктерін зерттеу;
- экспортты- импортты операцияларды реттеудің тарифтік және тарифтік
емес әдістері келтірілгене
Зерттеу құралы болып сыртқы сауда және экспортты-импортты
операциялардың тиімділігі талдау, сонымен қатар экономикада сыртқы
экономикалық ролін анықтау табылады.
Зерттеу нысаны экспортты-импортты операциялар алынды.
Курстық жұмыстың теориялық және методологиялық базасын шетел және
отандық авторлар жұмыстары, заңдар, Үкіметтің және ҚР Президентінің ресми
құжаттары, заңды және нормативті актілер, ҚР қаржы Министрлігінің ережелері
мен нұсқаулары, ғылыми статьялар және статистикалық мәліметтер құрайды.
І ЭКСПОРТ-ИМПОРТТЫ ОПЕРАЦИЯЛАРДЫҢ МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ
1.1 Экспортты - импортты тауарларды жеткізу шарттары және экономикалық
мазмұны
Экспортты- импортты операциялар дегеніміз кеден шекарасынан өту
шартындағы тауарды сату-сатып алумен байланысты коммерциялық әрекет.
Экспорт- тауарды мемлекет шекарасынан шығару. Экспортты операцияны іске
асыру кезінде экспорттаушы үшін импорттаушы тауарды қалай қолданатыны
маңызсыз: соңғысы тауарды қайта өңдеуден өткізе алады, ішкі нарықта немесе
үшінші мемлекеттерге сата алады. Кез-келген жағдайды сатушы үшін ол
экспортты операция болып табылады. Тауарлардың экспорты- тұрақты болу
мақсатымен немесе осы теорриториядан тыс қолдану мақсатымен ҚР кеден
территориясынан тыс тауарды өткізудің кедендік тәртібі.
Таурадың экспорты келесі шарттармен іске асады:
- шығарылған кедендік баж салығын төлеу;
- тарифтік емес реттеу шараларын сақтау (тарифтік емес реттеу шаралары-
ҚР тауарларды және транспорт құралдарын кіргізуді және шығаруды шектеу,
квоттау, лицензиялау, тауарлардың қауіпсіздік стандарттарыны және
талаптарыны сәйкестігін растау (сонымен қатар техникалық, фармакалогиялық,
санитарлы, ветеринарлы, радиациялық, экологиялық стандарттар), және ҚР
заңдылық актілерімен және ҚР Үкіметінің нормативті қаулыларымен бекітілген
басқа талаптар);
- ҚР заңдылығымен бектіліген талаптарды орындау.
Экспортқа шығарылған тауарлар ҚР кеден территориясынан өткізілу керек.
Сонымен қатар ол тауарлар кеден декларациясын қабылдаған күндегідей
жағдайда болу керек, транспорттаудың және сақтаудың тапалаптарын орындау
кезінде де табиғи тозу немесе табиғи азаю өзгерістері есептелмейді.
Тауарларды декларациялау кеден органында жүргізіледі, бұл жерде тауарды
кедендік дайындау іске асады. Декларациялау кеден органына бекітілген
формада тауар, олардың кеден тәртібі және кеден мақсатына қажетті басқа
мәліметтерден тұратын қажетті мәліметтерді беру жолымен орындалады
Халықаралық коммерциялық тәжірибеде экспорт дегеніміз:
➢ Мемлекетте шығарылған тауарларды және бұрын шет елден алынған және
қайта өңдеуден өткізілген тауарларды мемлекеттен шығару;
➢ Бұрын еңгізілдген, бірақ кеден бақылауымен қайта өңделген тауарларды
шығару.
Импорт- тауарды шет елден елге кіргізу. Тауарлардың импорты болып ҚР
территориясына еңгізілген немесе шығарылған, ҚР кеден заңдылығына сәйкес
декларациядан өткізілген тауарлар табылады.
Кеден территориясына кіргізілген тауарларға кедендік жүк декларациясы
тауардың кеден органына ену күнінен бастап отыз тізбекті күн ішінде
жасалады. Тауарлардың импорты кезінде кеден төлемдері және салықтар
төленеді.
Салық салынатын импорт көлеміне ҚР кеден заңдылығына сәйкес анықталатын
импортталатын тауарлардың кедендік құны, сонымен қатар ҚР тауарды импорттау
кезінде төлемге жататын, бюджетке міндетті және басқа салық сомалары кіреді
және бұл жерде қосымша құнға салық есептелмейді. Қосымша құн салығы салық
салынатын импорт бойынша 15% тең. ҚҚС тауарды кедендік дайындау кезінде,
егер келесі жағдайлар болмаса төленеді:
• Өнеркәсіптік қайта өңдеуге арналған импортталатын тауарларға ҚҚС
мерзімінің өзгеруі, егер импортталатын тауарлар су, көгілдір отын,
электр қуаты болса.;
• Импортталатын тауарларға ҚҚС төлеу есеп әдісімен орындалса.
Тауарлардың шекарадан өту кезінде импортты операцияларды іске асыру
барысында жолдама құдаттары беріледі, сонымен қатар:
➢ Тауарларды мемлекетке еңгізуге лицензия беру;
➢ Импортты кеден баж салығын төлеу туралы құжаттама;
➢ Кедендік дайындауға төленген төлемдер туралы құжат.
Сыртқы экономикалық әрекетте реэкспорт және реимпорт сияқты операциялар
көрінеді.
Реэкспорт- алдын ала әкелінген, бірақ мемлекетте ешқандай қайта
өңдеуден өтпеген тауарды шекарадан шығару. Реэкспорт құралы болып
халықаралық аукциондарда және тауарлы биржаларда өткізілетін тауарлар
табылады. Реэкспортты операцияларға өз еліне тауарды кіргізбей іске
асыратын операциялар да жатады. Бұндай операциялар сол елдің экспорт немесе
импортына жатпайды, бірақ кеден статистикасында есептеледі. Олар тауардың
әр елдегі бағасының айырмашылығының арқасында пайда табу мақсатында сауда
формаларымен іске асады.
Реимпорт шекарадан бұрын шығарылған отандық тауарларды кіргізу, және
ол тауарлар ол жақта қайта өңдеуден өткен жоқ. Реимпортқа аукционда
сатылмаған, консигнациялық қоймадан қайтарылған сатып алушымен ақауланған
және т.б. тауарлар жатады. Басқа келісім- шарттарға қарағанда реимпорт бір
тауардың бір шекарадан екі рет өтуі.
Жеткізу- тауарды сату-сатып алу келісім-шартын орындау үшін сатушымен
(жеткізуші) сатып алушыға қайтарымсыз (тапсырыс беруші) жеткізу. Тауарға
сатушының сатып алушыға тауардың меншік құқын беру тауарлы- бөлу
құжаттарымен іске асады, олар транспортты (халықаралық жүк қорының
құжатының көшірмесі, ішкі жүк қорының құжатының квитанциясы және басқа
транспортты құжаттар), қоймалық (қойманың қабылдау акті, варрант) және т.б.
құжаттар.
Тауардың экспорты және импорты сыртқы экономикалық әрекет
субъектілерінің негізгі түрлерінің бірі болып табылады.
Сыртқы экономикалық әрекет келісім-шартпен безендіріледі, онда келісім-
шарт бойынша жақтардың құқықтары, жауапкершіліктері және міндеттері
көрсетіледі. Келісім-шартты дұрыс безендіру үшін сауда терминдерін
халықаралық түсіндіру ережелерін қолданған жөн (Инткотермс!), бұл
ережелер Халықаралық сауда палатасымен жасалған Инкотермстің мақсаты- кез-
келген елде осы терминдерді интерпретацияда жеткізудиің жиі қолданатын
шарттарын түсіндіру. Осылайша Инкотермс тауардың жеткізу шарттарын
бекітуде және жектізу және тәуекел бойынша міндеттемелердің ауысу кезеңін
белгілейді, бұл бағаның қалыптасуына және кеденд құнына әсер етеді. Мысалы,
ЕХМ (франк-зауыт) жеткізу кезінде декларацияланған құнға тек зауыт-өңдеуші
бағасы ($20 000) ғана кіргізіледі, ал CIF кезінде (құн, сақтандыру)-
жеткізуші бағасы, фрахт құны және сақтандыру құны ($20
0000+$300$+5600=$20900).
Тауарды жеткізу темір жол және су көлігімен іске асырылады.
Темір жолмен тасымалдау кезінде Франко деп аталатын сату шарттары
қолданылады, яғни сатушы тауарды өз құнынан және өз тәуекеліне нақты жерге
жеткізуге міндетті, осымен байланысты тауар бағасына тауарды сол жерге
жеткізу бойынша барлық шығындар кіргізіледі. Бұл шарттар келесідей болуы
керек. Инкотермстің барлық терминдер төрт базалық категорияға топталған.
Сызба 1
Топ Жеткізу Франкерлеу шарттары
шарттарын
белгілеу
E EXW Франко зауыт
F FCA Жеткізушіден еркін
FAS Борт кемесінен бойлай еркін
FOB Кемеде еркін
C CFR Құн және фрах
CIF Құн, сақтандыру және фрахт
CPT Жеткізу ... дейін төленген
CIP Жеткізу құны және сақтандыру
... дейін төленген
D DAF Шекараға дейін жеткізілді
DES Кемеге дейін жеткізілді
DEO Айлаққа дейін жеткізілді
DDU Баж салығын төлеуге дейін жеткізілді
DDP Баж салығын төлеумен жеткізілді
Сатушының (экспортер) франко-зауыты (франко-койма). Сатушы тауарды
дайындайды, ал сатып алушы өзінің зауытында тауарды қабылдауға міндетті.
Сонымен қатар сатушы тауарды жеткізушіге жіберуге ешқандай шығын
кетірмейді.
Сатып алушының (импортер) франко-коймасы. Экспортер тауарды сатып
алушының сол еліндегі (импортер) қоймасына дейін жеткізуге және
транспорттау және сақтандыру бойынша ьарлық шығындарды төлеуге на сатып
алушының қоймасына дейін жеткізіп беруге міндетті. Барлық шығындар тауардың
келісім-шарт құнына кіреді.
Жеткізушінің (экспортер) жүру станциясының франко-вагоны. Сатушы
тауарды темір жол вагонына артуға және жүру станциясына жеткізуге міндетті,
осыдан кейін тауарлы-бөлістіру құжаттарын беру кезінде тауарға деген
құқылы меншіктер сатып алушыға өтеді. (Әдетте жеткізудің бұл түрлері сирек
кездеседі).
Франко-вагон- стаушы елінің шекаралық станциясы. Бұл жеткізу кезінде
сатушы тауарды вагонға артуға және шекараға дейін тауарды жеткізу құнын
төлеуге міндетті. Бұл кезде тауарға деген тәуекелді сатушы оны шекара
станциясына (тауарды сатушы елінің темір жол станциясынан сатып алушының
темір жол станциясына жеткізу ауыстур тізбегімен іске асады) сатып алушы
меншігіне жеткізуге дейін өз мойнына алады. Сатып алушы атынан есеп-
фактурада көрсетілген тауардың құнына сол тауардың келісім құны және
тауарды жүру станциясына дейінгі жеткізу, вагонға арту, транспорттау және
т.б. тауарды кеден станциясында сатып алушыға жеткізгенге дейінгі пайда
болатын (кеден баж салығы, жинаулар, орама шығындары және т.б.) шығындары
жатады.
Франко-вагон- шете сатып алушысының белгілену станциясы (тікелей
жеткізулер). Бұндай жеткізулер біркелкі транспорт құжатымен- сатып алушының
соңғы мекен-жайы көрсетілген халықаралық жүк тасымалының темір жол
құжатымен дайындалады. Бұндай жағдайда тауарға деген материалды міндеттер
сатушы және сатып алушы елдерінің темір жол станцияларына жүктеледі. Олар
жеткізу кезінде пайда болған барлық жоғалтулар және жетіспеулерге жауап
беруді өзара реттейді. Сатушы тауардың өз темір жол станциясына жеткізіп
және жеткізу құжатын алып, сатып алушыға есеп айырысу қағазын бере алады.
Бұндай форма есептеуді тездетеді.
Су көлігі жеткізулерінде келесі сату шарттары қолданылады:
Фоб (кеме байламасынан еркін)- сатушы еліне жеткізу кемесі. Бұндай
жеткізу кезінде сатушы тауарды кеме байламасына жеткізу, жеткізу және
түсіру бойынша барлық шығындарды төлеу, таза коносамент алу және оны
сатып алушыға есеп-фактурасы және басқа жолдамамен бірге құжаттарын өткізу
керек. Таза коносамент- жеткізушінің жүк немесе тара жағдайындағы
жетіспеушіліктері көрсетілмейтін беру құралы. Тауарды оны кеме байламасына
түсіруге дейінгі сақтау жауапкершілігін сатушы өз мойнына алады, ал одан
кейін сатып алушыға жүктеледі. Өз кезегінде сатып алушы кемені сақтандыру
керек, сатып алушыға кеменің келу күнін ескерту, кеме бортына такарды
артудан кейінгібарлық шығындарды және сатып алушының есеп-фактурасын төлеу
керек. Фоб шартындағы тауар құнына таурадың келісілген құны, транспортты
және тауарды кеме бортына жеткізуге дейінгі басқа шығындар кіреді.
Сиф (құн, сақтандыру, фрахт)- сатып алушының белгілеу порты. Бұндай
жағдайларда сатушы тауарды өз есебіне кемеге жеткізу, кемені фрахтау,
тауарды кемеге арту, жүкті сақтандыру, кеден баж салығын төлеу, сатып
алушыға есеп фактурасымен бірге таза коносамент, сақтандыру полисін немесе
сертификат беру керек. Кемедегі барлық аллдағы шығындарды сатып алушыға
жүктеледі. Тауарды кеме бортына артқаннан кейінгі тауардың бұзылу немесе
жойылу тәуекелі сатып алушыға өтеді.
Сыртқы сауда тәжірибесінде келесі жеткізу түрлері кездеседі:
• Фас (кеме бортынан тыс) –баға құнын оны кемеге жеткізу құнына
қосады.
• Коф (құн және фрахт) – тауар құнына оның белгілеу пунктіне дейінгі
су тасымалының құны кіретін келісім-шарт түрі.
• Фоб (жеткізу ауежайы) – тауар бағасына оны жеткізу және кеме
бортына арту бойынша транспортты және басқа шығындар қосылатын келісім-шарт
түрі.
1.2 Экспортты- импортты операцияларды ұйымдастыру бойынша негізгі
ережелер
Сыртқы экономикалық келісім-шарт халықаралық сату-сатып алу келісім-
шартымен безендіріледі. Оның құқықтық реттеудегі бағыты келісім-шартты
бекіту кезіндегі келіссөздер құру кезінде және міндеттерді орындау кезінде
және әртүрлі келіспеушіліктерді шешу кезінде өте маңызды. Келісім-шарттың
жеке бөлімдерінде бір-бірімен және ұшінші тұлға алдында келісім- шарт
жақтарының міндеттері және жпуауапкершіліктері анықталады; келісім-шартқа
тұру құралы; тауардың құны және келісім-шарттың жалпы бағасы; тауардың
орамасы және мракерленуі; сатып алушының төлеу түрі және есептің
қабылданған формасы; сатушының және сатып алушының кепілдік міндеттері;
келісім шартты бұзған кездегі шағындарды төлеу формалары және айыппул
санкциялары; жүкті сақтандыру шарттары; форс-мажорлы міндеттер; келіспеген
сұрақтарды шешу жолдары; заңды мекен-жайлары, банк реквизиттері, жақтардың
қолы және мөрлері.
Келісім-шарттың орыдалуына тауарлы нарықтың конъюнктурасын зерттеумен,
сыртқы экономикалық келісім-шарттың нәтижелерін жобалаумен байланысты
үлкен дайындық жұмысы қажет, сондықтан маркетинг зерттеулеріне кеткен
шығындар тауардың келісім-шарт құнының негізгі бөлігі болып табылады.
Келісім-шартты бекіткен кезде кеден құнын есептеудің, яғни кеден
төлемдерінің негізі болатын тауардың құны бекітіледі.
ҚР ТК сәйкес Қазақстан Республикасының территориясынан шығарылған
тауарлардың кедендік құны экспортқа сату кезінде төленетін келісім шарт
бағасы негізінде анықталады.
Тауардың кедендік құнын анықтау кезінде келісім шарт бағасына келесі
шығындар қосылады::
• Тауарды Қазақстан Республикасының шекаралық территориясынан
ауежай немесе басқа қажетті жерге жеткізу бойынша шығындар:
транспорттау құны; арту, түсіру бойынша шығындар;
• Сақтандыру құны;
• Сатып алушының кеткен шығындары: комиссионды және брокерлік
сыйақылар; егер сыртқы экономикалық әрекеттегі Тауарлы
номенклатураға сәйкес олар тауар құнына енеті болса,
контейнерлер немес басқа әртүрлі таралар құны;
• Роялти және лицензия алуға кеткен шығындар, олар сатушымен
бағаланатын тауарлардың сату шарттары ретінде тікелей немесе
жанама төленеді;
• Сатышуға ары қарай сатулардан тікелей немесе жанама түсетін
табыстың бөлігі;
• Қазақстан Республикасының кедендік территориясында алынатын
салықтар, егер Қазақстан Республикасының салық заңдылығыны
сәйкес немесе халықаралық келісімдерге сәйкес олар ҚР кедендік
территориясынан тауады шығарумен байланысты сатып алушы
компенсацияға жатпасы.
Келісім шарт бағасының жоқтығы кезінде сыртқа шығарылатын тауарлар құны
декларантпен сатушы- экспортердің бухгалтерлік құжаттамасынан өндіріспен,
сақтаумен және транспорттаумен байланысты шығындарды есептеумен анықталады.
Сонымен қатар жоғарыдағы көрсетілген шығындар да есептеледі.
Келісім шартта бұл шығындарға кім жауапты, немесе сатып алушы мен
сатушы арасында олар қалай бөлістірілгені көрсетіледі. Бұл мәселелерді
дұрыс шешу үшін Инкотермс халықаралық ережелерге сай сауда терминдерін
түсіндіру анықтамасын қолдану қажет, бұл терминдер жинағы жеткізудің жиі
қолданатын түрлері және тауарды сыртқы саудада франкерлеу туралы
Халықаралық сауда палатасының түсініктері көрсетілген.
Тауардың кедендік құнын бекіту кезінде көрсетілген құжаттамаға сәйкес,
оның фракерлеу шарттарымен байланысты тауарды жеткізу бойынша төленген
шығындар сомасын анықтау керек, олар тауар бағасына қосылады.
Мысалы, Фоб жеткізу кезінде жеткізуші (сатып алушы) тауарды кеме
бортына жеткізу кезеңіне дейінгі тауардың сақталуына және жеткізілуіне
жауап береді, сондықтан жеткізушінің жүру бортына дейін тауарды жеткізу
бойынша шығындары және тауарды кеме бортына арту бойынша шығындары тауардың
жіберілу құнына қосылады. Тауарды жеткізуші станциясынан өз станциясына
дейін және ары қарай қоымаға дейін жеткізу шығындарын сатып алушы төлейді.
Сиф жеткізу шарттары бойынша жеткізуші (сатушы) белгілі байламада оны
түсіру кезеңіне дейін тауардың сақталуына және жеткізілуіне жауапты, ал
тауарды байламаға жеткізу бойынша басқа шығындарды сатып алушы өз мойнына
алады. Сондықтан тауардың кедендік құнына, жоғарыда көрсетілген шығындардан
басқа жеткізушімен фрахт төлеу, тауарды сақтандыру төлемдері кіреді, яғни
жеткізушімен төленген тауардың белгілі байламаға жеткізу бойынша барлық
шығындары.
• Техникалық құжаттама – техникалық паспорттар, сызулар, жинақтау,
монтаж, басқару және жөндеу бойынша ережелер, техникалық спецификация;
• Тауардың жолдама құжаттамасы- тауардың сапа сертификаты, орама парағы,
спецификация, жинақтау тізбегі және т.б.;
• Транспортты- экспедиторлы және сақтандыру құжаттамасы- темір жол
жолдамасы эәне оның көшірмесі (халықаралық жүк тасымалының темір жол
жолдамасының көшірмесі, ішкі жүк тасымалдаудың темір жол жолдамасының
квитанциялары, багажды квитанция, коносамент, автокөлікті, су және әуе
тасымалының жолдамалары), сақтандыру полису және сертификат;
• Қоймалық құжаттама- порттың экспорттық тауарға, портқа келген импортты
тауарларды кемеден түсірудің бас акті, шетел жүгі бар кемені сақтау
туралы келісім, ол екі бөлімнен тұрады. Бірінші бөлігі- тауарды
сақтауға алу туралы қойманың құжаты, екіншісі- тауарды кепілге алу
үшін қолданатын кепілдеме куәлігі;
• Есепті құжаттама – есеп-фактуралар, есепті құжаттар (егер тауар жеке
құны бар бөліктерден тұратын болса), ауысу векселі (тратта);
• Банк құжаттамасы- валютаны ауыстыру туралы арыз, инкассалық
міндеттеме, аккредетив ашу туралы арыз, чек, Қазақстан Республикасының
кеден депозитіне қорларды аудару міндеттері, валюталы және есепті
счеттар бойынша операциялар;
• Кедендік құжаттама – жүкті кеден декларациясы, тауардың пайда болу
сертификаты, баж салығын, акциздерді, жинақтарды төлеу туралы
анықтама;
• Арыз құжаттамасы- арыз хаты, сотқа немесе арбитражға талап, талапты
қанағаттандыру немесе қайтару туралы қаулы;
• Тауардың жетіспеуі және бұзулуы туралы құжаттар- жетіспеуге
жасалынатыр коммерциялық акт, апаттық сертификат
Кеден төлемдерінің аударылуы және төленуінің негізі болып ҚР кедендік
іс туралы ҚР Заңы табылады .
Бұл төлемдердің көлеміне келесі факторлар әсер етеді:
• Сыртқы эклономикалық әрекетте тауарлы номенклатура бойынша тауардың
дұрыс жіктелуі;
• Тауардың пайда болу елі кеден төлемдерінің және салықтың көлеміне
әсер етеді;
• Тауар құнының дұрыс анықталуы;
• Тенге бағамы;
Қазақстан Республикасы территориясында тауардың кедендік дайындалуына
түскен тауар импорты бойынша операциялар оларды дайындау варианттарына
байланысты:
• Кедендік дайындалу кеденде Қазақстан Республикасының кедендік
шекарасын кесіп өту пунктінде іске асырылады;
• Тауарды кедендік дайындау ішкі кедендік транзит режимі бойынша іске
асады.
ІІ Қазақстан Республикасының экспорты мен импортын талдау
2.1 Қазақстан Республикасының сыртқы сауда көрсеткіштерін талдау
Біздің республика саяси және экономикалық тәуелсіздікке ие болып,
халықаралық экономикалық қарым-қатынастардың толық құқықты субъектісі
болды: серіктес-елдердің аясын кеңейтті, көптеген дамыған және даму
үстіндегі мемлекеттермен экономикалық байланыстарды орнатты, бұрынғы
әріптестермен қатынастарын қайтадан құрды, әлем рыногына ықпалдасу жолында
ілгері басты.
Қазақстанның сауда әріптестері қатарында еуропалық елдермен қатар, азия
өңірінің, Америка, Африка және Австралия елдері де бар.
1997 жылдан бастап елдің сыртқы саудасының географиясы шалғай шетел
елдерімен байланыстарды кеңейту бағытына қарай өзгергені байқалады.
Достастық елдері арасында және ТМД-дан тыс елдер арасындағы экспорт
көлемінің пайыздық арақатынасы да айтарлықтай өзгерді. Шалғай шетел
елдерімен саудадағы экспорт белсенділігінің қарбалас кезеңі 2000 жылға тура
келді. Бір уақытта 2000 жылы ТМД елдері арасындағы негізгі сауда
әріптестері болып табылатын барлық елдерге экспорт көлемі айтарлықтай
ұлғайтылды.
1995 жылмен салыстырғанда 2005 жылы сыртқы сауда айналымының көлемі 5
есеге өсіп, 45201,5 АҚШ долларын құрады (2004 жылы өсім - 37,5%). Экспорт
операцияларының өсу қарқыны 1999 жылы 10%-ға, 2000 жылы 50%-ға
кетерілгеннен кейін 2005 жылы 38,6% құрады. 2005 жылы сыртқы сауда
айналымының өсуіне экспорт және импорт операциялары көлемінің көтерілуі
ықпал етті (1-сурет).
2005 жылы Қазақстан Республикасы кәсіпорындарының 167 әлем ел-дерінде
сауда серіктестері болды (1995 жылы - 146 елде). 2005 жылы ҚазақстанныңТМД
елдерімен сыртқы сауда айналымы 12200,7 млн. АҚШ долларын құрады және 2004
жылмен салыстырғанда 19,4%-ға көтеріл-ді, оның ішінде экспорт - 4066,8 млн.
АҚШ долларына (1%-ға төменде-ді), импорт - 8133,9 млн. АҚШ долларына (33%-
ға өсті).
Қазақстан Республикасының сыртқы сауда айналымында Ресей Фе-дерациясымен
жасалатын сауда жетекші роль атқарады, ол бұрынғы тарихи қалыптасқан
процестердің арқасында Қазақстанның негізгі сауда әріптесі және қазақстан
өнімінің негізгі тұтынушысы болып табылады.
Әлемдегі басқа мемлекеттермен сыртқы сауда айналымы 33000,8 млн. АҚШ
долларын құрады және 2004 жылмен салыстырғанда 45,6%-ға көтерілді, соның
ішінде экспорт - 23782,2 млн. АҚШ доллары, 48,6%-ға көтерілді, импорт -
9218,6 млн. АҚШ доллары, 38,3%-ға көтерілді (1-кесте)
Диаграмма 1.Сыртқы сауда айналымының серпіні
Кесте1.Сыртқы сауданың негізгі көрсеткіштері
өткен жылға %-бен
1995 2000 2005
Тауар айналымы 133,3 145,4 137,5
ТМД елдері 136,7 162,7 119,4
ТМД-дан тыс елдер 128,4 137,0 145,6
Экспорт 162,5 150,1 138,6
ТМД елдері 153,9 154,7 99,3
ТМД-дан тыс елдер 174,4 148,5 148,6
Импорт 106,9 137,9 135,8
ТМД елдері 121,9 170,3 133,0
ТМД-дан тыс елдер 83,4 112,5 138,3
Экспорт
Экспорттың тауарлық құрылымында шикізат тауарлары басым (2-сурет).
Бұрынғыдай, негізгі тауарлық топтарды, минералды өнімдер мен қымбат емес
металдар құрайды, бірақ сонымен қатар осы тауарлардың үлес салмағы өзгерді.
Өткен жылдармен салыстырғанда, 2005 жылы Қазақстаннан шығарылған өнімнің
жалпы көлеміндегі минералды өнімдер үлесінің (1995 жылғы 29%-дан 2005 жылғы
74%-ға дейін) көтерілгендігі және металлургия өнеркәсібі өнімінің (1995
жылғы 41%-дан 2005 жылғы 16%-ға дейін) төмендегені байқалады.
Минералды өнімдер экспортының 2004 жылмен салыстырғанда 2005 жылы 50%-ға
өсуіне, негізінен, шикі мұнай мен газ конденсатын жеткізу құнының
көтерілгендігі әсер етті. Көлемдерді 2004 жылғы деңгейде сақтаған жағдайда,
мұнай экспортының орташа құны бір жарым есеге өсті.
Жеке азық-түлік тауарларының (ет және ішек-қарын өнімдері, ұн) жеткізу
көлемінің өсіміне қарамастан 2004 жылмен салыстырғанда экспорттық
операциялардың нәтижелері бойынша бидай, бидай мен қара бидай (меслина),
арпа, күріш жеткізілімі айтарлықтай төмендеді.
Диаграмма 2.Қазақстан Республикасы экспортының тауарлық құрылымы
1995
2005
Кесте 2.ТМД елдеріне Қазақстан Республикасы экспортының серпіні
млн.АҚШ доллары
Елдің атауы 1995 2000 2005
Барлығы 5250,2 8812,2 27849,0
Соның ішінде
ТМД елдері 2883,5 2336,7 4066,8
ЕУРАЗИЯ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАУЫМДАСТЫҒЫ 2535,3 1882,2 3329,7
Беларус 54,2 19,9 26,5
Қырғыстан 74,9 58,3 225,5
Ресей Федерациясы 2365,8 1751,4 2927,2
Тәжікстан 40,4 52,6 150,6
ЕУРАЗИЯ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАУЫМДАСТЫҒЫНАН ТЫС 348,2 454,5 727,0
ЕЛДЕР
Әзірбайжан 23,1 46,8 129,1
Армения 0,2 4,1 43,1
Грузия 0,3 7,7 52,0
Молдова 2,5 1,1 52,5
Түрікменстан 47,5 7,1 17,3
Өзбекстан 153,1 133,5 242,6
Украина 121,5 254,2 200,4
Алдағы жылмен салыстырғанда 2005 жылы металлургия өнеркәсібінің өнімін
сыртқа шығару 13%-ға көтерілді, бұл темір қорытпаларының, терсек және қара
металл қалдықтарының, мыс, мырыш, титан жеткізілімдерінің өсуі есебінен
болды, сонымен бір уақытта тегіс темір, қоспаланбаған және қоспаланған тот
баспайтын болат жеткізілімі 14%-ға қысқарды.
2005 жылы қазақстандық өнімді негізгі сатып алушыларының қатарында
Швейцария (19,8%), Италия (15%), Ресей Федерациясы (10,5%), Франция (9,6%),
Қытай (8,7%), Нидерланд және Иран (3,2%-дан), Израиль және АҚШ (2,4%-дан),
Виргиния аралдары (2%), Канада (1,9%), Румыния және Испания (1,7%-дан),
Германия (1,5%), Польша (1,3%), Ұлы Британия (1,2%) болды.
2005 жылы экспорттың жалпы көлеміндегі ТМД елдерінің үлесі 15%-ды құрады
(2004 жылы - 20%).
2005 жылы 1995 жылмен салыстырғанда ТМД елдеріне экспорт 41%-ға
көтерілді, 2004 жылы ТМД елдеріне экспорт 1%-ға төмендеді және 4066,8 млн.
АҚШ долларын құрады. Төмендеу, осы кезеңде Украинаға, Әзірбайжанға және
Түркменияға қазақстандық өнімнің жеткізілуінің азаюымен болды. ТМД елдеріне
қазақстандық экспорт көлеміндегі Ресей Федерациясының үлесі бұрынғыдай,
жоғары болып қалуда, осылай 1995 жылы оның үлес салмағы - 82%, 2000 жылы -
75%, 2005 жылы - 72%-ды құрады.
Ресейге жіберілетін экспорттың тауарлық құрылымында, жалпы экспорттың
құрылымындағыдай, энергоресурстар және шикізат тауарлары басым. 2005 жылдың
қорытындылары бойынша, 2004 жылмен салыстырғанда Ресей Федерациясымен
жасалған жалпы экспорттық операциялар көлемі шамалы көтерілгендігі (3%-ға)
байқалды.
Экспорттың жалпы көлеміндегі басқа елдердің үлесі 1995 жылы 45% құраса,
2005 жылы 85% жетті (2004 жылы - 80%). Қазақстандық экспорттың көлеміндегі
айтарлықтай үлес Еуропа елдеріне тиісті, 2005 жылы олардың үлес салмағы 61%
құрады (2004 жылы - 55%), соның ішінде Еуроодақ елдерінің үлесі 40% (35%)
құрады. Еуропа елдері арасында қазақстандық экспорттың негізгі тұтынушылары
қатарында Швейцария (2005ж. деректер бойынша, Қазақстанның жалпы
экспортындағы оның үлесі 19,8% құрады), Италия (15%), Франция (9,6%),
Нидерланды (3,2%) бар.
2004 жылмен салыстырғанда, Еуропа елдеріне экспорт жалпы алғанда 1,5
есеге өсті:
2005 жылы 1995 жылмен салыстырғанда қазақстандық өнімді Азия өңірінің
елдеріне жеткізу көлемі 7,5 есеге көтерілді (2004 жылдан бастап - 33%-ға).
Қытай Республикасының үлес салмағы (экспорттың жалпы көлемінде 9,8%)
бұрынғыдай, өңірдегі ең жоғары болып табылады. Осы өңірдегі негізгі сауда
әріптестерімен экспорт көлемінің кетерілуі байқалды: Жапонияға - 4,6 есе,
Израильге - 2 есе, Ауғанстанға - 90%-ға, Иранға - 24%-ға, Корей
Республикасына - 15%-ға, Түркияға - 7%-ға.
Америка елдеріне қазақстандық өнім экспорты 2005 жылы алдыңғы жылмен
салыстырғанда 32%-ға өсті.
Кесте 3.Әлемнің басқа елдеріне Қазақстан Республикасы экспортының өсу
қарқыны
млн.АҚШ доллары
Елдің атауы 1995 2000 2005
Барлығы 2366,7 6475,5 23782,3
Еуропа 1597,6 2744,3 17100,8
ЕО елдері 1116,2 2063,0 10999,4
ЕО-дан тыс елдер 481,4 681,3 6101,4
Азия 647,6 1210,6 4887,8
Америка 108,6 2499,0 1767,9
Африка 12,5 19,4 16,5
Австралия және Океания 0,4 2,2 9,3
Диаграмма 3.Қазақстан Республикасы экспортының географиялық құрылымы
1995
2005
Импорт
Импорттың тауарлық құрылымында машиналар, жабдықтар, көлік құралдары
(импорттың жалпы көлемінен 44%), химиялық және сонымен байланысты өнеркәсіп
салаларының өнімі, металлургия өнеркәсібінің өнімі, азық-түлік өнімдері мен
оны өндіру үшін шикізат басым (4-сурет).
Соңғы жылдары импортталатын минералды өнімдердің үлесінің (1995 жылғы
30%-дан 2005 жылы 13%-ға дейін), азық-түлік өнімдері мен оны өндіру
шикізаты үлесінің (1995 жылғы 11%-дан 2005 жылы 7%-ға дейін) төмендегені
байқалады. Металлургия өнеркәсібі өнімінің үлес салмағының өсімі (1995
жылмен салыстырғанда 7 пайыздық тармаққа) белгіленді.
Диаграмма 4. Қазақстан Республикасы импортының тауарлық қурылымы
1995
2005
Кесте 4.ТМД елдерінен Қазақстан Республикасы импортының серпіні
млн.АҚШ доллары
1995 2000 2005
Барлығы 3806,7 5040,0 17352,5
соның ішінде
ТМД елдері 2652,7 2731,7 8133,9
Еуразия экономикалық қауымдастығы 2020,6 2513,5 6934,8
Беларусь 77,8 39,5 208,0
Қырғызстан 31,0 30,1 118,6
Ресей Федерациясы 1899,7 2439,2 6591,3
Тәжікстан 12,1 4,7 17,0
Еуразия экономикалық қауымдастығынан тыс 632,1 218,2 1199,1
елдер
Әзірбайжан 25,2 9,9 21,3
Армения 2,6 1,2 2,1
Грузия 2,2 4,8 7,2
Молдова 5,6 7,1 18,6
Түрікменстан 241,3 43,4 50,7
Өзбекстан 269,5 70,5 254,5
Украина 85,7 81,2 844,7
2005 жылы импорттық өнімнің негізгі жеткізушілері қатарында Ресей
Федерациясы (импорттың жалпы көлемінен 38%), Германия (7,5%), Қытай (7,2%),
АҚШ (6,9%), Украина (4,9%), Италия (3,9%), Жапония (3,5%), Ұлыбритания
(2,4%), Түркия (2,3%), Франция (1,7%), Швеция (1,5%), Корей Республикасы
(1,5%), Өзбекстан (1,5%), Беларус (1,2%), Швейцария (1,2%) болды.
2005 жылы ТМД елдеріне барлық импорттық жеткізілімдердің 47%-ы келді
(2004 жылы - 48%). Достастық мемлекеттері Қазақстан рыногына импорт
өнімінің негізгі жеткізушілері болып табылады. 2005 жылы ТМД елдерінен
жеткізілетін импорт 8133,9 млн. долларды құрады (2004 жылдың деңгейіне
133%).
Ресейден сатып алынатын тауарлар, республиканы бірқатар маңызды
тауарлармен қамтамасыз етуде маңызды роль атқарады. 2005 жылы Ресейден
алынатын импорттың негізгі баптары: минералды өнімдерді, мұнай және мұнай
өнімдерін (Қазақстанмен енгізілген барлық көлемнің 78%), соның ішінде ресей
коксының 70%, мұнай өнімдерінің 88%, электр қуатының 66%, табиғи газдың
52%, жағар майлардың 49% болды.
Қазақстанға енгізілген жеңіл автомобильдердің 14%-ы, жүк көліктерінің
42%-ы және арнайы автомобильдердің 52%-ы Ресейден сатып алынды. 2005 жылы
республикаға енгізілген сүт өнімдерінің жалпы көлемінен 55%-ы, шоколад пен
құрамында какао бар басқа да тағам өнімдерінің 59%-ы, қанттан жасалған
кондитерлік бұйымдардың 32%-ы, өсімдік майының 23%-ы Ресейден импортталды.
Әлемнің басқа елдерінен енгізілген импорт үлесі 53,1 пайызды құрады және
алдыңғы жылмен салыстырғанда 38%-ға көтерілді және 9218,6 млн. АҚШ долларын
құрады.
2004 жылмен салыстырғанда 2005 жылы Еуропа елдерінен енгізілген импорт
үлесіне, импорттық түсімдердің жалпы көлемінен 27 пайызы келеді және ол
Германия мен Италиядан әртүрлі машиналарды, жабдықтарды және оларға қосалқы
белшектерді әкелу және Германия мен Ұлыбританиядан жеңіл және жүк
автомобильдерін, құбырлар мен сорғыларды жеткізу арқасында 25%-ға өсті.
Азия елдерінен импорт көлемінің өсіміне (2004ж. деңгейіне 43%-ға)
Жапониядан автомобильдерді, Қытай мен Жапониядан құбырларды, қытай жиһазын,
киімі мен аяқ киімін жеткізудің көтерілуі ықпал етті.
Америка континенті елдерінен импорт көлемі 2004 жылмен салыстырғанда 83%-
ға өсті. Тауарлардың негізгі бөлігі АҚШ-тан жеткізіледі.
Кесте 5.Әлемнің басқа елдерінен Қазақстан Республикасына енгізілген
импорттың серпіні
млн.АҚШ доллары
Елдің атауы 1995 2000 2005
Барлығы 1154,0 2308,3 9218,6
Еуропа 690,0 1258,5 4622,9
ЕО елдері 491,9 1025,2 4287,8
ЕО-дан тыс елдер 198,1 233,3 335,1
Азия 348,5 612,8 2883,8
Америка 110,6 403,5 1621,1
Африка 1,8 26,1 55,0
Австралия және Океания 3,1 7,4 35,9
Диаграмма 5.Қазақстан Республикасы импортының географиялық құрылымы
1995
2005
Диаграмма 6.Қазақстан Республикасының 2006 жылғы негізгі әріптес елдер
бөлінісіндегі экспорты мен импорттың құрылымы
Экспорт Импорт
Диаграмма 7. Қазақстан Республикасының 2006 жылғы негізгі тауарлық топтар
бойынша экспорты мен импортының құрылымы
Экспорт
Импорт
2.2 ҚР-ның экспортты және импортты операцияларын талдау
Қазіргі уақытта Қазақстанда тауарлардың экспорты және импорты қарқынды
дамып келеді. Осылайша ішкі тұтыну нарығында 2006 жылы 2005 жылмен
салыстырғанда күріш импортының үлес салмағы 29% 6 % дейін , мақта майы- 35%
25%, ет консервілері 55% 52%, шұжық өнімдері 28% 26% дейін өсті.
Тамақтандырудың басқа өнімдерінде де осындау өсу байқалады. 2006 жылға
шұжық өнімдерінің шығарылуы 13%, сары май- 14%, сыр және сүзбе 19% көкөніс
консервілері- 42%, күнбағыс майлары- 12%, қант - 15% өсті. Ішкі азық-түлік
өнімлерінде импорт үлесінің азаюы отандық өнімнің бәсекеге қабілеттілігін
көрсетеді. Осыған көбінесе бюджеттік несие беру, жабдық лизингі, несиелік
ресурстардың пайыздық қойылымының субсидиясы сияқты мемлекеттік қолдау
шаралары әсер етті. Азық түлік өнімдері импортының азаюы біздің отандық
тауарлар өндірісінің өсуін көрсетеді, экономика жоғарылап жатыр және біздің
тауарлар басқа елдердің сұранысына ие екенін көрсетеді, мысалы бір
қазақстандық ауыл шаруашылық компаниясы Еуропаға өнім жеткізу бойынша
келісім-шартқа тұрды. Тауарды шетелге жеткізу кезінле шетел серіктестерінің
жеткізілген тауарды төлеуге кепілдік жоқ еді. Нәтижесінде Еуропалық
серіктестер өнімнің сапасының төмендігіне байланысты төлеуден бас тартты,
Осыдан кәсіпорын үлкен шығынға ұшырады.
Шетел серіктестерінің ұятсыздығы, форс-мажорлы жағдайлар, саяси
тұрақсыздық- қазақстандық кәсіпорындары осындай жағдайлармен жиі кездеседі.
Осының салдарынан шетелге инвестиция және экспорт бойынша жетіспеулер болып
жатады. Бұл мәселені сипаттайтын кейбір сандар экспортты несиелерді және
инвестицияларды сақтау бойынша Мемлекеттік сақтандыру комиссясымен
келтірілген.
Кедендік бақылау Агенттігінің мәліметтері бойынша 2006 жылдың 1
қаңтарына қазақстандық кәсіпоры-экспорттаушы алдында дебиторлық қарыз 7,695
млрд.теңгені құрады. ҚР статистика бойынша Агенттік басқа санды- 9,665
млрд. Теңгені көрсетеді. 1 шілдеге қарсы бұл сандар 7,315 млрд. Және 7,982
млрд.теңгені құрады.
Қазақстандық экспорттаушыларға көбінесе олардың Ресей сатып алушылары
қарыз болд 438%. Екінші орында Кайман аралдары (Ұлыбритания) және Қытай-
8%, ары қарай Чехия-6 %; Польша- 5%; Нидерланды және Әзірбайжан- 4%, Түркия-
3%, Өзбекстан, Тәжікстан, Латвия және Ұлыбритания- 2%. 15 мемлекеттің
үлесіне тағы жалпы соманың 2% кіреді..
2007 жылы Қазақстан дақылдың 5 млн.тоннаға дейін экспорттай алады.
Ағымды жылы қолайсыз ауа райына қарамастан 13,9 млн. Тонна дақыл өндірілді.
Дақылдың жалпы жинақ көлемі мемлекеттің ішкі талабын қанағаттандырады және
дақылдың экспортты потенциалын 2007 жылы 5 млн. тоннаға апарады. Былтырғы
жылы сыртқы нарықтарда 5,8 млн.тонна қазақстандық дақыл сатылды, 2005 жылы
4,3 млн.тонна.
Қазақстан және Украинаның экономикасының жылда жылға өсіп келе жатқан
қажеттіліктері өзара сауда айырбасын өсірудің бәсекелік және қолайлы
жағдайларын тудырды.
Осылайша 2006 жылы елдер арасындағы тауар айырбасы 3 есе өсі, тәуелсіз
мемлекет құру аралығында рекордты көрсеткішке- 1 млрд.долларға жетті.
Қазақстанға Украина өнімінің жеткізілуі екі есеге жоғарылады.
Азовмаш, Интерпайп, Красная звезда сияқты белгілі украина
компанияларының көліктері және жабдықтары үлкен сұранысқа ие. Украина
Қазақстанға жалпы 700 млн.долларға дейін өз бұйымдарын экспорттады.
Қазіргі кезде кез келген өнімнің экспорты үлкен экономикалық жүйе
ішінде өзара әрекеттесудің күрделі механизмін көрсетеді. Негізгі нарықтық
механизмдердің ұйымдастырылған жүйесінде әлемдік экономиканың қазіргі
жағдайында субъектілердің қауіпсіздігін қамтамасыз ететін көптеген
инеституттар құралған.Әр түрлі төтенше тәуекелдердің, халақыралық сауда
жүйесіне байланыссыз өолайсыз жағдайлардың факторларымен байланысты.
Қазақстанның алғашқы қадамдарына қарамастан қазірде отандық
бизнесмендер экспторт бойынша әртүрлі осындай мәселелермен жолықты.
Осындай бір қазақстандық ауыл шаруашылық компаниясы өз өнімін Еуропаға
жеткізуге келісім-шартқа тұрды. Тауарды шетелге жеткізгеннен кейін Еурпалық
серіктестер тауардың сапасының төмендігін жариалап, төлеуден бас тартты.
Осының нәтижесінде компания үлкен шығындарға ұшырады.
Басқа жағдайда дамыған елдердің біріне тауарды жеткізу келесім-шарты
жасалды. Импорттаушы ретінде көрінген фирма үстеме компания болып шықты.
Осындай мысалдарды көптеп келтіруге болады. Осындай қатаң жағдайларда
сыртқы экономикалық әрекетті жүргізетін қазақстандық компаниялар максималды
қорғалған болу керек.
Бұндай жағдайда кіші және орта бизнес субъектілері болу керек, себебі
олар саяси және коммерциялық тәуекелге әлсіз және шетелдегі серіктестеріне
әсе ету шамалары аз.
Қазіргі кезде осындай жағдайлардан қорғанудың арнайы жүйсі бар. Ола
біріншіден, экспортты несиелердің саяси және коммерциялық тәуекелдерен
сақтау. Клиент сатып алушының тоқырауынан қорғаныс, үкімет ауысуынан пайда
болған шығындардың көп бөлігін төлеу кепілін алады. Кейбір сақтандыру
компанияларының экспортты операцияларды сақтандыруға күші жетпейді.
Әлемдің тәжрибеде экспортты несиелерді және инвестицияларды сақтандыру
тек мемлекеттік компаниялар ғана іске асыра алады. Қазақстан жағдайында тек
мемлекеттік компанияда ғана шығындарды өтеудің қажетті құралдары бар.
Сонымен қатар пайда табу емес экспортты операцияларды жүзеге асыруға
бағытталған мемлекеттің өзі Қазақстан жә шете елі арасындағы бизнесті
қамтамасыз ету кепілі ретінде шығады. Шикізат емес тауар және қызметтер
экспортын өндірумен айналысатын отандық компаниялар нәтижесінде сыртқы
экономикада бәсекеге қабілетті бола алады.. Сонымен қатар несие және
қардыландыру алу мүмкіндіктері жоғарылайды.
Осы мақсатта Қазақстанда 2003 жылы экспортты несиелерді және
инвестицияларды сақтандыру бойынша Мемлекеттік сақтандыру корпорациясы
құрылды. Оның әрекетінің негізгі бағыттары болып отандық экспорттаушыларды
шығындардан сақтандыруды қамтамасыз ету әрекеті табылады және олар
экспорттаушыларға және инвесторларға консультациялық және маркетингтік
қызметтер ұсынады. Корпорация клиенттері болып мемлекеттің шикізат емес
кәсіпорындары және тікелей шетелеге инвестиция жіберетін қазақстандық
кәсіпорындар табылады. Қазір корпорация коммециялық тәуекел бойынша
экмпортты келісім-шарттың жалпы көлемінің 80% және саяси тәуекел бойынша
90% сақтандырады. Қалған бөлікке экспорттаушы кәсіпорын өзінше
жауапкершілік алады.
Қазіргі таңда 57 кәсіпорындар корпорацияға экспортты несиелерді және
инвестицияларды 9,3 млрд.теңге көлеміне сақтандыруға арызын берді. 43 доба
бойынша 3,8 млрд.теңге сомасына сақтандыру туралы шешім қабылданды, ал 26
бойынша 1,8 млрд. Теңгеге сақтандыру келісім-шарты жасалды. Алайда
сақтандыру жағдайлары әлі кездеспеді.
Кесте 6.Қазақстан Республикасының сыртқы саудасы
млн.АҚШ долл.
2002 2003 2004 2005 2006
Тауар айналымы – барлығы 16254,3 21335,4 32877,5 45201,2 61927,2
соның ішінде:
ТМД елдері 5237,6 6912,8 10215,1 12200,6 16637,5
әлемнің басқа елдері 11016,8 14422,6 22662,4 33000,6 45289,7
Экспорт – барлығы 9670,3 12926,7 20096,2 27849,0 38250,3
соның ішінде:
ТМД елдері 2194,3 2980,5 4097,2 4066,7 5574,0
әлемнің басқа елдері 7476,0 9946,2 15999,0 23782,3 32676,3
Импорт – ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Экономикалық теория кафедрасы
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Пәні___Макроэкономика______________ __________
Мамандығы:_Қаржы___________________ _________
Тақырыбы:Қазақстан Республикасының экспорты мен импорты
Курстық жұмыстың
қорғалған бағасы
Орындаған
студент_
_______________
_______________________
(тобы, аты-жөні)
(бағасы, күні)
Комиссия мүшелері
____________________
(аты-жөні қолы, қызмет)
Жетекшісі:
_____________________
(аты-жөні,қолы)
(аты-жөні қолы, қызмет)
Экономикалық теория кафедрасы
Бекітемін
кафедра
меңгерушісі,____________
___
_______________200
МАКРОЭКОНОМИКА пәнінен курстық жұмысқа
№ тапсырма
Студент ______________ тобы ________
(аты-жөні)
Жұмыстың тақырыбы_ Қазақстан Республикасының экспорты мен импорты
Алғашқы деректер__ҚР-НЫҢ СТАТИСТИКАЛЫҚ МӘЛІМЕТТЕРІ
№ Курстық жұмыстың мазмұны орындалу мерзімі көлемі (парақ
саны)
1 КІРІСПЕ 2
2 1 ТАРАУ 20
3 2 ТАРАУ 15
4 3 ТАРАУ 10
4 ҚОРЫТЫНДЫ 2
№ Графикалық бөлімінің мазмұны Орындалу Формат
мерзімі Парақтар
саны
1 Негізгі әлеуметтік – экономикалық 1 А3
көрсеткіштер
2
Әдебиеттер: 1_. Н.Қ. Мамыров., М.Ә. Тілеужанова. Макроэкономика:
Оқулық. Алматы “Экономика”, 2003
жыл._______________________________ ___________________
2_ Н.Ә.Назарбаев, “Жаңа әлемдегі жаңа
Қазақстан”,Егемен Қазақстан, 2007
Тапсырманың берілген күні________, жұмыстың қорғалу күні
Жұмыстың жетекшісі ___________________________________ _____
(қызметі, аты – жөні, қолы)
Тапсырманы орындауға қабылдадым___________________
(аты –жөні,
студент қолы)
Аннотация
Менің курстық жұмысымның тақырыбы ҚР-ның экспорты мен импорты өте өзекті
мәселелердің бірі. Экспортты- импортты операциялар дегеніміз кеден
шекарасынан өту шартындағы тауарды сату-сатып алумен байланысты
коммерциялық әрекет.
Әрекеттегі заңдылық бойынша тауар импорты дегеніміз тауарды, жұмысты,
қызметті, интеллектуалды әрекет нәтижелерін, сонымен қатар оларға деген
құқықтарды шетелден қайта шығару міндеттемесісіз Қазақстан Республикасының
кедендік территориясына кіргізу. Импорт факті тауардың Қазақстанның
кедендік шекарасынан өту кезінен бастап тіркеледі.
Курстық жұмыс 3 тараудан,кіріспе, қорытынды және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен,сонымен қатар статистикалық деректер 9 кесте және 7
диаграммадан құралады.
Қысқартулар
СЭҚ- Сыртқы экономикалық қатынастар.
СЭӘ-Сыртқы экономикалық қатынастар
ҚР-Қазақстан Республикасы
ХБ- Халық банк
ҚҚС- Қосымша құн салығы
ТМД-Тәуелсіз мемлекеттер достығы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
І ЭКСПОРТ-ИМПОРТТЫ ОПЕРАЦИЯЛАРДЫҢ МӘНІ МЕН
МАЗМҰНЫ
1.1 Экспортты - импортты тауарларды жеткізу шарттары және экономикалық
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... 7
1.2 Экспортты- импортты операцияларды ұйымдастыру бойынша негізгі
ережелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... .11
ІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЭКСПОРТЫ МЕН ИМПОРТЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасының сыртқы сауда көрсеткіштерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 14
2.2ҚР-ның экспортты және импортты операцияларын талдау ... ... 22
ІІІ Қазақстанның халықаралық саудадағы орны мен рөлі
3.1 Қазақстан Республикасының сыртқы саудасының
дамуыныңбастыбағыттары ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... .31
3.2 Халықаралық сауданың артықшылығы мен келешегі ... ... ... ... 33
3.3 Экспортты- импортты операцияларды реттеу құралдары ... ... ...38
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...43
КІРІСПЕ
Курстық жұмыс тақырыбының актуалдығы. Қазіргі таңда кез келген өнімнің
экспорты және импорты жай тауарды сатушыдан сатып алушыға жеткізу ғана
емес, глобалды экономикалық жүйедегі өзара әрекеттесудің күрделі
механизмдердің бір бөлігін құрайды. Әлемдік экономика жүйесінде негізгі
нарықтық механизмдердің өзара әрекеттесуі.
Әлемдік экономиканың қазіргі жүйесіндегі негізгі нарық механизмдерінің
өзара әрекеттесу жүйесінде субъектілердің экономикалық әрекетінің
қауіпсіздігін қамтамасыз ететін көптеген институттар құрылған. Әсіресе
халықаралық сауда жүйесіне қатысушылар жағынан бақылауға алынбайтын әртүрлі
тәуекелмен байланысты. Кеден тарифтері, салықтар және тағы т.б. белгілі
ойын тәртіптерімен қатар көрінбейтін тәуекелдер де бар- олар табысты
бизнестің су асты рифтері. Оларды білмеу күрделі қаржылық жоғалтуларға,
күйреуге әкеледі. Бұл факторлардың бірі бизнес-серіктестің сенімділігі.
Себебі сіздің бизнестегі серіктесіңіздің кез-келген жағдайда қалай өзін
ұстайтынын білмейсіз. Әлемдік тәжірибеде, нарықта үлкен тәжірибесі бар
берік компаниялар қатысты жағдайларда өз міндеттерін орындауға қабілетсіз
жағдайлар кездесіп жатады.
Қатысты курстық жұмыста ақпарат мұқият таңдалды және реттелді. Жұмыс
барысында белгісіз факторлар ашылды, бүл қазіргі кезде сыртқы экономикалық
әрекетте тауарлардың экспорты әртүрлі және Қазақстанға әлемдік нарықта
үлкен баға береді. Көптеген ақпарат құралдарын зерттеу менің көзқарасымды
кеңейтті.
Нарықтық қатынастар жағдайында кәсіпорындардың көбісі сыртқы
экономикалық әрекетке қосылады, бұл оларға валюта табысын алуға, сыртқы
экономикада тұрақты орын алуға, бәсекеге қабілетті өнім шығаруға мұмкіндік
береді. Сыртқы саудада операциялардың үш негізгі түрі кездеседі:
• экспорт — тауарды (қызмет және жұмыс) шетел сатып алушысына сату және
еліне жеткізу;
• импорт — тауарды шетел сатушысынан сатып алып, сатып алушы еліне
жеткізу;
• реэкспорт — импортталған тауарды Қазақстан Республикасына алдын ала
жеткізіп экспорттау.
Сыртқы сауда келісімі келісім- шартпен орындалады. Келісім-шарт
жақтардың құқықтары мен міндеттерінен тұрады, және олар келесі бөлімдерде
көрсетіледі: келісім-шарт жақтарын анықтау, келісім-шарт түрі, келісім-шарт
сомасы, тауарды (қызмет, жұмыс) жеткізу мерзімі, төлем шарттары, тауарды
маркерлеу, сатушының кепілдемесі, орама, айыппул санкциялары және
шығындарды жабу, жүкті сақтандыру, форсмажор, келіспеген сұрақтарды шешу
жолдары.
Келісім-шартты бекітпей тұрып тауарлы нарық конъюктурасын зерттеу,
сыртқы экономикалық операциялардың нәтижесін жобалау, тауар жарнамасы,
ұсынылған келісім-шарттың үйлесімді түрін және шетел серіктесін таңдау,
серіктеспен сөйлесулер жүргізу, келісім-шартты бекіту бойынша дайындық
жұмыстары жүргізілу керек
Экспортты және импортты операциялар субъектілері болып нарыққа тікелей
қатысатын кәсіпорын-экспортерлар, кәсіпорын-импортерлер, сонымен қатар
кәсіпорын тапсырмасын орындайтын делдал ұйымдары табылады.
Импортталған тауарлар жеткізудің әртүрлі шарттарымен сатып алынады:
СИФ, Фоб, Франко-кеден және т.б. Импортталған бағасы тауарды жеткізу
шартына байланысты анықталады.
Заң күші бар Қазақстан Республикасының Жарлығына сәйкес тауарлардың
(қызметтердің, жұмыстардың) экспорты және импорты лицензияланады. Лицензия
берушіде лиценцияның екі түрі бар: бас және бір жолғы.
Лицензияланатын тауарлардың (жұмыс, қызмет) тізімі, сонымен қатар
экспортты- импортты операцияларды орындауға лицензияны жіберу және дайындау
тәртібі Қазақстан Республикасы Үкіметімен бекітіледі.
Лицензиялар көрсетілген мерзімдерде тауардың экспорты және импортына
берілетін рұқсат болып табылады және өнімді кедендік дайындаудан өткізуге
негіз болады.
Сыртқы сауда байланыстары үшін Қазақстан Республикасында құқықтық негіз
болып Қазақстан Республикасының Заңы және ҚР Үкіметінің Жарлығы табылады.
Курстық жұмыстың мақсаты сыртқы сауда сұрақтарын зерттеу және экспортты-
импортты операциялардың тиімділігін талдау болып табылады.
Осыған байланысты курстық жұмыста келесі сұрақтар қойылған:
- экспортты- импортты операциялар түсінігін ашу;
- экспортты- импортты операциялардың құжаттамалық сұрақтарын қарастыру;
-экспортты- импортты операциялардың жүргізу ерекшеліктерін зерттеу;
- экспортты- импортты операцияларды реттеудің тарифтік және тарифтік
емес әдістері келтірілгене
Зерттеу құралы болып сыртқы сауда және экспортты-импортты
операциялардың тиімділігі талдау, сонымен қатар экономикада сыртқы
экономикалық ролін анықтау табылады.
Зерттеу нысаны экспортты-импортты операциялар алынды.
Курстық жұмыстың теориялық және методологиялық базасын шетел және
отандық авторлар жұмыстары, заңдар, Үкіметтің және ҚР Президентінің ресми
құжаттары, заңды және нормативті актілер, ҚР қаржы Министрлігінің ережелері
мен нұсқаулары, ғылыми статьялар және статистикалық мәліметтер құрайды.
І ЭКСПОРТ-ИМПОРТТЫ ОПЕРАЦИЯЛАРДЫҢ МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ
1.1 Экспортты - импортты тауарларды жеткізу шарттары және экономикалық
мазмұны
Экспортты- импортты операциялар дегеніміз кеден шекарасынан өту
шартындағы тауарды сату-сатып алумен байланысты коммерциялық әрекет.
Экспорт- тауарды мемлекет шекарасынан шығару. Экспортты операцияны іске
асыру кезінде экспорттаушы үшін импорттаушы тауарды қалай қолданатыны
маңызсыз: соңғысы тауарды қайта өңдеуден өткізе алады, ішкі нарықта немесе
үшінші мемлекеттерге сата алады. Кез-келген жағдайды сатушы үшін ол
экспортты операция болып табылады. Тауарлардың экспорты- тұрақты болу
мақсатымен немесе осы теорриториядан тыс қолдану мақсатымен ҚР кеден
территориясынан тыс тауарды өткізудің кедендік тәртібі.
Таурадың экспорты келесі шарттармен іске асады:
- шығарылған кедендік баж салығын төлеу;
- тарифтік емес реттеу шараларын сақтау (тарифтік емес реттеу шаралары-
ҚР тауарларды және транспорт құралдарын кіргізуді және шығаруды шектеу,
квоттау, лицензиялау, тауарлардың қауіпсіздік стандарттарыны және
талаптарыны сәйкестігін растау (сонымен қатар техникалық, фармакалогиялық,
санитарлы, ветеринарлы, радиациялық, экологиялық стандарттар), және ҚР
заңдылық актілерімен және ҚР Үкіметінің нормативті қаулыларымен бекітілген
басқа талаптар);
- ҚР заңдылығымен бектіліген талаптарды орындау.
Экспортқа шығарылған тауарлар ҚР кеден территориясынан өткізілу керек.
Сонымен қатар ол тауарлар кеден декларациясын қабылдаған күндегідей
жағдайда болу керек, транспорттаудың және сақтаудың тапалаптарын орындау
кезінде де табиғи тозу немесе табиғи азаю өзгерістері есептелмейді.
Тауарларды декларациялау кеден органында жүргізіледі, бұл жерде тауарды
кедендік дайындау іске асады. Декларациялау кеден органына бекітілген
формада тауар, олардың кеден тәртібі және кеден мақсатына қажетті басқа
мәліметтерден тұратын қажетті мәліметтерді беру жолымен орындалады
Халықаралық коммерциялық тәжірибеде экспорт дегеніміз:
➢ Мемлекетте шығарылған тауарларды және бұрын шет елден алынған және
қайта өңдеуден өткізілген тауарларды мемлекеттен шығару;
➢ Бұрын еңгізілдген, бірақ кеден бақылауымен қайта өңделген тауарларды
шығару.
Импорт- тауарды шет елден елге кіргізу. Тауарлардың импорты болып ҚР
территориясына еңгізілген немесе шығарылған, ҚР кеден заңдылығына сәйкес
декларациядан өткізілген тауарлар табылады.
Кеден территориясына кіргізілген тауарларға кедендік жүк декларациясы
тауардың кеден органына ену күнінен бастап отыз тізбекті күн ішінде
жасалады. Тауарлардың импорты кезінде кеден төлемдері және салықтар
төленеді.
Салық салынатын импорт көлеміне ҚР кеден заңдылығына сәйкес анықталатын
импортталатын тауарлардың кедендік құны, сонымен қатар ҚР тауарды импорттау
кезінде төлемге жататын, бюджетке міндетті және басқа салық сомалары кіреді
және бұл жерде қосымша құнға салық есептелмейді. Қосымша құн салығы салық
салынатын импорт бойынша 15% тең. ҚҚС тауарды кедендік дайындау кезінде,
егер келесі жағдайлар болмаса төленеді:
• Өнеркәсіптік қайта өңдеуге арналған импортталатын тауарларға ҚҚС
мерзімінің өзгеруі, егер импортталатын тауарлар су, көгілдір отын,
электр қуаты болса.;
• Импортталатын тауарларға ҚҚС төлеу есеп әдісімен орындалса.
Тауарлардың шекарадан өту кезінде импортты операцияларды іске асыру
барысында жолдама құдаттары беріледі, сонымен қатар:
➢ Тауарларды мемлекетке еңгізуге лицензия беру;
➢ Импортты кеден баж салығын төлеу туралы құжаттама;
➢ Кедендік дайындауға төленген төлемдер туралы құжат.
Сыртқы экономикалық әрекетте реэкспорт және реимпорт сияқты операциялар
көрінеді.
Реэкспорт- алдын ала әкелінген, бірақ мемлекетте ешқандай қайта
өңдеуден өтпеген тауарды шекарадан шығару. Реэкспорт құралы болып
халықаралық аукциондарда және тауарлы биржаларда өткізілетін тауарлар
табылады. Реэкспортты операцияларға өз еліне тауарды кіргізбей іске
асыратын операциялар да жатады. Бұндай операциялар сол елдің экспорт немесе
импортына жатпайды, бірақ кеден статистикасында есептеледі. Олар тауардың
әр елдегі бағасының айырмашылығының арқасында пайда табу мақсатында сауда
формаларымен іске асады.
Реимпорт шекарадан бұрын шығарылған отандық тауарларды кіргізу, және
ол тауарлар ол жақта қайта өңдеуден өткен жоқ. Реимпортқа аукционда
сатылмаған, консигнациялық қоймадан қайтарылған сатып алушымен ақауланған
және т.б. тауарлар жатады. Басқа келісім- шарттарға қарағанда реимпорт бір
тауардың бір шекарадан екі рет өтуі.
Жеткізу- тауарды сату-сатып алу келісім-шартын орындау үшін сатушымен
(жеткізуші) сатып алушыға қайтарымсыз (тапсырыс беруші) жеткізу. Тауарға
сатушының сатып алушыға тауардың меншік құқын беру тауарлы- бөлу
құжаттарымен іске асады, олар транспортты (халықаралық жүк қорының
құжатының көшірмесі, ішкі жүк қорының құжатының квитанциясы және басқа
транспортты құжаттар), қоймалық (қойманың қабылдау акті, варрант) және т.б.
құжаттар.
Тауардың экспорты және импорты сыртқы экономикалық әрекет
субъектілерінің негізгі түрлерінің бірі болып табылады.
Сыртқы экономикалық әрекет келісім-шартпен безендіріледі, онда келісім-
шарт бойынша жақтардың құқықтары, жауапкершіліктері және міндеттері
көрсетіледі. Келісім-шартты дұрыс безендіру үшін сауда терминдерін
халықаралық түсіндіру ережелерін қолданған жөн (Инткотермс!), бұл
ережелер Халықаралық сауда палатасымен жасалған Инкотермстің мақсаты- кез-
келген елде осы терминдерді интерпретацияда жеткізудиің жиі қолданатын
шарттарын түсіндіру. Осылайша Инкотермс тауардың жеткізу шарттарын
бекітуде және жектізу және тәуекел бойынша міндеттемелердің ауысу кезеңін
белгілейді, бұл бағаның қалыптасуына және кеденд құнына әсер етеді. Мысалы,
ЕХМ (франк-зауыт) жеткізу кезінде декларацияланған құнға тек зауыт-өңдеуші
бағасы ($20 000) ғана кіргізіледі, ал CIF кезінде (құн, сақтандыру)-
жеткізуші бағасы, фрахт құны және сақтандыру құны ($20
0000+$300$+5600=$20900).
Тауарды жеткізу темір жол және су көлігімен іске асырылады.
Темір жолмен тасымалдау кезінде Франко деп аталатын сату шарттары
қолданылады, яғни сатушы тауарды өз құнынан және өз тәуекеліне нақты жерге
жеткізуге міндетті, осымен байланысты тауар бағасына тауарды сол жерге
жеткізу бойынша барлық шығындар кіргізіледі. Бұл шарттар келесідей болуы
керек. Инкотермстің барлық терминдер төрт базалық категорияға топталған.
Сызба 1
Топ Жеткізу Франкерлеу шарттары
шарттарын
белгілеу
E EXW Франко зауыт
F FCA Жеткізушіден еркін
FAS Борт кемесінен бойлай еркін
FOB Кемеде еркін
C CFR Құн және фрах
CIF Құн, сақтандыру және фрахт
CPT Жеткізу ... дейін төленген
CIP Жеткізу құны және сақтандыру
... дейін төленген
D DAF Шекараға дейін жеткізілді
DES Кемеге дейін жеткізілді
DEO Айлаққа дейін жеткізілді
DDU Баж салығын төлеуге дейін жеткізілді
DDP Баж салығын төлеумен жеткізілді
Сатушының (экспортер) франко-зауыты (франко-койма). Сатушы тауарды
дайындайды, ал сатып алушы өзінің зауытында тауарды қабылдауға міндетті.
Сонымен қатар сатушы тауарды жеткізушіге жіберуге ешқандай шығын
кетірмейді.
Сатып алушының (импортер) франко-коймасы. Экспортер тауарды сатып
алушының сол еліндегі (импортер) қоймасына дейін жеткізуге және
транспорттау және сақтандыру бойынша ьарлық шығындарды төлеуге на сатып
алушының қоймасына дейін жеткізіп беруге міндетті. Барлық шығындар тауардың
келісім-шарт құнына кіреді.
Жеткізушінің (экспортер) жүру станциясының франко-вагоны. Сатушы
тауарды темір жол вагонына артуға және жүру станциясына жеткізуге міндетті,
осыдан кейін тауарлы-бөлістіру құжаттарын беру кезінде тауарға деген
құқылы меншіктер сатып алушыға өтеді. (Әдетте жеткізудің бұл түрлері сирек
кездеседі).
Франко-вагон- стаушы елінің шекаралық станциясы. Бұл жеткізу кезінде
сатушы тауарды вагонға артуға және шекараға дейін тауарды жеткізу құнын
төлеуге міндетті. Бұл кезде тауарға деген тәуекелді сатушы оны шекара
станциясына (тауарды сатушы елінің темір жол станциясынан сатып алушының
темір жол станциясына жеткізу ауыстур тізбегімен іске асады) сатып алушы
меншігіне жеткізуге дейін өз мойнына алады. Сатып алушы атынан есеп-
фактурада көрсетілген тауардың құнына сол тауардың келісім құны және
тауарды жүру станциясына дейінгі жеткізу, вагонға арту, транспорттау және
т.б. тауарды кеден станциясында сатып алушыға жеткізгенге дейінгі пайда
болатын (кеден баж салығы, жинаулар, орама шығындары және т.б.) шығындары
жатады.
Франко-вагон- шете сатып алушысының белгілену станциясы (тікелей
жеткізулер). Бұндай жеткізулер біркелкі транспорт құжатымен- сатып алушының
соңғы мекен-жайы көрсетілген халықаралық жүк тасымалының темір жол
құжатымен дайындалады. Бұндай жағдайда тауарға деген материалды міндеттер
сатушы және сатып алушы елдерінің темір жол станцияларына жүктеледі. Олар
жеткізу кезінде пайда болған барлық жоғалтулар және жетіспеулерге жауап
беруді өзара реттейді. Сатушы тауардың өз темір жол станциясына жеткізіп
және жеткізу құжатын алып, сатып алушыға есеп айырысу қағазын бере алады.
Бұндай форма есептеуді тездетеді.
Су көлігі жеткізулерінде келесі сату шарттары қолданылады:
Фоб (кеме байламасынан еркін)- сатушы еліне жеткізу кемесі. Бұндай
жеткізу кезінде сатушы тауарды кеме байламасына жеткізу, жеткізу және
түсіру бойынша барлық шығындарды төлеу, таза коносамент алу және оны
сатып алушыға есеп-фактурасы және басқа жолдамамен бірге құжаттарын өткізу
керек. Таза коносамент- жеткізушінің жүк немесе тара жағдайындағы
жетіспеушіліктері көрсетілмейтін беру құралы. Тауарды оны кеме байламасына
түсіруге дейінгі сақтау жауапкершілігін сатушы өз мойнына алады, ал одан
кейін сатып алушыға жүктеледі. Өз кезегінде сатып алушы кемені сақтандыру
керек, сатып алушыға кеменің келу күнін ескерту, кеме бортына такарды
артудан кейінгібарлық шығындарды және сатып алушының есеп-фактурасын төлеу
керек. Фоб шартындағы тауар құнына таурадың келісілген құны, транспортты
және тауарды кеме бортына жеткізуге дейінгі басқа шығындар кіреді.
Сиф (құн, сақтандыру, фрахт)- сатып алушының белгілеу порты. Бұндай
жағдайларда сатушы тауарды өз есебіне кемеге жеткізу, кемені фрахтау,
тауарды кемеге арту, жүкті сақтандыру, кеден баж салығын төлеу, сатып
алушыға есеп фактурасымен бірге таза коносамент, сақтандыру полисін немесе
сертификат беру керек. Кемедегі барлық аллдағы шығындарды сатып алушыға
жүктеледі. Тауарды кеме бортына артқаннан кейінгі тауардың бұзылу немесе
жойылу тәуекелі сатып алушыға өтеді.
Сыртқы сауда тәжірибесінде келесі жеткізу түрлері кездеседі:
• Фас (кеме бортынан тыс) –баға құнын оны кемеге жеткізу құнына
қосады.
• Коф (құн және фрахт) – тауар құнына оның белгілеу пунктіне дейінгі
су тасымалының құны кіретін келісім-шарт түрі.
• Фоб (жеткізу ауежайы) – тауар бағасына оны жеткізу және кеме
бортына арту бойынша транспортты және басқа шығындар қосылатын келісім-шарт
түрі.
1.2 Экспортты- импортты операцияларды ұйымдастыру бойынша негізгі
ережелер
Сыртқы экономикалық келісім-шарт халықаралық сату-сатып алу келісім-
шартымен безендіріледі. Оның құқықтық реттеудегі бағыты келісім-шартты
бекіту кезіндегі келіссөздер құру кезінде және міндеттерді орындау кезінде
және әртүрлі келіспеушіліктерді шешу кезінде өте маңызды. Келісім-шарттың
жеке бөлімдерінде бір-бірімен және ұшінші тұлға алдында келісім- шарт
жақтарының міндеттері және жпуауапкершіліктері анықталады; келісім-шартқа
тұру құралы; тауардың құны және келісім-шарттың жалпы бағасы; тауардың
орамасы және мракерленуі; сатып алушының төлеу түрі және есептің
қабылданған формасы; сатушының және сатып алушының кепілдік міндеттері;
келісім шартты бұзған кездегі шағындарды төлеу формалары және айыппул
санкциялары; жүкті сақтандыру шарттары; форс-мажорлы міндеттер; келіспеген
сұрақтарды шешу жолдары; заңды мекен-жайлары, банк реквизиттері, жақтардың
қолы және мөрлері.
Келісім-шарттың орыдалуына тауарлы нарықтың конъюнктурасын зерттеумен,
сыртқы экономикалық келісім-шарттың нәтижелерін жобалаумен байланысты
үлкен дайындық жұмысы қажет, сондықтан маркетинг зерттеулеріне кеткен
шығындар тауардың келісім-шарт құнының негізгі бөлігі болып табылады.
Келісім-шартты бекіткен кезде кеден құнын есептеудің, яғни кеден
төлемдерінің негізі болатын тауардың құны бекітіледі.
ҚР ТК сәйкес Қазақстан Республикасының территориясынан шығарылған
тауарлардың кедендік құны экспортқа сату кезінде төленетін келісім шарт
бағасы негізінде анықталады.
Тауардың кедендік құнын анықтау кезінде келісім шарт бағасына келесі
шығындар қосылады::
• Тауарды Қазақстан Республикасының шекаралық территориясынан
ауежай немесе басқа қажетті жерге жеткізу бойынша шығындар:
транспорттау құны; арту, түсіру бойынша шығындар;
• Сақтандыру құны;
• Сатып алушының кеткен шығындары: комиссионды және брокерлік
сыйақылар; егер сыртқы экономикалық әрекеттегі Тауарлы
номенклатураға сәйкес олар тауар құнына енеті болса,
контейнерлер немес басқа әртүрлі таралар құны;
• Роялти және лицензия алуға кеткен шығындар, олар сатушымен
бағаланатын тауарлардың сату шарттары ретінде тікелей немесе
жанама төленеді;
• Сатышуға ары қарай сатулардан тікелей немесе жанама түсетін
табыстың бөлігі;
• Қазақстан Республикасының кедендік территориясында алынатын
салықтар, егер Қазақстан Республикасының салық заңдылығыны
сәйкес немесе халықаралық келісімдерге сәйкес олар ҚР кедендік
территориясынан тауады шығарумен байланысты сатып алушы
компенсацияға жатпасы.
Келісім шарт бағасының жоқтығы кезінде сыртқа шығарылатын тауарлар құны
декларантпен сатушы- экспортердің бухгалтерлік құжаттамасынан өндіріспен,
сақтаумен және транспорттаумен байланысты шығындарды есептеумен анықталады.
Сонымен қатар жоғарыдағы көрсетілген шығындар да есептеледі.
Келісім шартта бұл шығындарға кім жауапты, немесе сатып алушы мен
сатушы арасында олар қалай бөлістірілгені көрсетіледі. Бұл мәселелерді
дұрыс шешу үшін Инкотермс халықаралық ережелерге сай сауда терминдерін
түсіндіру анықтамасын қолдану қажет, бұл терминдер жинағы жеткізудің жиі
қолданатын түрлері және тауарды сыртқы саудада франкерлеу туралы
Халықаралық сауда палатасының түсініктері көрсетілген.
Тауардың кедендік құнын бекіту кезінде көрсетілген құжаттамаға сәйкес,
оның фракерлеу шарттарымен байланысты тауарды жеткізу бойынша төленген
шығындар сомасын анықтау керек, олар тауар бағасына қосылады.
Мысалы, Фоб жеткізу кезінде жеткізуші (сатып алушы) тауарды кеме
бортына жеткізу кезеңіне дейінгі тауардың сақталуына және жеткізілуіне
жауап береді, сондықтан жеткізушінің жүру бортына дейін тауарды жеткізу
бойынша шығындары және тауарды кеме бортына арту бойынша шығындары тауардың
жіберілу құнына қосылады. Тауарды жеткізуші станциясынан өз станциясына
дейін және ары қарай қоымаға дейін жеткізу шығындарын сатып алушы төлейді.
Сиф жеткізу шарттары бойынша жеткізуші (сатушы) белгілі байламада оны
түсіру кезеңіне дейін тауардың сақталуына және жеткізілуіне жауапты, ал
тауарды байламаға жеткізу бойынша басқа шығындарды сатып алушы өз мойнына
алады. Сондықтан тауардың кедендік құнына, жоғарыда көрсетілген шығындардан
басқа жеткізушімен фрахт төлеу, тауарды сақтандыру төлемдері кіреді, яғни
жеткізушімен төленген тауардың белгілі байламаға жеткізу бойынша барлық
шығындары.
• Техникалық құжаттама – техникалық паспорттар, сызулар, жинақтау,
монтаж, басқару және жөндеу бойынша ережелер, техникалық спецификация;
• Тауардың жолдама құжаттамасы- тауардың сапа сертификаты, орама парағы,
спецификация, жинақтау тізбегі және т.б.;
• Транспортты- экспедиторлы және сақтандыру құжаттамасы- темір жол
жолдамасы эәне оның көшірмесі (халықаралық жүк тасымалының темір жол
жолдамасының көшірмесі, ішкі жүк тасымалдаудың темір жол жолдамасының
квитанциялары, багажды квитанция, коносамент, автокөлікті, су және әуе
тасымалының жолдамалары), сақтандыру полису және сертификат;
• Қоймалық құжаттама- порттың экспорттық тауарға, портқа келген импортты
тауарларды кемеден түсірудің бас акті, шетел жүгі бар кемені сақтау
туралы келісім, ол екі бөлімнен тұрады. Бірінші бөлігі- тауарды
сақтауға алу туралы қойманың құжаты, екіншісі- тауарды кепілге алу
үшін қолданатын кепілдеме куәлігі;
• Есепті құжаттама – есеп-фактуралар, есепті құжаттар (егер тауар жеке
құны бар бөліктерден тұратын болса), ауысу векселі (тратта);
• Банк құжаттамасы- валютаны ауыстыру туралы арыз, инкассалық
міндеттеме, аккредетив ашу туралы арыз, чек, Қазақстан Республикасының
кеден депозитіне қорларды аудару міндеттері, валюталы және есепті
счеттар бойынша операциялар;
• Кедендік құжаттама – жүкті кеден декларациясы, тауардың пайда болу
сертификаты, баж салығын, акциздерді, жинақтарды төлеу туралы
анықтама;
• Арыз құжаттамасы- арыз хаты, сотқа немесе арбитражға талап, талапты
қанағаттандыру немесе қайтару туралы қаулы;
• Тауардың жетіспеуі және бұзулуы туралы құжаттар- жетіспеуге
жасалынатыр коммерциялық акт, апаттық сертификат
Кеден төлемдерінің аударылуы және төленуінің негізі болып ҚР кедендік
іс туралы ҚР Заңы табылады .
Бұл төлемдердің көлеміне келесі факторлар әсер етеді:
• Сыртқы эклономикалық әрекетте тауарлы номенклатура бойынша тауардың
дұрыс жіктелуі;
• Тауардың пайда болу елі кеден төлемдерінің және салықтың көлеміне
әсер етеді;
• Тауар құнының дұрыс анықталуы;
• Тенге бағамы;
Қазақстан Республикасы территориясында тауардың кедендік дайындалуына
түскен тауар импорты бойынша операциялар оларды дайындау варианттарына
байланысты:
• Кедендік дайындалу кеденде Қазақстан Республикасының кедендік
шекарасын кесіп өту пунктінде іске асырылады;
• Тауарды кедендік дайындау ішкі кедендік транзит режимі бойынша іске
асады.
ІІ Қазақстан Республикасының экспорты мен импортын талдау
2.1 Қазақстан Республикасының сыртқы сауда көрсеткіштерін талдау
Біздің республика саяси және экономикалық тәуелсіздікке ие болып,
халықаралық экономикалық қарым-қатынастардың толық құқықты субъектісі
болды: серіктес-елдердің аясын кеңейтті, көптеген дамыған және даму
үстіндегі мемлекеттермен экономикалық байланыстарды орнатты, бұрынғы
әріптестермен қатынастарын қайтадан құрды, әлем рыногына ықпалдасу жолында
ілгері басты.
Қазақстанның сауда әріптестері қатарында еуропалық елдермен қатар, азия
өңірінің, Америка, Африка және Австралия елдері де бар.
1997 жылдан бастап елдің сыртқы саудасының географиясы шалғай шетел
елдерімен байланыстарды кеңейту бағытына қарай өзгергені байқалады.
Достастық елдері арасында және ТМД-дан тыс елдер арасындағы экспорт
көлемінің пайыздық арақатынасы да айтарлықтай өзгерді. Шалғай шетел
елдерімен саудадағы экспорт белсенділігінің қарбалас кезеңі 2000 жылға тура
келді. Бір уақытта 2000 жылы ТМД елдері арасындағы негізгі сауда
әріптестері болып табылатын барлық елдерге экспорт көлемі айтарлықтай
ұлғайтылды.
1995 жылмен салыстырғанда 2005 жылы сыртқы сауда айналымының көлемі 5
есеге өсіп, 45201,5 АҚШ долларын құрады (2004 жылы өсім - 37,5%). Экспорт
операцияларының өсу қарқыны 1999 жылы 10%-ға, 2000 жылы 50%-ға
кетерілгеннен кейін 2005 жылы 38,6% құрады. 2005 жылы сыртқы сауда
айналымының өсуіне экспорт және импорт операциялары көлемінің көтерілуі
ықпал етті (1-сурет).
2005 жылы Қазақстан Республикасы кәсіпорындарының 167 әлем ел-дерінде
сауда серіктестері болды (1995 жылы - 146 елде). 2005 жылы ҚазақстанныңТМД
елдерімен сыртқы сауда айналымы 12200,7 млн. АҚШ долларын құрады және 2004
жылмен салыстырғанда 19,4%-ға көтеріл-ді, оның ішінде экспорт - 4066,8 млн.
АҚШ долларына (1%-ға төменде-ді), импорт - 8133,9 млн. АҚШ долларына (33%-
ға өсті).
Қазақстан Республикасының сыртқы сауда айналымында Ресей Фе-дерациясымен
жасалатын сауда жетекші роль атқарады, ол бұрынғы тарихи қалыптасқан
процестердің арқасында Қазақстанның негізгі сауда әріптесі және қазақстан
өнімінің негізгі тұтынушысы болып табылады.
Әлемдегі басқа мемлекеттермен сыртқы сауда айналымы 33000,8 млн. АҚШ
долларын құрады және 2004 жылмен салыстырғанда 45,6%-ға көтерілді, соның
ішінде экспорт - 23782,2 млн. АҚШ доллары, 48,6%-ға көтерілді, импорт -
9218,6 млн. АҚШ доллары, 38,3%-ға көтерілді (1-кесте)
Диаграмма 1.Сыртқы сауда айналымының серпіні
Кесте1.Сыртқы сауданың негізгі көрсеткіштері
өткен жылға %-бен
1995 2000 2005
Тауар айналымы 133,3 145,4 137,5
ТМД елдері 136,7 162,7 119,4
ТМД-дан тыс елдер 128,4 137,0 145,6
Экспорт 162,5 150,1 138,6
ТМД елдері 153,9 154,7 99,3
ТМД-дан тыс елдер 174,4 148,5 148,6
Импорт 106,9 137,9 135,8
ТМД елдері 121,9 170,3 133,0
ТМД-дан тыс елдер 83,4 112,5 138,3
Экспорт
Экспорттың тауарлық құрылымында шикізат тауарлары басым (2-сурет).
Бұрынғыдай, негізгі тауарлық топтарды, минералды өнімдер мен қымбат емес
металдар құрайды, бірақ сонымен қатар осы тауарлардың үлес салмағы өзгерді.
Өткен жылдармен салыстырғанда, 2005 жылы Қазақстаннан шығарылған өнімнің
жалпы көлеміндегі минералды өнімдер үлесінің (1995 жылғы 29%-дан 2005 жылғы
74%-ға дейін) көтерілгендігі және металлургия өнеркәсібі өнімінің (1995
жылғы 41%-дан 2005 жылғы 16%-ға дейін) төмендегені байқалады.
Минералды өнімдер экспортының 2004 жылмен салыстырғанда 2005 жылы 50%-ға
өсуіне, негізінен, шикі мұнай мен газ конденсатын жеткізу құнының
көтерілгендігі әсер етті. Көлемдерді 2004 жылғы деңгейде сақтаған жағдайда,
мұнай экспортының орташа құны бір жарым есеге өсті.
Жеке азық-түлік тауарларының (ет және ішек-қарын өнімдері, ұн) жеткізу
көлемінің өсіміне қарамастан 2004 жылмен салыстырғанда экспорттық
операциялардың нәтижелері бойынша бидай, бидай мен қара бидай (меслина),
арпа, күріш жеткізілімі айтарлықтай төмендеді.
Диаграмма 2.Қазақстан Республикасы экспортының тауарлық құрылымы
1995
2005
Кесте 2.ТМД елдеріне Қазақстан Республикасы экспортының серпіні
млн.АҚШ доллары
Елдің атауы 1995 2000 2005
Барлығы 5250,2 8812,2 27849,0
Соның ішінде
ТМД елдері 2883,5 2336,7 4066,8
ЕУРАЗИЯ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАУЫМДАСТЫҒЫ 2535,3 1882,2 3329,7
Беларус 54,2 19,9 26,5
Қырғыстан 74,9 58,3 225,5
Ресей Федерациясы 2365,8 1751,4 2927,2
Тәжікстан 40,4 52,6 150,6
ЕУРАЗИЯ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАУЫМДАСТЫҒЫНАН ТЫС 348,2 454,5 727,0
ЕЛДЕР
Әзірбайжан 23,1 46,8 129,1
Армения 0,2 4,1 43,1
Грузия 0,3 7,7 52,0
Молдова 2,5 1,1 52,5
Түрікменстан 47,5 7,1 17,3
Өзбекстан 153,1 133,5 242,6
Украина 121,5 254,2 200,4
Алдағы жылмен салыстырғанда 2005 жылы металлургия өнеркәсібінің өнімін
сыртқа шығару 13%-ға көтерілді, бұл темір қорытпаларының, терсек және қара
металл қалдықтарының, мыс, мырыш, титан жеткізілімдерінің өсуі есебінен
болды, сонымен бір уақытта тегіс темір, қоспаланбаған және қоспаланған тот
баспайтын болат жеткізілімі 14%-ға қысқарды.
2005 жылы қазақстандық өнімді негізгі сатып алушыларының қатарында
Швейцария (19,8%), Италия (15%), Ресей Федерациясы (10,5%), Франция (9,6%),
Қытай (8,7%), Нидерланд және Иран (3,2%-дан), Израиль және АҚШ (2,4%-дан),
Виргиния аралдары (2%), Канада (1,9%), Румыния және Испания (1,7%-дан),
Германия (1,5%), Польша (1,3%), Ұлы Британия (1,2%) болды.
2005 жылы экспорттың жалпы көлеміндегі ТМД елдерінің үлесі 15%-ды құрады
(2004 жылы - 20%).
2005 жылы 1995 жылмен салыстырғанда ТМД елдеріне экспорт 41%-ға
көтерілді, 2004 жылы ТМД елдеріне экспорт 1%-ға төмендеді және 4066,8 млн.
АҚШ долларын құрады. Төмендеу, осы кезеңде Украинаға, Әзірбайжанға және
Түркменияға қазақстандық өнімнің жеткізілуінің азаюымен болды. ТМД елдеріне
қазақстандық экспорт көлеміндегі Ресей Федерациясының үлесі бұрынғыдай,
жоғары болып қалуда, осылай 1995 жылы оның үлес салмағы - 82%, 2000 жылы -
75%, 2005 жылы - 72%-ды құрады.
Ресейге жіберілетін экспорттың тауарлық құрылымында, жалпы экспорттың
құрылымындағыдай, энергоресурстар және шикізат тауарлары басым. 2005 жылдың
қорытындылары бойынша, 2004 жылмен салыстырғанда Ресей Федерациясымен
жасалған жалпы экспорттық операциялар көлемі шамалы көтерілгендігі (3%-ға)
байқалды.
Экспорттың жалпы көлеміндегі басқа елдердің үлесі 1995 жылы 45% құраса,
2005 жылы 85% жетті (2004 жылы - 80%). Қазақстандық экспорттың көлеміндегі
айтарлықтай үлес Еуропа елдеріне тиісті, 2005 жылы олардың үлес салмағы 61%
құрады (2004 жылы - 55%), соның ішінде Еуроодақ елдерінің үлесі 40% (35%)
құрады. Еуропа елдері арасында қазақстандық экспорттың негізгі тұтынушылары
қатарында Швейцария (2005ж. деректер бойынша, Қазақстанның жалпы
экспортындағы оның үлесі 19,8% құрады), Италия (15%), Франция (9,6%),
Нидерланды (3,2%) бар.
2004 жылмен салыстырғанда, Еуропа елдеріне экспорт жалпы алғанда 1,5
есеге өсті:
2005 жылы 1995 жылмен салыстырғанда қазақстандық өнімді Азия өңірінің
елдеріне жеткізу көлемі 7,5 есеге көтерілді (2004 жылдан бастап - 33%-ға).
Қытай Республикасының үлес салмағы (экспорттың жалпы көлемінде 9,8%)
бұрынғыдай, өңірдегі ең жоғары болып табылады. Осы өңірдегі негізгі сауда
әріптестерімен экспорт көлемінің кетерілуі байқалды: Жапонияға - 4,6 есе,
Израильге - 2 есе, Ауғанстанға - 90%-ға, Иранға - 24%-ға, Корей
Республикасына - 15%-ға, Түркияға - 7%-ға.
Америка елдеріне қазақстандық өнім экспорты 2005 жылы алдыңғы жылмен
салыстырғанда 32%-ға өсті.
Кесте 3.Әлемнің басқа елдеріне Қазақстан Республикасы экспортының өсу
қарқыны
млн.АҚШ доллары
Елдің атауы 1995 2000 2005
Барлығы 2366,7 6475,5 23782,3
Еуропа 1597,6 2744,3 17100,8
ЕО елдері 1116,2 2063,0 10999,4
ЕО-дан тыс елдер 481,4 681,3 6101,4
Азия 647,6 1210,6 4887,8
Америка 108,6 2499,0 1767,9
Африка 12,5 19,4 16,5
Австралия және Океания 0,4 2,2 9,3
Диаграмма 3.Қазақстан Республикасы экспортының географиялық құрылымы
1995
2005
Импорт
Импорттың тауарлық құрылымында машиналар, жабдықтар, көлік құралдары
(импорттың жалпы көлемінен 44%), химиялық және сонымен байланысты өнеркәсіп
салаларының өнімі, металлургия өнеркәсібінің өнімі, азық-түлік өнімдері мен
оны өндіру үшін шикізат басым (4-сурет).
Соңғы жылдары импортталатын минералды өнімдердің үлесінің (1995 жылғы
30%-дан 2005 жылы 13%-ға дейін), азық-түлік өнімдері мен оны өндіру
шикізаты үлесінің (1995 жылғы 11%-дан 2005 жылы 7%-ға дейін) төмендегені
байқалады. Металлургия өнеркәсібі өнімінің үлес салмағының өсімі (1995
жылмен салыстырғанда 7 пайыздық тармаққа) белгіленді.
Диаграмма 4. Қазақстан Республикасы импортының тауарлық қурылымы
1995
2005
Кесте 4.ТМД елдерінен Қазақстан Республикасы импортының серпіні
млн.АҚШ доллары
1995 2000 2005
Барлығы 3806,7 5040,0 17352,5
соның ішінде
ТМД елдері 2652,7 2731,7 8133,9
Еуразия экономикалық қауымдастығы 2020,6 2513,5 6934,8
Беларусь 77,8 39,5 208,0
Қырғызстан 31,0 30,1 118,6
Ресей Федерациясы 1899,7 2439,2 6591,3
Тәжікстан 12,1 4,7 17,0
Еуразия экономикалық қауымдастығынан тыс 632,1 218,2 1199,1
елдер
Әзірбайжан 25,2 9,9 21,3
Армения 2,6 1,2 2,1
Грузия 2,2 4,8 7,2
Молдова 5,6 7,1 18,6
Түрікменстан 241,3 43,4 50,7
Өзбекстан 269,5 70,5 254,5
Украина 85,7 81,2 844,7
2005 жылы импорттық өнімнің негізгі жеткізушілері қатарында Ресей
Федерациясы (импорттың жалпы көлемінен 38%), Германия (7,5%), Қытай (7,2%),
АҚШ (6,9%), Украина (4,9%), Италия (3,9%), Жапония (3,5%), Ұлыбритания
(2,4%), Түркия (2,3%), Франция (1,7%), Швеция (1,5%), Корей Республикасы
(1,5%), Өзбекстан (1,5%), Беларус (1,2%), Швейцария (1,2%) болды.
2005 жылы ТМД елдеріне барлық импорттық жеткізілімдердің 47%-ы келді
(2004 жылы - 48%). Достастық мемлекеттері Қазақстан рыногына импорт
өнімінің негізгі жеткізушілері болып табылады. 2005 жылы ТМД елдерінен
жеткізілетін импорт 8133,9 млн. долларды құрады (2004 жылдың деңгейіне
133%).
Ресейден сатып алынатын тауарлар, республиканы бірқатар маңызды
тауарлармен қамтамасыз етуде маңызды роль атқарады. 2005 жылы Ресейден
алынатын импорттың негізгі баптары: минералды өнімдерді, мұнай және мұнай
өнімдерін (Қазақстанмен енгізілген барлық көлемнің 78%), соның ішінде ресей
коксының 70%, мұнай өнімдерінің 88%, электр қуатының 66%, табиғи газдың
52%, жағар майлардың 49% болды.
Қазақстанға енгізілген жеңіл автомобильдердің 14%-ы, жүк көліктерінің
42%-ы және арнайы автомобильдердің 52%-ы Ресейден сатып алынды. 2005 жылы
республикаға енгізілген сүт өнімдерінің жалпы көлемінен 55%-ы, шоколад пен
құрамында какао бар басқа да тағам өнімдерінің 59%-ы, қанттан жасалған
кондитерлік бұйымдардың 32%-ы, өсімдік майының 23%-ы Ресейден импортталды.
Әлемнің басқа елдерінен енгізілген импорт үлесі 53,1 пайызды құрады және
алдыңғы жылмен салыстырғанда 38%-ға көтерілді және 9218,6 млн. АҚШ долларын
құрады.
2004 жылмен салыстырғанда 2005 жылы Еуропа елдерінен енгізілген импорт
үлесіне, импорттық түсімдердің жалпы көлемінен 27 пайызы келеді және ол
Германия мен Италиядан әртүрлі машиналарды, жабдықтарды және оларға қосалқы
белшектерді әкелу және Германия мен Ұлыбританиядан жеңіл және жүк
автомобильдерін, құбырлар мен сорғыларды жеткізу арқасында 25%-ға өсті.
Азия елдерінен импорт көлемінің өсіміне (2004ж. деңгейіне 43%-ға)
Жапониядан автомобильдерді, Қытай мен Жапониядан құбырларды, қытай жиһазын,
киімі мен аяқ киімін жеткізудің көтерілуі ықпал етті.
Америка континенті елдерінен импорт көлемі 2004 жылмен салыстырғанда 83%-
ға өсті. Тауарлардың негізгі бөлігі АҚШ-тан жеткізіледі.
Кесте 5.Әлемнің басқа елдерінен Қазақстан Республикасына енгізілген
импорттың серпіні
млн.АҚШ доллары
Елдің атауы 1995 2000 2005
Барлығы 1154,0 2308,3 9218,6
Еуропа 690,0 1258,5 4622,9
ЕО елдері 491,9 1025,2 4287,8
ЕО-дан тыс елдер 198,1 233,3 335,1
Азия 348,5 612,8 2883,8
Америка 110,6 403,5 1621,1
Африка 1,8 26,1 55,0
Австралия және Океания 3,1 7,4 35,9
Диаграмма 5.Қазақстан Республикасы импортының географиялық құрылымы
1995
2005
Диаграмма 6.Қазақстан Республикасының 2006 жылғы негізгі әріптес елдер
бөлінісіндегі экспорты мен импорттың құрылымы
Экспорт Импорт
Диаграмма 7. Қазақстан Республикасының 2006 жылғы негізгі тауарлық топтар
бойынша экспорты мен импортының құрылымы
Экспорт
Импорт
2.2 ҚР-ның экспортты және импортты операцияларын талдау
Қазіргі уақытта Қазақстанда тауарлардың экспорты және импорты қарқынды
дамып келеді. Осылайша ішкі тұтыну нарығында 2006 жылы 2005 жылмен
салыстырғанда күріш импортының үлес салмағы 29% 6 % дейін , мақта майы- 35%
25%, ет консервілері 55% 52%, шұжық өнімдері 28% 26% дейін өсті.
Тамақтандырудың басқа өнімдерінде де осындау өсу байқалады. 2006 жылға
шұжық өнімдерінің шығарылуы 13%, сары май- 14%, сыр және сүзбе 19% көкөніс
консервілері- 42%, күнбағыс майлары- 12%, қант - 15% өсті. Ішкі азық-түлік
өнімлерінде импорт үлесінің азаюы отандық өнімнің бәсекеге қабілеттілігін
көрсетеді. Осыған көбінесе бюджеттік несие беру, жабдық лизингі, несиелік
ресурстардың пайыздық қойылымының субсидиясы сияқты мемлекеттік қолдау
шаралары әсер етті. Азық түлік өнімдері импортының азаюы біздің отандық
тауарлар өндірісінің өсуін көрсетеді, экономика жоғарылап жатыр және біздің
тауарлар басқа елдердің сұранысына ие екенін көрсетеді, мысалы бір
қазақстандық ауыл шаруашылық компаниясы Еуропаға өнім жеткізу бойынша
келісім-шартқа тұрды. Тауарды шетелге жеткізу кезінле шетел серіктестерінің
жеткізілген тауарды төлеуге кепілдік жоқ еді. Нәтижесінде Еуропалық
серіктестер өнімнің сапасының төмендігіне байланысты төлеуден бас тартты,
Осыдан кәсіпорын үлкен шығынға ұшырады.
Шетел серіктестерінің ұятсыздығы, форс-мажорлы жағдайлар, саяси
тұрақсыздық- қазақстандық кәсіпорындары осындай жағдайлармен жиі кездеседі.
Осының салдарынан шетелге инвестиция және экспорт бойынша жетіспеулер болып
жатады. Бұл мәселені сипаттайтын кейбір сандар экспортты несиелерді және
инвестицияларды сақтау бойынша Мемлекеттік сақтандыру комиссясымен
келтірілген.
Кедендік бақылау Агенттігінің мәліметтері бойынша 2006 жылдың 1
қаңтарына қазақстандық кәсіпоры-экспорттаушы алдында дебиторлық қарыз 7,695
млрд.теңгені құрады. ҚР статистика бойынша Агенттік басқа санды- 9,665
млрд. Теңгені көрсетеді. 1 шілдеге қарсы бұл сандар 7,315 млрд. Және 7,982
млрд.теңгені құрады.
Қазақстандық экспорттаушыларға көбінесе олардың Ресей сатып алушылары
қарыз болд 438%. Екінші орында Кайман аралдары (Ұлыбритания) және Қытай-
8%, ары қарай Чехия-6 %; Польша- 5%; Нидерланды және Әзірбайжан- 4%, Түркия-
3%, Өзбекстан, Тәжікстан, Латвия және Ұлыбритания- 2%. 15 мемлекеттің
үлесіне тағы жалпы соманың 2% кіреді..
2007 жылы Қазақстан дақылдың 5 млн.тоннаға дейін экспорттай алады.
Ағымды жылы қолайсыз ауа райына қарамастан 13,9 млн. Тонна дақыл өндірілді.
Дақылдың жалпы жинақ көлемі мемлекеттің ішкі талабын қанағаттандырады және
дақылдың экспортты потенциалын 2007 жылы 5 млн. тоннаға апарады. Былтырғы
жылы сыртқы нарықтарда 5,8 млн.тонна қазақстандық дақыл сатылды, 2005 жылы
4,3 млн.тонна.
Қазақстан және Украинаның экономикасының жылда жылға өсіп келе жатқан
қажеттіліктері өзара сауда айырбасын өсірудің бәсекелік және қолайлы
жағдайларын тудырды.
Осылайша 2006 жылы елдер арасындағы тауар айырбасы 3 есе өсі, тәуелсіз
мемлекет құру аралығында рекордты көрсеткішке- 1 млрд.долларға жетті.
Қазақстанға Украина өнімінің жеткізілуі екі есеге жоғарылады.
Азовмаш, Интерпайп, Красная звезда сияқты белгілі украина
компанияларының көліктері және жабдықтары үлкен сұранысқа ие. Украина
Қазақстанға жалпы 700 млн.долларға дейін өз бұйымдарын экспорттады.
Қазіргі кезде кез келген өнімнің экспорты үлкен экономикалық жүйе
ішінде өзара әрекеттесудің күрделі механизмін көрсетеді. Негізгі нарықтық
механизмдердің ұйымдастырылған жүйесінде әлемдік экономиканың қазіргі
жағдайында субъектілердің қауіпсіздігін қамтамасыз ететін көптеген
инеституттар құралған.Әр түрлі төтенше тәуекелдердің, халақыралық сауда
жүйесіне байланыссыз өолайсыз жағдайлардың факторларымен байланысты.
Қазақстанның алғашқы қадамдарына қарамастан қазірде отандық
бизнесмендер экспторт бойынша әртүрлі осындай мәселелермен жолықты.
Осындай бір қазақстандық ауыл шаруашылық компаниясы өз өнімін Еуропаға
жеткізуге келісім-шартқа тұрды. Тауарды шетелге жеткізгеннен кейін Еурпалық
серіктестер тауардың сапасының төмендігін жариалап, төлеуден бас тартты.
Осының нәтижесінде компания үлкен шығындарға ұшырады.
Басқа жағдайда дамыған елдердің біріне тауарды жеткізу келесім-шарты
жасалды. Импорттаушы ретінде көрінген фирма үстеме компания болып шықты.
Осындай мысалдарды көптеп келтіруге болады. Осындай қатаң жағдайларда
сыртқы экономикалық әрекетті жүргізетін қазақстандық компаниялар максималды
қорғалған болу керек.
Бұндай жағдайда кіші және орта бизнес субъектілері болу керек, себебі
олар саяси және коммерциялық тәуекелге әлсіз және шетелдегі серіктестеріне
әсе ету шамалары аз.
Қазіргі кезде осындай жағдайлардан қорғанудың арнайы жүйсі бар. Ола
біріншіден, экспортты несиелердің саяси және коммерциялық тәуекелдерен
сақтау. Клиент сатып алушының тоқырауынан қорғаныс, үкімет ауысуынан пайда
болған шығындардың көп бөлігін төлеу кепілін алады. Кейбір сақтандыру
компанияларының экспортты операцияларды сақтандыруға күші жетпейді.
Әлемдің тәжрибеде экспортты несиелерді және инвестицияларды сақтандыру
тек мемлекеттік компаниялар ғана іске асыра алады. Қазақстан жағдайында тек
мемлекеттік компанияда ғана шығындарды өтеудің қажетті құралдары бар.
Сонымен қатар пайда табу емес экспортты операцияларды жүзеге асыруға
бағытталған мемлекеттің өзі Қазақстан жә шете елі арасындағы бизнесті
қамтамасыз ету кепілі ретінде шығады. Шикізат емес тауар және қызметтер
экспортын өндірумен айналысатын отандық компаниялар нәтижесінде сыртқы
экономикада бәсекеге қабілетті бола алады.. Сонымен қатар несие және
қардыландыру алу мүмкіндіктері жоғарылайды.
Осы мақсатта Қазақстанда 2003 жылы экспортты несиелерді және
инвестицияларды сақтандыру бойынша Мемлекеттік сақтандыру корпорациясы
құрылды. Оның әрекетінің негізгі бағыттары болып отандық экспорттаушыларды
шығындардан сақтандыруды қамтамасыз ету әрекеті табылады және олар
экспорттаушыларға және инвесторларға консультациялық және маркетингтік
қызметтер ұсынады. Корпорация клиенттері болып мемлекеттің шикізат емес
кәсіпорындары және тікелей шетелеге инвестиция жіберетін қазақстандық
кәсіпорындар табылады. Қазір корпорация коммециялық тәуекел бойынша
экмпортты келісім-шарттың жалпы көлемінің 80% және саяси тәуекел бойынша
90% сақтандырады. Қалған бөлікке экспорттаушы кәсіпорын өзінше
жауапкершілік алады.
Қазіргі таңда 57 кәсіпорындар корпорацияға экспортты несиелерді және
инвестицияларды 9,3 млрд.теңге көлеміне сақтандыруға арызын берді. 43 доба
бойынша 3,8 млрд.теңге сомасына сақтандыру туралы шешім қабылданды, ал 26
бойынша 1,8 млрд. Теңгеге сақтандыру келісім-шарты жасалды. Алайда
сақтандыру жағдайлары әлі кездеспеді.
Кесте 6.Қазақстан Республикасының сыртқы саудасы
млн.АҚШ долл.
2002 2003 2004 2005 2006
Тауар айналымы – барлығы 16254,3 21335,4 32877,5 45201,2 61927,2
соның ішінде:
ТМД елдері 5237,6 6912,8 10215,1 12200,6 16637,5
әлемнің басқа елдері 11016,8 14422,6 22662,4 33000,6 45289,7
Экспорт – барлығы 9670,3 12926,7 20096,2 27849,0 38250,3
соның ішінде:
ТМД елдері 2194,3 2980,5 4097,2 4066,7 5574,0
әлемнің басқа елдері 7476,0 9946,2 15999,0 23782,3 32676,3
Импорт – ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz