Ауылды зерттеудің алғышарттық тұғырнамалары
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3.5
1. АУЫЛДЫ ЗЕРТТЕУДІҢ АЛҒЫШАРТТЫҚ ТҰҒЫРНАМАЛАРЫ
1.1 Ауыл.әлеуметтанулық зерттеу объектісі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6.19
1.2 Ауылдық аймақ адам өмір сүруінің тұрақты ортасы ретінде ... ... ... ... ... 20.47
2. АУЫЛДЫ ӘЛЕУМЕТТІК.ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ МӘДЕНИ . ТҰРМЫСТЫҚ ЖАҢҒЫРТУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1 Шешілуі міндетті ауылдық мәселелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48.59
2.2 Ауылдың әлеуметтік . экономикалық, мәдени.тұрмыстық мәселелерін шешудегі іс.әрекеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60.73
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .74.76
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 77
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3.5
1. АУЫЛДЫ ЗЕРТТЕУДІҢ АЛҒЫШАРТТЫҚ ТҰҒЫРНАМАЛАРЫ
1.1 Ауыл.әлеуметтанулық зерттеу объектісі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6.19
1.2 Ауылдық аймақ адам өмір сүруінің тұрақты ортасы ретінде ... ... ... ... ... 20.47
2. АУЫЛДЫ ӘЛЕУМЕТТІК.ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ МӘДЕНИ . ТҰРМЫСТЫҚ ЖАҢҒЫРТУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1 Шешілуі міндетті ауылдық мәселелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48.59
2.2 Ауылдың әлеуметтік . экономикалық, мәдени.тұрмыстық мәселелерін шешудегі іс.әрекеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60.73
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .74.76
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 77
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Ауылды жаңғырту – бұл өте күрделі мәселе. Өйткені бүгінгі ауыл қазіргі қазақстандық кеңістікте артта қалған аймаққа теңестіріледі. Ауыл қазақ қоғамы үшін қасиетті ұғым. Себебі қазақтың бетке тұтар аптал азаматтарының барлығы дерлік ауылда туып – өсіп, жетілген.
Ауылды жаңғырту бұл – бүкіл қазақтың жанын ауыртып, күйіндіретін мәселе. Өйткені ауыл кез-келген қазақ үшін киелі ошақ. Қазақы салт - дәстүр, жөн-жоралғы, әдет-ғұрып негізі ауылда қалыптасып, қазіргі кезге дейін сақталған. Сондықтан да болар билік тарапынан ауылдық аймақтарды дамытуға айрықша назар аударылып келеді.
«Қазақстан-2050» стратегиясында ауылдық аймақтарды дамытуға, оның тыныс-тіршілігін жаңғыртуға арнайы тарау бөлінген. Сондай-ақ, бұрынғы, яғни 2003-2005 жылдары аралығында да ауылды дамытуға ерекше көңіл бөлінгені белгілі. Ауылды гүлдендіру үшін арнайы бағдарлама жасақталып, ол іс жүзіне асырылған болатын. Елбасының 2013-жылғы жолдауында да ауылға ерекше көңіл бөлінген. Мысалы жолдаудың 2-ші бөлімінде «алдағы жылдары ауылды дамыту үшін арнайы қаражат көзі бөлініп, тұрғын үй, тұщы ауыз су, мектеп, аурухана, тұрмыстық қызмет көрсету нысандарын салдыру қолға алынсын». Ауылдық инфрақұрлымды дамытуды басты стратегиялық міндет деңгейіне көтеруге тиіспіз», делінген. [1].
Ауыл – бұл, сайып келгенде, халықтың тұрмыс-салты, мәдениетіміздің, рухани тіршілігіміздің қайнары. Олай болса, ауылды дамыту тек ауыл шаруашылығы министірлігінің ғана мәселесі емес, бүкіл қоғамның көкейтесті мәселесіне айналуы қажет. Қоғамның дамуы, жалпы ұлттық деңгейде алып қарағанда, қоғамымызды қалыптастырып отырған ауыл және қала қауымдастықтарының бір-бірімен тікелей қарым-қатынасына тәуелді.
Ауылды әлеуметтік – экономикалық тұрғыда дамытудың бір жолы - бұл білім беру жүйесін жетілдіру екендігі белгілі. Соңғы кезде ауылдық жерлерде кәсіптік-техникалық оқу орындары азайған. Сонымен қатар ауыл мектептерінің білім беру көрсеткішінің төмендігі, оқу ғимараттарының нашарлығы, ауыл жастарының қазіргі заманғы технологиямен аз қамтылуы, ауыл балаларының мәдени әлеуметтенуіне кері әсерін тигізуде.
Тұрғылықты жерлерді екі жақты : ашық немесе жабық үлгіде қарастыруға болады. Ашық үлгідегі ортаға қаланы жатқызатын болсақ, жабық үлгіге өздігінен ауыл жатады. Ашық қоғамға жаңғыру үлгісі тез еніп, жабық қоғамға бұл үрдістер ене алмай қалады. Мұның себебін ауылдық иммунитеттің тым күштілігімен түсіндіруге болады.
Қазіргі қоғамдық үдерістерге ілесе алмай келе жатқан сала – ауыл шаруашылығы саласы. Ауыл шаруашылығын дамыту дегеніміз бұл алдымен шаруашылық қолданыстағы агротехникалық жабдықтарды молайтуға күш салынып, керісінше ауыл халқының әлеуметтік-мәдени дамуын кейінге қалдырып келе жатқан сала. Осыдан ауылдың әл-ауқатын, халқының мәдеиетін, білім беру, денсаулық сақтау саласын дамыту ескеріле бермейді. Жалпы алғанда, экономикасы дамыған елдердің ауыл шаруашылығы жеке фермерлік үлгіде дамығаны аян. Сол үшін жеке фермерлерлік қожалықтардың дамуына мемлекет көмегін қаржылай немесе материалдық – техникалық тұрғыда беруі тиіс. Қазақстанда ауылдық жерлерді 8,1 миллион халық мекендейді, ол барлық халықтың 46,8 пайызын құрайды, ал ауыл шаруашылығы өнімінің ішкі жалпы өнімдегі үлесі 172,1 млрд теңге. Сонда әр ауылдың тұрғынына шаққанда ішкі жалпы өнім айына екі мың теңгеден ғана келеді екен. Сондықтан бұл мәселені шешу үшін билік және қоғам бірлесіп іске кірісуі тиіс. Ауылдың әлеуметтік-мәдени өмірін жақсарту үшін ауылдың мұқтажын өтеу керек, орта және шағын бизнесті өркендету керек.
Ауылдық жерлерде шағын және орта кәсіпкерліктің өркендеуін қоғамның дамуы деп түсіну керек. Ауыл қазақтың темір қазығы. Ауылға дем беру арқылы Қазақстан әлеуметтік, экономикалық және саяси мәдени жағынан дамып, өркениетті ел қатарына қосыла алады.
Проблеманың ғылыми зерттелу деңгейі. Ауыл – селоның әлеуметтік мәселелеріне арналған зерттеулер өте аз десек артық айтқандық бола қоймас. Десекте ауыл мәселесі бірқатар социологтардың еңбектерінде қарастырылған.
Қазақстанда ауыл шаруасының тыныс-тіршілігі бағымдау тарихы өткен ғасырдың 30-шы жылдарынан бастау алады. Ауылдық әлеуметтік орта туралы баян, А.А Тоғжановтың «Казахский аул», А.П.Кучкиннің «Советизация казахского аула» атты еңбектерінде көрініс тапқан.
Ресейлік ғалымдар Р.Рывкина мен Т. Засловскаяның зерттеулерінде ауыл-село мәселелері біршама зерделенген.
Десек те, бүгінгі таңдағы қазақ ауылының тұрмысы, тыныс-тіршілігі бағымдалған еңбектер жоқ десек артық айтқандық бола қоймас. Міне, осы мәселенің өзі-ақ осы дипломдық зерттеу жұмысының алдыма зор жауапкершілік жүктеп беріп отыр.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Ауылдың әлеуметтік - тұрмысын, шаруашылығын жүргізу және инфрақұрлымын дамыту мәселелерін анықтау үшін социологиялық зерттеулер жүргізіп ауыл халқының қоғамдық пікірін бағымдау. Осыған орай зерттеуде сауалнама, салыстырмалық және құжаттарды талдау сияқты әдістер қолданылды.Зерттеу объектісі ретінде Оңтүстік Қазақстан облысы ауылдары алынды.
Зерттеудің міндеті. Ауылдың әлеуметтік инфрақұрлымдық және мәдени дамуын нақты мәліметтермен зерделеу.
Зерттеудің объектісі мен пәні. Ауыл – зерттеудің негізгі объектісі болып танылса, ал зерттеудің пәніне ауыл проблемаларын анықтау жатады.
Диплом жұмысының құрлымы: Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Ауылды жаңғырту – бұл өте күрделі мәселе. Өйткені бүгінгі ауыл қазіргі қазақстандық кеңістікте артта қалған аймаққа теңестіріледі. Ауыл қазақ қоғамы үшін қасиетті ұғым. Себебі қазақтың бетке тұтар аптал азаматтарының барлығы дерлік ауылда туып – өсіп, жетілген.
Ауылды жаңғырту бұл – бүкіл қазақтың жанын ауыртып, күйіндіретін мәселе. Өйткені ауыл кез-келген қазақ үшін киелі ошақ. Қазақы салт - дәстүр, жөн-жоралғы, әдет-ғұрып негізі ауылда қалыптасып, қазіргі кезге дейін сақталған. Сондықтан да болар билік тарапынан ауылдық аймақтарды дамытуға айрықша назар аударылып келеді.
«Қазақстан-2050» стратегиясында ауылдық аймақтарды дамытуға, оның тыныс-тіршілігін жаңғыртуға арнайы тарау бөлінген. Сондай-ақ, бұрынғы, яғни 2003-2005 жылдары аралығында да ауылды дамытуға ерекше көңіл бөлінгені белгілі. Ауылды гүлдендіру үшін арнайы бағдарлама жасақталып, ол іс жүзіне асырылған болатын. Елбасының 2013-жылғы жолдауында да ауылға ерекше көңіл бөлінген. Мысалы жолдаудың 2-ші бөлімінде «алдағы жылдары ауылды дамыту үшін арнайы қаражат көзі бөлініп, тұрғын үй, тұщы ауыз су, мектеп, аурухана, тұрмыстық қызмет көрсету нысандарын салдыру қолға алынсын». Ауылдық инфрақұрлымды дамытуды басты стратегиялық міндет деңгейіне көтеруге тиіспіз», делінген. [1].
Ауыл – бұл, сайып келгенде, халықтың тұрмыс-салты, мәдениетіміздің, рухани тіршілігіміздің қайнары. Олай болса, ауылды дамыту тек ауыл шаруашылығы министірлігінің ғана мәселесі емес, бүкіл қоғамның көкейтесті мәселесіне айналуы қажет. Қоғамның дамуы, жалпы ұлттық деңгейде алып қарағанда, қоғамымызды қалыптастырып отырған ауыл және қала қауымдастықтарының бір-бірімен тікелей қарым-қатынасына тәуелді.
Ауылды әлеуметтік – экономикалық тұрғыда дамытудың бір жолы - бұл білім беру жүйесін жетілдіру екендігі белгілі. Соңғы кезде ауылдық жерлерде кәсіптік-техникалық оқу орындары азайған. Сонымен қатар ауыл мектептерінің білім беру көрсеткішінің төмендігі, оқу ғимараттарының нашарлығы, ауыл жастарының қазіргі заманғы технологиямен аз қамтылуы, ауыл балаларының мәдени әлеуметтенуіне кері әсерін тигізуде.
Тұрғылықты жерлерді екі жақты : ашық немесе жабық үлгіде қарастыруға болады. Ашық үлгідегі ортаға қаланы жатқызатын болсақ, жабық үлгіге өздігінен ауыл жатады. Ашық қоғамға жаңғыру үлгісі тез еніп, жабық қоғамға бұл үрдістер ене алмай қалады. Мұның себебін ауылдық иммунитеттің тым күштілігімен түсіндіруге болады.
Қазіргі қоғамдық үдерістерге ілесе алмай келе жатқан сала – ауыл шаруашылығы саласы. Ауыл шаруашылығын дамыту дегеніміз бұл алдымен шаруашылық қолданыстағы агротехникалық жабдықтарды молайтуға күш салынып, керісінше ауыл халқының әлеуметтік-мәдени дамуын кейінге қалдырып келе жатқан сала. Осыдан ауылдың әл-ауқатын, халқының мәдеиетін, білім беру, денсаулық сақтау саласын дамыту ескеріле бермейді. Жалпы алғанда, экономикасы дамыған елдердің ауыл шаруашылығы жеке фермерлік үлгіде дамығаны аян. Сол үшін жеке фермерлерлік қожалықтардың дамуына мемлекет көмегін қаржылай немесе материалдық – техникалық тұрғыда беруі тиіс. Қазақстанда ауылдық жерлерді 8,1 миллион халық мекендейді, ол барлық халықтың 46,8 пайызын құрайды, ал ауыл шаруашылығы өнімінің ішкі жалпы өнімдегі үлесі 172,1 млрд теңге. Сонда әр ауылдың тұрғынына шаққанда ішкі жалпы өнім айына екі мың теңгеден ғана келеді екен. Сондықтан бұл мәселені шешу үшін билік және қоғам бірлесіп іске кірісуі тиіс. Ауылдың әлеуметтік-мәдени өмірін жақсарту үшін ауылдың мұқтажын өтеу керек, орта және шағын бизнесті өркендету керек.
Ауылдық жерлерде шағын және орта кәсіпкерліктің өркендеуін қоғамның дамуы деп түсіну керек. Ауыл қазақтың темір қазығы. Ауылға дем беру арқылы Қазақстан әлеуметтік, экономикалық және саяси мәдени жағынан дамып, өркениетті ел қатарына қосыла алады.
Проблеманың ғылыми зерттелу деңгейі. Ауыл – селоның әлеуметтік мәселелеріне арналған зерттеулер өте аз десек артық айтқандық бола қоймас. Десекте ауыл мәселесі бірқатар социологтардың еңбектерінде қарастырылған.
Қазақстанда ауыл шаруасының тыныс-тіршілігі бағымдау тарихы өткен ғасырдың 30-шы жылдарынан бастау алады. Ауылдық әлеуметтік орта туралы баян, А.А Тоғжановтың «Казахский аул», А.П.Кучкиннің «Советизация казахского аула» атты еңбектерінде көрініс тапқан.
Ресейлік ғалымдар Р.Рывкина мен Т. Засловскаяның зерттеулерінде ауыл-село мәселелері біршама зерделенген.
Десек те, бүгінгі таңдағы қазақ ауылының тұрмысы, тыныс-тіршілігі бағымдалған еңбектер жоқ десек артық айтқандық бола қоймас. Міне, осы мәселенің өзі-ақ осы дипломдық зерттеу жұмысының алдыма зор жауапкершілік жүктеп беріп отыр.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Ауылдың әлеуметтік - тұрмысын, шаруашылығын жүргізу және инфрақұрлымын дамыту мәселелерін анықтау үшін социологиялық зерттеулер жүргізіп ауыл халқының қоғамдық пікірін бағымдау. Осыған орай зерттеуде сауалнама, салыстырмалық және құжаттарды талдау сияқты әдістер қолданылды.Зерттеу объектісі ретінде Оңтүстік Қазақстан облысы ауылдары алынды.
Зерттеудің міндеті. Ауылдың әлеуметтік инфрақұрлымдық және мәдени дамуын нақты мәліметтермен зерделеу.
Зерттеудің объектісі мен пәні. Ауыл – зерттеудің негізгі объектісі болып танылса, ал зерттеудің пәніне ауыл проблемаларын анықтау жатады.
Диплом жұмысының құрлымы: Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Қазақстан – 2050 стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты. Қазақстан Республикасының Президенті: - Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. – Алматы: ЮРИСТ, 2013.-44 б.
2. Н.Ә.Назарбаев Қазақстан жолы – 2050: бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ. Қазақстан Республикасының Президенті – Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың 2013 жылғы 12 қаңтардағы ел халқына Жолдауы - Егемен Қазақстан, 12 қаңтар 2013 жыл.
3. Агроөнеркәсіптік кешенді және ауылдық аумақтарды дамытуды мемлекеттік реттеу туралы Қазақстан Республикасының Заңы. – Егемен Қазақстан 12 шілде 2005 жыл.
4. Ауылды түлету-ұлтты ұлы ету. – Ақиқат, -2013. -№6. – 27-32 – беттері.
5. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011-2020 жылдарға арналған дамыту бағдарламасы – Егемен Қазақстан 20 сәуір, 2011 жыл.
6. Отырар алқабы, 2014, 22 наурыз.
7. Отырар алқабы, 2014, 11 желтоқсан
8. Нұсқабаев О, Ауылды дамыту бағдарламасының іске асыру уақыт талабы – Ақиқат, - 2013. - №4-42-47- беттері.
9. Қасенов М. Сулы жайылым-нулы – Ақиқат, - 2013. № 5. -61-64-беттері.
10. Мұса С. Ауылға айрықша назар аударылады – Ақиқат, - 2014. -№1. -26 -31-беттер
1. Қазақстан – 2050 стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты. Қазақстан Республикасының Президенті: - Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. – Алматы: ЮРИСТ, 2013.-44 б.
2. Н.Ә.Назарбаев Қазақстан жолы – 2050: бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ. Қазақстан Республикасының Президенті – Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың 2013 жылғы 12 қаңтардағы ел халқына Жолдауы - Егемен Қазақстан, 12 қаңтар 2013 жыл.
3. Агроөнеркәсіптік кешенді және ауылдық аумақтарды дамытуды мемлекеттік реттеу туралы Қазақстан Республикасының Заңы. – Егемен Қазақстан 12 шілде 2005 жыл.
4. Ауылды түлету-ұлтты ұлы ету. – Ақиқат, -2013. -№6. – 27-32 – беттері.
5. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011-2020 жылдарға арналған дамыту бағдарламасы – Егемен Қазақстан 20 сәуір, 2011 жыл.
6. Отырар алқабы, 2014, 22 наурыз.
7. Отырар алқабы, 2014, 11 желтоқсан
8. Нұсқабаев О, Ауылды дамыту бағдарламасының іске асыру уақыт талабы – Ақиқат, - 2013. - №4-42-47- беттері.
9. Қасенов М. Сулы жайылым-нулы – Ақиқат, - 2013. № 5. -61-64-беттері.
10. Мұса С. Ауылға айрықша назар аударылады – Ақиқат, - 2014. -№1. -26 -31-беттер
Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 75 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 75 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3-5
1. АУЫЛДЫ ЗЕРТТЕУДІҢ АЛҒЫШАРТТЫҚ ТҰҒЫРНАМАЛАРЫ
1.1 Ауыл-әлеуметтанулық зерттеу объектісі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6-19
1.2 Ауылдық аймақ адам өмір сүруінің тұрақты ортасы ретінде ... ... ... ... ... 20-47
2. АУЫЛДЫ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ МӘДЕНИ - ТҰРМЫСТЫҚ ЖАҢҒЫРТУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1 Шешілуі міндетті ауылдық мәселелер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...48-5 9
2.2 Ауылдың әлеуметтік - экономикалық, мәдени-тұрмыстық мәселелерін шешудегі іс-әрекеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60-7 3
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .74-76
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 77
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Ауылды жаңғырту - бұл өте күрделі мәселе. Өйткені бүгінгі ауыл қазіргі қазақстандық кеңістікте артта қалған аймаққа теңестіріледі. Ауыл қазақ қоғамы үшін қасиетті ұғым. Себебі қазақтың бетке тұтар аптал азаматтарының барлығы дерлік ауылда туып - өсіп, жетілген.
Ауылды жаңғырту бұл - бүкіл қазақтың жанын ауыртып, күйіндіретін мәселе. Өйткені ауыл кез-келген қазақ үшін киелі ошақ. Қазақы салт - дәстүр, жөн-жоралғы, әдет-ғұрып негізі ауылда қалыптасып, қазіргі кезге дейін сақталған. Сондықтан да болар билік тарапынан ауылдық аймақтарды дамытуға айрықша назар аударылып келеді.
Қазақстан-2050 стратегиясында ауылдық аймақтарды дамытуға, оның тыныс-тіршілігін жаңғыртуға арнайы тарау бөлінген. Сондай-ақ, бұрынғы, яғни 2003-2005 жылдары аралығында да ауылды дамытуға ерекше көңіл бөлінгені белгілі. Ауылды гүлдендіру үшін арнайы бағдарлама жасақталып, ол іс жүзіне асырылған болатын. Елбасының 2013-жылғы жолдауында да ауылға ерекше көңіл бөлінген. Мысалы жолдаудың 2-ші бөлімінде алдағы жылдары ауылды дамыту үшін арнайы қаражат көзі бөлініп, тұрғын үй, тұщы ауыз су, мектеп, аурухана, тұрмыстық қызмет көрсету нысандарын салдыру қолға алынсын. Ауылдық инфрақұрлымды дамытуды басты стратегиялық міндет деңгейіне көтеруге тиіспіз, делінген. [1].
Ауыл - бұл, сайып келгенде, халықтың тұрмыс-салты, мәдениетіміздің, рухани тіршілігіміздің қайнары. Олай болса, ауылды дамыту тек ауыл шаруашылығы министірлігінің ғана мәселесі емес, бүкіл қоғамның көкейтесті мәселесіне айналуы қажет. Қоғамның дамуы, жалпы ұлттық деңгейде алып қарағанда, қоғамымызды қалыптастырып отырған ауыл және қала қауымдастықтарының бір-бірімен тікелей қарым-қатынасына тәуелді.
Ауылды әлеуметтік - экономикалық тұрғыда дамытудың бір жолы - бұл білім беру жүйесін жетілдіру екендігі белгілі. Соңғы кезде ауылдық жерлерде кәсіптік-техникалық оқу орындары азайған. Сонымен қатар ауыл мектептерінің білім беру көрсеткішінің төмендігі, оқу ғимараттарының нашарлығы, ауыл жастарының қазіргі заманғы технологиямен аз қамтылуы, ауыл балаларының мәдени әлеуметтенуіне кері әсерін тигізуде.
Тұрғылықты жерлерді екі жақты : ашық немесе жабық үлгіде қарастыруға болады. Ашық үлгідегі ортаға қаланы жатқызатын болсақ, жабық үлгіге өздігінен ауыл жатады. Ашық қоғамға жаңғыру үлгісі тез еніп, жабық қоғамға бұл үрдістер ене алмай қалады. Мұның себебін ауылдық иммунитеттің тым күштілігімен түсіндіруге болады.
Қазіргі қоғамдық үдерістерге ілесе алмай келе жатқан сала - ауыл шаруашылығы саласы. Ауыл шаруашылығын дамыту дегеніміз бұл алдымен шаруашылық қолданыстағы агротехникалық жабдықтарды молайтуға күш салынып, керісінше ауыл халқының әлеуметтік-мәдени дамуын кейінге қалдырып келе жатқан сала. Осыдан ауылдың әл-ауқатын, халқының мәдеиетін, білім беру, денсаулық сақтау саласын дамыту ескеріле бермейді. Жалпы алғанда, экономикасы дамыған елдердің ауыл шаруашылығы жеке фермерлік үлгіде дамығаны аян. Сол үшін жеке фермерлерлік қожалықтардың дамуына мемлекет көмегін қаржылай немесе материалдық - техникалық тұрғыда беруі тиіс. Қазақстанда ауылдық жерлерді 8,1 миллион халық мекендейді, ол барлық халықтың 46,8 пайызын құрайды, ал ауыл шаруашылығы өнімінің ішкі жалпы өнімдегі үлесі 172,1 млрд теңге. Сонда әр ауылдың тұрғынына шаққанда ішкі жалпы өнім айына екі мың теңгеден ғана келеді екен. Сондықтан бұл мәселені шешу үшін билік және қоғам бірлесіп іске кірісуі тиіс. Ауылдың әлеуметтік-мәдени өмірін жақсарту үшін ауылдың мұқтажын өтеу керек, орта және шағын бизнесті өркендету керек.
Ауылдық жерлерде шағын және орта кәсіпкерліктің өркендеуін қоғамның дамуы деп түсіну керек. Ауыл қазақтың темір қазығы. Ауылға дем беру арқылы Қазақстан әлеуметтік, экономикалық және саяси мәдени жағынан дамып, өркениетті ел қатарына қосыла алады.
Проблеманың ғылыми зерттелу деңгейі. Ауыл - селоның әлеуметтік мәселелеріне арналған зерттеулер өте аз десек артық айтқандық бола қоймас. Десекте ауыл мәселесі бірқатар социологтардың еңбектерінде қарастырылған.
Қазақстанда ауыл шаруасының тыныс-тіршілігі бағымдау тарихы өткен ғасырдың 30-шы жылдарынан бастау алады. Ауылдық әлеуметтік орта туралы баян, А.А Тоғжановтың Казахский аул, А.П.Кучкиннің Советизация казахского аула атты еңбектерінде көрініс тапқан.
Ресейлік ғалымдар Р.Рывкина мен Т. Засловскаяның зерттеулерінде ауыл-село мәселелері біршама зерделенген.
Десек те, бүгінгі таңдағы қазақ ауылының тұрмысы, тыныс-тіршілігі бағымдалған еңбектер жоқ десек артық айтқандық бола қоймас. Міне, осы мәселенің өзі-ақ осы дипломдық зерттеу жұмысының алдыма зор жауапкершілік жүктеп беріп отыр.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Ауылдың әлеуметтік - тұрмысын, шаруашылығын жүргізу және инфрақұрлымын дамыту мәселелерін анықтау үшін социологиялық зерттеулер жүргізіп ауыл халқының қоғамдық пікірін бағымдау. Осыған орай зерттеуде сауалнама, салыстырмалық және құжаттарды талдау сияқты әдістер қолданылды.Зерттеу объектісі ретінде Оңтүстік Қазақстан облысы ауылдары алынды.
Зерттеудің міндеті. Ауылдың әлеуметтік инфрақұрлымдық және мәдени дамуын нақты мәліметтермен зерделеу.
Зерттеудің объектісі мен пәні. Ауыл - зерттеудің негізгі объектісі болып танылса, ал зерттеудің пәніне ауыл проблемаларын анықтау жатады.
Диплом жұмысының құрлымы: Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. АУЫЛДЫ ЗЕРТТЕУДІҢ АЛҒЫШАРТТЫҚ ТҰҒЫРНАМАЛАРЫ
1.1 Ауыл әлеуметтанулық зерттеу объектісі ретінде
Адамдардың өмірі мен іс-әрекеттері белгілі бір әлеуметтік-территориялық кеңістікте өтеді. Ол кеңістік адам өмірінің басты мазмұндық шартты белгісі. Адамзат қауымдастықтарының ру-тайпалық, халықтық, этностық және ұлттық формаларының негізгі бір белгісі әлеуметтік - территориялық бірлестік болып қауымдасып өмір сүруші адамдардың экономикалық, әлеуметтік - тарихи және рухани - идеологиялық қарым-қатынастары белгілі бір мекен жайларда, яғни белгілі бір географиялық ортада іске асады.
Қай уақытта болмасын, адам өмірі белгілі бір уақытпен кеңістікте өтеді. Адамдардың әлеуметтік өмірінің кеңістік түрінде ұйымдастырылуы жалпы қоғам құрлымын, ондағы әлеуметтік байланыстар мен процестерді анықтаудың негізі болып табылады.
Адамдардың бірігіп, бір жерде, белгілі бір аймақта өмір сүруін, іс-әрекет етуі, жұмыс істеуі осы территориялық аймақтағы табиғи ресурстарды пайдаланумен бірлікте қарастырылып, оны жиынтықты адамдардың әлеуметтік - территориялық бірлігі деп атайды.
Әлеуметтік-территориялық бірлік адамдардың тұрақты құрлымының басты шарты. Екінші жағынан, бұл бірлік адамдардың кеңістік жағдайындағы өмірі мен шаруашылық ыңғайының, әлеуметтік-экономикалық тілек-талабының, тарихы мен мәдениетінің қосылу тұтастығын және ынтымақтастығын білдіреді. Географиялық тұрғыдан алғанда, елді мекен, яғни территория, халықтың тұрғын үйлер салынған жерге шоғырлануы, тұрақтану ортасы. Адамдардың осындай шоғырланып бірлік құруы әлеуметтік-экономикалық, өндірістік күштердің даму дәрежесіне байланысты қалыптасады.
Ауыл - бұл қаламен салыстырғанда адамдардың әлеуметтік тұрғыдан бытыраңқы орналасқан бірлігінің формасы. Мұнда адам тек қана ауыл шарушылығына тән еңбекпен айналысады. Қаламен салыстырғанда ауылда жұмыс түрлері бірыңғай келеді. Әлеуметтік және кәсіпкерлік іс бір жақты болады, ауыл-селоның өзіне тән тұрмыс - салты (психологиясы) бар. Қала тұрғындарымен салыстырғанда тұрмыс жағдайы, әл-ауқаты бір шама төмен, әсіресе, қазіргі нарықтық қатынастар жағдайында тіпті төмен.
Адамдардың әлеуметтік - территориялық бірлігіне тек қана қала мен ауыл жатады деп түсінуге болмайды. Бұлармен қатар агломерация деген адамдардың әлеуметтік - территориялық бірлігі бар. Жалпылама айтқанда, адамдар бірлігінің әлеуметтік - территориялық тұрғыда бес орналасу түрі анықталған.
1. Тікелей ауыл шаруашылық өнімдерін өндіретін елді мекен;
2. Азын - аулақ ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіретін елді мекен;
3. Аграрлық-индустриялды елді мекен;
4. Ірі өнеркәсіптік (индустриялды) елді мекен;
5. Қала
Бұдан біз урбанизациялық, яғни, қалалардың өсуі, қалалық әдет-ғұрып, салт-дәстүрдің кең жайылуы сияқты процестердің өркендеу дәрежесін байқаймыз. Олар мына фактілерден көрінеді.
1. Ауыл шаруашылығының рөлі төмендеп, өндіріс алдыға шығады;
2. Елді мекендерде халық тығыздалып, үй-құрылыс процесі артады;
3. Тұрмыс қажетін өтейтін мекемелердің шоғырлануы және мамандануы күшейеді;
4. Еңбек, жұмыс орындары көбейеді, осының нәтижесінде жұмысшылардың нақтылы мамандық түрлері көбейіп, кәсібилік күшейе түседі;
5. Қоғам дамыған сайын адамдардың білім дәрежесі, кәсіби шеберлігі жетіле түседі.
Осыдан барып адамдардың тұрмыс салты олардың бағалық, құндылық жүйесін өзгертеді.
Сөйтіп белгілі бір елді мекен қала деңгейіне жетуі үшін онда белгілі бір дәрежеде халық санын көп болуы және ауыл шаруашылық өндіріс болмайтын жағдайда тұруы тиіс.
Қандай да бір елді мекеннің өзіне тән бір міндеттік функциясы болады. Мысалы, тек ауыл шаруашылығымен айналысатын аудан немесе елді мекен халық шаруашылығы тұрғысынан алғанда тек ауыл шаруашылық өнімдерін өндіретін құрылым болуы мүмкін.
Ауыл шаруашылығымен айналысатын ауданның негізгі функциясы -ауыл шаруашылық өнімдерін шығару және оларды аздап болса да өңдеу болып табылады. Десек те ауыл-селолық жерлерде ауыл шаруашылығы өнімдерін, өңдеу орталықтары болуы мүмкін, бірақ бұдан ауыл қала деңгейіне көтеріле алмайды. Себебі ауылдың шағын өңдеу кәсіпорындары бар жоғы шағын келеді. Басқа кәсіпорындар, мысалы, құрылыс материалдарын дайындайтын тас карьерлері, бидайды айналдыратын дирмендер, ұсақ сүт-май зауыттары, т.т. бірлі - екілі ғана болады.
Ауыл-село рекуперациялық қызмет атқарады. Бұл ерекше халық шаруашылығы саласы. Мұнда қала адамдары келіп дем ала алады. Демалысқа келген қала адамдарына ауыл-село тұрғындары тұрмыстық қызмет көрсетеді. Қала тұрғындары ауыл арқылы өздерінің денсаулығын, әл-қуаттарын күшейтеді.
Ауыл-село тұрғындары табиғатты қорғау қызметтерін де атқарады. Бұл қызметтің мазмұны саябақ қорын қорғау сияқты әркеттерден көрінеді.
Ауыл-село тұрғындары экологиялық қызмет атқарады. Олар өз территориясында табиғатты қорғау, ондағы тепе-теңдікті сақтауды бақылауға алады.
Ауыл-селоның тағы бір атқаратын қызметі, ауыл-село тұрғындарының қалаларға көшіп, қоныстануы. Сөйтіп ондағы өндіріс орындарында жұмыс істеуі. Мұнсыз қалалық өндіріс орындары дамымаған болар еді.
Ауыл-селоның негізгі атқаратын қызметі - ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру ал оны өңдейтін, тұтынатын қызмет қала тұрғындарына қатысты. Ағашты өңдеу, жиһаз жасау үшін ауыл-селода өндірілген ағаштың қатты бөлігін (деревисианы) пайдаланады. Ауыл-селода коммуникациялық байланыстар тәртіпті жұмыс істейді.
Қала ауыл-селодан келген қоныстанушыларды (яғни,мигранттарды) жұмыс орнымен, пәтер - үймен қамтамасыз етіп отырады. Жоғарғы оқу орындарында ауыл-селоға жоғары маман кадрлар даярланады.
Қала мен ауыл - село арасында мұндай қатынастар түрі өте көп. Оларды жіпке тізіп жатпай-ақ, жалғыз ауыз сөздің қауызына сыйдырып айтқанда, оның мәні былай, қала ұзақ уақыт бойы ауыл-селода дайындалған өнімдерді, алуан түрлі ресурстарда пайдаланып келді. Ал, мұның өзі, яғни сауда-саттық, әлеуметтік-экономикалық және мәдени тұрғыда дамуына ықпал етеді. Дегенмен қала мен ауыл арасындағы қатынас тең жағдайда үйлесімді дамымады, яғни теңсіздік пайда болды. Көбіне-көп ауыл-село тұрғындарының мұң-мұқтажы, талап-тілегі қалтарыста қалды.
Мигранттардың үлкен топтары қалаларға ағылды. Себебі, қалада халықтың тұрмыс деңгейі жоғары. Атап айтқанда, еңбек ақының біршама жоғары болуы, пәтерлердің толық жабдықталуы, мамандық ауыстыру, материалдық және мәдени құндылықтарға жолдың ашықтығы т.б. Қаланың тұрмыс деңгейінің жоғарылығы, т.б. факторлар ауыл-селоның жүдеуіне әкеліп соқтырады. Қала мен ауыл-село халқын бірнеше топтарға бөліп қарастыруға болады. Олардың өлшемдері мыналар: мамандық құрлымы, білім деңгейі, материалдық тұрғыда жоғары деңгейде тұтыну, мәдени дайындық, әлеуметтік жауапкершілік, белсенділік, отбасы жағдайы, құқықтық кепілдік, саяси өмірге жақындық т.т.
Ауыл - қазақ елінің белгілі бір әлеуметтік құрлымы ауыл қазақ халқының ел болып қалыптасуында этникалық, этнографиялық, рухани және экономикалық тұрғыда бірігуінің ұйытқысы болған. Өйткені ауыл қазақ халқының ең төменгі әлеуметтік құрылымы. Ауыл түбі-бірлік, қауым түбі-тірлік, Аталастың аты озғанша, ауылдастың тайы озсын деген мәтелдер қазақтың ел болып қалыптасуында, тұтасуына ауылдың басты негіз болғандығын дәлелдейді.
Этникалық жағынан ауылдың тегі тереңде жатыр. Әуелгі ауыл әрбір ру, тайпа ішінде аталастық, туыстық жақындығына қарай құрылған. Ауылдың эволюциялық даму тарихына қарасақ, әлеуметтік кейпі өзгеріп отырған. Алғаш ет жақын аталастар ауыл бірлестігінің негізгі арқауы болғанмен, бері келе осындай аталас ауыл ішіне жат жамағайындар келіп қосылған.
Ауыл дегеніміз не? Ауыл шаруашылығының даму ыңғайына орай қалыптасқан адамдардың топтасып өмір сүретін мекені. Қазір де осылай ма? Көбіміз ауыл туралы түсінігіміз нақты емес. Біз қалаға жатпайтын елді мекендердің бәрін ауыл дейміз. Ауыл терминінің мәні шаруашылықтың бір түріне немесе ауыл шаруашылығының қауымдық еңбек бөлінісіне байланысты анықталуы тиіс.
Этнографиялық жағынан қарағанда шаруашылық орындары мал қоралары, өрістері орналасуы жағынан ауыл көрінісін табиғат көркімен бірге астастырып тіршілік реңін беріп түрады. Ауылға тән бояу: мал бағу, егіншілік шаруашылығы, т.т. Ауыл маңында міндетті түрде не өзен ағып жатады, не құмды өңірде бұлақ көздері болады. Ауылдық кеңістіктің ерекшелігі жайылымның кең болуынан, егістік алқаптарының тиімді орналасуынан көрінеді. Ертеде қазақтар мал өрісі суатының молдығына қарай май құйрық, кең қоныс, ақ бастау, егінді бұлақ, т.т. атаулармен атаған.
Көшпелі ауылдың арқасы жазылар шақ көктем айлары. Малы қыстан аман шығып, төлдеп, көкке аузы толғанда шаруа негізгі азығы аққа тойынады. Осылайша қазақ Қыс қысыл, жаз жазыл,- дейді. Бұл жөнінде Абай Жазды күн шілде болғанда деген өлеңінде қазақ ауылын тамаша реалистікпен жырласа, ал, суретші Н.Г.Хлудов оны ауылға тән бояумен дәлме-дәл суреттеген.
Экономикалық жағынан ауылдың қоныс, жайындық жері кең болғанмен әр бір үйдің жеке меншігінде малы, үй-мүлкі мен ұсақ шаруашылығы, өзіне тиесілі жерлері болады. Сондай-ақ, ауыл ішінде әр үй иесінің малына, әл-ауқатына қарай қоғамда алатын орны, өзіндік тіршілігі әр түрлі болып келеді. Осыдан келіп, ауыл ішінде өзара: бай, орта шаруа, кедей деген жікке бөліну туады.
Қауым болып өмір кешкенде жерге иелік міндетті түрде болған, бірақ жеке меншік институты қалыптаспаған. Сондықтан біз Қазақстанда феодализм болмаған деген тұжырым жасаймыз. Бұл қазақ қоғамының өзіндік бір ерекшелікті өмір сүру салты.
Рухани жағынан ауылдық өмір ерекше. Ертеректерде ауылдарда көшпелі мектеп болған, әр ауыл жалдамалы молда ұстаған, әр ауылда кілем, алаша, шекпен, т.б. тоқитын орындар ұсталық ететін ұсақ қолөнершілік болған. Қазіргі кезде де бұл дәстүр жалғасын табуда. Ауыл ән мен күйдің, өлең мен жырдың, ақындар айтысының, шешендер сайысының орталығы. Ауылдағы ойын-сауықтар: бәйге, күрес, шілдехана, көкпар, қыз ұзату, келін түсіру. Бұлар ұлттық дәстүрдің тоғысқан жері, театр өнерінің нағыз бастауы десе де болады.Ауылдың ішкі құрылымы, сыртқы көрінісі қоғам дамуына сай өзгеріп отырған.
Бірнеше елді мекеннен құралатын территориялық кеңістікті деп атау қалаптасқан.
Аймақ тек шаруашылық құрылымы мен территориалық еңбек бөлінісі бойынша туындыған бөлік қана емес, өзіндік мәні бар бір кеңістік. Яғни, аймақтық бөліністе ауылдардың орналасуы айрықша орынға ие. Қоғам дамуы - экономикалық, саяси, рухани, демографиялық, әлеуметтік үдеріс ретінде әр аймақта қайнап жатады. Әлеуметтік-экономикалық даму - ол, бәрінен бұрын, барлық тұрғындардың тіршілік деңгейін жоғарылату, халықтың жақсы өмір сүру үшін өндіруді өркендету болып саналады.
Сонымен қоса, еңбек етуге жағдай тудыру, және де әлеуметтік жағдайды жақсарту болып саналады. Барлық әлеуметтік-экономикалық пробремалардың шешімі ол экономиканың тиімді жұмыс істеуіне, әлеуметтік өмірдің гүлденуіне ықпал ету.
Ауылдық мекендер - елді мекендердің ауылдық жердегі түрлері. Олар бірнеше топқа бөлінеді: 1) тұрғындары негізінен ауыл шаруашылығымен шұғылданатын ауыл шаруашылықты мекендер; 2)ауыл шаруашылығымен айналыспайтын мекендер. Бұған темір жол станциялары, разъездер, орман шаруашылығы мен жеке кәсіпорындары дамыған елді пункттер, дачалар мен кішігірім курорттық поселкалар; 3) тұрғындардың біразы ауыл шаруашылығымен айналысатын, қалғандары халық шаруашылығынның өндіріс салаларында жұмыс істейтін аралас типті ауыл мекендер жатады. Бұл топқа, сонымен қатар аудан орталықтарын жатқызуға болады. Бұлардан басқа егіншілікпен айналысатын өңірлерде дала қосы, алыс мал жайылымдарында қыстау мен жайлау, балықшылыар поселкасы сияқты маусымдық елді мекендер болады.
Қазақстанның табиғи және әлеуметтік-экономикалық жағдайы әртүрлі болуына байланысты ауылдарды бірнеше типтерге бөліп көрсетуге болады. Солтүстік далалық аудандарда ауыл өзен, көл жағалауларына, кейде сулы аймақтарда орналасқан. Үлкен селолық поселкелерден жырақ жерлерде орналасқан. Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік - шығысындағы аудандарында өзен аңғарлары мен су жайылатын көк желек жамылған жерлерге орналасқан елді мекендердің бір шеті шөл даламен шектеліп жатады. Тау етегіндегі суармалы егіншілік дамыған аудандардың ауылдары өзендер мен көлдар бойын жағалай тізбектеле орналасады. Қазақстанның орталық және батыс шөлейт аудандарында бірінен - бірі шалғай орналасқан ұсақ ауылдар тобы басым. Алтай тауының етегі мен қойнауына орналасқан ауылдар ірі келеді. Каспий, Арал теңіздері, Балқаш пен Алакөлдің жағалауларында және оларға құятын өзендердің сағасында балық аулайтын ірі ауылдар орналасқан.Аудандық қоныстанудағы ерекшеліктер бұл ауыл шаруашылығынның белгілі бір түрімен айналысу өзгешеліктеріне байланысты болып келеді.
Ауыл шаруашылығының дамуы көбіне - көп топырақ сапасына және басқада табиғи жағдайларға тығыз байланысты болып келеді. Ауылдық шаруашылық жүргізу бұл жағдайлары толық пайдалануға бейім келеді әрі табиғат байлығын сарқа пайдалану көзделеді. Бұл өнімді мол өндіруге, оның өзіндік құнын арзандатуға мүмкіндік береді. Қазақстанда табиғи-шаруашылық аймақ деп аталатын алты ірі аудан бар. 1).Далалық - егіншілік аймақ - Солтүстік Қазақстан, Көкшетау, Повладар облыстарының солтүстік аудандары. Негізінен астық өндіреді, сиыр өсіру кең өріс алған. Шаруашылықтың қосалқы саласы - биязы жүнді қой, шошқа және құс өсру. 2). Қуан далалық егіншілік және мал өсіретін аймақ - Орал, Ақтөбе, Повладар, Семей облыстарының солтүстік және Ақмола облысының оңтүстік аудандары негізінен астық өндіруге және қой мен сиыр өсіруге бейімделген. 3). Шөлейтті мал өсіретін аймаққа - Орал, Ақтөбе, Қостанай, Қарағанды және Семей облыстарынын оңтүстік аудандары. Қой, сиыр және жылқы ет үшін өсіріледі. Егіншілік қосалқы кәсіп ретінде малға жем- шөп дайындауына ыңғайлы. 4). Шөлді мал өсіретін аймаққа - Атырау, Қызылорда облыстары түгелдей, Ақтөбе облысының Байғошин, Шалқар аудандары, Оңтүстік Қазақстан облысының Созақ және Отырар аудандары, Жамбыл облысының Сарысу, Талас аудандары мен Алматы облысының Балқаш ауданы. Ет үшін құйрықты қой, сиыр мен жылқы елтірі үшін қаракөл қойын өсіреді. Кейде кецбір аудандары суармалы егіншілікпен шұғылданып, күріш және жем - шөп дақылдарын егеді. 5). Хан тәңірі тау бөктеріндегі аймақтарға - Алматы, Талдықорған, Жамбыл облыстары таулы аймақтары жатқызылады. Табиғи жағдайының өзгешелігіне және ірі қалалар мен кәсіпорындардың көп болуына байланысты мұнда ауыл шаруашылығы әртүрлі бағытта өркендеген. Басқа аудандардан ерекшелігі техникалық (мақта, қант, темекі) дақылдарды және жеміс өсіру кең өріс алған. Ірі қалалар мен өндірістік кәсіпорындардың маңы құс фабрикалары, сиыр фермалары, қой өсіруге қолайлы. 6). Алтайдың таулы және тау бөктеріндегі аймаққа Шығыс Қазақстан облысы жатады мұнда негізгі екі салада өркендеген. Бірақ оңтүстігінде мал шаруашылығы сәл басым.
Қазақстанның ауыл шаруашылық құрылымының негізін фермерлік қожалықтар мен агроөндірістік шаруашылықтар құрайды. 1991 жылдан бері Қазақстанның агроөнеркәсіптік дамуында кең ауқымды экономикалық өзгерістер болды. Қазір Қазақстанда ауыл шаруашылық мақсатына пайдаланылатын өңірлерде жеке меншік жер иеленушілердің қарамағында 149,1 млн. гектар жер бар. Оның 25,7 млн га-сы егістік, 3,6 млн. га-сы шабындық, 103,5 млн га-сы жайылым. 2013 жылы Қазақстанда жалпы саны 72335 ауыл шаруашылық құрлымдары жұмыс істеді. Оның 1847-сі шаруашылық серіктестіктері, 601-і акционерлік қоғамдар, 3714-і өндірістік кооперативтер, 65- мыңнан астамы шаруа қожалықтары, 195- і мемлекеттік агроөндірістік кәсіпорындар.
Ауылдық қоныстанудың ерекше өтімділігі бұл олардың территориялық тиімді орналасуы. Ауылдық шаруашылықтың дамуы үшін маңызды жағдай бұл метерологиялық, климаттық және гидрологиялық ақуалдардың қолайлы болуы. Метерелогия бұл өсімдіктердің өсуі мен жетілуіне, егіндік пен мал шаруашылығының тиімді орналасуына әсер ететін ауа райын, климаты, сондай-ақ жердің ылғалын зерттейтін ғылым саласы. Ауылдың метеорогиялық климат жағдайларын зерттеу топырақтың ылғалдануын бақылап, шаруашылық дақылдары мен жайылымдағы шөптің өсуіне, оның түсімі мен сапасының жоғарылауына, малды бағуға және олардың өнімділігіне қатысты зерттеулер жүргізеді. Ауылдың орналасуының ерекшелігі, ол климаттық ерекшелікке тікелей тәуелді. Олай болса, белгілі бір территорияның климаттық ерекшеліктері мен жер ресурстарын бақылау ауыл шаруашылығын дамытуға тікелей ықпал етеді. Демек ауылдық өндірістік объектілерді тиімді орналастыру үшін аймақтың климаттық ерекшеліктерін анықтау және оны бағымдау; дақылдар мен олардың сорттарын, мал тұқымдарын жаңа жерге аудандастыру үшін климат тұрғысынан баға беру, егістік алқаптарды агроклиматтық аудандастыру, жайылымдар және шабындықтардың түсімдігін арттыру үшін және мал шаруашылығының өнімділігін арттыруға мүмкіндік беретін агротехникалық, зоотехникалық шараларға климаттық тұрғыдан сипаттама беру: ауыл шаруашылығы мен шұғылданып жүрген қызметкерлерді агроклиматтық деректермен қамтамасыз етіп отыру осы зерттеу саласының міндеті. Себебі ауыл шаруашылығының объектілері мен климаттық жағдайлардың арасында өзара байланыс шаруашылықтан алынатын өнімділік көрсеткіштерді арттырады. Ауылдың климатологиясының даму тарихында А.И.Войнов пен П.И.Браунов еңбектерінің маңызы зор, олар белгілі бір аймақты агроклиматтық тұрғыдан бағалаудың негізін қалады.
Демек ауылдық қоныстануда оның орналасқан территориясының геологиялық ерекшелігі ескерілуі тиіс. Оның климаттық ерекшелігі, қысының суықтығы, жазының ыстықтығы және жауын-шашынның түсу мөлшері, топырық ылғалдылығы, т.т. есептелінуі тиіс. Қоғамдық еңбектің бөлінуінде табиғи жағдайы әртүрлі. Облыстар мен аудандардың ерекшеліктері ескерілуі тиіс. Себебі, бұл Қазақстанның әртүрлі табиғи- экономикалық жағдайына қарай өндіргіш күштерді шоғырландырудағы маңызды мәселелердің бірі. Әртүрлі аймақтар мен облыстарда, аудандар мен шағын ауылдарда өндірілетін өнімнің белгіленген түрі өсіріліп, соған сай өндіріс орындарын шоғырландыру керек-ақ. Мұнан шаруашылықтың көмекші салалары анықталып, сапалығы көрінеді. Бұл ірі қалалар маңындағы ауыл шаруашылығының арнаулы кәсіпке бейімделуіне, ондағы өнеркәсіптің дамуына және қала тұрғындарының саны өсуіне зор әсерін тигізеді.
Ауылды шаруашылық жүргізу тәсіліне қарай орналастыру - еліміздің әр аймағы мен ерекшеліктерін ескере отырып әртүрлі ауылшаруашылық өнімдерін өндіруді қалыптастырады. Мұнда қай аймақта, облыста, ауданда, ауылда, өнімнің қай түрі, қандай мөлшерде өндірілетіні белгіленеді. Ауылды дұрыс орналастыру жерді, құрал - сайманды тиімді пайдалануға, өндіріс көлемін ұлғайтуға, еңбек өнімділігін арттыруға және өнімнің өзіндік құнын арзандатуға мүмкіндік береді.
Ауыл-село архитектурасы бұл ауылдың орналасуындағы тұрғын, мәдени және коммуналдық үйлердің, өндірістік ғимараттардың орналасу келбеті. Ауыл-село архитиктурасы архитиктураның жалпы заңына сәйкес ауылдың әлеуметттік жағдайына, өндіріс күшіне мәдени дәрежесіне және халқының әдет-ғұрпы мен жергілікті табиғат ерекшеліктеріне қарай анықталады. Ауыл-село архитиктурасы өте ертеден өрістеген құбылыс. Осы кезге дейін оның құрылымдық түрлеріне, материалдық мазмұнына, идеологиялық бағыттарына және заман талабына сай өзгерістер еніп келеді. Социализм дәуіріне дейін Қазақстанда ауыл архитектурасы - киіз үй, балшық, шым, қамыс, ағаш үйлердің келбетінде көрініс береді. ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында Қазақстан жеріне орыс шаруаларының қоныс аударуына орай қазақ ауылы отырықшылыққа көшті. Ауылдық жерлерде қыстақтар, селолық поселкелер орныға бастады. Ал совет өкіметі кезінде көптеген артельдер, колхоз, совхоздар ұйымдастырылып, колхоз-совхоз орталықтары, бөлімшелер салынды. Соның нәтижесінде, Ауыл-село архитектурасы тез өркендеп, бұрын болмаған жаңа үй түрлері, балалар бақшасы, клубтар, кеңселер бой көтерді. Сонымен қатар, тұрғын үйлердің әртүрлі нысандары көбейіп, ауылдардың архитиктуралық сапасы артты. 1991 жылға дейін республиканың ауыл селоларында 6 мыңға жуық клуб, 5 мың 700 кітапхана, 3 мың балалар бақшасы, т.б. қоғамдық үйлер болды. Бұлар ауыл халқының әлеуметтенуінде үлкен орын алды. Салқын, ыстық су, газ құбырлары жүргізілді. Бұлардың бәрі ауыл-село тұрғындарының тұрмысын жақсартып, мәдениетін арттыруға, дем алуға жағдай туғызды, ауыл көркін көтеріп, архитектуралық сипатын арттырды. Осының нәтижесінде ауыл-село архитектурасының бас жоспарына жаңалықтар енді. Оның ең маңыздысы ескі ауыл жанынан бөлектеу болып жаңа тұрған кешендері, қоғамдық-мәдени үйлердің шағын ауданы, өндірістік жайлардың мал шаруашылығы қораларынан аулақ салынуы болды. Ауыл-село орталықтары архитектуралық мүсіндерге, ескерткіштерге толды, алаңдар ауыл-село архитектурасының бөлінбес бір құрамына айналды. Ауыл-село архитектурасы - ауыл еңбекшілерінің тұрмысы мен қала еңбекшілерінің тұрмысы арасындағы айырмашылықты жоюда негізгі рөл атқарады. Ауылдың орталықтары негізгі жоспар бойынша инфраструктуралық маңызға ие болды. Инфраструктураны жаңғыртуда өндіріс салалары, ауа райының өзгешеліктері, табиғат ерекшеліктері, ұлттық әдет-ғұрыптары еске алынды. Міне, осының арқасында ауылдың қоныстанудағы құрылыс объектілерінің орналасу ерекшеліктері тиімді өзгешеленді.
Қорыта айтқанда, ауылдың территориялық бірліктер оладың географиялық метеорологиялық, климаттық ерекшеліктеріне қарай өрістетілді. Ауылдық қоныстанудың құрлымы жан-жақтылығымен ерекшеленді. Ауыл орналасқан кеңістік, оның климаттық - географиялық жағдайы және экономикалық тиімділігі мен әлеуметтік-экономикалық ерекшеліктері толық ескеріле бастады.
Қазақстанның ауылдық елді мекендеріндегі ауыл халқының саны 8435,9 мың адамды, немесе елдегі бүкіл халықтың жалпы санынан 48,0% пайызын құрады.
Сондай-ақ, 450-адамға дейін халқы бар ауылдық елді мекендердің саны 2013 жылғы статистикалық деректерге қарағанда 915-тен 661-ге дейін қысқарылып, 1000 адамнан 5000 мың адамға дейін халқы бар ауылдық елді мекендердің саны, тиісінше 1651-ден 1694-ке дейін өскен.
Ауыл тұрғындарының тұрмысын инфрақұрлымдық кешенді тұрғыда құрылымдау оларды әлеуметтік-экономикалық жағынан дамыту, оларды түрлі тауарлармен және қызметтермен қамтамасыз ету, көлік қатынасы мен медициналық көмек көрсету жағдайларын жаңарту көп жағдайда ауылдық елді мекендердің әкімшілік орталықтардан, темір жол станцияларынан қашық болуына байланысты болып отыр.
Осы жерде ауылдың қоныстануының тиімді және тиімсіз жақтары көрінеді. Зерттеу нәтижелері бойынша көптеген аудан орталықтары облыс орталықтарынан қашық орналасқан. Мысалы 124 ауылдық елді мекен облыс орталықтарынан әлде қайда алыс жатса, 81 ауылдық елді мекен 100 км астам алшақтықта орналасқан. Ал мұның өзі ауыл халқын жұмыспен қамтамасыз етуде қиыншылықтар тудыруда.
Сонымен қатар, ауылдық елді мекендер үшін темір жол станцияларынан алыс орналасуы да жүк тасымалдауда қиындықтар туғызуда. 100-ден астам елді мекен темір жол станцияларынан 70 км-ден астам қашықтықта орналасқан.
Ауыл халқы тұрмысының қалыпты жағдайда болуы үшін ауылдық мекендердің байланыс құралдарымен қамтамасыз етілуі де өте маңызды болып отыр. Телефон байланысымен 75,1% , пошта байланысымен 63,1% , радио-телефон байланысымен 7,0 % , ауылдық елді мекендер ғана қамтамсыз етілген. Соңғы жылдары телефон байланысымен қамтамасыз етілген ауылдардың саны 6,1 % - ға өскен. Керісінше пошта байланысымен қамтамасыз етілу 2,4 % - ға төмендеген.
Ауылдық аумақтарды дамытудың аса маңызды мәселелерінің бірі елді мекендерге сапалы автомобиль жолдарын салумен қатар қызметтер жүйесін дамыту жатады. Асфальтты бетон төселген жолдармен қамтамасыз етілген ауылдық елді мекендер саны соңғы жылдары 2078 - ден 1950-ге дейін (0,6%), қиыршықтас және малта тас төселген жолдармен қамтамасыз етілгендері 1077-ден 1037-ге дейін (0,1%), топырақ төселген жолдармен қамтамасыз етілгендері 2217-ден 2074-ке дейін (0,7 %) азайған.
Мұнда ауылдар үшін қатынас көздерінің жетімсіздігі, транспорттық қызметтердің қанағатсыздығы байқалады. Бұл ауылдардың инфрақұрылымдық жағдайын төмендетпесе, көтермейді.
Бүгінгі таңда ауылдық жерлердегі білім беретін мектептер саны 62212, ал медициналық орталықтар, ауруханалар саны 6003 бірлікті құрайды. Ауыл тұрғындарының мәдени және рухани өмірінде клуб мекемелері мен кітапханалар өте аз. Мысалы, клубтар саны 1618, мәдениет сарайлары 38, кітапханалар саны 2756 бірлікті ғана құрайды. Ауылдық қоныстарда бұл объектілердің маңызы зор. Олар негізінен ауыл халқының мәдени дамуын байытады.
Ауыл тұрғындарының мәдени өмірін сипаттауда спорттың алатын орны ерекше, еліміздің 18,2 % ауылдық елді мекенінде футбол алаңдары -1%, спорт залдары 6,7%, стадиондар-0,4%-ды ғана құрайды. Бұл статистикалық көрсеткіштер бүгінгі таңдағы елді мекендердің инфрақұрлымдық жай-күйін білдіреді.
Ауылдық елді мекендерде мектептердің, мәдениет сарайларының болуы, бау-бақша, ойын алаңдары орнығуы, кітапханалардың жаңа басылымдарымен жабдықталуы, стадион, спорт алаңдарының қазіргі заман талабына сай салынуы және басқада объектілердің орналасуындағы үйлесімдік ауылдың сәнін келтіріп тұруға үлкен септігін тигізеді.
Сонымен, ауылдық орта, ауылдың өзіне тән психологиясы, әлеуметтік-экономикалық жағдайы, қалалықтарға еліктеушілігі, т.б. ерекшеліктері, ол мұхиттағы айсбергтің тек көрінер тұсы ғана секілді. Шын мәнінде, айсбергтің су бетіндегі көрінер тұсынан, су астындағы бөлігі бірнеше есе үлкен әрі көлемді болатыны белгілі. Оның бәрін тергіштей бермей-ақ ауылдық мекендердің орналасуы жағдайына байланысты туындайтын кейбір өзекті мәселелерді сөз етудің өзі-ақ бірқатар мәселелердің бетін ашып бере алады.
Әлеуметтік-экономикалық, географиялық, мәдени-тұрмыстық байланысты әрбір ауылдың қоныстануының белгілі бір шаруашылық жүргізу ерекшелігіне орай орналасатындығын білдіреді.
Осыған қарап әрбір ауылдың өз ішілік ерекшеліктерін, тұрмыс салтын, шаруашылық жүргізу тәртібін және даму деңгейін айқындауға болады. Сондықтан зерттеуіміздің осы бөлімінің келесі параграфын Оңтүстік Қазақстан облысы Отырар ауданы ауыл-селоларының тыныс-тіршілігін талдауларға арнамақпыз.
1.2. Ауылдық аймақ адам өмір сүруінің тұрақты ортасы ретінде
Отырар ауданының құрылған уақыты - 1935 жыл. Аумағы - 18058 шаршы шақырым. Халқы - 56739, отбасы саны - 945, елді мекендер саны - 43.
Әкімшіліктер бойынша халықтың орналасу саны
қс
Ауыл әкімшілктері
Адам саны
1
Аққұм
2615
2
Ақтөбе
1688
3
Балтакөл
4226
4
Қарақоңыр
3693
5
Қарғалы
2148
6
Қоғам
3452
7
Қожатоғай
3319
8
Көксарай
5586
9
Маяқұм
4114
10
Отырар
4168
11
Талапты
5216
12
Темір
4848
13
Шәуілдір
8789
14
Шілік
2877
Барлығы
56739
Отырар ауданы Оңтүстік Қазақстан облысының батысында орналасқан.Шығысы мен солтүстік шығысында Ордабасы, Арыс ауданымен, оңтүстігінде Шардара ауданы, Солтүстігінде Түркістан ауданымен шектеседі.
Орталығы:
· Шәуілдір ауылы
· Шәуілдір ауылындағы халық саны - 8789 адам
Әкімшілік - аумақтық бөлінісі: 11 ауылдық округ
Халықтың сапалық құрамы:
жынысы бойынша
ерлер - 28172, 49,6 %
әйелдер - 28567, 50,4 %
Ұлты бойынша
қазақтар - 56185, 99%
орысы - 297, 0,53 %
басқа ұлттар - 257, 0,47%
Әлеуметтік жағдайы бойынша:
Зейнеткерлер - 4044
ҰОС ардагерлері - 67
Социалистік Еңбек Ерлері - 21
Батыр аналар, Алтын, Күміс алқа иелері - 1284
Әлеуметтік көмек алатындар саны - 405
Кеңес одағының батыры - 2
Су ресурстары:
Сырдария және Арыс өзендері.
Өндіріс және қызмет көрсету салалары:
Ауыл шаруашылығы:
соның ішінде:
Шағын және орта кәсіпкерлік құрылымдар - 919
Шаруа қожалықтары - 1892
Коммуналдық қазыналық кәсіпорындар - 10
Қоғамдық ұйымдар - 30
Мемлекеттік мекемелер - 111
МТС-тар - 2
Ауыл шаруашылық жер көлемі барлығы: - 739666
соның ішінде:
суармалы егістік жер - 27335
игерілген жер көлемі - 18866
тыңайған жер - 12287
шабындық - 15575
жайылым - 1647917
Мал басы:
өлш бір
01.11.2013 ж
01.11.2013 ж
+-
%
2
3
4
5
6
Мал басы
Ірі қара
Бас
41344
36714
-4630
88,8
Уақ мал
Бас
328863
297950
-30913
90,6
Жылқы
Бас
13170
13803
633
104,8
Түйе
Бас
3573
3887
314
108,8
Өнеркәсіп:
кәсіпорындар саны - 29
жұмыс істейтіні - 21
құрылыс:
кәсіпорындар саны - 14
жұмыс істейтіні - 13
көлік:
кәсіпорындар - 2
жұмыс істейтіні - 1
Байланыс:
телеграф пункттері - 1
пошта бөлімшелері - 13
телефон нүктелері - 2495
білім беру саласы:
барлық мектептер - 48
оқушылар саны - 12940
кәсіптік - техникалық мектеп - 1
лицей- интернат - 1
бала-бақша - 1
денсаулық сақтау саласы:
мәдениет үйі - 1
клубтар - 18
кітапханалар - 21
Әлеуметтік сала:
Халықты жұмыспен қамту және әлеуметтік бағдарламалар бөлімі: -1
Қаржы саласы:
Аудандық қаржы бөлімі - 1
Қазыналық банк - 1
Халықтық банктің бөлімшесі - 1
Валют Транзит Банк есеп айырысу бөлімі - 1
Қорлар:
1.Ардагер-жәрдем
2.Қайырхан
Бұқаралық ақпарат құралдары:
1.Отырар алқабы газеті (қазақ тілінде)
2.Отырар үні газеті (қазақ тілінде)
3.Шаруа және Нарық газеті (қазақ тілінде)
Отырар ауданы. . . Бір кезде ұшқан құстың қанаты, жүгірген аңның тұяғы талатын, құм суырып, сағым ойнаған сайын дала, қазір жаңарып жасарған, қайта түлеген өлке осылай аталады.
Иә, тамырын тереңге тартқан Отырар тарихы біздер үшін ерекше. Біріншіден, бұл қала - адамзаттың екінші ұстазы атанған әл-Фарабидің отаны. Осының өзі - ақ Отырардың атағын шығаруға жетер еді. Ал, бұл жерден одан бөлек тағы он екі әл-Фараби шыққан. Екіншіден, Отырар өз заманындағы руханият астанасы болған. Александриядан кейінгі әлемдегі ең үлкен кітапхананың осы қалада орналасуы тегін емес. Үшіншіден, Отырар өзінің қаһарман қорғаушылармен өшпес даңққа бөленген, батырлықтың, отан сүйгіштіктің теңдесі жоқ үлгісіне айналған қала. Сондай-ақ, бұл жерде
Қожа Ахмет Яасауидің ұстазы Арыстанбаб жерленген.
Елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев ...Орталық Азия халықтары орта ғасыр дәуірінде жоғары дәрежедегі жарқын мәдениет жасай білді. Отырар, Тараз, Сайрам сияқты т.б. қалалар, ірі-ірі мәдени орталықтарға айналды десе, Үкіметіміз 2004 жылдың 30 қыркүйегінде Көне Отырарды қалпына келтіру туралы №1009 қаулысын қабылдады. Өйткені тамырын тереңге тартқан Отырар тарихының айтары мол, аңғартары одан да көп еді. Сонау көне заманның әр қырынан айғақ берер деректері мен дәйектері өмірдің өзіндей шексіз болатын.
Тарих айтады: Ұлы Отырар Кіндік Азия мен Қазақстандағы ғана емес, бүкіл әлемдік өркениетке аты мәшһүр қала. Күллі әлемге ғылым мен білімнің, ерлік пен қаһармандықтың өнегесін паш еткен еңселі, өркениетті орда. Біздің Ұлы қаламыз - Отырар туралы баба тарихымыз енді-енді тіл қата бастады. Қадым заманнан қалған көне ескерткіштер, құм астында көміліп қалған көзелердегі көне жазулар, бүкіл түркі дүниесінің алтын қазыналары ежелгі Отырар тарихы туралы сыр шерте бастады.
Отырар тұтас қазақ елі мен ұлттың бөлінбес меншігі, қайталанбас жауһары, алтын қазығы. Бұл ұлы даланың ұлағат тұнған, ырыс қонған бір бөлшегі. Отырарды Отырар еткен де оның шарапханасы мен мейрамханасы емес, кітапханасы еді деген қытай саяхатшысы Лу Цзиннің сөзі еске түседі...
Отырар тарихы - аса көне тарих. Тарихта қазақ халқының түп төркіні б.д.д. VІІ ғасырдан бастап жазба деректерде кездеседі десек, сол кезеңде Жетісу өңірі мен Шу, Талас және Сырдария алқаптарынан мұнаралары қорғандармен қоршалған қала орталықтары қалыптаса бастағаны анықталып отыр. Солардың көпшілігі Тянь-Шань тауының етегінде, Арыс өзені мен Сырдарияның орта және төменгі ағысындағы алқаптардан табылды. Тарихи жазбаларда Сүткент, Аргубанкент, Аққорған, Өзгент, Ашнас, Баршыкент, Жанкент, Фараб(Отырар), Испиджап (Сайрам), Кедр, Қарнақ, Сығанақ, Сауран, Жөлек қалаларының аттары бірге аталады. Бұл тізімдерге Баласағұн, Тараз, Алмалық т.б. қалалардың аттарын қосуға болады.
Жалпы тарихи-географиялық орнына қарай Отырар қаласы ірі сауда нүктесінде орналасқан. Орта Азияда бұдан ең қолайлы, ең қауіпті орынды табу қиын болатын (А.Н.Бернштам). Отырардан шыққан сауда жолы Тараз бен Баласағұнға, Шығыс Түркістанға, Шаш, Соғдыға, Мерв пен Нишапурға, Хорезмге, Кавказға қарай кететін.
Отырардың топографиясын зерттеу қаланың көрінісі Қазақстан мен Орта Азияның көптеген ортағасырлық ескерткіштеріне ұқсас екенін көрсетіп берді. Қалаға үш жағынан кіретін қақпа болған. Орталық көше оңтүстік және солтүстік кіре берістерді жалғастырып, қаланы тең емес екі бөлікке бөліп тұрған. Көшенің ені 5-8 метрлік. Көптеген тұйық көшелер мен пұшпақтар осы орталық көшеден тарап отырған. Зерттеушілер қаланың негізгі кескіндемесі орта ғасырдың аяғына қарай қалыптасып біткенін байқаған. Қамал қаланың дәл ортасына орналасқан, ол үшбұрышты үлгімен салынған үш қабырғадан тұрады. Оның сыртынан қоршап ор қазылған. Қамал мен шахристанға керуен сарай жалғасады. Оның аумағы 150 гектар жерді алып жатыр. Отырардан табылған теңгелерге салынған өрнектер тіпті бұрынғы дәуірлерден хабардар етеді. Бір теңгенің оң жақ бетінде садақ түріндегі түргеш таңбасы, теріс жағында арыстан сұлбасы бейнеленген. Екінші үлгідегі теңгелердің бет жағында Х белгісі таңбаланған. Екінші үлгідегі теңгелер Кангу Тарбаның Кангар билеушілерінің нұсқауымен жасалған болар деген болжам бар.
Ал, Отырар қаласының пайда болуына келетін болсақ, оны б.д. І-ІІ ғасырларға жатқызуға әбден болады. Өйткені, қалалардың тарихын зерттеуге көмек беретін археологиялық қазбалар жазбаша қалатын естеліктерден артық болмаса кем емес. Ал, Отырар қаласында жүргізілген қазба жұмыстарының нәтижесі бойынша ғалымдар қаланың негізгі бірінші ғасырда немесе одан да ертерек уақытта қаланған болуы мүмкін деп аталатын археологиялық ескерткіштен І-ІV ғасырларға тән керамика үлгілері табылған.
Қазір біз Отырар туралы, оның ежелгі және ортағасырлық тарихы мен сәулет өнері, құрылыстары, қол өнері мен мәдениеті жөнінде біраз жағдайды қағазға түсіруге мүмкіндік ала бастадық. Отырар Сырдарияның орта ағысындағы суармалы, құнарлы алқапқа орналасқан іргелі сауда орталығы еді. Батысында оған Қызылқұм шөлі келіп тіреледі, шығысында Қаратаудың жон-жоталары ұласады. Өзен аңғарларында жыңғыл, жиде, тал-тораңғы мен қамысы тығыз өскен, ит тұмсығы батпайтын тоғайлар жиі кездесетін. Қалың қопаларында бұғы, қабан, қоян, түлкі, қасқыр жортатын. Бұл жерлерді жолбарыстар да мекендеген. Құстан қырғауыл, қаз, тырна, көкқұтан мекен еткен. Суында неше түрлі балықтар бұлқынып жататын.
Отырар атауын орта ғасыр жазбагерлерінің барлық еңбектерінде жиі ұшырасуы оның өркениеттінің осал болмағанын байқатады. Оның соншалықты таралуы географиялық орнының түйінді керуен жолдарының түйісінде жатқанынан болуы керек.
Отырар сонымен бірге егіншілік аймағы еді. Отырардағы алғашқы жұмыстарын түркістандық археология әуесқойлары үйірмесінің мүшелері А.К.Кларе мен А.А.Черкасов 1904 жылы жүргізді. 1940 жылдардың аяқ шенінде профессор А.Н.Бернштам бастаған археологиялық экспедиция біраз жұмыстар атқарды. Одан кейінгі қазба жұмыстары 1960 жылдары басталып, елеулі нәтижеге қол жеткізді.
Көне деректерде сол кездегі Фараб қаласының ең алдымен ұзындығы мен көлденеңі бір күндік жолға жуық алқапты алып жатқан округ орталығы болғаны сипатталады. Орта Азия мен Қазақстан қалаларының өміріндегі өрлеу кезеңінде жаңа қалалар пайда болып, ескілері дами түсті. Қала жері рабаттар есебінен, яғни сауда-саттық кәсібі жүргізілетін базарлар мен керуен сарайлар есебінен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3-5
1. АУЫЛДЫ ЗЕРТТЕУДІҢ АЛҒЫШАРТТЫҚ ТҰҒЫРНАМАЛАРЫ
1.1 Ауыл-әлеуметтанулық зерттеу объектісі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6-19
1.2 Ауылдық аймақ адам өмір сүруінің тұрақты ортасы ретінде ... ... ... ... ... 20-47
2. АУЫЛДЫ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ МӘДЕНИ - ТҰРМЫСТЫҚ ЖАҢҒЫРТУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1 Шешілуі міндетті ауылдық мәселелер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...48-5 9
2.2 Ауылдың әлеуметтік - экономикалық, мәдени-тұрмыстық мәселелерін шешудегі іс-әрекеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60-7 3
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .74-76
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 77
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Ауылды жаңғырту - бұл өте күрделі мәселе. Өйткені бүгінгі ауыл қазіргі қазақстандық кеңістікте артта қалған аймаққа теңестіріледі. Ауыл қазақ қоғамы үшін қасиетті ұғым. Себебі қазақтың бетке тұтар аптал азаматтарының барлығы дерлік ауылда туып - өсіп, жетілген.
Ауылды жаңғырту бұл - бүкіл қазақтың жанын ауыртып, күйіндіретін мәселе. Өйткені ауыл кез-келген қазақ үшін киелі ошақ. Қазақы салт - дәстүр, жөн-жоралғы, әдет-ғұрып негізі ауылда қалыптасып, қазіргі кезге дейін сақталған. Сондықтан да болар билік тарапынан ауылдық аймақтарды дамытуға айрықша назар аударылып келеді.
Қазақстан-2050 стратегиясында ауылдық аймақтарды дамытуға, оның тыныс-тіршілігін жаңғыртуға арнайы тарау бөлінген. Сондай-ақ, бұрынғы, яғни 2003-2005 жылдары аралығында да ауылды дамытуға ерекше көңіл бөлінгені белгілі. Ауылды гүлдендіру үшін арнайы бағдарлама жасақталып, ол іс жүзіне асырылған болатын. Елбасының 2013-жылғы жолдауында да ауылға ерекше көңіл бөлінген. Мысалы жолдаудың 2-ші бөлімінде алдағы жылдары ауылды дамыту үшін арнайы қаражат көзі бөлініп, тұрғын үй, тұщы ауыз су, мектеп, аурухана, тұрмыстық қызмет көрсету нысандарын салдыру қолға алынсын. Ауылдық инфрақұрлымды дамытуды басты стратегиялық міндет деңгейіне көтеруге тиіспіз, делінген. [1].
Ауыл - бұл, сайып келгенде, халықтың тұрмыс-салты, мәдениетіміздің, рухани тіршілігіміздің қайнары. Олай болса, ауылды дамыту тек ауыл шаруашылығы министірлігінің ғана мәселесі емес, бүкіл қоғамның көкейтесті мәселесіне айналуы қажет. Қоғамның дамуы, жалпы ұлттық деңгейде алып қарағанда, қоғамымызды қалыптастырып отырған ауыл және қала қауымдастықтарының бір-бірімен тікелей қарым-қатынасына тәуелді.
Ауылды әлеуметтік - экономикалық тұрғыда дамытудың бір жолы - бұл білім беру жүйесін жетілдіру екендігі белгілі. Соңғы кезде ауылдық жерлерде кәсіптік-техникалық оқу орындары азайған. Сонымен қатар ауыл мектептерінің білім беру көрсеткішінің төмендігі, оқу ғимараттарының нашарлығы, ауыл жастарының қазіргі заманғы технологиямен аз қамтылуы, ауыл балаларының мәдени әлеуметтенуіне кері әсерін тигізуде.
Тұрғылықты жерлерді екі жақты : ашық немесе жабық үлгіде қарастыруға болады. Ашық үлгідегі ортаға қаланы жатқызатын болсақ, жабық үлгіге өздігінен ауыл жатады. Ашық қоғамға жаңғыру үлгісі тез еніп, жабық қоғамға бұл үрдістер ене алмай қалады. Мұның себебін ауылдық иммунитеттің тым күштілігімен түсіндіруге болады.
Қазіргі қоғамдық үдерістерге ілесе алмай келе жатқан сала - ауыл шаруашылығы саласы. Ауыл шаруашылығын дамыту дегеніміз бұл алдымен шаруашылық қолданыстағы агротехникалық жабдықтарды молайтуға күш салынып, керісінше ауыл халқының әлеуметтік-мәдени дамуын кейінге қалдырып келе жатқан сала. Осыдан ауылдың әл-ауқатын, халқының мәдеиетін, білім беру, денсаулық сақтау саласын дамыту ескеріле бермейді. Жалпы алғанда, экономикасы дамыған елдердің ауыл шаруашылығы жеке фермерлік үлгіде дамығаны аян. Сол үшін жеке фермерлерлік қожалықтардың дамуына мемлекет көмегін қаржылай немесе материалдық - техникалық тұрғыда беруі тиіс. Қазақстанда ауылдық жерлерді 8,1 миллион халық мекендейді, ол барлық халықтың 46,8 пайызын құрайды, ал ауыл шаруашылығы өнімінің ішкі жалпы өнімдегі үлесі 172,1 млрд теңге. Сонда әр ауылдың тұрғынына шаққанда ішкі жалпы өнім айына екі мың теңгеден ғана келеді екен. Сондықтан бұл мәселені шешу үшін билік және қоғам бірлесіп іске кірісуі тиіс. Ауылдың әлеуметтік-мәдени өмірін жақсарту үшін ауылдың мұқтажын өтеу керек, орта және шағын бизнесті өркендету керек.
Ауылдық жерлерде шағын және орта кәсіпкерліктің өркендеуін қоғамның дамуы деп түсіну керек. Ауыл қазақтың темір қазығы. Ауылға дем беру арқылы Қазақстан әлеуметтік, экономикалық және саяси мәдени жағынан дамып, өркениетті ел қатарына қосыла алады.
Проблеманың ғылыми зерттелу деңгейі. Ауыл - селоның әлеуметтік мәселелеріне арналған зерттеулер өте аз десек артық айтқандық бола қоймас. Десекте ауыл мәселесі бірқатар социологтардың еңбектерінде қарастырылған.
Қазақстанда ауыл шаруасының тыныс-тіршілігі бағымдау тарихы өткен ғасырдың 30-шы жылдарынан бастау алады. Ауылдық әлеуметтік орта туралы баян, А.А Тоғжановтың Казахский аул, А.П.Кучкиннің Советизация казахского аула атты еңбектерінде көрініс тапқан.
Ресейлік ғалымдар Р.Рывкина мен Т. Засловскаяның зерттеулерінде ауыл-село мәселелері біршама зерделенген.
Десек те, бүгінгі таңдағы қазақ ауылының тұрмысы, тыныс-тіршілігі бағымдалған еңбектер жоқ десек артық айтқандық бола қоймас. Міне, осы мәселенің өзі-ақ осы дипломдық зерттеу жұмысының алдыма зор жауапкершілік жүктеп беріп отыр.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Ауылдың әлеуметтік - тұрмысын, шаруашылығын жүргізу және инфрақұрлымын дамыту мәселелерін анықтау үшін социологиялық зерттеулер жүргізіп ауыл халқының қоғамдық пікірін бағымдау. Осыған орай зерттеуде сауалнама, салыстырмалық және құжаттарды талдау сияқты әдістер қолданылды.Зерттеу объектісі ретінде Оңтүстік Қазақстан облысы ауылдары алынды.
Зерттеудің міндеті. Ауылдың әлеуметтік инфрақұрлымдық және мәдени дамуын нақты мәліметтермен зерделеу.
Зерттеудің объектісі мен пәні. Ауыл - зерттеудің негізгі объектісі болып танылса, ал зерттеудің пәніне ауыл проблемаларын анықтау жатады.
Диплом жұмысының құрлымы: Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. АУЫЛДЫ ЗЕРТТЕУДІҢ АЛҒЫШАРТТЫҚ ТҰҒЫРНАМАЛАРЫ
1.1 Ауыл әлеуметтанулық зерттеу объектісі ретінде
Адамдардың өмірі мен іс-әрекеттері белгілі бір әлеуметтік-территориялық кеңістікте өтеді. Ол кеңістік адам өмірінің басты мазмұндық шартты белгісі. Адамзат қауымдастықтарының ру-тайпалық, халықтық, этностық және ұлттық формаларының негізгі бір белгісі әлеуметтік - территориялық бірлестік болып қауымдасып өмір сүруші адамдардың экономикалық, әлеуметтік - тарихи және рухани - идеологиялық қарым-қатынастары белгілі бір мекен жайларда, яғни белгілі бір географиялық ортада іске асады.
Қай уақытта болмасын, адам өмірі белгілі бір уақытпен кеңістікте өтеді. Адамдардың әлеуметтік өмірінің кеңістік түрінде ұйымдастырылуы жалпы қоғам құрлымын, ондағы әлеуметтік байланыстар мен процестерді анықтаудың негізі болып табылады.
Адамдардың бірігіп, бір жерде, белгілі бір аймақта өмір сүруін, іс-әрекет етуі, жұмыс істеуі осы территориялық аймақтағы табиғи ресурстарды пайдаланумен бірлікте қарастырылып, оны жиынтықты адамдардың әлеуметтік - территориялық бірлігі деп атайды.
Әлеуметтік-территориялық бірлік адамдардың тұрақты құрлымының басты шарты. Екінші жағынан, бұл бірлік адамдардың кеңістік жағдайындағы өмірі мен шаруашылық ыңғайының, әлеуметтік-экономикалық тілек-талабының, тарихы мен мәдениетінің қосылу тұтастығын және ынтымақтастығын білдіреді. Географиялық тұрғыдан алғанда, елді мекен, яғни территория, халықтың тұрғын үйлер салынған жерге шоғырлануы, тұрақтану ортасы. Адамдардың осындай шоғырланып бірлік құруы әлеуметтік-экономикалық, өндірістік күштердің даму дәрежесіне байланысты қалыптасады.
Ауыл - бұл қаламен салыстырғанда адамдардың әлеуметтік тұрғыдан бытыраңқы орналасқан бірлігінің формасы. Мұнда адам тек қана ауыл шарушылығына тән еңбекпен айналысады. Қаламен салыстырғанда ауылда жұмыс түрлері бірыңғай келеді. Әлеуметтік және кәсіпкерлік іс бір жақты болады, ауыл-селоның өзіне тән тұрмыс - салты (психологиясы) бар. Қала тұрғындарымен салыстырғанда тұрмыс жағдайы, әл-ауқаты бір шама төмен, әсіресе, қазіргі нарықтық қатынастар жағдайында тіпті төмен.
Адамдардың әлеуметтік - территориялық бірлігіне тек қана қала мен ауыл жатады деп түсінуге болмайды. Бұлармен қатар агломерация деген адамдардың әлеуметтік - территориялық бірлігі бар. Жалпылама айтқанда, адамдар бірлігінің әлеуметтік - территориялық тұрғыда бес орналасу түрі анықталған.
1. Тікелей ауыл шаруашылық өнімдерін өндіретін елді мекен;
2. Азын - аулақ ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіретін елді мекен;
3. Аграрлық-индустриялды елді мекен;
4. Ірі өнеркәсіптік (индустриялды) елді мекен;
5. Қала
Бұдан біз урбанизациялық, яғни, қалалардың өсуі, қалалық әдет-ғұрып, салт-дәстүрдің кең жайылуы сияқты процестердің өркендеу дәрежесін байқаймыз. Олар мына фактілерден көрінеді.
1. Ауыл шаруашылығының рөлі төмендеп, өндіріс алдыға шығады;
2. Елді мекендерде халық тығыздалып, үй-құрылыс процесі артады;
3. Тұрмыс қажетін өтейтін мекемелердің шоғырлануы және мамандануы күшейеді;
4. Еңбек, жұмыс орындары көбейеді, осының нәтижесінде жұмысшылардың нақтылы мамандық түрлері көбейіп, кәсібилік күшейе түседі;
5. Қоғам дамыған сайын адамдардың білім дәрежесі, кәсіби шеберлігі жетіле түседі.
Осыдан барып адамдардың тұрмыс салты олардың бағалық, құндылық жүйесін өзгертеді.
Сөйтіп белгілі бір елді мекен қала деңгейіне жетуі үшін онда белгілі бір дәрежеде халық санын көп болуы және ауыл шаруашылық өндіріс болмайтын жағдайда тұруы тиіс.
Қандай да бір елді мекеннің өзіне тән бір міндеттік функциясы болады. Мысалы, тек ауыл шаруашылығымен айналысатын аудан немесе елді мекен халық шаруашылығы тұрғысынан алғанда тек ауыл шаруашылық өнімдерін өндіретін құрылым болуы мүмкін.
Ауыл шаруашылығымен айналысатын ауданның негізгі функциясы -ауыл шаруашылық өнімдерін шығару және оларды аздап болса да өңдеу болып табылады. Десек те ауыл-селолық жерлерде ауыл шаруашылығы өнімдерін, өңдеу орталықтары болуы мүмкін, бірақ бұдан ауыл қала деңгейіне көтеріле алмайды. Себебі ауылдың шағын өңдеу кәсіпорындары бар жоғы шағын келеді. Басқа кәсіпорындар, мысалы, құрылыс материалдарын дайындайтын тас карьерлері, бидайды айналдыратын дирмендер, ұсақ сүт-май зауыттары, т.т. бірлі - екілі ғана болады.
Ауыл-село рекуперациялық қызмет атқарады. Бұл ерекше халық шаруашылығы саласы. Мұнда қала адамдары келіп дем ала алады. Демалысқа келген қала адамдарына ауыл-село тұрғындары тұрмыстық қызмет көрсетеді. Қала тұрғындары ауыл арқылы өздерінің денсаулығын, әл-қуаттарын күшейтеді.
Ауыл-село тұрғындары табиғатты қорғау қызметтерін де атқарады. Бұл қызметтің мазмұны саябақ қорын қорғау сияқты әркеттерден көрінеді.
Ауыл-село тұрғындары экологиялық қызмет атқарады. Олар өз территориясында табиғатты қорғау, ондағы тепе-теңдікті сақтауды бақылауға алады.
Ауыл-селоның тағы бір атқаратын қызметі, ауыл-село тұрғындарының қалаларға көшіп, қоныстануы. Сөйтіп ондағы өндіріс орындарында жұмыс істеуі. Мұнсыз қалалық өндіріс орындары дамымаған болар еді.
Ауыл-селоның негізгі атқаратын қызметі - ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру ал оны өңдейтін, тұтынатын қызмет қала тұрғындарына қатысты. Ағашты өңдеу, жиһаз жасау үшін ауыл-селода өндірілген ағаштың қатты бөлігін (деревисианы) пайдаланады. Ауыл-селода коммуникациялық байланыстар тәртіпті жұмыс істейді.
Қала ауыл-селодан келген қоныстанушыларды (яғни,мигранттарды) жұмыс орнымен, пәтер - үймен қамтамасыз етіп отырады. Жоғарғы оқу орындарында ауыл-селоға жоғары маман кадрлар даярланады.
Қала мен ауыл - село арасында мұндай қатынастар түрі өте көп. Оларды жіпке тізіп жатпай-ақ, жалғыз ауыз сөздің қауызына сыйдырып айтқанда, оның мәні былай, қала ұзақ уақыт бойы ауыл-селода дайындалған өнімдерді, алуан түрлі ресурстарда пайдаланып келді. Ал, мұның өзі, яғни сауда-саттық, әлеуметтік-экономикалық және мәдени тұрғыда дамуына ықпал етеді. Дегенмен қала мен ауыл арасындағы қатынас тең жағдайда үйлесімді дамымады, яғни теңсіздік пайда болды. Көбіне-көп ауыл-село тұрғындарының мұң-мұқтажы, талап-тілегі қалтарыста қалды.
Мигранттардың үлкен топтары қалаларға ағылды. Себебі, қалада халықтың тұрмыс деңгейі жоғары. Атап айтқанда, еңбек ақының біршама жоғары болуы, пәтерлердің толық жабдықталуы, мамандық ауыстыру, материалдық және мәдени құндылықтарға жолдың ашықтығы т.б. Қаланың тұрмыс деңгейінің жоғарылығы, т.б. факторлар ауыл-селоның жүдеуіне әкеліп соқтырады. Қала мен ауыл-село халқын бірнеше топтарға бөліп қарастыруға болады. Олардың өлшемдері мыналар: мамандық құрлымы, білім деңгейі, материалдық тұрғыда жоғары деңгейде тұтыну, мәдени дайындық, әлеуметтік жауапкершілік, белсенділік, отбасы жағдайы, құқықтық кепілдік, саяси өмірге жақындық т.т.
Ауыл - қазақ елінің белгілі бір әлеуметтік құрлымы ауыл қазақ халқының ел болып қалыптасуында этникалық, этнографиялық, рухани және экономикалық тұрғыда бірігуінің ұйытқысы болған. Өйткені ауыл қазақ халқының ең төменгі әлеуметтік құрылымы. Ауыл түбі-бірлік, қауым түбі-тірлік, Аталастың аты озғанша, ауылдастың тайы озсын деген мәтелдер қазақтың ел болып қалыптасуында, тұтасуына ауылдың басты негіз болғандығын дәлелдейді.
Этникалық жағынан ауылдың тегі тереңде жатыр. Әуелгі ауыл әрбір ру, тайпа ішінде аталастық, туыстық жақындығына қарай құрылған. Ауылдың эволюциялық даму тарихына қарасақ, әлеуметтік кейпі өзгеріп отырған. Алғаш ет жақын аталастар ауыл бірлестігінің негізгі арқауы болғанмен, бері келе осындай аталас ауыл ішіне жат жамағайындар келіп қосылған.
Ауыл дегеніміз не? Ауыл шаруашылығының даму ыңғайына орай қалыптасқан адамдардың топтасып өмір сүретін мекені. Қазір де осылай ма? Көбіміз ауыл туралы түсінігіміз нақты емес. Біз қалаға жатпайтын елді мекендердің бәрін ауыл дейміз. Ауыл терминінің мәні шаруашылықтың бір түріне немесе ауыл шаруашылығының қауымдық еңбек бөлінісіне байланысты анықталуы тиіс.
Этнографиялық жағынан қарағанда шаруашылық орындары мал қоралары, өрістері орналасуы жағынан ауыл көрінісін табиғат көркімен бірге астастырып тіршілік реңін беріп түрады. Ауылға тән бояу: мал бағу, егіншілік шаруашылығы, т.т. Ауыл маңында міндетті түрде не өзен ағып жатады, не құмды өңірде бұлақ көздері болады. Ауылдық кеңістіктің ерекшелігі жайылымның кең болуынан, егістік алқаптарының тиімді орналасуынан көрінеді. Ертеде қазақтар мал өрісі суатының молдығына қарай май құйрық, кең қоныс, ақ бастау, егінді бұлақ, т.т. атаулармен атаған.
Көшпелі ауылдың арқасы жазылар шақ көктем айлары. Малы қыстан аман шығып, төлдеп, көкке аузы толғанда шаруа негізгі азығы аққа тойынады. Осылайша қазақ Қыс қысыл, жаз жазыл,- дейді. Бұл жөнінде Абай Жазды күн шілде болғанда деген өлеңінде қазақ ауылын тамаша реалистікпен жырласа, ал, суретші Н.Г.Хлудов оны ауылға тән бояумен дәлме-дәл суреттеген.
Экономикалық жағынан ауылдың қоныс, жайындық жері кең болғанмен әр бір үйдің жеке меншігінде малы, үй-мүлкі мен ұсақ шаруашылығы, өзіне тиесілі жерлері болады. Сондай-ақ, ауыл ішінде әр үй иесінің малына, әл-ауқатына қарай қоғамда алатын орны, өзіндік тіршілігі әр түрлі болып келеді. Осыдан келіп, ауыл ішінде өзара: бай, орта шаруа, кедей деген жікке бөліну туады.
Қауым болып өмір кешкенде жерге иелік міндетті түрде болған, бірақ жеке меншік институты қалыптаспаған. Сондықтан біз Қазақстанда феодализм болмаған деген тұжырым жасаймыз. Бұл қазақ қоғамының өзіндік бір ерекшелікті өмір сүру салты.
Рухани жағынан ауылдық өмір ерекше. Ертеректерде ауылдарда көшпелі мектеп болған, әр ауыл жалдамалы молда ұстаған, әр ауылда кілем, алаша, шекпен, т.б. тоқитын орындар ұсталық ететін ұсақ қолөнершілік болған. Қазіргі кезде де бұл дәстүр жалғасын табуда. Ауыл ән мен күйдің, өлең мен жырдың, ақындар айтысының, шешендер сайысының орталығы. Ауылдағы ойын-сауықтар: бәйге, күрес, шілдехана, көкпар, қыз ұзату, келін түсіру. Бұлар ұлттық дәстүрдің тоғысқан жері, театр өнерінің нағыз бастауы десе де болады.Ауылдың ішкі құрылымы, сыртқы көрінісі қоғам дамуына сай өзгеріп отырған.
Бірнеше елді мекеннен құралатын территориялық кеңістікті деп атау қалаптасқан.
Аймақ тек шаруашылық құрылымы мен территориалық еңбек бөлінісі бойынша туындыған бөлік қана емес, өзіндік мәні бар бір кеңістік. Яғни, аймақтық бөліністе ауылдардың орналасуы айрықша орынға ие. Қоғам дамуы - экономикалық, саяси, рухани, демографиялық, әлеуметтік үдеріс ретінде әр аймақта қайнап жатады. Әлеуметтік-экономикалық даму - ол, бәрінен бұрын, барлық тұрғындардың тіршілік деңгейін жоғарылату, халықтың жақсы өмір сүру үшін өндіруді өркендету болып саналады.
Сонымен қоса, еңбек етуге жағдай тудыру, және де әлеуметтік жағдайды жақсарту болып саналады. Барлық әлеуметтік-экономикалық пробремалардың шешімі ол экономиканың тиімді жұмыс істеуіне, әлеуметтік өмірдің гүлденуіне ықпал ету.
Ауылдық мекендер - елді мекендердің ауылдық жердегі түрлері. Олар бірнеше топқа бөлінеді: 1) тұрғындары негізінен ауыл шаруашылығымен шұғылданатын ауыл шаруашылықты мекендер; 2)ауыл шаруашылығымен айналыспайтын мекендер. Бұған темір жол станциялары, разъездер, орман шаруашылығы мен жеке кәсіпорындары дамыған елді пункттер, дачалар мен кішігірім курорттық поселкалар; 3) тұрғындардың біразы ауыл шаруашылығымен айналысатын, қалғандары халық шаруашылығынның өндіріс салаларында жұмыс істейтін аралас типті ауыл мекендер жатады. Бұл топқа, сонымен қатар аудан орталықтарын жатқызуға болады. Бұлардан басқа егіншілікпен айналысатын өңірлерде дала қосы, алыс мал жайылымдарында қыстау мен жайлау, балықшылыар поселкасы сияқты маусымдық елді мекендер болады.
Қазақстанның табиғи және әлеуметтік-экономикалық жағдайы әртүрлі болуына байланысты ауылдарды бірнеше типтерге бөліп көрсетуге болады. Солтүстік далалық аудандарда ауыл өзен, көл жағалауларына, кейде сулы аймақтарда орналасқан. Үлкен селолық поселкелерден жырақ жерлерде орналасқан. Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік - шығысындағы аудандарында өзен аңғарлары мен су жайылатын көк желек жамылған жерлерге орналасқан елді мекендердің бір шеті шөл даламен шектеліп жатады. Тау етегіндегі суармалы егіншілік дамыған аудандардың ауылдары өзендер мен көлдар бойын жағалай тізбектеле орналасады. Қазақстанның орталық және батыс шөлейт аудандарында бірінен - бірі шалғай орналасқан ұсақ ауылдар тобы басым. Алтай тауының етегі мен қойнауына орналасқан ауылдар ірі келеді. Каспий, Арал теңіздері, Балқаш пен Алакөлдің жағалауларында және оларға құятын өзендердің сағасында балық аулайтын ірі ауылдар орналасқан.Аудандық қоныстанудағы ерекшеліктер бұл ауыл шаруашылығынның белгілі бір түрімен айналысу өзгешеліктеріне байланысты болып келеді.
Ауыл шаруашылығының дамуы көбіне - көп топырақ сапасына және басқада табиғи жағдайларға тығыз байланысты болып келеді. Ауылдық шаруашылық жүргізу бұл жағдайлары толық пайдалануға бейім келеді әрі табиғат байлығын сарқа пайдалану көзделеді. Бұл өнімді мол өндіруге, оның өзіндік құнын арзандатуға мүмкіндік береді. Қазақстанда табиғи-шаруашылық аймақ деп аталатын алты ірі аудан бар. 1).Далалық - егіншілік аймақ - Солтүстік Қазақстан, Көкшетау, Повладар облыстарының солтүстік аудандары. Негізінен астық өндіреді, сиыр өсіру кең өріс алған. Шаруашылықтың қосалқы саласы - биязы жүнді қой, шошқа және құс өсру. 2). Қуан далалық егіншілік және мал өсіретін аймақ - Орал, Ақтөбе, Повладар, Семей облыстарының солтүстік және Ақмола облысының оңтүстік аудандары негізінен астық өндіруге және қой мен сиыр өсіруге бейімделген. 3). Шөлейтті мал өсіретін аймаққа - Орал, Ақтөбе, Қостанай, Қарағанды және Семей облыстарынын оңтүстік аудандары. Қой, сиыр және жылқы ет үшін өсіріледі. Егіншілік қосалқы кәсіп ретінде малға жем- шөп дайындауына ыңғайлы. 4). Шөлді мал өсіретін аймаққа - Атырау, Қызылорда облыстары түгелдей, Ақтөбе облысының Байғошин, Шалқар аудандары, Оңтүстік Қазақстан облысының Созақ және Отырар аудандары, Жамбыл облысының Сарысу, Талас аудандары мен Алматы облысының Балқаш ауданы. Ет үшін құйрықты қой, сиыр мен жылқы елтірі үшін қаракөл қойын өсіреді. Кейде кецбір аудандары суармалы егіншілікпен шұғылданып, күріш және жем - шөп дақылдарын егеді. 5). Хан тәңірі тау бөктеріндегі аймақтарға - Алматы, Талдықорған, Жамбыл облыстары таулы аймақтары жатқызылады. Табиғи жағдайының өзгешелігіне және ірі қалалар мен кәсіпорындардың көп болуына байланысты мұнда ауыл шаруашылығы әртүрлі бағытта өркендеген. Басқа аудандардан ерекшелігі техникалық (мақта, қант, темекі) дақылдарды және жеміс өсіру кең өріс алған. Ірі қалалар мен өндірістік кәсіпорындардың маңы құс фабрикалары, сиыр фермалары, қой өсіруге қолайлы. 6). Алтайдың таулы және тау бөктеріндегі аймаққа Шығыс Қазақстан облысы жатады мұнда негізгі екі салада өркендеген. Бірақ оңтүстігінде мал шаруашылығы сәл басым.
Қазақстанның ауыл шаруашылық құрылымының негізін фермерлік қожалықтар мен агроөндірістік шаруашылықтар құрайды. 1991 жылдан бері Қазақстанның агроөнеркәсіптік дамуында кең ауқымды экономикалық өзгерістер болды. Қазір Қазақстанда ауыл шаруашылық мақсатына пайдаланылатын өңірлерде жеке меншік жер иеленушілердің қарамағында 149,1 млн. гектар жер бар. Оның 25,7 млн га-сы егістік, 3,6 млн. га-сы шабындық, 103,5 млн га-сы жайылым. 2013 жылы Қазақстанда жалпы саны 72335 ауыл шаруашылық құрлымдары жұмыс істеді. Оның 1847-сі шаруашылық серіктестіктері, 601-і акционерлік қоғамдар, 3714-і өндірістік кооперативтер, 65- мыңнан астамы шаруа қожалықтары, 195- і мемлекеттік агроөндірістік кәсіпорындар.
Ауылдық қоныстанудың ерекше өтімділігі бұл олардың территориялық тиімді орналасуы. Ауылдық шаруашылықтың дамуы үшін маңызды жағдай бұл метерологиялық, климаттық және гидрологиялық ақуалдардың қолайлы болуы. Метерелогия бұл өсімдіктердің өсуі мен жетілуіне, егіндік пен мал шаруашылығының тиімді орналасуына әсер ететін ауа райын, климаты, сондай-ақ жердің ылғалын зерттейтін ғылым саласы. Ауылдың метеорогиялық климат жағдайларын зерттеу топырақтың ылғалдануын бақылап, шаруашылық дақылдары мен жайылымдағы шөптің өсуіне, оның түсімі мен сапасының жоғарылауына, малды бағуға және олардың өнімділігіне қатысты зерттеулер жүргізеді. Ауылдың орналасуының ерекшелігі, ол климаттық ерекшелікке тікелей тәуелді. Олай болса, белгілі бір территорияның климаттық ерекшеліктері мен жер ресурстарын бақылау ауыл шаруашылығын дамытуға тікелей ықпал етеді. Демек ауылдық өндірістік объектілерді тиімді орналастыру үшін аймақтың климаттық ерекшеліктерін анықтау және оны бағымдау; дақылдар мен олардың сорттарын, мал тұқымдарын жаңа жерге аудандастыру үшін климат тұрғысынан баға беру, егістік алқаптарды агроклиматтық аудандастыру, жайылымдар және шабындықтардың түсімдігін арттыру үшін және мал шаруашылығының өнімділігін арттыруға мүмкіндік беретін агротехникалық, зоотехникалық шараларға климаттық тұрғыдан сипаттама беру: ауыл шаруашылығы мен шұғылданып жүрген қызметкерлерді агроклиматтық деректермен қамтамасыз етіп отыру осы зерттеу саласының міндеті. Себебі ауыл шаруашылығының объектілері мен климаттық жағдайлардың арасында өзара байланыс шаруашылықтан алынатын өнімділік көрсеткіштерді арттырады. Ауылдың климатологиясының даму тарихында А.И.Войнов пен П.И.Браунов еңбектерінің маңызы зор, олар белгілі бір аймақты агроклиматтық тұрғыдан бағалаудың негізін қалады.
Демек ауылдық қоныстануда оның орналасқан территориясының геологиялық ерекшелігі ескерілуі тиіс. Оның климаттық ерекшелігі, қысының суықтығы, жазының ыстықтығы және жауын-шашынның түсу мөлшері, топырық ылғалдылығы, т.т. есептелінуі тиіс. Қоғамдық еңбектің бөлінуінде табиғи жағдайы әртүрлі. Облыстар мен аудандардың ерекшеліктері ескерілуі тиіс. Себебі, бұл Қазақстанның әртүрлі табиғи- экономикалық жағдайына қарай өндіргіш күштерді шоғырландырудағы маңызды мәселелердің бірі. Әртүрлі аймақтар мен облыстарда, аудандар мен шағын ауылдарда өндірілетін өнімнің белгіленген түрі өсіріліп, соған сай өндіріс орындарын шоғырландыру керек-ақ. Мұнан шаруашылықтың көмекші салалары анықталып, сапалығы көрінеді. Бұл ірі қалалар маңындағы ауыл шаруашылығының арнаулы кәсіпке бейімделуіне, ондағы өнеркәсіптің дамуына және қала тұрғындарының саны өсуіне зор әсерін тигізеді.
Ауылды шаруашылық жүргізу тәсіліне қарай орналастыру - еліміздің әр аймағы мен ерекшеліктерін ескере отырып әртүрлі ауылшаруашылық өнімдерін өндіруді қалыптастырады. Мұнда қай аймақта, облыста, ауданда, ауылда, өнімнің қай түрі, қандай мөлшерде өндірілетіні белгіленеді. Ауылды дұрыс орналастыру жерді, құрал - сайманды тиімді пайдалануға, өндіріс көлемін ұлғайтуға, еңбек өнімділігін арттыруға және өнімнің өзіндік құнын арзандатуға мүмкіндік береді.
Ауыл-село архитектурасы бұл ауылдың орналасуындағы тұрғын, мәдени және коммуналдық үйлердің, өндірістік ғимараттардың орналасу келбеті. Ауыл-село архитиктурасы архитиктураның жалпы заңына сәйкес ауылдың әлеуметттік жағдайына, өндіріс күшіне мәдени дәрежесіне және халқының әдет-ғұрпы мен жергілікті табиғат ерекшеліктеріне қарай анықталады. Ауыл-село архитиктурасы өте ертеден өрістеген құбылыс. Осы кезге дейін оның құрылымдық түрлеріне, материалдық мазмұнына, идеологиялық бағыттарына және заман талабына сай өзгерістер еніп келеді. Социализм дәуіріне дейін Қазақстанда ауыл архитектурасы - киіз үй, балшық, шым, қамыс, ағаш үйлердің келбетінде көрініс береді. ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында Қазақстан жеріне орыс шаруаларының қоныс аударуына орай қазақ ауылы отырықшылыққа көшті. Ауылдық жерлерде қыстақтар, селолық поселкелер орныға бастады. Ал совет өкіметі кезінде көптеген артельдер, колхоз, совхоздар ұйымдастырылып, колхоз-совхоз орталықтары, бөлімшелер салынды. Соның нәтижесінде, Ауыл-село архитектурасы тез өркендеп, бұрын болмаған жаңа үй түрлері, балалар бақшасы, клубтар, кеңселер бой көтерді. Сонымен қатар, тұрғын үйлердің әртүрлі нысандары көбейіп, ауылдардың архитиктуралық сапасы артты. 1991 жылға дейін республиканың ауыл селоларында 6 мыңға жуық клуб, 5 мың 700 кітапхана, 3 мың балалар бақшасы, т.б. қоғамдық үйлер болды. Бұлар ауыл халқының әлеуметтенуінде үлкен орын алды. Салқын, ыстық су, газ құбырлары жүргізілді. Бұлардың бәрі ауыл-село тұрғындарының тұрмысын жақсартып, мәдениетін арттыруға, дем алуға жағдай туғызды, ауыл көркін көтеріп, архитектуралық сипатын арттырды. Осының нәтижесінде ауыл-село архитектурасының бас жоспарына жаңалықтар енді. Оның ең маңыздысы ескі ауыл жанынан бөлектеу болып жаңа тұрған кешендері, қоғамдық-мәдени үйлердің шағын ауданы, өндірістік жайлардың мал шаруашылығы қораларынан аулақ салынуы болды. Ауыл-село орталықтары архитектуралық мүсіндерге, ескерткіштерге толды, алаңдар ауыл-село архитектурасының бөлінбес бір құрамына айналды. Ауыл-село архитектурасы - ауыл еңбекшілерінің тұрмысы мен қала еңбекшілерінің тұрмысы арасындағы айырмашылықты жоюда негізгі рөл атқарады. Ауылдың орталықтары негізгі жоспар бойынша инфраструктуралық маңызға ие болды. Инфраструктураны жаңғыртуда өндіріс салалары, ауа райының өзгешеліктері, табиғат ерекшеліктері, ұлттық әдет-ғұрыптары еске алынды. Міне, осының арқасында ауылдың қоныстанудағы құрылыс объектілерінің орналасу ерекшеліктері тиімді өзгешеленді.
Қорыта айтқанда, ауылдың территориялық бірліктер оладың географиялық метеорологиялық, климаттық ерекшеліктеріне қарай өрістетілді. Ауылдық қоныстанудың құрлымы жан-жақтылығымен ерекшеленді. Ауыл орналасқан кеңістік, оның климаттық - географиялық жағдайы және экономикалық тиімділігі мен әлеуметтік-экономикалық ерекшеліктері толық ескеріле бастады.
Қазақстанның ауылдық елді мекендеріндегі ауыл халқының саны 8435,9 мың адамды, немесе елдегі бүкіл халықтың жалпы санынан 48,0% пайызын құрады.
Сондай-ақ, 450-адамға дейін халқы бар ауылдық елді мекендердің саны 2013 жылғы статистикалық деректерге қарағанда 915-тен 661-ге дейін қысқарылып, 1000 адамнан 5000 мың адамға дейін халқы бар ауылдық елді мекендердің саны, тиісінше 1651-ден 1694-ке дейін өскен.
Ауыл тұрғындарының тұрмысын инфрақұрлымдық кешенді тұрғыда құрылымдау оларды әлеуметтік-экономикалық жағынан дамыту, оларды түрлі тауарлармен және қызметтермен қамтамасыз ету, көлік қатынасы мен медициналық көмек көрсету жағдайларын жаңарту көп жағдайда ауылдық елді мекендердің әкімшілік орталықтардан, темір жол станцияларынан қашық болуына байланысты болып отыр.
Осы жерде ауылдың қоныстануының тиімді және тиімсіз жақтары көрінеді. Зерттеу нәтижелері бойынша көптеген аудан орталықтары облыс орталықтарынан қашық орналасқан. Мысалы 124 ауылдық елді мекен облыс орталықтарынан әлде қайда алыс жатса, 81 ауылдық елді мекен 100 км астам алшақтықта орналасқан. Ал мұның өзі ауыл халқын жұмыспен қамтамасыз етуде қиыншылықтар тудыруда.
Сонымен қатар, ауылдық елді мекендер үшін темір жол станцияларынан алыс орналасуы да жүк тасымалдауда қиындықтар туғызуда. 100-ден астам елді мекен темір жол станцияларынан 70 км-ден астам қашықтықта орналасқан.
Ауыл халқы тұрмысының қалыпты жағдайда болуы үшін ауылдық мекендердің байланыс құралдарымен қамтамасыз етілуі де өте маңызды болып отыр. Телефон байланысымен 75,1% , пошта байланысымен 63,1% , радио-телефон байланысымен 7,0 % , ауылдық елді мекендер ғана қамтамсыз етілген. Соңғы жылдары телефон байланысымен қамтамасыз етілген ауылдардың саны 6,1 % - ға өскен. Керісінше пошта байланысымен қамтамасыз етілу 2,4 % - ға төмендеген.
Ауылдық аумақтарды дамытудың аса маңызды мәселелерінің бірі елді мекендерге сапалы автомобиль жолдарын салумен қатар қызметтер жүйесін дамыту жатады. Асфальтты бетон төселген жолдармен қамтамасыз етілген ауылдық елді мекендер саны соңғы жылдары 2078 - ден 1950-ге дейін (0,6%), қиыршықтас және малта тас төселген жолдармен қамтамасыз етілгендері 1077-ден 1037-ге дейін (0,1%), топырақ төселген жолдармен қамтамасыз етілгендері 2217-ден 2074-ке дейін (0,7 %) азайған.
Мұнда ауылдар үшін қатынас көздерінің жетімсіздігі, транспорттық қызметтердің қанағатсыздығы байқалады. Бұл ауылдардың инфрақұрылымдық жағдайын төмендетпесе, көтермейді.
Бүгінгі таңда ауылдық жерлердегі білім беретін мектептер саны 62212, ал медициналық орталықтар, ауруханалар саны 6003 бірлікті құрайды. Ауыл тұрғындарының мәдени және рухани өмірінде клуб мекемелері мен кітапханалар өте аз. Мысалы, клубтар саны 1618, мәдениет сарайлары 38, кітапханалар саны 2756 бірлікті ғана құрайды. Ауылдық қоныстарда бұл объектілердің маңызы зор. Олар негізінен ауыл халқының мәдени дамуын байытады.
Ауыл тұрғындарының мәдени өмірін сипаттауда спорттың алатын орны ерекше, еліміздің 18,2 % ауылдық елді мекенінде футбол алаңдары -1%, спорт залдары 6,7%, стадиондар-0,4%-ды ғана құрайды. Бұл статистикалық көрсеткіштер бүгінгі таңдағы елді мекендердің инфрақұрлымдық жай-күйін білдіреді.
Ауылдық елді мекендерде мектептердің, мәдениет сарайларының болуы, бау-бақша, ойын алаңдары орнығуы, кітапханалардың жаңа басылымдарымен жабдықталуы, стадион, спорт алаңдарының қазіргі заман талабына сай салынуы және басқада объектілердің орналасуындағы үйлесімдік ауылдың сәнін келтіріп тұруға үлкен септігін тигізеді.
Сонымен, ауылдық орта, ауылдың өзіне тән психологиясы, әлеуметтік-экономикалық жағдайы, қалалықтарға еліктеушілігі, т.б. ерекшеліктері, ол мұхиттағы айсбергтің тек көрінер тұсы ғана секілді. Шын мәнінде, айсбергтің су бетіндегі көрінер тұсынан, су астындағы бөлігі бірнеше есе үлкен әрі көлемді болатыны белгілі. Оның бәрін тергіштей бермей-ақ ауылдық мекендердің орналасуы жағдайына байланысты туындайтын кейбір өзекті мәселелерді сөз етудің өзі-ақ бірқатар мәселелердің бетін ашып бере алады.
Әлеуметтік-экономикалық, географиялық, мәдени-тұрмыстық байланысты әрбір ауылдың қоныстануының белгілі бір шаруашылық жүргізу ерекшелігіне орай орналасатындығын білдіреді.
Осыған қарап әрбір ауылдың өз ішілік ерекшеліктерін, тұрмыс салтын, шаруашылық жүргізу тәртібін және даму деңгейін айқындауға болады. Сондықтан зерттеуіміздің осы бөлімінің келесі параграфын Оңтүстік Қазақстан облысы Отырар ауданы ауыл-селоларының тыныс-тіршілігін талдауларға арнамақпыз.
1.2. Ауылдық аймақ адам өмір сүруінің тұрақты ортасы ретінде
Отырар ауданының құрылған уақыты - 1935 жыл. Аумағы - 18058 шаршы шақырым. Халқы - 56739, отбасы саны - 945, елді мекендер саны - 43.
Әкімшіліктер бойынша халықтың орналасу саны
қс
Ауыл әкімшілктері
Адам саны
1
Аққұм
2615
2
Ақтөбе
1688
3
Балтакөл
4226
4
Қарақоңыр
3693
5
Қарғалы
2148
6
Қоғам
3452
7
Қожатоғай
3319
8
Көксарай
5586
9
Маяқұм
4114
10
Отырар
4168
11
Талапты
5216
12
Темір
4848
13
Шәуілдір
8789
14
Шілік
2877
Барлығы
56739
Отырар ауданы Оңтүстік Қазақстан облысының батысында орналасқан.Шығысы мен солтүстік шығысында Ордабасы, Арыс ауданымен, оңтүстігінде Шардара ауданы, Солтүстігінде Түркістан ауданымен шектеседі.
Орталығы:
· Шәуілдір ауылы
· Шәуілдір ауылындағы халық саны - 8789 адам
Әкімшілік - аумақтық бөлінісі: 11 ауылдық округ
Халықтың сапалық құрамы:
жынысы бойынша
ерлер - 28172, 49,6 %
әйелдер - 28567, 50,4 %
Ұлты бойынша
қазақтар - 56185, 99%
орысы - 297, 0,53 %
басқа ұлттар - 257, 0,47%
Әлеуметтік жағдайы бойынша:
Зейнеткерлер - 4044
ҰОС ардагерлері - 67
Социалистік Еңбек Ерлері - 21
Батыр аналар, Алтын, Күміс алқа иелері - 1284
Әлеуметтік көмек алатындар саны - 405
Кеңес одағының батыры - 2
Су ресурстары:
Сырдария және Арыс өзендері.
Өндіріс және қызмет көрсету салалары:
Ауыл шаруашылығы:
соның ішінде:
Шағын және орта кәсіпкерлік құрылымдар - 919
Шаруа қожалықтары - 1892
Коммуналдық қазыналық кәсіпорындар - 10
Қоғамдық ұйымдар - 30
Мемлекеттік мекемелер - 111
МТС-тар - 2
Ауыл шаруашылық жер көлемі барлығы: - 739666
соның ішінде:
суармалы егістік жер - 27335
игерілген жер көлемі - 18866
тыңайған жер - 12287
шабындық - 15575
жайылым - 1647917
Мал басы:
өлш бір
01.11.2013 ж
01.11.2013 ж
+-
%
2
3
4
5
6
Мал басы
Ірі қара
Бас
41344
36714
-4630
88,8
Уақ мал
Бас
328863
297950
-30913
90,6
Жылқы
Бас
13170
13803
633
104,8
Түйе
Бас
3573
3887
314
108,8
Өнеркәсіп:
кәсіпорындар саны - 29
жұмыс істейтіні - 21
құрылыс:
кәсіпорындар саны - 14
жұмыс істейтіні - 13
көлік:
кәсіпорындар - 2
жұмыс істейтіні - 1
Байланыс:
телеграф пункттері - 1
пошта бөлімшелері - 13
телефон нүктелері - 2495
білім беру саласы:
барлық мектептер - 48
оқушылар саны - 12940
кәсіптік - техникалық мектеп - 1
лицей- интернат - 1
бала-бақша - 1
денсаулық сақтау саласы:
мәдениет үйі - 1
клубтар - 18
кітапханалар - 21
Әлеуметтік сала:
Халықты жұмыспен қамту және әлеуметтік бағдарламалар бөлімі: -1
Қаржы саласы:
Аудандық қаржы бөлімі - 1
Қазыналық банк - 1
Халықтық банктің бөлімшесі - 1
Валют Транзит Банк есеп айырысу бөлімі - 1
Қорлар:
1.Ардагер-жәрдем
2.Қайырхан
Бұқаралық ақпарат құралдары:
1.Отырар алқабы газеті (қазақ тілінде)
2.Отырар үні газеті (қазақ тілінде)
3.Шаруа және Нарық газеті (қазақ тілінде)
Отырар ауданы. . . Бір кезде ұшқан құстың қанаты, жүгірген аңның тұяғы талатын, құм суырып, сағым ойнаған сайын дала, қазір жаңарып жасарған, қайта түлеген өлке осылай аталады.
Иә, тамырын тереңге тартқан Отырар тарихы біздер үшін ерекше. Біріншіден, бұл қала - адамзаттың екінші ұстазы атанған әл-Фарабидің отаны. Осының өзі - ақ Отырардың атағын шығаруға жетер еді. Ал, бұл жерден одан бөлек тағы он екі әл-Фараби шыққан. Екіншіден, Отырар өз заманындағы руханият астанасы болған. Александриядан кейінгі әлемдегі ең үлкен кітапхананың осы қалада орналасуы тегін емес. Үшіншіден, Отырар өзінің қаһарман қорғаушылармен өшпес даңққа бөленген, батырлықтың, отан сүйгіштіктің теңдесі жоқ үлгісіне айналған қала. Сондай-ақ, бұл жерде
Қожа Ахмет Яасауидің ұстазы Арыстанбаб жерленген.
Елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев ...Орталық Азия халықтары орта ғасыр дәуірінде жоғары дәрежедегі жарқын мәдениет жасай білді. Отырар, Тараз, Сайрам сияқты т.б. қалалар, ірі-ірі мәдени орталықтарға айналды десе, Үкіметіміз 2004 жылдың 30 қыркүйегінде Көне Отырарды қалпына келтіру туралы №1009 қаулысын қабылдады. Өйткені тамырын тереңге тартқан Отырар тарихының айтары мол, аңғартары одан да көп еді. Сонау көне заманның әр қырынан айғақ берер деректері мен дәйектері өмірдің өзіндей шексіз болатын.
Тарих айтады: Ұлы Отырар Кіндік Азия мен Қазақстандағы ғана емес, бүкіл әлемдік өркениетке аты мәшһүр қала. Күллі әлемге ғылым мен білімнің, ерлік пен қаһармандықтың өнегесін паш еткен еңселі, өркениетті орда. Біздің Ұлы қаламыз - Отырар туралы баба тарихымыз енді-енді тіл қата бастады. Қадым заманнан қалған көне ескерткіштер, құм астында көміліп қалған көзелердегі көне жазулар, бүкіл түркі дүниесінің алтын қазыналары ежелгі Отырар тарихы туралы сыр шерте бастады.
Отырар тұтас қазақ елі мен ұлттың бөлінбес меншігі, қайталанбас жауһары, алтын қазығы. Бұл ұлы даланың ұлағат тұнған, ырыс қонған бір бөлшегі. Отырарды Отырар еткен де оның шарапханасы мен мейрамханасы емес, кітапханасы еді деген қытай саяхатшысы Лу Цзиннің сөзі еске түседі...
Отырар тарихы - аса көне тарих. Тарихта қазақ халқының түп төркіні б.д.д. VІІ ғасырдан бастап жазба деректерде кездеседі десек, сол кезеңде Жетісу өңірі мен Шу, Талас және Сырдария алқаптарынан мұнаралары қорғандармен қоршалған қала орталықтары қалыптаса бастағаны анықталып отыр. Солардың көпшілігі Тянь-Шань тауының етегінде, Арыс өзені мен Сырдарияның орта және төменгі ағысындағы алқаптардан табылды. Тарихи жазбаларда Сүткент, Аргубанкент, Аққорған, Өзгент, Ашнас, Баршыкент, Жанкент, Фараб(Отырар), Испиджап (Сайрам), Кедр, Қарнақ, Сығанақ, Сауран, Жөлек қалаларының аттары бірге аталады. Бұл тізімдерге Баласағұн, Тараз, Алмалық т.б. қалалардың аттарын қосуға болады.
Жалпы тарихи-географиялық орнына қарай Отырар қаласы ірі сауда нүктесінде орналасқан. Орта Азияда бұдан ең қолайлы, ең қауіпті орынды табу қиын болатын (А.Н.Бернштам). Отырардан шыққан сауда жолы Тараз бен Баласағұнға, Шығыс Түркістанға, Шаш, Соғдыға, Мерв пен Нишапурға, Хорезмге, Кавказға қарай кететін.
Отырардың топографиясын зерттеу қаланың көрінісі Қазақстан мен Орта Азияның көптеген ортағасырлық ескерткіштеріне ұқсас екенін көрсетіп берді. Қалаға үш жағынан кіретін қақпа болған. Орталық көше оңтүстік және солтүстік кіре берістерді жалғастырып, қаланы тең емес екі бөлікке бөліп тұрған. Көшенің ені 5-8 метрлік. Көптеген тұйық көшелер мен пұшпақтар осы орталық көшеден тарап отырған. Зерттеушілер қаланың негізгі кескіндемесі орта ғасырдың аяғына қарай қалыптасып біткенін байқаған. Қамал қаланың дәл ортасына орналасқан, ол үшбұрышты үлгімен салынған үш қабырғадан тұрады. Оның сыртынан қоршап ор қазылған. Қамал мен шахристанға керуен сарай жалғасады. Оның аумағы 150 гектар жерді алып жатыр. Отырардан табылған теңгелерге салынған өрнектер тіпті бұрынғы дәуірлерден хабардар етеді. Бір теңгенің оң жақ бетінде садақ түріндегі түргеш таңбасы, теріс жағында арыстан сұлбасы бейнеленген. Екінші үлгідегі теңгелердің бет жағында Х белгісі таңбаланған. Екінші үлгідегі теңгелер Кангу Тарбаның Кангар билеушілерінің нұсқауымен жасалған болар деген болжам бар.
Ал, Отырар қаласының пайда болуына келетін болсақ, оны б.д. І-ІІ ғасырларға жатқызуға әбден болады. Өйткені, қалалардың тарихын зерттеуге көмек беретін археологиялық қазбалар жазбаша қалатын естеліктерден артық болмаса кем емес. Ал, Отырар қаласында жүргізілген қазба жұмыстарының нәтижесі бойынша ғалымдар қаланың негізгі бірінші ғасырда немесе одан да ертерек уақытта қаланған болуы мүмкін деп аталатын археологиялық ескерткіштен І-ІV ғасырларға тән керамика үлгілері табылған.
Қазір біз Отырар туралы, оның ежелгі және ортағасырлық тарихы мен сәулет өнері, құрылыстары, қол өнері мен мәдениеті жөнінде біраз жағдайды қағазға түсіруге мүмкіндік ала бастадық. Отырар Сырдарияның орта ағысындағы суармалы, құнарлы алқапқа орналасқан іргелі сауда орталығы еді. Батысында оған Қызылқұм шөлі келіп тіреледі, шығысында Қаратаудың жон-жоталары ұласады. Өзен аңғарларында жыңғыл, жиде, тал-тораңғы мен қамысы тығыз өскен, ит тұмсығы батпайтын тоғайлар жиі кездесетін. Қалың қопаларында бұғы, қабан, қоян, түлкі, қасқыр жортатын. Бұл жерлерді жолбарыстар да мекендеген. Құстан қырғауыл, қаз, тырна, көкқұтан мекен еткен. Суында неше түрлі балықтар бұлқынып жататын.
Отырар атауын орта ғасыр жазбагерлерінің барлық еңбектерінде жиі ұшырасуы оның өркениеттінің осал болмағанын байқатады. Оның соншалықты таралуы географиялық орнының түйінді керуен жолдарының түйісінде жатқанынан болуы керек.
Отырар сонымен бірге егіншілік аймағы еді. Отырардағы алғашқы жұмыстарын түркістандық археология әуесқойлары үйірмесінің мүшелері А.К.Кларе мен А.А.Черкасов 1904 жылы жүргізді. 1940 жылдардың аяқ шенінде профессор А.Н.Бернштам бастаған археологиялық экспедиция біраз жұмыстар атқарды. Одан кейінгі қазба жұмыстары 1960 жылдары басталып, елеулі нәтижеге қол жеткізді.
Көне деректерде сол кездегі Фараб қаласының ең алдымен ұзындығы мен көлденеңі бір күндік жолға жуық алқапты алып жатқан округ орталығы болғаны сипатталады. Орта Азия мен Қазақстан қалаларының өміріндегі өрлеу кезеңінде жаңа қалалар пайда болып, ескілері дами түсті. Қала жері рабаттар есебінен, яғни сауда-саттық кәсібі жүргізілетін базарлар мен керуен сарайлар есебінен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz