Ұлттық спорт түрлерінің даму тарихы
Лекция жоспары:
1. Ұлттық спорт түрлері мамандық бойынша оқытылатын сабақтың курстың ерекшелігі, мақсаты, мазмұны.
2. Ұлттық спорт түрлерінің даму тарихы
3. Ұлттық спорт түрлерінің қазіргі кездегі дамуы.
4. Ұлттық спорт түрлерінің жарыс ережелері.
5. Ұлттық спорт түрлерінің Қазақстан Республикасының дене тәрбиесіндегі алатын орны.
1. Ұлттық спорт түрлері мамандық бойынша оқытылатын сабақтың курстың ерекшелігі, мақсаты, мазмұны.
2. Ұлттық спорт түрлерінің даму тарихы
3. Ұлттық спорт түрлерінің қазіргі кездегі дамуы.
4. Ұлттық спорт түрлерінің жарыс ережелері.
5. Ұлттық спорт түрлерінің Қазақстан Республикасының дене тәрбиесіндегі алатын орны.
Лекция мазмұны:
Лекция мәтіні (қысқаша): Қазақ халқының ежелгі және қазіргі мекені Ұлы дала болып табылады. Осы Ұлы далада адамзаттың кемелденуі және дамуына үлкен- үлкен әсері болған көптеген тарихи кезеңдер болып өтті. Оған алғашқы жан -жануарларды қолға үйрету, киім тігу, қазба байлықтарды қорыту олардан заттар жасау, жазуды ойлап табу, дөңгелекті арбаны өмірге әкелу сияқты адамдардың күн көріс, шаруашылықты жүргізу барысын түбірімен өзгертуге әкеліп, саналарын жаңа сатыға көтеруге әсер еткен құбылыстар осы Ұлы далада іске асырылды.
Қазақ хандығы құрылуын тарихшылар 1456-1477 жылдар арасында Жәнібек пен Керей құрған хандықтан бастайды. Қазақтың алғашқы Бас ханы болып Керей сайланады. Олардан кейін ел билігін Бұрындық (1480-1511) хан алады. Өзінің ел басқаруда шеберлігімен ерекшеленген Қасым хан (1511-1523) «Қасымханның қасқа жолы» деген ат қалдырды. Ел ырысын еселей түскен Хақназар хан (1538-1580) жылдары басқарды. ХVI- шы ғасырдың аяғында Қазақ халқының саяси тұрақтылығын нығайтуда Тәуекел ханның орны ерекше болды. Есім хан ( ) жылдары ел басқарып «Есім ханның ескі жолы» атты дала заңымен әйгілі болды. Есім ханның немересі Тәуке хан жоңғарлармен соғыста көрсеткен ерлігі мен талантты қолбасшылығы үшін қазақтың Бас ханы болып сайланды. Тәуке хан билеген отыз жыл арасында «Қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған» жайлы кезең болды, ол атақты «Жеті жарғыны» өмірге енгізді.
1710 жылы Әбілхайыр хан таққа отырып жоңғар мен қалмақтармен соғыс кезінде беделді хан болды. 1723 жылдары басталған қайғылы «Ақтабан шұбырынды» кезінде Әбілхайыр жоңғарларға Аңырақай мен Бұлаңты шайқастарында шешуші жеңістерге жетіп қазақ жерін қалмақтардан тазартты.
Бірақ Әбілхайырдан кейін хандыққа келген Сәмеке хан жігерсіз болып қалмақтар Еділге дейін биліктерін қалпына қайта әкелді.
Әбілхайыр хан саясатын жалғастыра білген қазақтың ұлы ханы Абылай болды. Ол туралы Ш.Уалиханов: «Сол қан төгіс заманда сұлтан Абылай басқалардан ерекше көрінді. Ол қатардағы әскерден бастап сол кездегі барлық негізгі соғыстарға қатысып, онда өзінің ерекше батырлығымен көзге түсті. Пайдалы кеңестері мен стратегиялық шешімдері оны даналардың қатарына қосты» дейді.
Абылайдан кейін қазақ тарихында өшпес із қалтырған хандар Кенесары Қасымұлы, Бөкей және Жәңгір Бөкейұлы. Абылайдың немересі Кенесары ХІХ ғасырдағы патшаның отарлау саясатына қарсы жиырма жылға созылған ұлт- азаттық қозғалысын басқарды.
Абылай хан дүниеден өткен соң, қазақтың батырлық дәуіріндегі дәстүрлер тарих үлесіне кетті. Абылай ханның жүргізген сыртқы саясаты бүгінгі Қазақстан үшін де әлі маңызын жойған жоқ. Абылай ханнан кейінгі екі ғасырдан астам уақыт ішінде қазақ халқы «Зар заман» деп ат қойған патшалық Ресей және Кеңес Одағы жалғастырған бодандықты басынан өткізді.
Осы бодандық 1991 жылғы Қазақстан Тәуелсіздік алғанға дейін созылды. Бүгінгі күні осы Тәуелсіздігімізді баянды ету арқылы ғана ұлттық мәдениетімізді, құндылықтарымызды сақтап қалу мүмкіндігі туып тұр. Оның ішінде ұлттық ойындар мен спорт та бар.
Олжас Сүлейменов қазіргі казактардың бастарын тақырлап алуы мен шаштан кекіл, тұмар қоюларын, «казак» атын орта ғасырдағы қазақтардан алғандықтарын және атамандарының «хохол» атануын “kokil» кекіл деген сөзден шыққандығын айтады. Және Олжас Сүлейменов «Олимпиада» сөзінің шығуы төркінін түркі тілімен байланыстыра келіп, түркі тілдес халықтарда ежелден қалыптасқан аруаққа табыну, өлгендерге арнап ас беру кезінде ат жарысын, балуан күресін, т.б. сайыстарды өткізу ежелден қалған дәстүр екендігін, өлген басшы адамның орнына жаңа басшы адамды сайлаудың қалыптасқан демократиялық жолы екендігін, басқа адамдармен күш сынасу өзінің денсаулығының мықты екендігін дәлелдеу арқылы билікке келу жолы болғандығын айтады.
Ол «Олим-пи» сөзі грек тілінен «Билеуші өлімі» деген мағынаны білдіретіндігін көрсете келіп, сол сайыстарда жеңіп шыққан адамға белгі ретінде түркілер қолына шоқпар берген, ал римдіктер басына қазіргі кездегідей ағаш жапырағынан «венок» кигізгендігін айтады.
Қазіргі қазақ халқында адамның қайтыс болғаннан кейін жылын беру, асында ат жарыстырып, балуан күрестіру, т.б. жарыстар ұйымдастыруы сол көне кезден қалған дәстүр деп санау қажет.
Сонымен қатар қазіргі кездегі «Қыз қуу» ойынының тарихы өте көнеден сонау «матриархат» деп аталатын қоғам мен шаруашылықты әйел адамдар басқарған кезеңнен бастау алады деп айтуымызға негіз бар. Себебі сол кезде тайпаны басқарушы әйел адам шаруашылықты жүргізу, басқару үшін өзіне сенімді күшті адамдарды таңдап алу мақсатында әртүрлі жарыстар ұйымдастырып, соның ішінде өзін атпен қуып жетуге арналған сайыстар да ұйымдастырған. Осындай жарыстарды өзіне күйеу таңдау үшін де өткізгендіктері туралы деректер кездеседі. Осы жарыстарға барлық үміт етуші адамдар қатысуларына мүмкіндіктері болған. Осыдан барып қазіргі уақыттағыдай «Қыз қуу» жарысына бір ер адам бір әйел адам ғана емес, бір әйел адамның артынан көптеген үміткерлер аттарымен қуғандығын көруге болады. Қазіргі кезде «Қыз қуу» ойыны түпкі шығу мағанасынан өзгеріп, уақыт өте келе қарапайым ойын түріне айналып отыр. Әр елде осындай жарыстар ұйымдастыру арқылы үлкен үлкен мемлекеттік дәрежедегі және даулы мәселелерді шешіп отырған. Мысалы Европадағы көне Рим патшалығында патшайымды әйелдікке алу ең жүйрік адамның үлесіне тиген. Көне прустықтарда кімнің аты бірінші келсе сол дворяндық дәрежеге көтерілген.
Біз ұлттық ойындар мен спорттың дамуы халқымыздың өмірімен тығыз байланысты екендігін көрсете отырып жоғарыда тарих кезеңдеріне арнайы тоқталдық, әр тарихи кезеңнің өзіндік ерекшеліктері болғандығын көрсеттік.
Қазіргі уақытта белгілі болып отырған 200-ден астам ұлттық ойындар мен спорт түрлерінің барлығының даму тарихына шолуды мақсат етпей, зерттеу тақырыбына қатысты қазіргі уақытта ұлттық спорт түрлеріне айналып үлгерген қазақ күресі, ат спорты, тоғызқұмалақ және саятшылық түрлеріне жеке қарастырамыз.
Қазақ күресінің тарихы ұлтымыздың өмір тарихымен тығыз байланысты. Балуан болу адам өміріне қажетті батылдық, алғырлық, күштілік, ептілік, т.б. қасиеттерді дамытады,дарытады. Балуандардың күш сынасуы ат жарысы, ақындар айтысы сияқты қазақ халқының салт-дәстүрлерінің ажырамас бір бөлігі болып саналады.
Қазақтар күш иесін «алып», «толағай», «балуан» деп атап, оны ерекше қасиет қонған адам ретінде таныған. Балуан болу - өнер. Қазақтардың жыл он екі ай далада өмір кешіп, үнемі қозғалыста болу тірлігі, жас баладан бастап еңкейген кәріге дейін дене-күш дайындығына ерекше талап қойды. Қазақ елінде ат үстінде еркін отырудан бастап, садақ ату, күрес, жекпе-жек айла-тәсілдерін меңгеру ұл мен қызға бірдей қойылатын талап деңгейіне көтерілді.
Халқымыздың үлкен байтақ өңірге орналасуы, көшіп- қонып жүруге негізделген шаруашылығы және көршілес елдердің салт- дәстүрлерінің әсер етуі қазақтың жерінде балуандық өнердің бір- бірінен айырмашылығы бар бірнеше түрлерінің дамуына негіз болды. Ертегі – аңыздарда, батырлар жырларында, этнографиялық жазбаларда, тарихи және көркем шығармаларда, археологиялық қазба деректерде күрестің бірнеше түрлері болғандығы туралы дәлелдер көптеп кездеседі.
Қазақ топырағында балуандық өнердің өте көне тарихы бар екендігінің бір дәлелі осыдан 18 ғасыр бұрын 371-381 жылдар арасында ғұндар патшасы Баламбер (Аттиланың алдында) өзінің жеңістері мен айтулы мемлекеттік шешімдерінен кейін үлкен той- жиын өткізіп, оның негізгі бір бөлігі ретінде ат жарыс, балуан күресі, садақ ату, найза лақтыру, аударыспақ, теңге алу, т.б. ойын түрлерін өткізген. Ал сол кездегі ғұндар тілімен осы ойын түрлері былай айтылған: Ээр – хүреш, Ат – хүреш, Ланса – хүреш (ланса – қазақша найза), Шабарман – хүреш, Жебе – хүреш, т.б. Ээр, Ер – күшті мағынасында, Хүреш-балуан күрес мағынасында.
Қазақ халқының ішінде таралған балуан күрестерін төмендегідей бірнеше түрлерге бөлуге болады: қазіргі еркін күреске ұқсас кеуде жалаңаш, жалаң аяқ, белбеусіз күресу түрі, шапан киіп, белдік буынып күресу, белдік буынып, кеудені жалаңаштап күресу, аяқ киімді шешпей күртеше немесе шапан киіп күресу, отырып күресу.
Әр аймақта күресу тәртіптері де әртүрлі болып келген. Кеудені жалаңаштап немесе киіммен күресу жергілікті жердің климаттық ерекшелігіне де байланысты болған.
Күресу шартын балуандар алдын ала өзара келісім бойынша белгілеп отырған. Ел арасында ауызша тараған күрес ережелері қатаң сақталып, оны талассыз мойындаған. «Күш атасын танымас» деген қағидаға сүйеніп, балуандарды жас ерекшеліктеріне және салмақ дәрежелеріне қарай бөлмеген.
Белдесу кезінде «ер кезегі үшке дейін», «ит жығыс», «жол беру» сияқты тәртіптер қолданылған.
Күшті балуанға қаратып айтылатын «Жауырыны жерге тимеген балуан», «Тізесі бүгілмеген балуан» деген сөздер осы кезге дейін сақталған.
Күрес өнеріне байланысты деректер көне аңыз-ертегілерде, батырлар жырларында көптеп кездеседі. Мысалы «Ер Төстік» ертегісіндегі Таусоғар балуанға ешкім шақ келмеген соң, ол бір тауды көтеріп алып, елге күшін көрсетеді.
Лекция мәтіні (қысқаша): Қазақ халқының ежелгі және қазіргі мекені Ұлы дала болып табылады. Осы Ұлы далада адамзаттың кемелденуі және дамуына үлкен- үлкен әсері болған көптеген тарихи кезеңдер болып өтті. Оған алғашқы жан -жануарларды қолға үйрету, киім тігу, қазба байлықтарды қорыту олардан заттар жасау, жазуды ойлап табу, дөңгелекті арбаны өмірге әкелу сияқты адамдардың күн көріс, шаруашылықты жүргізу барысын түбірімен өзгертуге әкеліп, саналарын жаңа сатыға көтеруге әсер еткен құбылыстар осы Ұлы далада іске асырылды.
Қазақ хандығы құрылуын тарихшылар 1456-1477 жылдар арасында Жәнібек пен Керей құрған хандықтан бастайды. Қазақтың алғашқы Бас ханы болып Керей сайланады. Олардан кейін ел билігін Бұрындық (1480-1511) хан алады. Өзінің ел басқаруда шеберлігімен ерекшеленген Қасым хан (1511-1523) «Қасымханның қасқа жолы» деген ат қалдырды. Ел ырысын еселей түскен Хақназар хан (1538-1580) жылдары басқарды. ХVI- шы ғасырдың аяғында Қазақ халқының саяси тұрақтылығын нығайтуда Тәуекел ханның орны ерекше болды. Есім хан ( ) жылдары ел басқарып «Есім ханның ескі жолы» атты дала заңымен әйгілі болды. Есім ханның немересі Тәуке хан жоңғарлармен соғыста көрсеткен ерлігі мен талантты қолбасшылығы үшін қазақтың Бас ханы болып сайланды. Тәуке хан билеген отыз жыл арасында «Қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған» жайлы кезең болды, ол атақты «Жеті жарғыны» өмірге енгізді.
1710 жылы Әбілхайыр хан таққа отырып жоңғар мен қалмақтармен соғыс кезінде беделді хан болды. 1723 жылдары басталған қайғылы «Ақтабан шұбырынды» кезінде Әбілхайыр жоңғарларға Аңырақай мен Бұлаңты шайқастарында шешуші жеңістерге жетіп қазақ жерін қалмақтардан тазартты.
Бірақ Әбілхайырдан кейін хандыққа келген Сәмеке хан жігерсіз болып қалмақтар Еділге дейін биліктерін қалпына қайта әкелді.
Әбілхайыр хан саясатын жалғастыра білген қазақтың ұлы ханы Абылай болды. Ол туралы Ш.Уалиханов: «Сол қан төгіс заманда сұлтан Абылай басқалардан ерекше көрінді. Ол қатардағы әскерден бастап сол кездегі барлық негізгі соғыстарға қатысып, онда өзінің ерекше батырлығымен көзге түсті. Пайдалы кеңестері мен стратегиялық шешімдері оны даналардың қатарына қосты» дейді.
Абылайдан кейін қазақ тарихында өшпес із қалтырған хандар Кенесары Қасымұлы, Бөкей және Жәңгір Бөкейұлы. Абылайдың немересі Кенесары ХІХ ғасырдағы патшаның отарлау саясатына қарсы жиырма жылға созылған ұлт- азаттық қозғалысын басқарды.
Абылай хан дүниеден өткен соң, қазақтың батырлық дәуіріндегі дәстүрлер тарих үлесіне кетті. Абылай ханның жүргізген сыртқы саясаты бүгінгі Қазақстан үшін де әлі маңызын жойған жоқ. Абылай ханнан кейінгі екі ғасырдан астам уақыт ішінде қазақ халқы «Зар заман» деп ат қойған патшалық Ресей және Кеңес Одағы жалғастырған бодандықты басынан өткізді.
Осы бодандық 1991 жылғы Қазақстан Тәуелсіздік алғанға дейін созылды. Бүгінгі күні осы Тәуелсіздігімізді баянды ету арқылы ғана ұлттық мәдениетімізді, құндылықтарымызды сақтап қалу мүмкіндігі туып тұр. Оның ішінде ұлттық ойындар мен спорт та бар.
Олжас Сүлейменов қазіргі казактардың бастарын тақырлап алуы мен шаштан кекіл, тұмар қоюларын, «казак» атын орта ғасырдағы қазақтардан алғандықтарын және атамандарының «хохол» атануын “kokil» кекіл деген сөзден шыққандығын айтады. Және Олжас Сүлейменов «Олимпиада» сөзінің шығуы төркінін түркі тілімен байланыстыра келіп, түркі тілдес халықтарда ежелден қалыптасқан аруаққа табыну, өлгендерге арнап ас беру кезінде ат жарысын, балуан күресін, т.б. сайыстарды өткізу ежелден қалған дәстүр екендігін, өлген басшы адамның орнына жаңа басшы адамды сайлаудың қалыптасқан демократиялық жолы екендігін, басқа адамдармен күш сынасу өзінің денсаулығының мықты екендігін дәлелдеу арқылы билікке келу жолы болғандығын айтады.
Ол «Олим-пи» сөзі грек тілінен «Билеуші өлімі» деген мағынаны білдіретіндігін көрсете келіп, сол сайыстарда жеңіп шыққан адамға белгі ретінде түркілер қолына шоқпар берген, ал римдіктер басына қазіргі кездегідей ағаш жапырағынан «венок» кигізгендігін айтады.
Қазіргі қазақ халқында адамның қайтыс болғаннан кейін жылын беру, асында ат жарыстырып, балуан күрестіру, т.б. жарыстар ұйымдастыруы сол көне кезден қалған дәстүр деп санау қажет.
Сонымен қатар қазіргі кездегі «Қыз қуу» ойынының тарихы өте көнеден сонау «матриархат» деп аталатын қоғам мен шаруашылықты әйел адамдар басқарған кезеңнен бастау алады деп айтуымызға негіз бар. Себебі сол кезде тайпаны басқарушы әйел адам шаруашылықты жүргізу, басқару үшін өзіне сенімді күшті адамдарды таңдап алу мақсатында әртүрлі жарыстар ұйымдастырып, соның ішінде өзін атпен қуып жетуге арналған сайыстар да ұйымдастырған. Осындай жарыстарды өзіне күйеу таңдау үшін де өткізгендіктері туралы деректер кездеседі. Осы жарыстарға барлық үміт етуші адамдар қатысуларына мүмкіндіктері болған. Осыдан барып қазіргі уақыттағыдай «Қыз қуу» жарысына бір ер адам бір әйел адам ғана емес, бір әйел адамның артынан көптеген үміткерлер аттарымен қуғандығын көруге болады. Қазіргі кезде «Қыз қуу» ойыны түпкі шығу мағанасынан өзгеріп, уақыт өте келе қарапайым ойын түріне айналып отыр. Әр елде осындай жарыстар ұйымдастыру арқылы үлкен үлкен мемлекеттік дәрежедегі және даулы мәселелерді шешіп отырған. Мысалы Европадағы көне Рим патшалығында патшайымды әйелдікке алу ең жүйрік адамның үлесіне тиген. Көне прустықтарда кімнің аты бірінші келсе сол дворяндық дәрежеге көтерілген.
Біз ұлттық ойындар мен спорттың дамуы халқымыздың өмірімен тығыз байланысты екендігін көрсете отырып жоғарыда тарих кезеңдеріне арнайы тоқталдық, әр тарихи кезеңнің өзіндік ерекшеліктері болғандығын көрсеттік.
Қазіргі уақытта белгілі болып отырған 200-ден астам ұлттық ойындар мен спорт түрлерінің барлығының даму тарихына шолуды мақсат етпей, зерттеу тақырыбына қатысты қазіргі уақытта ұлттық спорт түрлеріне айналып үлгерген қазақ күресі, ат спорты, тоғызқұмалақ және саятшылық түрлеріне жеке қарастырамыз.
Қазақ күресінің тарихы ұлтымыздың өмір тарихымен тығыз байланысты. Балуан болу адам өміріне қажетті батылдық, алғырлық, күштілік, ептілік, т.б. қасиеттерді дамытады,дарытады. Балуандардың күш сынасуы ат жарысы, ақындар айтысы сияқты қазақ халқының салт-дәстүрлерінің ажырамас бір бөлігі болып саналады.
Қазақтар күш иесін «алып», «толағай», «балуан» деп атап, оны ерекше қасиет қонған адам ретінде таныған. Балуан болу - өнер. Қазақтардың жыл он екі ай далада өмір кешіп, үнемі қозғалыста болу тірлігі, жас баладан бастап еңкейген кәріге дейін дене-күш дайындығына ерекше талап қойды. Қазақ елінде ат үстінде еркін отырудан бастап, садақ ату, күрес, жекпе-жек айла-тәсілдерін меңгеру ұл мен қызға бірдей қойылатын талап деңгейіне көтерілді.
Халқымыздың үлкен байтақ өңірге орналасуы, көшіп- қонып жүруге негізделген шаруашылығы және көршілес елдердің салт- дәстүрлерінің әсер етуі қазақтың жерінде балуандық өнердің бір- бірінен айырмашылығы бар бірнеше түрлерінің дамуына негіз болды. Ертегі – аңыздарда, батырлар жырларында, этнографиялық жазбаларда, тарихи және көркем шығармаларда, археологиялық қазба деректерде күрестің бірнеше түрлері болғандығы туралы дәлелдер көптеп кездеседі.
Қазақ топырағында балуандық өнердің өте көне тарихы бар екендігінің бір дәлелі осыдан 18 ғасыр бұрын 371-381 жылдар арасында ғұндар патшасы Баламбер (Аттиланың алдында) өзінің жеңістері мен айтулы мемлекеттік шешімдерінен кейін үлкен той- жиын өткізіп, оның негізгі бір бөлігі ретінде ат жарыс, балуан күресі, садақ ату, найза лақтыру, аударыспақ, теңге алу, т.б. ойын түрлерін өткізген. Ал сол кездегі ғұндар тілімен осы ойын түрлері былай айтылған: Ээр – хүреш, Ат – хүреш, Ланса – хүреш (ланса – қазақша найза), Шабарман – хүреш, Жебе – хүреш, т.б. Ээр, Ер – күшті мағынасында, Хүреш-балуан күрес мағынасында.
Қазақ халқының ішінде таралған балуан күрестерін төмендегідей бірнеше түрлерге бөлуге болады: қазіргі еркін күреске ұқсас кеуде жалаңаш, жалаң аяқ, белбеусіз күресу түрі, шапан киіп, белдік буынып күресу, белдік буынып, кеудені жалаңаштап күресу, аяқ киімді шешпей күртеше немесе шапан киіп күресу, отырып күресу.
Әр аймақта күресу тәртіптері де әртүрлі болып келген. Кеудені жалаңаштап немесе киіммен күресу жергілікті жердің климаттық ерекшелігіне де байланысты болған.
Күресу шартын балуандар алдын ала өзара келісім бойынша белгілеп отырған. Ел арасында ауызша тараған күрес ережелері қатаң сақталып, оны талассыз мойындаған. «Күш атасын танымас» деген қағидаға сүйеніп, балуандарды жас ерекшеліктеріне және салмақ дәрежелеріне қарай бөлмеген.
Белдесу кезінде «ер кезегі үшке дейін», «ит жығыс», «жол беру» сияқты тәртіптер қолданылған.
Күшті балуанға қаратып айтылатын «Жауырыны жерге тимеген балуан», «Тізесі бүгілмеген балуан» деген сөздер осы кезге дейін сақталған.
Күрес өнеріне байланысты деректер көне аңыз-ертегілерде, батырлар жырларында көптеп кездеседі. Мысалы «Ер Төстік» ертегісіндегі Таусоғар балуанға ешкім шақ келмеген соң, ол бір тауды көтеріп алып, елге күшін көрсетеді.
Әдебиеттер:
1.М.Болғанбаев. Қазақтың ұлттық спорт түрлері. Алматы: «Қайнар», 1985.
2. Қ.Р.Байдосов, Е.М.Мұхидинов, А.А.Жылмағанбетов. Қазақша күрес. Алматы, 1987.
3. М.Тәнекеев, І.Қ.Адамбеков. Қазақтың ұлттық спорт ойындары. Алматы, 1994.
4. М.Тәнекеев. Қазақтың ұлттық спорт түрлері. Алматы, 1991.
5. М.Рахманқұлов. Қазақша күрес, Қазақтың ұлттық спорт түрлері. Алматы, ФиС, 1956.
6. М.Тәнекеев. Қажымұқан. Алматы: Білім, 2001.
1.М.Болғанбаев. Қазақтың ұлттық спорт түрлері. Алматы: «Қайнар», 1985.
2. Қ.Р.Байдосов, Е.М.Мұхидинов, А.А.Жылмағанбетов. Қазақша күрес. Алматы, 1987.
3. М.Тәнекеев, І.Қ.Адамбеков. Қазақтың ұлттық спорт ойындары. Алматы, 1994.
4. М.Тәнекеев. Қазақтың ұлттық спорт түрлері. Алматы, 1991.
5. М.Рахманқұлов. Қазақша күрес, Қазақтың ұлттық спорт түрлері. Алматы, ФиС, 1956.
6. М.Тәнекеев. Қажымұқан. Алматы: Білім, 2001.
Ұлттық спорт түрлерінің даму тарихы
Лекция жоспары:
1. Ұлттық спорт түрлері мамандық бойынша оқытылатын сабақтың курстың
ерекшелігі, мақсаты, мазмұны.
2. Ұлттық спорт түрлерінің даму тарихы
3. Ұлттық спорт түрлерінің қазіргі кездегі дамуы.
4. Ұлттық спорт түрлерінің жарыс ережелері.
5. Ұлттық спорт түрлерінің Қазақстан Республикасының дене тәрбиесіндегі
алатын орны.
Лекция мақсаты: Студенттерге теориялық білім беру, өз бетінше жұмыс
жасауға үйрету
Лекция мазмұны:
Лекция мәтіні (қысқаша): Қазақ халқының ежелгі және қазіргі
мекені Ұлы дала болып табылады. Осы Ұлы далада адамзаттың кемелденуі және
дамуына үлкен- үлкен әсері болған көптеген тарихи кезеңдер болып өтті. Оған
алғашқы жан -жануарларды қолға үйрету, киім тігу, қазба байлықтарды қорыту
олардан заттар жасау, жазуды ойлап табу, дөңгелекті арбаны өмірге әкелу
сияқты адамдардың күн көріс, шаруашылықты жүргізу барысын түбірімен
өзгертуге әкеліп, саналарын жаңа сатыға көтеруге әсер еткен құбылыстар осы
Ұлы далада іске асырылды.
Қазақ хандығы құрылуын тарихшылар 1456-1477 жылдар арасында Жәнібек
пен Керей құрған хандықтан бастайды. Қазақтың алғашқы Бас ханы болып Керей
сайланады. Олардан кейін ел билігін Бұрындық (1480-1511) хан алады.
Өзінің ел басқаруда шеберлігімен ерекшеленген Қасым хан (1511-1523)
Қасымханның қасқа жолы деген ат қалдырды. Ел ырысын еселей түскен
Хақназар хан (1538-1580) жылдары басқарды. ХVI- шы ғасырдың аяғында Қазақ
халқының саяси тұрақтылығын нығайтуда Тәуекел ханның орны ерекше болды.
Есім хан ( ) жылдары ел басқарып Есім ханның ескі жолы атты дала заңымен
әйгілі болды. Есім ханның немересі Тәуке хан жоңғарлармен соғыста көрсеткен
ерлігі мен талантты қолбасшылығы үшін қазақтың Бас ханы болып сайланды.
Тәуке хан билеген отыз жыл арасында Қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған
жайлы кезең болды, ол атақты Жеті жарғыны өмірге енгізді.
1710 жылы Әбілхайыр хан таққа отырып жоңғар мен қалмақтармен соғыс
кезінде беделді хан болды. 1723 жылдары басталған қайғылы Ақтабан
шұбырынды кезінде Әбілхайыр жоңғарларға Аңырақай мен Бұлаңты шайқастарында
шешуші жеңістерге жетіп қазақ жерін қалмақтардан тазартты.
Бірақ Әбілхайырдан кейін хандыққа келген Сәмеке хан жігерсіз болып
қалмақтар Еділге дейін биліктерін қалпына қайта әкелді.
Әбілхайыр хан саясатын жалғастыра білген қазақтың ұлы ханы Абылай
болды. Ол туралы Ш.Уалиханов: Сол қан төгіс заманда сұлтан Абылай
басқалардан ерекше көрінді. Ол қатардағы әскерден бастап сол кездегі барлық
негізгі соғыстарға қатысып, онда өзінің ерекше батырлығымен көзге түсті.
Пайдалы кеңестері мен стратегиялық шешімдері оны даналардың қатарына қосты
дейді.
Абылайдан кейін қазақ тарихында өшпес із қалтырған хандар Кенесары
Қасымұлы, Бөкей және Жәңгір Бөкейұлы. Абылайдың немересі Кенесары ХІХ
ғасырдағы патшаның отарлау саясатына қарсы жиырма жылға созылған ұлт-
азаттық қозғалысын басқарды.
Абылай хан дүниеден өткен соң, қазақтың батырлық дәуіріндегі
дәстүрлер тарих үлесіне кетті. Абылай ханның жүргізген сыртқы саясаты
бүгінгі Қазақстан үшін де әлі маңызын жойған жоқ. Абылай ханнан кейінгі екі
ғасырдан астам уақыт ішінде қазақ халқы Зар заман деп ат қойған патшалық
Ресей және Кеңес Одағы жалғастырған бодандықты басынан өткізді.
Осы бодандық 1991 жылғы Қазақстан Тәуелсіздік алғанға дейін
созылды. Бүгінгі күні осы Тәуелсіздігімізді баянды ету арқылы ғана ұлттық
мәдениетімізді, құндылықтарымызды сақтап қалу мүмкіндігі туып тұр. Оның
ішінде ұлттық ойындар мен спорт та бар.
Олжас Сүлейменов қазіргі казактардың бастарын тақырлап алуы мен
шаштан кекіл, тұмар қоюларын, казак атын орта ғасырдағы қазақтардан
алғандықтарын және атамандарының хохол атануын “kokil кекіл деген сөзден
шыққандығын айтады. Және Олжас Сүлейменов Олимпиада сөзінің шығуы
төркінін түркі тілімен байланыстыра келіп, түркі тілдес халықтарда ежелден
қалыптасқан аруаққа табыну, өлгендерге арнап ас беру кезінде ат жарысын,
балуан күресін, т.б. сайыстарды өткізу ежелден қалған дәстүр екендігін,
өлген басшы адамның орнына жаңа басшы адамды сайлаудың қалыптасқан
демократиялық жолы екендігін, басқа адамдармен күш сынасу өзінің
денсаулығының мықты екендігін дәлелдеу арқылы билікке келу жолы болғандығын
айтады.
Ол Олим-пи сөзі грек тілінен Билеуші өлімі деген мағынаны
білдіретіндігін көрсете келіп, сол сайыстарда жеңіп шыққан адамға белгі
ретінде түркілер қолына шоқпар берген, ал римдіктер басына қазіргі
кездегідей ағаш жапырағынан венок кигізгендігін айтады.
Қазіргі қазақ халқында адамның қайтыс болғаннан кейін жылын беру,
асында ат жарыстырып, балуан күрестіру, т.б. жарыстар ұйымдастыруы сол көне
кезден қалған дәстүр деп санау қажет.
Сонымен қатар қазіргі кездегі Қыз қуу ойынының тарихы өте көнеден
сонау матриархат деп аталатын қоғам мен шаруашылықты әйел адамдар
басқарған кезеңнен бастау алады деп айтуымызға негіз бар. Себебі сол кезде
тайпаны басқарушы әйел адам шаруашылықты жүргізу, басқару үшін өзіне
сенімді күшті адамдарды таңдап алу мақсатында әртүрлі жарыстар
ұйымдастырып, соның ішінде өзін атпен қуып жетуге арналған сайыстар да
ұйымдастырған. Осындай жарыстарды өзіне күйеу таңдау үшін де
өткізгендіктері туралы деректер кездеседі. Осы жарыстарға барлық үміт етуші
адамдар қатысуларына мүмкіндіктері болған. Осыдан барып қазіргі
уақыттағыдай Қыз қуу жарысына бір ер адам бір әйел адам ғана емес, бір
әйел адамның артынан көптеген үміткерлер аттарымен қуғандығын көруге
болады. Қазіргі кезде Қыз қуу ойыны түпкі шығу мағанасынан өзгеріп,
уақыт өте келе қарапайым ойын түріне айналып отыр. Әр елде осындай жарыстар
ұйымдастыру арқылы үлкен үлкен мемлекеттік дәрежедегі және даулы
мәселелерді шешіп отырған. Мысалы Европадағы көне Рим патшалығында
патшайымды әйелдікке алу ең жүйрік адамның үлесіне тиген. Көне прустықтарда
кімнің аты бірінші келсе сол дворяндық дәрежеге көтерілген.
Біз ұлттық ойындар мен спорттың дамуы халқымыздың өмірімен тығыз
байланысты екендігін көрсете отырып жоғарыда тарих кезеңдеріне арнайы
тоқталдық, әр тарихи кезеңнің өзіндік ерекшеліктері болғандығын көрсеттік.
Қазіргі уақытта белгілі болып отырған 200-ден астам ұлттық ойындар
мен спорт түрлерінің барлығының даму тарихына шолуды мақсат етпей, зерттеу
тақырыбына қатысты қазіргі уақытта ұлттық спорт түрлеріне айналып үлгерген
қазақ күресі, ат спорты, тоғызқұмалақ және саятшылық түрлеріне жеке
қарастырамыз.
Қазақ күресінің тарихы ұлтымыздың өмір тарихымен тығыз
байланысты. Балуан болу адам өміріне қажетті батылдық, алғырлық, күштілік,
ептілік, т.б. қасиеттерді дамытады,дарытады. Балуандардың күш сынасуы ат
жарысы, ақындар айтысы сияқты қазақ халқының салт-дәстүрлерінің ажырамас
бір бөлігі болып саналады.
Қазақтар күш иесін алып, толағай, балуан деп атап, оны ерекше
қасиет қонған адам ретінде таныған. Балуан болу - өнер. Қазақтардың жыл
он екі ай далада өмір кешіп, үнемі қозғалыста болу тірлігі, жас баладан
бастап еңкейген кәріге дейін дене-күш дайындығына ерекше талап қойды. Қазақ
елінде ат үстінде еркін отырудан бастап, садақ ату, күрес, жекпе-жек айла-
тәсілдерін меңгеру ұл мен қызға бірдей қойылатын талап деңгейіне көтерілді.
Халқымыздың үлкен байтақ өңірге орналасуы, көшіп- қонып жүруге
негізделген шаруашылығы және көршілес елдердің салт- дәстүрлерінің әсер
етуі қазақтың жерінде балуандық өнердің бір- бірінен айырмашылығы бар
бірнеше түрлерінің дамуына негіз болды. Ертегі – аңыздарда, батырлар
жырларында, этнографиялық жазбаларда, тарихи және көркем шығармаларда,
археологиялық қазба деректерде күрестің бірнеше түрлері болғандығы туралы
дәлелдер көптеп кездеседі.
Қазақ топырағында балуандық өнердің өте көне тарихы бар екендігінің бір
дәлелі осыдан 18 ғасыр бұрын 371-381 жылдар арасында ғұндар патшасы
Баламбер (Аттиланың алдында) өзінің жеңістері мен айтулы мемлекеттік
шешімдерінен кейін үлкен той- жиын өткізіп, оның негізгі бір бөлігі ретінде
ат жарыс, балуан күресі, садақ ату, найза лақтыру, аударыспақ, теңге алу,
т.б. ойын түрлерін өткізген. Ал сол кездегі ғұндар тілімен осы ойын түрлері
былай айтылған: Ээр – хүреш, Ат – хүреш, Ланса – хүреш (ланса – қазақша
найза), Шабарман – хүреш, Жебе – хүреш, т.б. Ээр, Ер – күшті мағынасында,
Хүреш-балуан күрес мағынасында.
Қазақ халқының ішінде таралған балуан күрестерін төмендегідей бірнеше
түрлерге бөлуге болады: қазіргі еркін күреске ұқсас кеуде жалаңаш, жалаң
аяқ, белбеусіз күресу түрі, шапан киіп, белдік буынып күресу, белдік
буынып, кеудені жалаңаштап күресу, аяқ киімді шешпей күртеше немесе шапан
киіп күресу, отырып күресу.
Әр аймақта күресу тәртіптері де әртүрлі болып келген. Кеудені
жалаңаштап немесе киіммен күресу жергілікті жердің климаттық ерекшелігіне
де байланысты болған.
Күресу шартын балуандар алдын ала өзара келісім бойынша белгілеп
отырған. Ел арасында ауызша тараған күрес ережелері қатаң сақталып, оны
талассыз мойындаған. Күш атасын танымас деген қағидаға сүйеніп,
балуандарды жас ерекшеліктеріне және салмақ дәрежелеріне қарай бөлмеген.
Белдесу кезінде ер кезегі үшке дейін, ит жығыс, жол беру сияқты
тәртіптер қолданылған.
Күшті балуанға қаратып айтылатын Жауырыны жерге тимеген балуан,
Тізесі бүгілмеген балуан деген сөздер осы кезге дейін сақталған.
Күрес өнеріне байланысты деректер көне аңыз-ертегілерде, батырлар
жырларында көптеп кездеседі. Мысалы Ер Төстік ертегісіндегі Таусоғар
балуанға ешкім шақ келмеген соң, ол бір тауды көтеріп алып, елге күшін
көрсетеді.
...Ей, Ер Төстік шырағым.
Батыр ең барыс жүректі,
Түспейсің бе күреске,
Түрініп жеңді – білекті,
Алысарсың, жығарсың,
Алқымынан сығарсың,-деп жекпе-жек кезінде әртүрлі әрекетке тиым
салынбағандығын көреміз.
Күрес − жер шарын мекендеген барлық халықтар арасында кең тараған
екі адамның жекпе-жек бәсекесінде күш, әдіс-айла, қажыр-қайрат сыналатын
дене тәрбиесінің бір түрі. Бұдан әлденеше мыңдаған жылдар бұрын арғы ата-
бабаларымыз өздерінің жауларын жеңу үшін белгілі бір күрес тәсілдерін
пайдалана білген.
Академик, ғалым Әлкей Марғұлан балуан сөзін көне түркінің блбл
сөзінен шыққандығын айта келіп, Орхон – Енисей жазуындағы балбал сөзі
кемпір тас қазіргі уақыттағы балуан яғни күшті, мықты, алып ұғымын
беретіндігін көрсетеді.
Қазақ күресін бүгiнде әлемнiң көптеген елдерi танып-бiлдi.Қазақ
күресінен өткізілетін жарыстар республикалық дәрежеден асып,Азия және Әлем
біріншіліктері өткізіле бастады.
Балуан күрестiру − қазақтың дене тәрбиесiндегi ең көп тараған және
маңызды түрі болып саналады. Балуандыққа кiшкене күнiнен машықтанғандардың
денесi шымыр, бұлшық еттерi жақсы дамиды.
Халық арасында ат жарыстыары мен балуандық күрес ең көп тараған спорт
түрі. Кеңес Одағы кезінде қазақ күресінен ел арасына танымал балуандар
ішіне Балуан Шолақ, Қажымұқан, Молдабай, Битабар болса қазіргі кезде ел
арасында белгілі болған, халық мойындап Балуан атағын берген 46 балуанның
есімі белгілі, бұл тізім әлі толықтырылады деп ойлаймыз.
Халықтың тарихи кезеңдерден өте отырып жинақтаған мәдени рухани мұрасы
теңдесі жоқ құндылық болып табылады. Осы мәдени мұраның көнелігі және оның
тарих жолында атқарған қызметіне байланысты ел мәдениетінің өлшемі
аңықталады.
Қандай да болмасын мәдени-рухани байлықты сақтау, оны дамыту үшін дені
сау мықты ұрпақ қажет, осы саланы іске асыратын дене тәрбиесі мәдениеті
оның бастауы қазақтың ұлттық ойындары болып саналады.
Қазақ халқының тарихы ержүректікке, күштілікке, табандылыққа,
шапшаңдыққа, шыдамдылық пен төзімділікке, адамгершілікке баулитын ұлттық
спорт түрлері бай. Тарихымыздың бастауына үңілетін болсақ, жас шыбық иілуге
қандай тиімді болса, жас бала да тәрбиені қабылдауға сондай бейім екенін
аңғарған дана бабаларымыз ұрпақ тәрбиесін ұлттық спорт ойындары арқылы
баланың жастайынан ой-өрісін, таным-түсінігін жетілдіріп отырған. Өскелең
ұрпақ ат құлағында ойнап, садақты толғай тартып, алмас қылышты сермеп,
найзамен жауын түйреген ерлігі осы ұлттық дене шынықтыру жаттығуларын жіті
меңгеріп, шыңына жеткендігінің арқасы. Халық мұрасы саналатын бұл ұлттық
спорт ойындарын белгілі бір жүйеге сайып келген тәрбие құралы ретінде де
қарауға болады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев: елімізге, бойында
ата-бабаларымыздың ел мен жерге деген сүйіспеншілік қасиеті бар, егеменді
елімізге аямай қызмет ететін ой өрісі кең, алғыр да жүректі, сауатты да
салауатты азаматтар қажет, сондықтан болашақ еліміздің намысын жықпайтын
азаматтардың бойына патриотизмді қалыптастыруда, бабалардың ерлік-істерін
үлгі ретінде тәрбие саласында қолдану керектігін айрықша атап өткен
болатын.
Этнограф – ғалымдардың пайымдауынша, ата-бабаларымыздан бізге жеткен
ұлттық ойындарымыздың тарихы Қазақстан жерінде б.з.б. бірінші мыңжылдықта-
ақ қалыптасқан. Олардың ішінде тоғызқұмалақ, асық ойындары Азия елдерінде
тайпалық одақтар мен алғашқы мемлекеттерде кеңінен тарады. Біздің
қоғамыздағы ұлттық ойындардың негізі, шығу тегі халқымыздың көшпелі
дәстүрлі шаруашылық қарекеттерінен бастау алады. Солардың ішінде ойындары
әлі күнге дейін өзінің ұлттық құнын жоймай келе жатқан қазақтың ұлттық
ойындарына тоқталдық. Олар: Қазақ күресі, Бәйге, Көкпар, Қыз қуу,
Теңге алу, Жамбы ату, Жорға жарыс, Аударыспақ, Тоғызқұмалақ.
Ғылымның қай саласы болмасын өз тарихын терең зерттеп алмайынша алға
баспайды. Демек, зерттеуді өз тарихынан бастау – ғылым жетістіктерін
игерумен қатар, оның одан ары алға басуына үлкен мүмкіншіліктер туғызады.
Дәл осы жағдай қазақ ұлт ойындарының даму тарихына да қатынасы болса керек.
Халықтың ұлттық хәне спорттық ойындарының да өзіндік тарихи даму жолдары,
қалыптасу кезеңдері, тәрбиелік маңызы халықтың саяси әлеуметтік-
экономикалық дамуына негіз болды. Қазіргі кемеліне келген тарихи
ғылымдардың дәлелдеуі бойынша, күні бүгінгі бізге жеткен ұлт ойындарының
қалыптасу кезеңі сонау адамзат баласының жаратылған күнінен, демек,
Қазақстан жерінде қалыптасқан алғашқы қауымдық құрылыстан басталады. Сонан
бері біздерге жетіп, ойналып жүрген ұлт ойындарының ішіндегі әртүрлі
құмалақ ойындары, бестас, асық, садақ ату, қарагие, тағы басқалары шамамен
алғанда 5000 жылдар бұрын ойналғандығы жайында ағылшын ғалымы Э. Маккей
...бұл ойындардың барлығы дерлік Азия елдерінде тайпалық одақтардың
арасында тарағанға ұқсайды - дейді. Сондай-ақ мұндай пікірлерді Венецияның
саяхатшысы Марко Поло да қостайды. Ол өзінің Жетісу бойында болған
сапарында көрген Қызбөрі ойыны да Қазақстан территориясындағы тайпалардың
пайда болған кезінен, яғни таптық қатынаспен бірге туғандығы жайлы
ескертеді.
Қазіргі Қазақстан жерін мекендеген ең алғашқы рулардың әдет-
ғұрыптарының негізінде дамыған алуан түрде ойналатын қазақтың ұлттық
ойындары, көшпелі халықтың дала табиғатына сай дами берді. Әр трлі өнердің
белгілі бір ортада жүйеленіп, театры жоқ елдің театр орнына көретін сауығы-
еңбек мерекелері мен қыз ұзату, бала сүндеттеу мен өлгенге ас беру сияқты
ойын-тойларының өзекті драмалық элементіне жататын арқауы ән мен күй, халық
ойындары болғаны да даусыз. Осылайша, ертеден бергі ұзақ сонар көшті
соңында мал бағып келген қазақ халқының да әдеті мен өзіндік жорамалы блды.
Әр алуан дәуірмен, әр қилы кезеңдерді басынан өткізсе де, қазақ халқы
өздерінің көшпелі тұрмысында қалыптасқан әдеттерін рухани азық ете білді.
Халақ өмірдің қандай қиыншылығына да, қуанышына да төзе отырып, осы әдет-
ғұрыптарды, толғау жырлар мен әндерді, сарынды күйлерді көңіл ашар қуанышы,
қайғы-шерін тарқатар алданышы, ауыр күндерде ой тербететін жұбанышы етіп
отырған. Сондықтан да қазақтың ойын-сауықтарының, әдет-ғұрыптарының түпкі
негізі мал өсіру мен экономикалық қарым- қатынастың дамуымен байланысты.
Әдебиеттер:
1. М.Болғанбаев. Қазақтың ұлттық спорт түрлері. Алматы: Қайнар, 1985.
2. Қ.Р.Байдосов, Е.М.Мұхидинов, А.А.Жылмағанбетов. Қазақша күрес.
Алматы, 1987.
3. М.Тәнекеев, І.Қ.Адамбеков. Қазақтың ұлттық спорт ойындары. Алматы,
1994.
4. М.Тәнекеев. Қазақтың ұлттық спорт түрлері. Алматы, 1991.
5. М.Рахманқұлов. Қазақша күрес, Қазақтың ұлттық спорт түрлері. Алматы,
ФиС, 1956.
6. М.Тәнекеев. Қажымұқан. Алматы: Білім, 2001.
№2 Лекция тақырыбы: Ұлттық спорт түрлерінің қазіргі кезеңдегі өзекті
мәселері.
Лекция жоспары:
1. Қазақстан Республикасында ұлттық спорт түрінің өткен жылғы даму
ерекшеліктері. ҰСТ шұғылданушылардың саны мен сапасы.
2. Қазақстан Республикасында ұлттық спорт түрінің өткен жылғы даму
ерекшеліктері. ҰСТ шұғылданушылардың саны мен сапасы.
3. Дене шынықтыру жүйесіндегі ұлттық спорт түрлерінің алатын орны. Ұлттық
спорт түрлерінің жастарды тәрбиелеудегі орны.
4. Спорттық федерациялар. Ұлттық спорт түрлерінің қоғамдағы дамуы.
5. Қазақ күресінің әдіс-айла тәсілдеріне енгізілген өзгерістер.
Тоғызқұмалақ ойынының әдіс-айла тәсілдеріне енгізілген өзгерістер. Оқу-
жаттығу жұмысындағы жаңа өзгерістер, жарыстарды талдау.
Лекция мақсаты: Студенттерге теориялық білім беру, өз бетінше жұмыс
жасауға үйрету
Лекция мазмұны:
Лекция мәтіні (қысқаша): Қазақтың ұлттық ойындары туралы қалам
тартқан ғалымдар Е.Сағындықов, Ә.Диваев, М.Жұмабаев, М.Тәнекеев,
Б.Төтенаев, М.Балғымбаев, Ә.Бүркітбаев, т.б. ұлттық ойындардың жастар үшін
тәрбиелік мәні зор екенін атап өтеді.
Қазақтың Ақсерек-Көксерек, Ақсүйек, Орамал тастамақ, Шілік,
Арқан тарту, Аударыспақ сияқты ұлттық ойындары қайрат-жігерді,
байқампаздық пен сезімталдықты арттырса, ал Тоғызқұмалақ сияқты ойындар
ойлау қабілетін арттырады.
А.А.Диваев "Қазақ балаларының ойындары" мақаласында ер балалар мен
қыздардың саз балшықтан жануарлардың түрлі мүсіндерін жасау, қуыршақтарына
киім тігу қабілеттері көрсетіліп, "Соқыр теке", "Көк сиыр", "Бөрік
жасырмақ" т.б. ойындардың мазмұнын ашады. Сондай-ақ, "Қырғыз жастарының
көне ойындары" мақаласында, тойда, айттарда ауыл жастарының ат жарыстары
"Қыз қуу", "Көкпар", "Аударыспақ" т.б. ойындары жайында мағлұматтар береді.
Әрине, бұл ойындардың дене тәрбиесінде алатын орны өзгеше, әсіресе, спорт
саласында.
Басқа бір зерттеуші Сәкен Сейфуллин туралы: "Біздің ауылда барлық жерде
әнді де, ертегіні де естуге болатын. Кештер, ойын-сауықтар, айтыс жиі
ұйымдастырылатын. Бала жастан осы әндер, айтыстар, ошақ қасында естіген осы
ертегілер мен аңыздар менің санамда қалып қойды," - деп балалар ойындарын
әндермен, айтыстармен байланыстыра қарастырады. Қазақ халқының өмірінде
ойынсыз тірлік бітпеген тіпті көшіп қонуда да жастар аяғын ойынға
айналдырып отырған. "Бұл елдің ескі бір салты бойынша, көші-қон кезінде
жастар әуелі үлкендердің үйін тігісіп береді. Одан соң жетім қалған үйлерді
де тігіседі. Ең соңыңда отау үйлерді қалдырып, аяғын ойын-сауыққа
айналдырып әкетеді" – деп жазған екен Ғабит Мүсрепов "Ұлпан" повесінде.
Кеңес дәуірі жылдарында қазақтың ұлттық дәстүрлі халық ойындары күн
тәртібіндегі өзекті мәселе болғанына қарамастан, сол тоталитаризм кезінде
дәстүрлі ұлттық ойындарды зерттеген авторлар қатарында М.Тәнекеев,
Б.Төтенаев, М.Болғымбаев, Ә.Бүркітбаев, т.б. есімдерін атауға болады.
Әсіресе М.Тәнекеевтің қазақтың ұлттық және дәстүрлі ойындарын зерттеген
деректерінің өзі жеке мәселе. Оның негізгі еңбектері Қазақстандағы спорт
пен дене тәрбиесі саласына арналған. Ең бастысы, ол дене тәрбиесінің
халықтық педагогикасы сияқты көкейтесті мәселесінің негізін қалаған
М.Тәнекеевтің авторлығымен шыққан алғашқы туынды Казахские национальные
виды спорта и игры (Алматы, 1957).
Бұл зерттеуінде ізденуші қазақтың Тоғызқұмалақ ойынының ереже
тәтіптерін таразылап, халық ойынының қажетті жақтарын ашып, сонымен қатар
басқа да ұлттық қозғалмалы, спорттық ойын түрлеріне тоқталып, анықтама
беріп жіктеп, құнды мұрағат деректеріне сүйене отырып, ғылыми сараланған
пікірлер айтады. Ғалым негізінен Қазақстандағы Қазан төңкерісіне дейінгі
кезеңде дене тәрбиесі мәдениетінің дамуын талдай отырып, тарихта тұңғыш
рет, дене мәдениеті мен спорттың екі даму бағытын қара халықтық және
ақсүйектік деп көрсетіп, оны формациялық әдістемеге сүйеніп, яғни таптық
тұрғыдан қарастырады.
Сонымен бірге ғалым зерттеуіне әскери қолданбалы маңызы бар кейбір
спорт және ойын түрлерінің өрлеуіне отаршыл Ресей патшалық өкіметінің саяси
көзқарасын көрсетеді. М.Тәнекеевтің аталған еңбегінде таптық-формациялық
идеологиялық көзқарас тұрғысынан сол заманға сай зерттелгеніне қарамастан,
бүгінгі күні өз құндылығын жоймаған, ғылыми тұрғыдан аса жоғары еңбек болып
табылады. М.Тәнекеевтің басшылығымен бұдан басқа да бірнеше ғылыми
монографиялық еңбектер жазылды. Кеңестік кезеңдегі ұлттық ойындардың
маңызы мен қажеттілдігін көрегендікпен қарастырған ғалым Б.Төтенаев
Қазақтың ұлттық ойындары (Алматы, 1994) атты еңбегінде дәстүрлі қазақ
ойындарын бірнеше топқа бөліп, ойын шарттарын жазып, жастар үшін тәрбиелік
мәнін дәлелдеп, ойын зерделеген.
Аталған автор қаламынан халықтың этнопедагогика мен ұлттық ойындар
арасындағы байланыс және ойындардың ертеңгі болашаққа керекті қасиеттілігін
зерттеген басқа да қомақты ізденістер дүниеге келеді. Е.Сағындықовтың
авторлығымен жазылған ғылыми монография Ұлттық ойындарды оқу-тәрбие ісінде
пайдалану (Алматы, 1993) деп аталады. Ғылыми еңбекте қазақ мектептерінде І-
VІ сыныптарда қазақ халық ойындарын жекелеген классификацияларға топтап,
оны сабақта және сабақтан тыс тәрбие жұмыстарында қолдану әдістері
анықталып, қазақ халық ойындарына педагогикалық талдау жасалып, оқу
үрдісінде пайдалану қажеттілігі негізделеді.
Ә.Бүркітбаевтың авторлығымен 1985 жылы жазылған Спорттық ұлттық ойын
түрлері және оның тәрбиелік мәні жинағында ұлттық спорты түрлері мен
ұлттық спорт ойындарының балалардың күнделікті өміріндегі алатын орны,
тәрбиелік маңызы және ат спорты мен ұлттық ойындардың ережесі қарастырылса,
М.Балғымбаевтың Қазақтың ұлттық спорт ойыны түрлері (Алматы, 1985) атты
еңбегіндегі ат спортына қатысты бәйгені бастап жорға жарыс, аударыспақ,
жамбы ату, аламан бәйге, т.б. жарыс түрлеріне салыстырмалы талдау жасалады.
Бала өміріндегі ұлттық және спорттық қимыл-қозғалыстық ойынның алатын
орны, формасы және мазмұны үлкен адамның тұрмыстық күйімен, еңбек түрімен
яғни, мазмұнымен салыстырылса, қаладағы қажеттіліктің бір тұсы адамды
дағдыға үйрету екендігін байқаймыз. Ғалым А.Усова өз еңбегінде ойынның
мәнін баланың дербес іс-әрекеті, айналасындағы өзгерістерді танып-білуге,
белсенді әрекет етуге жол ашуы ретінде түсіндіреді. Автордың айтуынша
шынайы өмірде баланың аты – бала. Өз бетінше әлі ештеңе тындырып
жарытпайтын жан.
Қам-қарекетсіз өмір ағысына ілесіп кете барады. Ол ойын үстінде
бейнебір ересек адам тәрізді өз күшін сынап көреді. Мектепке дейінгі
тәрбие мен оқыту барысындағы спорттық жаттығулар И.Давыдов, Л.Былеева,
В.Яковлев, Н.Поддьякова, Н.Михайленко, Д.Куклова және тағы басқалар ерекше
назар аударған. И.Давыдов ойын мен ойыншық және дидактикалық құралдарға
ғана сүйеніп, мектепке дейінгі балалық кезді заттар жөнінде жекелеген нақты
түсініктер, жинақтау кезеңі деп түсіну қателік деп дәлелдейді. Бұл кезде
дене шынықтыру мен ақыл-ойын ақыл-ой дамуына, жалпы түсінік пен ұғымның
қалыптасуында, маңызды ойлау операциялары: талдау, салыстыру, қорыту,
қабілетіне қажетті организм деп аударған. И.Давыдов ойын-ойыншық және
дидактикалық құралдарға ғана сүйеніп мектептке дейінгі барлық кездерге
заттар жөнінде жекелеген нақты түсініктер жинақтау кезеңі деп түсіну
қателік деп дәлелдейді. Бұл кезде дене шынықтыру мен ақыл-ой дамуына, жалпы
түсінік пен ұғымның қалыптасуына, маңызды ойлау операциялары: талдау,
салыстыру, қорыту қабілеттеріне қажетті организм деп тұжырымдайды.
Д.Хухлаеваның пікірінше, дене шынықтыру жаттығуларын ойынмен
ұштастырған сәтте баланың тұрақты іс-әрекетке бейімділігінің қалыптасуы
айқын сезіледі, сондықтан дене шынықтыру күнделікті қажеттілік болуымен
қатар денсаулықтың, шыдамдылық пен тез қимыл-әрекеттің символы болып
табылады.
М.Контарович, Л.Михайлованың авторлығымен жазылған еңбекте жыл
мезгіліне сәйкес қыс айларында ойналатын ойындар, топ болып ойнайтын, жеке
бір балаға арналған далада өткізілетін қимыл-қозғалыс ойындарының
әдістемелік нұсқауы берілген.
Ойын түрлері мен шарттарын бала жасына қарай бөліп классификация
жасап, бірнеше халық ойындарын ұсынған. Олардың ішінде Қояндар (2-3
жасарларға), Аңшы мен ит және қояндар (4 жастағылар үшін), Торғай мен
мысық (5-6 жастағыларға арналған) қозғалмалы ойындарын зерттеп, қолданысқа
түсірген.
А.Быкованың басшылығымен баспадан шыққан Физическое воспитание в
детском саду кітабында балабақшаның әр тобында жас ерекшелігіне қарай
өткізетін қарым-қатынас ойындарын ұйымдастыру және оны өткізу әдістері,
т.б. мәселелер қарастырылған. Мысалы, қозғалып ойнау барысында алғашқы
күннен бастап балаларды өзін-өзі тежеуге үйрету, сонымен қатар барлық
баланың қабылдау қабілеті бірдей емес екендігі, яғни белсенділер мен
жайбасар әлсіз балалар арасындағы тепе-теңдікті сақтау қасиеті, оларды әр
түрлі ойынға тарту арқылы шыңдау, ұмтылдыру, бірнеше рет бір ойынды ойнату
барысындағы баланың физиологиялық өзгерісімен қатар психологиялық тұрғыдан
сенімділігінің артады.
Еліміздің егемендік алуы Қазақстандағы дене шынықтыру, ұлттық ойындар
мәселесіне басқаша сын көзбен қарауды талап етеді. Осы орайда соңғы жылдары
біздің қарастырып отырған ізденіс тақырыбымызға орай бірнеше ғылыми
еңбектер жарық көрді. Е.Мұхиддинов қазақтың ұлттық ойындарын дамыған
қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық құрылыммен байланысты қарастырады. Дене
шынықтыру пәнінің теориялық дәлелдемесін қазақтың ұлттық ойындарының
тәжірибелік жағымен біртұтас алып қарайды.
Еңбек жалпы – психологиялық емес, әлеуметтік категория. Сондықтан да
оның заңдылықтарын қоғамдық ғылымдар зерттейді. Ал психологиялық тұрғыдан
зерттелер нәрсе жалпы еңбек емес, еңбектік іс-әрекеттің психологиялық
бірліктері. Еңбек – белгілі нәтижеге жету үшін бағытталған, белгілі
мақсатқа орай, ерік күшін қосу мен реттелуші мақсат бағдары, саналы іс-
әрекет. Еңбектенуден адам қабілеті дамиды, оның мінезі тұрақтанады.
Адамның еңбекке бағытталған субъективтік қатынасы адамдардың
санасындағы бейнеленетін объектив қоғамдық қатынастарға тәуелді. Әдетте,
еңбек адамның қалыпты қажеттігі. Еңбек ету – өзіңді іс-әрекетте көрсете
білу. Әрқандай нақты іс-әрекеттегідей, еңбек те адамның барша қасиеттері
мен сапалары қатысып, көрініс береді.
Баланың әрқандай даму кезеңдеріне сай, еңбек түрлі болады. Бүгінгі
нақты іс-әрекет ендігі іс-әрекеттің дайындығы, тиісті қажеттіктер дамиды,
танымдық мүмкіндіктері мен әрекет-қылық ерекшеліктері ашылады. Осыған орай
психологияда іс-әрекеттің жетекші түрі ұғымы қалыптасқан. Қай жаста
болмасын, іс-әрекеттің үш түрі де (ойын, оқу, еңбек) өз маңызына ие, бірақ,
белгілі бір этапқа қарай олардың әрқайсысына деген қажетсіну әртүрлі
мазмұнға ие. Ал осылардың ішінде жас кезіңіне байланысты бала психикасына
маңызды өзгерістер енгізіп, ондағы танымдық процестер мен жеке адамдық
қасиеттердің қалыптасуына ықпал жасай алатыны ғана іс-әрекеттің жетекші
түрі деп есептелінеді.
Мектепке дейінгі жастағы бала үшін мұндай әрекет түрі – ойын. Ал
мектепте оқу еңбегі басым болады. Кемелденген сайын еңбектің ролі арта
түседі. Жетекші қызметпен шұғылдану барысында субъект дамуымен қатар,
келесі жас кезеңіне сай, жаңа жетекші іс-әрекет қалыптасады. Осы жетекші іс-
әрекет түрімен айналыса бала өзінде әлеуметтік ортамен болатын жаңа
қатынастарды, жаңа білімдер қоры мен психологиялық құрылымын өзгеріске
келтіреді. Бұл тұрғыдан іс-әрекеттің барлық түрлері де теңдей мәнді де
маңызды.
А.Құралбекұлы мен С.Әкімбайұлы жалпы білім беретін қазақ
мектептерінің дене шынықтыру жүйесінде қазақ этнопедагогикасы
материалдарына, оның ішінде халық шығармашылығы мен ұлттық ойындарды тиімді
пайдаланудың ғылыми теориялық-әдістемелік негіздеріне сүйене отырып талдау
жасаса, А.Айтпаеваның ғылыми еңбегінде орыс тілінде оқытатын мектептердің
бастауыш сынып оқушыларын тәрбиелеу құралы ретінде қазақ халқының ойындарын
пайдаланудың теориялық-әдістемелік негіздері жасалып, олардың тәрбиелік
мүмкіндіктері айқындалған.
Сонымен, ғалымдардың еңбектерін саралай келе еңбектену мен қимыл-
қозғалысты, дене шынықтыруды жетілдірудің арқасында ақыл мен ойдың
дамытып, тән мен жан сұлулығының артатынын дәлелдейді.
"Балалықтың жанына ойын - азық" деп Сұлтанмахмұт Торайғыров
айтқандай, балалар үшін ойын үлкен талқы. Түрлі ойындар кезінде олардың
дүниетанымы кеңейіп, мінездері қалыптасады. Туған халқының әдет-ғұрпымен,
жақсы дәстүрлерімен танысады. Рухани тәрбие дегеніміздің өзі де кейбір
ұлттық ерекшеліктерді, ана тілін, туған халқының ауыз әдебиетін білуден
басталады емес пе?
Қандай ойын болмасын жастарды тұрмыста қажетті қасиеттерге
машықтандыруды мақсат етеді. Сондықтан да мұны тәрбиенің, жалпы мәдени
мұралардың бірі ретінде қараймыз. Қазір балалар отбасымен қатар қоғамдық
мекемелерде, балалар бақшаларында, мектеп-интернаттарда да тәрбиеленеді
ғой. Сондықтан осы мекемелердегі тәрбиешілер, оқытушылар ұлттық ойындарды
өздерінің күнделікті қызметінде пайдаланып отырса, бұдан зиян келмес еді.
Соңғы жылдары ауылдарда жаңа дәстүрлер кең өріс алып, мереке-сауықтар
жаңа мазмұн, формалар тапты. Үйлену тойы, шілдехана сияқты адам өмірінің
қуанышты күндері ұжымның, дос-жарандардың, туған-туысқандардың кең
қатынасуымен өтеді. Оның үстіне туған күн, азаматтық борышын өтеуге армия
қатарына жастарды аттандыру, паспорт алу сияқты сәттердің қайсысы болмасын
қазір салтанатқа ұласады. Мұндай қуанышты күндердің көркі ұлттық ойын-
сауықтарымыз болса, халық мәдениетінің де мерейі өсіп, абыройы асқақтай
бермек.
Әдебиеттер:
1. М.Болғанбаев. Қазақтың ұлттық спорт түрлері. Алматы: Қайнар, 1985.
2. Қ.Р.Байдосов, Е.М.Мұхидинов, А.А.Жылмағанбетов. Қазақша күрес.
Алматы, 1987.
3. М.Тәнекеев, І.Қ.Адамбеков. Қазақтың ұлттық спорт ойындары. Алматы,
1994.
4. М.Тәнекеев. Қазақтың ұлттық спорт түрлері. Алматы, 1991.
№3 Лекция тақырыбы: Ұлттық спорт түрлеріндегі жіктеу жүйелеу, техника
қауіпсіздігі мен терминологиясы
Лекция жоспары:
1. Ұлттық спорт түрлеріндегі жіктеу жүйелеу.
2. Ұлттық спорт түрлеріндегі техника қауіпсіздігі мен терминологиясы
3.Ұлттық спорт түрлері және ұлттық қозғалыс ойындары.
4.Ұстаз-жаттықтырушыға қойылатын талаптар. Студенттерге қойылатын талаптар
Лекция мақсаты: Студенттерге теориялық білім беру, өз бетінше жұмыс
жасауға үйрету
Лекция мазмұны:
Лекция мәтіні (қысқаша): XIX ғасырдың бірінші жартысында казақ
даласында Сібірге жер аударылған поляк А.Янушкевич өзінің жазып жүрген
күнделіктерінде қазақтың ойын сауығының халықтық тұрмыс-тіршілігімен, әдет-
ғұрпымен қоршаған ортамен астасып жатқанын таң-тамаша еткенін сөз етеді.
"Кешкісін біздің үйде бір қызық болды. Ол әр түрлі аңдар мен құстардың,
әсіресе, түйенің, құланның, бүркіттің дауысын айнытпай салады. Бұны одан
артық айнытпай салу ешкімнің қолынан келмейді" - деп таң-тамаша болған.
Қай халық болмасын, оның ұлттық ойындарының белгілі бір мақсаты мен
әлеуметтік-психологиялық тұрғыдан ерекше қасиеттері болады. Сондықтан,
халық арасында қалыптасқан ойындар туралы сипаттамалық жинақтар, деректер
және құжаттар сауатты зерттеу мен талдауды қажет етеді.
Бізге дейін де қазақтың ұлттық ойындарының ел арасындағы беделі,
қоғамдағы алатын орны және болашақ ұрпақты өсірудегі қажеттілігі, оның шығу
тарихы туралы ғылыми тұрғыдан ғалымдар да көп ізденді. Оған көптеген жарық
көрген ғылыми еңбектер куә. Оған орыстың отарлау саясаты тұсындағы алғашқы
орыс шенеуніктері мен миссионерлерінің көшпенділердің өмірі туралы зерттеу
жұмыстарды; кешегі Кеңес дәуіріндегі Орта Азия және Қазақстан халықтарының
ұлттық ойындары туралы жазылған ғылыми еңбектерді; одан келе мектеп жасына
дейінгі балаларды дене шынықтыруға баулудағы педагогикалық сипаттағы бағыт-
бағдарлама тұрғысынан зерттелген жинақтарды; тәуелсіздігіміз орнағаннан
кейін 1991 жылдан қазірге дейінгі аталмыш тақырыпқа сәйкес ізденістерді
айта аламыз.
Ә.Диваев, А.Алекторов, А.Құнанбаев, Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин,
М.Гуннер, М.Тәнекеев, Б.Төтенаев, М.Болғымбаев, Ә.Бүркітбаев, И.Давыдов,
Л.Былеева, В.Яковлев, Н.Поддьякова, Н.Михайленко, Д.Куклова, Д.Хухлаева,
М.Контарович, М.Жұмабаев, Л.Михайлова, А.Быкова, Е.Мұхиддинов,
А.Құралбекұлы, С.Әкімбайұлы, А.Айтпаева және т.б. ғалымдар еңбектерінде
түркі тілдес халықтарының ұлттық ойындарын жан-жақты зерттеп, жік-жікке,
топ-топқа бөліп қарастырған.
Белгілі ғалым-ағартушыларымыз А.Құнанбаев, Ш.Уәлиханов,
Ы.Алтынсарин ұлттық ойындардың балаларға білім берудегі тәрбиелік мәнін
жоғары бағалап, өткен ұрпақтың дәстүрі мен атын құрметтеп, адамдардың ойы
мен іс-әрекетін танып түсінуде жастардың эстетикалық, адамгершілік ой
талабының өсуіне оның атқаратын қызметін жоғары бағаласа, М.Жұмабаев
ойындарды халық мәдениетінің бастау алар қайнар көзі, ойлау қабілетінің өсу
қажеттілігі, тілдің, дене шынықтыру тәрбиесінің негізгі элементі деп
тұжырымдайды. Ұлттық ойындар халық тәрбиесінің дәстүрлі табиғатының
жалғасы.
Ежелден дәстүрлі ойындарда халықтың өмір сүру әдісі, тұрмыс-тіршілік
еңбегі, ұлттық дәстүрлері, батырлық-батылдық туралы түсінігі, адалдыққа,
күштілікке ұмтылуы, шыдамдылық, т.б. құндылықтарға мән берілуі – халық
данышпандығының белгісі.
ХХ ғасырдың басында өмір сүрген этнограф М.Гуннер қазақтың ұлттық
ойындарын былайша жіктейді:
– жалпы ойындар;
– қарсыласу мен күресу сипатындағы ойындар;
– ашық алаңқайдағы ойындар;
– қыс мезгіліндегі ойындар;
– демалыс ойындары;
– ат үстіндегі ойындар;
– аттракциондық-көрініс ойындар.
Қазақтың ұлттық қозғалыс ойындарын спорттық ойындардан ажыратып,
алғаш рет бөліп қараған ғалым М.Гуннер қазақ ойындарына топтамалық жіктеу
жасай отырып, ұлттық ойындарды оқу үрдісінде пайдалануға ұсыныс жасайды.
Бұл жерде айта кететін бір жайт, Қазақ КСР Халық Комиссарлар Кеңесінің 1943
жылғы шешіміне сәйкес 1949 жылы жарық көрген Краткий сборник казахских
народно-национальных видов спорта атты еңбегі М.Гуннердің толықтырып,
өңделген кітабы дәлел. ХХ ғасырдың басында көшпенді халықтар: қазақ, өзбек,
қырғыз, түркімен, қалмақ, т.б. отар елдері туралы этнографиялық деректер
жинақтап, олардың ұлттық мәдениетінің тармағы – халық ойындары, оның
ішіндегі құрамдас бөлшегі болар ойынын жинап зерттеуді Түркістан генерал-
губернаторы арнайы шенеуніктер мен миссионер ғалымдарға жүктеген. Орыс
ғалымы А.Васильев Игры сартовских детей атты мақаласында Ферғана және
Сырдария аймақтарын мекендеген өзбек халқының ұлттық ойындарының бірнеше
түрлерін ажыратып, топқа бөліп, нақты зерттеген.
Қазақтың ұлттық ойындары туралы үлкен зетту жүргізген ғалым Б. Төтенаев
Қазақтың ұлттық ойындары. атты еңбегінде қазақтың ұлттық ойындарының
дамуына теориялық тұрғыдан баға бере келіп ұлттық ойындар түрлерін үлкен
төрт топқа бөліп қарастырады:
- салт-дәстүр негізінде дүниеге келген ұлттық ойындар;
- жастар ойыны;
- қозғалмалы ойындар деп бөлінген. Алғашқы топтағы ойындардың өзін
бірнеше топтамаға бөледі оларға қарапайым халықтың еңбек үрдісімен
байланысты мерекелік ойындар, мысалы, ақ боран, қалтырауық, қамыр
кемпір ойындарын кіргізсе, келесі
- екінші топтамадағы ойындарды дәстүрлі халық ойындары деп атап,
олардың қатарына қазақша күрес, жаяу жарыс, жамбы ату, күміс алу,
қыз қуу, көкпар тарту, жорға жарыс ойындарын енгізеді.
Үшінші топтамада халықтың жерге байланысты әдет-ғұрып, дәстүрімен
ұштасқан ұлттық ойындары деп атаған.
Бұдан кейінгі топтамадағы ұлттық ойындар табиғаттың кеңістігінде ойналатын
ұлттық ойындар деп аталған.
А. Диваев ұлттық ойындарды жинаумен қатар, ойындарды ойнаушы адамдардың
жас ерекшеліктеріне қарай бөліп көрсетеді. Мысалы: жеті жасқа дейінгі
балалар ойыны, жеті жастан он бес жас аралығындағы жасөспірімдерге арналған
ойындар, он бестен отызға дейінгі ересектер ойыны.
Бірінші теориялық ұсыныс жас ерекшеліктерге бөлу.
А. Диваевтың бұл еңбегі ұлттық ойындарды тұңғыш рет классификациялық
бөлініс жасалған еңбек болып табылады.
Тағы бір күрделі мәселе ойынның атауына байланысты, оған себеп бір ойын
түрінің Қазақстанның әр жерінде әртүрлі атпен аталуы. Осыған байланысты бір
ойын түріне неғұрлым дәл атау беру арқылы ойынның бір түрін қалыптастыру
болып табылады.
Сағындықов Е.С. өзінің Қазақтың дидактикалық ойындарын сабаққа
пайдаланудың кейбір жолдары атты еңбегінде ұлттық ойындарды үш салаға
бөледі: Ойын сауық ойындары, оймен келетін ойындар, дене шынықтыру мен
спорт ойындары.
Дене тәрбиесі мен спорттың белгілі үлкен ғалымы педагогика ғылымдарының
докторы, профессор М. Таникеев ұлттық спорттың дамуын Кеңес Одағы кезінде
қорғап жанашырлық танытып, осы саланың Қазақстанда және бүкіл дүние жүзінде
танылуына үлес қосып көптеген ғылыми маңызы үлкен кітаптар жазды. Оның
жазған ұлттық ойындар мен спорттың тарихы, Қазақстандағы дене тәрбиесі
тарихы, ұлтаралық қатынасты дамытудағы дене тәрбиесі мен спорттың ролі т.б.
үлкен еңбектерінде ұлттық дене тәрбиесіне үлкен орын береді.
М. Таникеев ұлттық ойындарды төмендегідей топтарға бөледі: қазақтың
халық ойындары, спорттық ойын түрлері және ат үстінде ойналатын ойын
түрлері.Осы бөлулерден көретініміз барлық ұлттық ойындар бір халық ойындары
деген топтың ішінде болуы.
Ұлттық ойындардың үлкен маманы ғалым Б.Төтенаев ұлттық ойындардың
дамуын Кеңес Одағы кезінде зерттеп, оның халқымыздың үлкен мұрасы екендігін
дәлелдеп көрсеткен ғалымдардың бірі болды. Ол ұлттық ойындарды төмендегідей
топтарға бөліп үлкен жұмыс атқарды:
1. Салт-дәстүрлер негізіндегі ұлттық ойындар, оларға:
- Мерекелік ойындар;
- Дәстүрлі халық ойындары;
- Халықтың тұрғылықты жеріне байланысты әдет ғұрып дәстүрмен ұштасқан
ұлттық ойындары;
2. Жастар және қозғалмалы ойындар, оларға:
- Бір- үш жасқа дейінгі бала ойыны, бесік жыры негізінде;
- Табиғат кеңестігінде ойналатын ұлттық ойындар;
- Жан жануарға еліктеп ойнайтын ұлттық ойындар;
- Затпен, ойын құралы арқылы ойналатын ұлттық ойындар;
- Ойын құралынсыз ойналатын ойындар
Б.Төтенаевтың осы топтауларынан біз ұлттық ойындардың көптеген салаларға
бөлінетіндігін көре отырып Салт-дәстүр негізіндегі ұлттық ойындар мен
Жастар және қозғалмалы ойындар арасында бір-бірімен ауысудың көп
екендігін байқадық.
Ұлттық ойындар оның ішінде қазақ күресі, Қажымұқан балуан туралы
елеулі еңбектер жазған ғалымдардың ішінде Ә.Бүркітбаевтың еңбегі үлкен. Ол
ұлттық ойындардың тәрбиелік мәніне баса көңіл бөле отырып оларды Өзін-өзі
және өзінің қаблетін бөлу ойындары деп топтайды Ә.Бүркітбаев. Спорттың
ұлттық ойын түрлері атты еңбегінде 1985.
Ұлттық ойындарды топтау, жүйелеуге көңіл бөлген ғалымдардың бірі
Ж.М.Төлегенов ол ойындарды төмендегідей топтарға бөледі:
- Қимыл жылдамдылығын ептілікпен үйлесімділікті дамытуға бағытталған ұлттық
ойындар;
- Күшті, төзімділікті дамытатын ұлттық ойындар;
- Зейін мен қмыл тездігін тәрбиелейтін ойындар;
- Лақтыру қимылын дамытатын ойындар;
- Негізгі қимылдық сапаларды дамытуға байланысты ойындар.
Біз бұл топтаулардан көретініміз Ж.Төлегенов ойындарды адамның
қозғалыс және дене күш қабілеттері түрлеріне қарай топтайды.
Ғалымдар А.Құралбекұлы мен С.Әкімбайұлы қазақтың ұлттық ойындарын
тұлғалық-салауаттық классификация деп бөліп оларды төмендегідей топтарға
таратады:
- Еңбек тұрмыс ойындары;
- Денешынықтыру спорт ойындары, оларды:
а) Жедел дене шынықтыру спорт ойындары;
б) Баяу қимылды денешынықтыру спорт ойындары.
- Ойлау арқылы орындалатын ойындар.
Біз осындай топтарға бөлген жағдайда байқайтынымыз қазіргі кездегі
спорттық түрлеріне жататын ат спорты, күрес т.б. денешынықтыру спорт
ойындарына, ал тоғызқұмалақ, дойбы т.б. ойындары жеке топтарға
бөлінгендігі. Сонымен қатар денешынықтыру спорт ойындарының өзін жедел және
баяу ойналатын ойындар түрлеріне бөлуімен ерекшеленеді.
Педагогика ғылымдарының кандидаты Б.Мендалиев ұлттық ойындарды
төмендегідей топтарға бөледі:
- Мазмұнды сюжетті ойындар;
- Сюжетсіз ойындар;
- Қызықтырғыш ойындар.
Ойындарды осындай топтарға бөлу мектеп жасына дейінгі балалар
ойындарына қолайлы екендігін көреміз.
Спорт жаттықтырулары дене тәрбиесі жүйесінің бір бөлігі болғандықтан
оның барлық әдістеріне үйретудің әдістемелері қолданылады.
Негізінде спорт жаттығуларына дене қуаты қаситтерін, қозғалыс шеберлігін
жоғарғы дәрежеде дамытуға бағытталған қатаң шектелген жаттығу әдістері
қолданылады. Олар : бір қалыпты орындау, қайталау, аралық орындау әдістері.
1. Ұзақ уақытта орындалатын бірқалыпты қайталау мен ауыспалы қайталау
әдістерін циклдік спорт түрлерімен жаттығатын спортшыларды дайындауда
қолданған жөн. Ол әдістер ұзақтығын, толассыздығымен және бірқалыптылығымен
білінеді (төзімділік қасиетін дамытады).
2. Ауыспалы жаттығу әдістері-жаттығуды орындау қарқыны тез өзгеретін
спорт ойындарында көп қолданылады.
3. Аралық қайталау және үдемелі жаттығу әдістері тынығу аралығының
уақытын қысқарту және жүктемені көбейту арқылы ағзаның функционалдық
мүмкіндіктерін дамытады.
Жаттықтырушы – бапкер бұл болашаққа ұмтылған адам. Оның қызметі
жеткіншіктерді қалыптастыруға, солардың алдағы жағдайының өзгеруіне қарай
қажыр-қайратын жетілдіруге, белсенділігін арттыруға бағытталған.
Л.Н.Толстой былай деп жазды: болашаққа жарамды адамды тәрбиелеу үшін,
оларды тамаша жетілген азамат қана тәрбиелеуші өз ортасында өмір сүретін
ұрпақтың лайықты мүшесі бола алады. Бұл жоғарыдағы пікірден туатын ой,
әрбір шәкірт баулушы, бапкер - кілем шетінде болашақ ұрпақтың отырғандығын
әрдайым есте сақтауы тиіс.
Француз жазушы, әрі ойшылы Антуан де Сент-Экзюпери: Әлемде сезімін
оятуға ешкім жәрдемдеспеген көп адам бар,- деген екен. Сондықтан да
спорттық-жаттығу сабақтарының тек қана қара күшті аңсамай: адамның
адамгершілік негізін ояту, өмірдегі ең алдымен тән мен жан сұлулығы
гармониясының келтіру жаттықтырушы – ұстазға жүктеледі. Мұның өзі үлкен
тәрбиелік мәселе. Себебі: интеллект интеллектімен ұшталып шыңдалады,
мінез-құлық мінез-құлықпен кемелденеді, жеке адам жеке адаммен
қалыптасады. Д.И.Менделеев – ғылымды өзі жетік білетін, оны меңгерген және
оны жақсы көретін ұстаз ғана шәкірттеріне жемісті қызмет ете алады - деп
жазды.
Әдебиеттер:
1.М.Болғанбаев. Қазақтың ұлттық спорт түрлері. Алматы: Қайнар, 1985.
2. Қ.Р.Байдосов, Е.М.Мұхидинов, А.А.Жылмағанбетов. Қазақша күрес.
Алматы, 1987.
3. М.Тәнекеев, І.Қ.Адамбеков. Қазақтың ұлттық спорт ойындары. Алматы,
1994.
4. М.Тәнекеев. Қазақтың ұлттық спорт түрлері. Алматы, 1991.
5. М.Рахманқұлов. Қазақша күрес, Қазақтың ұлттық спорт түрлері. Алматы,
ФиС, 1956.
6. М.Тәнекеев. Қажымұқан. Алматы: Білім, 2001.
№4 Лекция тақырыбы: Ұлттық спорт түрлерінің жалпы негіздеріне кіріспе
(қазақ күресі, ат спорты, саятшы, тоғызқұмалақ).
Лекция жоспары:
1. Ұлттық спорт түрлер: Қазақ күресі, Ат спорты түрлері, тоғызқұмалақ
ойыны.
2. Ұлттық қозғалыс ойындары.
Лекция мақсаты: Студенттерге теориялық білім беру, өз бетінше жұмыс
жасауға үйрету.
Лекция мазмұны:
Лекция мәтіні (қысқаша): Еліміздің егемендік алып, еңселеніп келе
жатқан Қазақстан жерінде дене шынықтыру, ұлттық спорт ойындар мәселесіне
сын көзбен қарауды қажет етеді. Біз қарастырғалы отырған тақырыпқа орай осы
кезге дейін талай ғылыми еңбектер мен мақалалар жарық көрді. Ұлттық спорт
тақырыбында қаншама диссертациялар қорғалды. Оның барлығы сайып келгенде
қазақтың ұлттық спорт ойындарының басқа халықтардыкінен айырмашылығы – оның
шығуы мен пайда болуының ерекшелігіне байланысты белгілі бір тәрбиелік
мақсат бірлігін көздейтінінде. Ғалымдарымыз дене шынықтыру пәнінің
теориялық дәлелдемесін қазақтың ұлттық ойындарының тәжірибелік жағымен
біртұтас алып қарайды. Ұлтты ұлт етіп ұйытатын ата дәстүріміздің
сақталуында. Біздің ұлттық спортымызға мемлекет тарапынан батыл бетбұрыстар
қажет болып тұр. Олимпиада ойындарына қазақ спорт түрлерінің ішінен
іріктейтін болса оған қазақ күресінен қолайлысы жоқ.
Өзге халықтар сияқты қазақтың да ертеден қалыптасқан, атадан –
балаға мұра болып жалғасып келе жатқан ұлттық ойын-сауық түрлері бар. Зер
салып байқап отырсақ, ол ойын-сауықтар қазақтың ұлттық ерекшелігіне,
күнделікті тұрмыс-тіршілігіне тығыз байланысты туған екен және адамға
жастайынан дене тәрбиесін беруге, оны батылдыққа, ептілікке, тапқырлыққа,
күштілікке, төзімділікке т.б. әдемі адамгершілік қасиеттерге баулуға
бағытталған. Ал енді, Қазақстан. Ұлттық энциклопедия кітабында қазақтың
ұлттық ойындарының мән-маңызы туралы былай деп жазылған: Қазақ ұлты
негізінен ұрпақ қамын басты мақсат етіп қойып, балалардың нағыз азамат
болып қалыптасуына аса зор мән берген. Нәтижесінде дәстүрлі бала
тәрбиесінің басты құралы ретінде ұлттық ойынды орайластырып, дамытып
отырған.
Қазақ даласында балуандық өнердің өте көне тарихы бар. Бұдан 18 ғасыр
бұрын 371-381 жылдар арасында ғұндар патшасы Баламбер (Атиланың бұрын)
өзінің ұрыстардағы жеңістерімен ірі мемлекеттік келісімдерден соң үлкен той-
жиын өткізіп, ат жарысы, балуан күресі, садақ тарту, найза лақтыру секілді
сайыстар ұйымдастыратын болған. Ғұндар тілімен осы сайыстар Ээр хүреш деп
аталған екен.
Азиялықтардың күрес түрлері: қазақтарда белдесу немесе күрес,
өзбектерде курәш, қырғыздарда күреш, әзірбайжандар мен түркімендерде
гүлещ, татарлар мен башқұрттарда күрящ деп аталады. Күрес атауының
этимологиялық түбіріндегі сәйкестіктің өзі, бір дәстүр, бір тектен
тарағанын байқатып тұр.
Тарих түкпіріне үңілетін болсақ елімізде кең тараған күрестің бірнеше
түрлері болған. Атап айтар болсақ мынадай түрлері белгілі:
- жалаң аяқ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Лекция жоспары:
1. Ұлттық спорт түрлері мамандық бойынша оқытылатын сабақтың курстың
ерекшелігі, мақсаты, мазмұны.
2. Ұлттық спорт түрлерінің даму тарихы
3. Ұлттық спорт түрлерінің қазіргі кездегі дамуы.
4. Ұлттық спорт түрлерінің жарыс ережелері.
5. Ұлттық спорт түрлерінің Қазақстан Республикасының дене тәрбиесіндегі
алатын орны.
Лекция мақсаты: Студенттерге теориялық білім беру, өз бетінше жұмыс
жасауға үйрету
Лекция мазмұны:
Лекция мәтіні (қысқаша): Қазақ халқының ежелгі және қазіргі
мекені Ұлы дала болып табылады. Осы Ұлы далада адамзаттың кемелденуі және
дамуына үлкен- үлкен әсері болған көптеген тарихи кезеңдер болып өтті. Оған
алғашқы жан -жануарларды қолға үйрету, киім тігу, қазба байлықтарды қорыту
олардан заттар жасау, жазуды ойлап табу, дөңгелекті арбаны өмірге әкелу
сияқты адамдардың күн көріс, шаруашылықты жүргізу барысын түбірімен
өзгертуге әкеліп, саналарын жаңа сатыға көтеруге әсер еткен құбылыстар осы
Ұлы далада іске асырылды.
Қазақ хандығы құрылуын тарихшылар 1456-1477 жылдар арасында Жәнібек
пен Керей құрған хандықтан бастайды. Қазақтың алғашқы Бас ханы болып Керей
сайланады. Олардан кейін ел билігін Бұрындық (1480-1511) хан алады.
Өзінің ел басқаруда шеберлігімен ерекшеленген Қасым хан (1511-1523)
Қасымханның қасқа жолы деген ат қалдырды. Ел ырысын еселей түскен
Хақназар хан (1538-1580) жылдары басқарды. ХVI- шы ғасырдың аяғында Қазақ
халқының саяси тұрақтылығын нығайтуда Тәуекел ханның орны ерекше болды.
Есім хан ( ) жылдары ел басқарып Есім ханның ескі жолы атты дала заңымен
әйгілі болды. Есім ханның немересі Тәуке хан жоңғарлармен соғыста көрсеткен
ерлігі мен талантты қолбасшылығы үшін қазақтың Бас ханы болып сайланды.
Тәуке хан билеген отыз жыл арасында Қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған
жайлы кезең болды, ол атақты Жеті жарғыны өмірге енгізді.
1710 жылы Әбілхайыр хан таққа отырып жоңғар мен қалмақтармен соғыс
кезінде беделді хан болды. 1723 жылдары басталған қайғылы Ақтабан
шұбырынды кезінде Әбілхайыр жоңғарларға Аңырақай мен Бұлаңты шайқастарында
шешуші жеңістерге жетіп қазақ жерін қалмақтардан тазартты.
Бірақ Әбілхайырдан кейін хандыққа келген Сәмеке хан жігерсіз болып
қалмақтар Еділге дейін биліктерін қалпына қайта әкелді.
Әбілхайыр хан саясатын жалғастыра білген қазақтың ұлы ханы Абылай
болды. Ол туралы Ш.Уалиханов: Сол қан төгіс заманда сұлтан Абылай
басқалардан ерекше көрінді. Ол қатардағы әскерден бастап сол кездегі барлық
негізгі соғыстарға қатысып, онда өзінің ерекше батырлығымен көзге түсті.
Пайдалы кеңестері мен стратегиялық шешімдері оны даналардың қатарына қосты
дейді.
Абылайдан кейін қазақ тарихында өшпес із қалтырған хандар Кенесары
Қасымұлы, Бөкей және Жәңгір Бөкейұлы. Абылайдың немересі Кенесары ХІХ
ғасырдағы патшаның отарлау саясатына қарсы жиырма жылға созылған ұлт-
азаттық қозғалысын басқарды.
Абылай хан дүниеден өткен соң, қазақтың батырлық дәуіріндегі
дәстүрлер тарих үлесіне кетті. Абылай ханның жүргізген сыртқы саясаты
бүгінгі Қазақстан үшін де әлі маңызын жойған жоқ. Абылай ханнан кейінгі екі
ғасырдан астам уақыт ішінде қазақ халқы Зар заман деп ат қойған патшалық
Ресей және Кеңес Одағы жалғастырған бодандықты басынан өткізді.
Осы бодандық 1991 жылғы Қазақстан Тәуелсіздік алғанға дейін
созылды. Бүгінгі күні осы Тәуелсіздігімізді баянды ету арқылы ғана ұлттық
мәдениетімізді, құндылықтарымызды сақтап қалу мүмкіндігі туып тұр. Оның
ішінде ұлттық ойындар мен спорт та бар.
Олжас Сүлейменов қазіргі казактардың бастарын тақырлап алуы мен
шаштан кекіл, тұмар қоюларын, казак атын орта ғасырдағы қазақтардан
алғандықтарын және атамандарының хохол атануын “kokil кекіл деген сөзден
шыққандығын айтады. Және Олжас Сүлейменов Олимпиада сөзінің шығуы
төркінін түркі тілімен байланыстыра келіп, түркі тілдес халықтарда ежелден
қалыптасқан аруаққа табыну, өлгендерге арнап ас беру кезінде ат жарысын,
балуан күресін, т.б. сайыстарды өткізу ежелден қалған дәстүр екендігін,
өлген басшы адамның орнына жаңа басшы адамды сайлаудың қалыптасқан
демократиялық жолы екендігін, басқа адамдармен күш сынасу өзінің
денсаулығының мықты екендігін дәлелдеу арқылы билікке келу жолы болғандығын
айтады.
Ол Олим-пи сөзі грек тілінен Билеуші өлімі деген мағынаны
білдіретіндігін көрсете келіп, сол сайыстарда жеңіп шыққан адамға белгі
ретінде түркілер қолына шоқпар берген, ал римдіктер басына қазіргі
кездегідей ағаш жапырағынан венок кигізгендігін айтады.
Қазіргі қазақ халқында адамның қайтыс болғаннан кейін жылын беру,
асында ат жарыстырып, балуан күрестіру, т.б. жарыстар ұйымдастыруы сол көне
кезден қалған дәстүр деп санау қажет.
Сонымен қатар қазіргі кездегі Қыз қуу ойынының тарихы өте көнеден
сонау матриархат деп аталатын қоғам мен шаруашылықты әйел адамдар
басқарған кезеңнен бастау алады деп айтуымызға негіз бар. Себебі сол кезде
тайпаны басқарушы әйел адам шаруашылықты жүргізу, басқару үшін өзіне
сенімді күшті адамдарды таңдап алу мақсатында әртүрлі жарыстар
ұйымдастырып, соның ішінде өзін атпен қуып жетуге арналған сайыстар да
ұйымдастырған. Осындай жарыстарды өзіне күйеу таңдау үшін де
өткізгендіктері туралы деректер кездеседі. Осы жарыстарға барлық үміт етуші
адамдар қатысуларына мүмкіндіктері болған. Осыдан барып қазіргі
уақыттағыдай Қыз қуу жарысына бір ер адам бір әйел адам ғана емес, бір
әйел адамның артынан көптеген үміткерлер аттарымен қуғандығын көруге
болады. Қазіргі кезде Қыз қуу ойыны түпкі шығу мағанасынан өзгеріп,
уақыт өте келе қарапайым ойын түріне айналып отыр. Әр елде осындай жарыстар
ұйымдастыру арқылы үлкен үлкен мемлекеттік дәрежедегі және даулы
мәселелерді шешіп отырған. Мысалы Европадағы көне Рим патшалығында
патшайымды әйелдікке алу ең жүйрік адамның үлесіне тиген. Көне прустықтарда
кімнің аты бірінші келсе сол дворяндық дәрежеге көтерілген.
Біз ұлттық ойындар мен спорттың дамуы халқымыздың өмірімен тығыз
байланысты екендігін көрсете отырып жоғарыда тарих кезеңдеріне арнайы
тоқталдық, әр тарихи кезеңнің өзіндік ерекшеліктері болғандығын көрсеттік.
Қазіргі уақытта белгілі болып отырған 200-ден астам ұлттық ойындар
мен спорт түрлерінің барлығының даму тарихына шолуды мақсат етпей, зерттеу
тақырыбына қатысты қазіргі уақытта ұлттық спорт түрлеріне айналып үлгерген
қазақ күресі, ат спорты, тоғызқұмалақ және саятшылық түрлеріне жеке
қарастырамыз.
Қазақ күресінің тарихы ұлтымыздың өмір тарихымен тығыз
байланысты. Балуан болу адам өміріне қажетті батылдық, алғырлық, күштілік,
ептілік, т.б. қасиеттерді дамытады,дарытады. Балуандардың күш сынасуы ат
жарысы, ақындар айтысы сияқты қазақ халқының салт-дәстүрлерінің ажырамас
бір бөлігі болып саналады.
Қазақтар күш иесін алып, толағай, балуан деп атап, оны ерекше
қасиет қонған адам ретінде таныған. Балуан болу - өнер. Қазақтардың жыл
он екі ай далада өмір кешіп, үнемі қозғалыста болу тірлігі, жас баладан
бастап еңкейген кәріге дейін дене-күш дайындығына ерекше талап қойды. Қазақ
елінде ат үстінде еркін отырудан бастап, садақ ату, күрес, жекпе-жек айла-
тәсілдерін меңгеру ұл мен қызға бірдей қойылатын талап деңгейіне көтерілді.
Халқымыздың үлкен байтақ өңірге орналасуы, көшіп- қонып жүруге
негізделген шаруашылығы және көршілес елдердің салт- дәстүрлерінің әсер
етуі қазақтың жерінде балуандық өнердің бір- бірінен айырмашылығы бар
бірнеше түрлерінің дамуына негіз болды. Ертегі – аңыздарда, батырлар
жырларында, этнографиялық жазбаларда, тарихи және көркем шығармаларда,
археологиялық қазба деректерде күрестің бірнеше түрлері болғандығы туралы
дәлелдер көптеп кездеседі.
Қазақ топырағында балуандық өнердің өте көне тарихы бар екендігінің бір
дәлелі осыдан 18 ғасыр бұрын 371-381 жылдар арасында ғұндар патшасы
Баламбер (Аттиланың алдында) өзінің жеңістері мен айтулы мемлекеттік
шешімдерінен кейін үлкен той- жиын өткізіп, оның негізгі бір бөлігі ретінде
ат жарыс, балуан күресі, садақ ату, найза лақтыру, аударыспақ, теңге алу,
т.б. ойын түрлерін өткізген. Ал сол кездегі ғұндар тілімен осы ойын түрлері
былай айтылған: Ээр – хүреш, Ат – хүреш, Ланса – хүреш (ланса – қазақша
найза), Шабарман – хүреш, Жебе – хүреш, т.б. Ээр, Ер – күшті мағынасында,
Хүреш-балуан күрес мағынасында.
Қазақ халқының ішінде таралған балуан күрестерін төмендегідей бірнеше
түрлерге бөлуге болады: қазіргі еркін күреске ұқсас кеуде жалаңаш, жалаң
аяқ, белбеусіз күресу түрі, шапан киіп, белдік буынып күресу, белдік
буынып, кеудені жалаңаштап күресу, аяқ киімді шешпей күртеше немесе шапан
киіп күресу, отырып күресу.
Әр аймақта күресу тәртіптері де әртүрлі болып келген. Кеудені
жалаңаштап немесе киіммен күресу жергілікті жердің климаттық ерекшелігіне
де байланысты болған.
Күресу шартын балуандар алдын ала өзара келісім бойынша белгілеп
отырған. Ел арасында ауызша тараған күрес ережелері қатаң сақталып, оны
талассыз мойындаған. Күш атасын танымас деген қағидаға сүйеніп,
балуандарды жас ерекшеліктеріне және салмақ дәрежелеріне қарай бөлмеген.
Белдесу кезінде ер кезегі үшке дейін, ит жығыс, жол беру сияқты
тәртіптер қолданылған.
Күшті балуанға қаратып айтылатын Жауырыны жерге тимеген балуан,
Тізесі бүгілмеген балуан деген сөздер осы кезге дейін сақталған.
Күрес өнеріне байланысты деректер көне аңыз-ертегілерде, батырлар
жырларында көптеп кездеседі. Мысалы Ер Төстік ертегісіндегі Таусоғар
балуанға ешкім шақ келмеген соң, ол бір тауды көтеріп алып, елге күшін
көрсетеді.
...Ей, Ер Төстік шырағым.
Батыр ең барыс жүректі,
Түспейсің бе күреске,
Түрініп жеңді – білекті,
Алысарсың, жығарсың,
Алқымынан сығарсың,-деп жекпе-жек кезінде әртүрлі әрекетке тиым
салынбағандығын көреміз.
Күрес − жер шарын мекендеген барлық халықтар арасында кең тараған
екі адамның жекпе-жек бәсекесінде күш, әдіс-айла, қажыр-қайрат сыналатын
дене тәрбиесінің бір түрі. Бұдан әлденеше мыңдаған жылдар бұрын арғы ата-
бабаларымыз өздерінің жауларын жеңу үшін белгілі бір күрес тәсілдерін
пайдалана білген.
Академик, ғалым Әлкей Марғұлан балуан сөзін көне түркінің блбл
сөзінен шыққандығын айта келіп, Орхон – Енисей жазуындағы балбал сөзі
кемпір тас қазіргі уақыттағы балуан яғни күшті, мықты, алып ұғымын
беретіндігін көрсетеді.
Қазақ күресін бүгiнде әлемнiң көптеген елдерi танып-бiлдi.Қазақ
күресінен өткізілетін жарыстар республикалық дәрежеден асып,Азия және Әлем
біріншіліктері өткізіле бастады.
Балуан күрестiру − қазақтың дене тәрбиесiндегi ең көп тараған және
маңызды түрі болып саналады. Балуандыққа кiшкене күнiнен машықтанғандардың
денесi шымыр, бұлшық еттерi жақсы дамиды.
Халық арасында ат жарыстыары мен балуандық күрес ең көп тараған спорт
түрі. Кеңес Одағы кезінде қазақ күресінен ел арасына танымал балуандар
ішіне Балуан Шолақ, Қажымұқан, Молдабай, Битабар болса қазіргі кезде ел
арасында белгілі болған, халық мойындап Балуан атағын берген 46 балуанның
есімі белгілі, бұл тізім әлі толықтырылады деп ойлаймыз.
Халықтың тарихи кезеңдерден өте отырып жинақтаған мәдени рухани мұрасы
теңдесі жоқ құндылық болып табылады. Осы мәдени мұраның көнелігі және оның
тарих жолында атқарған қызметіне байланысты ел мәдениетінің өлшемі
аңықталады.
Қандай да болмасын мәдени-рухани байлықты сақтау, оны дамыту үшін дені
сау мықты ұрпақ қажет, осы саланы іске асыратын дене тәрбиесі мәдениеті
оның бастауы қазақтың ұлттық ойындары болып саналады.
Қазақ халқының тарихы ержүректікке, күштілікке, табандылыққа,
шапшаңдыққа, шыдамдылық пен төзімділікке, адамгершілікке баулитын ұлттық
спорт түрлері бай. Тарихымыздың бастауына үңілетін болсақ, жас шыбық иілуге
қандай тиімді болса, жас бала да тәрбиені қабылдауға сондай бейім екенін
аңғарған дана бабаларымыз ұрпақ тәрбиесін ұлттық спорт ойындары арқылы
баланың жастайынан ой-өрісін, таным-түсінігін жетілдіріп отырған. Өскелең
ұрпақ ат құлағында ойнап, садақты толғай тартып, алмас қылышты сермеп,
найзамен жауын түйреген ерлігі осы ұлттық дене шынықтыру жаттығуларын жіті
меңгеріп, шыңына жеткендігінің арқасы. Халық мұрасы саналатын бұл ұлттық
спорт ойындарын белгілі бір жүйеге сайып келген тәрбие құралы ретінде де
қарауға болады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев: елімізге, бойында
ата-бабаларымыздың ел мен жерге деген сүйіспеншілік қасиеті бар, егеменді
елімізге аямай қызмет ететін ой өрісі кең, алғыр да жүректі, сауатты да
салауатты азаматтар қажет, сондықтан болашақ еліміздің намысын жықпайтын
азаматтардың бойына патриотизмді қалыптастыруда, бабалардың ерлік-істерін
үлгі ретінде тәрбие саласында қолдану керектігін айрықша атап өткен
болатын.
Этнограф – ғалымдардың пайымдауынша, ата-бабаларымыздан бізге жеткен
ұлттық ойындарымыздың тарихы Қазақстан жерінде б.з.б. бірінші мыңжылдықта-
ақ қалыптасқан. Олардың ішінде тоғызқұмалақ, асық ойындары Азия елдерінде
тайпалық одақтар мен алғашқы мемлекеттерде кеңінен тарады. Біздің
қоғамыздағы ұлттық ойындардың негізі, шығу тегі халқымыздың көшпелі
дәстүрлі шаруашылық қарекеттерінен бастау алады. Солардың ішінде ойындары
әлі күнге дейін өзінің ұлттық құнын жоймай келе жатқан қазақтың ұлттық
ойындарына тоқталдық. Олар: Қазақ күресі, Бәйге, Көкпар, Қыз қуу,
Теңге алу, Жамбы ату, Жорға жарыс, Аударыспақ, Тоғызқұмалақ.
Ғылымның қай саласы болмасын өз тарихын терең зерттеп алмайынша алға
баспайды. Демек, зерттеуді өз тарихынан бастау – ғылым жетістіктерін
игерумен қатар, оның одан ары алға басуына үлкен мүмкіншіліктер туғызады.
Дәл осы жағдай қазақ ұлт ойындарының даму тарихына да қатынасы болса керек.
Халықтың ұлттық хәне спорттық ойындарының да өзіндік тарихи даму жолдары,
қалыптасу кезеңдері, тәрбиелік маңызы халықтың саяси әлеуметтік-
экономикалық дамуына негіз болды. Қазіргі кемеліне келген тарихи
ғылымдардың дәлелдеуі бойынша, күні бүгінгі бізге жеткен ұлт ойындарының
қалыптасу кезеңі сонау адамзат баласының жаратылған күнінен, демек,
Қазақстан жерінде қалыптасқан алғашқы қауымдық құрылыстан басталады. Сонан
бері біздерге жетіп, ойналып жүрген ұлт ойындарының ішіндегі әртүрлі
құмалақ ойындары, бестас, асық, садақ ату, қарагие, тағы басқалары шамамен
алғанда 5000 жылдар бұрын ойналғандығы жайында ағылшын ғалымы Э. Маккей
...бұл ойындардың барлығы дерлік Азия елдерінде тайпалық одақтардың
арасында тарағанға ұқсайды - дейді. Сондай-ақ мұндай пікірлерді Венецияның
саяхатшысы Марко Поло да қостайды. Ол өзінің Жетісу бойында болған
сапарында көрген Қызбөрі ойыны да Қазақстан территориясындағы тайпалардың
пайда болған кезінен, яғни таптық қатынаспен бірге туғандығы жайлы
ескертеді.
Қазіргі Қазақстан жерін мекендеген ең алғашқы рулардың әдет-
ғұрыптарының негізінде дамыған алуан түрде ойналатын қазақтың ұлттық
ойындары, көшпелі халықтың дала табиғатына сай дами берді. Әр трлі өнердің
белгілі бір ортада жүйеленіп, театры жоқ елдің театр орнына көретін сауығы-
еңбек мерекелері мен қыз ұзату, бала сүндеттеу мен өлгенге ас беру сияқты
ойын-тойларының өзекті драмалық элементіне жататын арқауы ән мен күй, халық
ойындары болғаны да даусыз. Осылайша, ертеден бергі ұзақ сонар көшті
соңында мал бағып келген қазақ халқының да әдеті мен өзіндік жорамалы блды.
Әр алуан дәуірмен, әр қилы кезеңдерді басынан өткізсе де, қазақ халқы
өздерінің көшпелі тұрмысында қалыптасқан әдеттерін рухани азық ете білді.
Халақ өмірдің қандай қиыншылығына да, қуанышына да төзе отырып, осы әдет-
ғұрыптарды, толғау жырлар мен әндерді, сарынды күйлерді көңіл ашар қуанышы,
қайғы-шерін тарқатар алданышы, ауыр күндерде ой тербететін жұбанышы етіп
отырған. Сондықтан да қазақтың ойын-сауықтарының, әдет-ғұрыптарының түпкі
негізі мал өсіру мен экономикалық қарым- қатынастың дамуымен байланысты.
Әдебиеттер:
1. М.Болғанбаев. Қазақтың ұлттық спорт түрлері. Алматы: Қайнар, 1985.
2. Қ.Р.Байдосов, Е.М.Мұхидинов, А.А.Жылмағанбетов. Қазақша күрес.
Алматы, 1987.
3. М.Тәнекеев, І.Қ.Адамбеков. Қазақтың ұлттық спорт ойындары. Алматы,
1994.
4. М.Тәнекеев. Қазақтың ұлттық спорт түрлері. Алматы, 1991.
5. М.Рахманқұлов. Қазақша күрес, Қазақтың ұлттық спорт түрлері. Алматы,
ФиС, 1956.
6. М.Тәнекеев. Қажымұқан. Алматы: Білім, 2001.
№2 Лекция тақырыбы: Ұлттық спорт түрлерінің қазіргі кезеңдегі өзекті
мәселері.
Лекция жоспары:
1. Қазақстан Республикасында ұлттық спорт түрінің өткен жылғы даму
ерекшеліктері. ҰСТ шұғылданушылардың саны мен сапасы.
2. Қазақстан Республикасында ұлттық спорт түрінің өткен жылғы даму
ерекшеліктері. ҰСТ шұғылданушылардың саны мен сапасы.
3. Дене шынықтыру жүйесіндегі ұлттық спорт түрлерінің алатын орны. Ұлттық
спорт түрлерінің жастарды тәрбиелеудегі орны.
4. Спорттық федерациялар. Ұлттық спорт түрлерінің қоғамдағы дамуы.
5. Қазақ күресінің әдіс-айла тәсілдеріне енгізілген өзгерістер.
Тоғызқұмалақ ойынының әдіс-айла тәсілдеріне енгізілген өзгерістер. Оқу-
жаттығу жұмысындағы жаңа өзгерістер, жарыстарды талдау.
Лекция мақсаты: Студенттерге теориялық білім беру, өз бетінше жұмыс
жасауға үйрету
Лекция мазмұны:
Лекция мәтіні (қысқаша): Қазақтың ұлттық ойындары туралы қалам
тартқан ғалымдар Е.Сағындықов, Ә.Диваев, М.Жұмабаев, М.Тәнекеев,
Б.Төтенаев, М.Балғымбаев, Ә.Бүркітбаев, т.б. ұлттық ойындардың жастар үшін
тәрбиелік мәні зор екенін атап өтеді.
Қазақтың Ақсерек-Көксерек, Ақсүйек, Орамал тастамақ, Шілік,
Арқан тарту, Аударыспақ сияқты ұлттық ойындары қайрат-жігерді,
байқампаздық пен сезімталдықты арттырса, ал Тоғызқұмалақ сияқты ойындар
ойлау қабілетін арттырады.
А.А.Диваев "Қазақ балаларының ойындары" мақаласында ер балалар мен
қыздардың саз балшықтан жануарлардың түрлі мүсіндерін жасау, қуыршақтарына
киім тігу қабілеттері көрсетіліп, "Соқыр теке", "Көк сиыр", "Бөрік
жасырмақ" т.б. ойындардың мазмұнын ашады. Сондай-ақ, "Қырғыз жастарының
көне ойындары" мақаласында, тойда, айттарда ауыл жастарының ат жарыстары
"Қыз қуу", "Көкпар", "Аударыспақ" т.б. ойындары жайында мағлұматтар береді.
Әрине, бұл ойындардың дене тәрбиесінде алатын орны өзгеше, әсіресе, спорт
саласында.
Басқа бір зерттеуші Сәкен Сейфуллин туралы: "Біздің ауылда барлық жерде
әнді де, ертегіні де естуге болатын. Кештер, ойын-сауықтар, айтыс жиі
ұйымдастырылатын. Бала жастан осы әндер, айтыстар, ошақ қасында естіген осы
ертегілер мен аңыздар менің санамда қалып қойды," - деп балалар ойындарын
әндермен, айтыстармен байланыстыра қарастырады. Қазақ халқының өмірінде
ойынсыз тірлік бітпеген тіпті көшіп қонуда да жастар аяғын ойынға
айналдырып отырған. "Бұл елдің ескі бір салты бойынша, көші-қон кезінде
жастар әуелі үлкендердің үйін тігісіп береді. Одан соң жетім қалған үйлерді
де тігіседі. Ең соңыңда отау үйлерді қалдырып, аяғын ойын-сауыққа
айналдырып әкетеді" – деп жазған екен Ғабит Мүсрепов "Ұлпан" повесінде.
Кеңес дәуірі жылдарында қазақтың ұлттық дәстүрлі халық ойындары күн
тәртібіндегі өзекті мәселе болғанына қарамастан, сол тоталитаризм кезінде
дәстүрлі ұлттық ойындарды зерттеген авторлар қатарында М.Тәнекеев,
Б.Төтенаев, М.Болғымбаев, Ә.Бүркітбаев, т.б. есімдерін атауға болады.
Әсіресе М.Тәнекеевтің қазақтың ұлттық және дәстүрлі ойындарын зерттеген
деректерінің өзі жеке мәселе. Оның негізгі еңбектері Қазақстандағы спорт
пен дене тәрбиесі саласына арналған. Ең бастысы, ол дене тәрбиесінің
халықтық педагогикасы сияқты көкейтесті мәселесінің негізін қалаған
М.Тәнекеевтің авторлығымен шыққан алғашқы туынды Казахские национальные
виды спорта и игры (Алматы, 1957).
Бұл зерттеуінде ізденуші қазақтың Тоғызқұмалақ ойынының ереже
тәтіптерін таразылап, халық ойынының қажетті жақтарын ашып, сонымен қатар
басқа да ұлттық қозғалмалы, спорттық ойын түрлеріне тоқталып, анықтама
беріп жіктеп, құнды мұрағат деректеріне сүйене отырып, ғылыми сараланған
пікірлер айтады. Ғалым негізінен Қазақстандағы Қазан төңкерісіне дейінгі
кезеңде дене тәрбиесі мәдениетінің дамуын талдай отырып, тарихта тұңғыш
рет, дене мәдениеті мен спорттың екі даму бағытын қара халықтық және
ақсүйектік деп көрсетіп, оны формациялық әдістемеге сүйеніп, яғни таптық
тұрғыдан қарастырады.
Сонымен бірге ғалым зерттеуіне әскери қолданбалы маңызы бар кейбір
спорт және ойын түрлерінің өрлеуіне отаршыл Ресей патшалық өкіметінің саяси
көзқарасын көрсетеді. М.Тәнекеевтің аталған еңбегінде таптық-формациялық
идеологиялық көзқарас тұрғысынан сол заманға сай зерттелгеніне қарамастан,
бүгінгі күні өз құндылығын жоймаған, ғылыми тұрғыдан аса жоғары еңбек болып
табылады. М.Тәнекеевтің басшылығымен бұдан басқа да бірнеше ғылыми
монографиялық еңбектер жазылды. Кеңестік кезеңдегі ұлттық ойындардың
маңызы мен қажеттілдігін көрегендікпен қарастырған ғалым Б.Төтенаев
Қазақтың ұлттық ойындары (Алматы, 1994) атты еңбегінде дәстүрлі қазақ
ойындарын бірнеше топқа бөліп, ойын шарттарын жазып, жастар үшін тәрбиелік
мәнін дәлелдеп, ойын зерделеген.
Аталған автор қаламынан халықтың этнопедагогика мен ұлттық ойындар
арасындағы байланыс және ойындардың ертеңгі болашаққа керекті қасиеттілігін
зерттеген басқа да қомақты ізденістер дүниеге келеді. Е.Сағындықовтың
авторлығымен жазылған ғылыми монография Ұлттық ойындарды оқу-тәрбие ісінде
пайдалану (Алматы, 1993) деп аталады. Ғылыми еңбекте қазақ мектептерінде І-
VІ сыныптарда қазақ халық ойындарын жекелеген классификацияларға топтап,
оны сабақта және сабақтан тыс тәрбие жұмыстарында қолдану әдістері
анықталып, қазақ халық ойындарына педагогикалық талдау жасалып, оқу
үрдісінде пайдалану қажеттілігі негізделеді.
Ә.Бүркітбаевтың авторлығымен 1985 жылы жазылған Спорттық ұлттық ойын
түрлері және оның тәрбиелік мәні жинағында ұлттық спорты түрлері мен
ұлттық спорт ойындарының балалардың күнделікті өміріндегі алатын орны,
тәрбиелік маңызы және ат спорты мен ұлттық ойындардың ережесі қарастырылса,
М.Балғымбаевтың Қазақтың ұлттық спорт ойыны түрлері (Алматы, 1985) атты
еңбегіндегі ат спортына қатысты бәйгені бастап жорға жарыс, аударыспақ,
жамбы ату, аламан бәйге, т.б. жарыс түрлеріне салыстырмалы талдау жасалады.
Бала өміріндегі ұлттық және спорттық қимыл-қозғалыстық ойынның алатын
орны, формасы және мазмұны үлкен адамның тұрмыстық күйімен, еңбек түрімен
яғни, мазмұнымен салыстырылса, қаладағы қажеттіліктің бір тұсы адамды
дағдыға үйрету екендігін байқаймыз. Ғалым А.Усова өз еңбегінде ойынның
мәнін баланың дербес іс-әрекеті, айналасындағы өзгерістерді танып-білуге,
белсенді әрекет етуге жол ашуы ретінде түсіндіреді. Автордың айтуынша
шынайы өмірде баланың аты – бала. Өз бетінше әлі ештеңе тындырып
жарытпайтын жан.
Қам-қарекетсіз өмір ағысына ілесіп кете барады. Ол ойын үстінде
бейнебір ересек адам тәрізді өз күшін сынап көреді. Мектепке дейінгі
тәрбие мен оқыту барысындағы спорттық жаттығулар И.Давыдов, Л.Былеева,
В.Яковлев, Н.Поддьякова, Н.Михайленко, Д.Куклова және тағы басқалар ерекше
назар аударған. И.Давыдов ойын мен ойыншық және дидактикалық құралдарға
ғана сүйеніп, мектепке дейінгі балалық кезді заттар жөнінде жекелеген нақты
түсініктер, жинақтау кезеңі деп түсіну қателік деп дәлелдейді. Бұл кезде
дене шынықтыру мен ақыл-ойын ақыл-ой дамуына, жалпы түсінік пен ұғымның
қалыптасуында, маңызды ойлау операциялары: талдау, салыстыру, қорыту,
қабілетіне қажетті организм деп аударған. И.Давыдов ойын-ойыншық және
дидактикалық құралдарға ғана сүйеніп мектептке дейінгі барлық кездерге
заттар жөнінде жекелеген нақты түсініктер жинақтау кезеңі деп түсіну
қателік деп дәлелдейді. Бұл кезде дене шынықтыру мен ақыл-ой дамуына, жалпы
түсінік пен ұғымның қалыптасуына, маңызды ойлау операциялары: талдау,
салыстыру, қорыту қабілеттеріне қажетті организм деп тұжырымдайды.
Д.Хухлаеваның пікірінше, дене шынықтыру жаттығуларын ойынмен
ұштастырған сәтте баланың тұрақты іс-әрекетке бейімділігінің қалыптасуы
айқын сезіледі, сондықтан дене шынықтыру күнделікті қажеттілік болуымен
қатар денсаулықтың, шыдамдылық пен тез қимыл-әрекеттің символы болып
табылады.
М.Контарович, Л.Михайлованың авторлығымен жазылған еңбекте жыл
мезгіліне сәйкес қыс айларында ойналатын ойындар, топ болып ойнайтын, жеке
бір балаға арналған далада өткізілетін қимыл-қозғалыс ойындарының
әдістемелік нұсқауы берілген.
Ойын түрлері мен шарттарын бала жасына қарай бөліп классификация
жасап, бірнеше халық ойындарын ұсынған. Олардың ішінде Қояндар (2-3
жасарларға), Аңшы мен ит және қояндар (4 жастағылар үшін), Торғай мен
мысық (5-6 жастағыларға арналған) қозғалмалы ойындарын зерттеп, қолданысқа
түсірген.
А.Быкованың басшылығымен баспадан шыққан Физическое воспитание в
детском саду кітабында балабақшаның әр тобында жас ерекшелігіне қарай
өткізетін қарым-қатынас ойындарын ұйымдастыру және оны өткізу әдістері,
т.б. мәселелер қарастырылған. Мысалы, қозғалып ойнау барысында алғашқы
күннен бастап балаларды өзін-өзі тежеуге үйрету, сонымен қатар барлық
баланың қабылдау қабілеті бірдей емес екендігі, яғни белсенділер мен
жайбасар әлсіз балалар арасындағы тепе-теңдікті сақтау қасиеті, оларды әр
түрлі ойынға тарту арқылы шыңдау, ұмтылдыру, бірнеше рет бір ойынды ойнату
барысындағы баланың физиологиялық өзгерісімен қатар психологиялық тұрғыдан
сенімділігінің артады.
Еліміздің егемендік алуы Қазақстандағы дене шынықтыру, ұлттық ойындар
мәселесіне басқаша сын көзбен қарауды талап етеді. Осы орайда соңғы жылдары
біздің қарастырып отырған ізденіс тақырыбымызға орай бірнеше ғылыми
еңбектер жарық көрді. Е.Мұхиддинов қазақтың ұлттық ойындарын дамыған
қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық құрылыммен байланысты қарастырады. Дене
шынықтыру пәнінің теориялық дәлелдемесін қазақтың ұлттық ойындарының
тәжірибелік жағымен біртұтас алып қарайды.
Еңбек жалпы – психологиялық емес, әлеуметтік категория. Сондықтан да
оның заңдылықтарын қоғамдық ғылымдар зерттейді. Ал психологиялық тұрғыдан
зерттелер нәрсе жалпы еңбек емес, еңбектік іс-әрекеттің психологиялық
бірліктері. Еңбек – белгілі нәтижеге жету үшін бағытталған, белгілі
мақсатқа орай, ерік күшін қосу мен реттелуші мақсат бағдары, саналы іс-
әрекет. Еңбектенуден адам қабілеті дамиды, оның мінезі тұрақтанады.
Адамның еңбекке бағытталған субъективтік қатынасы адамдардың
санасындағы бейнеленетін объектив қоғамдық қатынастарға тәуелді. Әдетте,
еңбек адамның қалыпты қажеттігі. Еңбек ету – өзіңді іс-әрекетте көрсете
білу. Әрқандай нақты іс-әрекеттегідей, еңбек те адамның барша қасиеттері
мен сапалары қатысып, көрініс береді.
Баланың әрқандай даму кезеңдеріне сай, еңбек түрлі болады. Бүгінгі
нақты іс-әрекет ендігі іс-әрекеттің дайындығы, тиісті қажеттіктер дамиды,
танымдық мүмкіндіктері мен әрекет-қылық ерекшеліктері ашылады. Осыған орай
психологияда іс-әрекеттің жетекші түрі ұғымы қалыптасқан. Қай жаста
болмасын, іс-әрекеттің үш түрі де (ойын, оқу, еңбек) өз маңызына ие, бірақ,
белгілі бір этапқа қарай олардың әрқайсысына деген қажетсіну әртүрлі
мазмұнға ие. Ал осылардың ішінде жас кезіңіне байланысты бала психикасына
маңызды өзгерістер енгізіп, ондағы танымдық процестер мен жеке адамдық
қасиеттердің қалыптасуына ықпал жасай алатыны ғана іс-әрекеттің жетекші
түрі деп есептелінеді.
Мектепке дейінгі жастағы бала үшін мұндай әрекет түрі – ойын. Ал
мектепте оқу еңбегі басым болады. Кемелденген сайын еңбектің ролі арта
түседі. Жетекші қызметпен шұғылдану барысында субъект дамуымен қатар,
келесі жас кезеңіне сай, жаңа жетекші іс-әрекет қалыптасады. Осы жетекші іс-
әрекет түрімен айналыса бала өзінде әлеуметтік ортамен болатын жаңа
қатынастарды, жаңа білімдер қоры мен психологиялық құрылымын өзгеріске
келтіреді. Бұл тұрғыдан іс-әрекеттің барлық түрлері де теңдей мәнді де
маңызды.
А.Құралбекұлы мен С.Әкімбайұлы жалпы білім беретін қазақ
мектептерінің дене шынықтыру жүйесінде қазақ этнопедагогикасы
материалдарына, оның ішінде халық шығармашылығы мен ұлттық ойындарды тиімді
пайдаланудың ғылыми теориялық-әдістемелік негіздеріне сүйене отырып талдау
жасаса, А.Айтпаеваның ғылыми еңбегінде орыс тілінде оқытатын мектептердің
бастауыш сынып оқушыларын тәрбиелеу құралы ретінде қазақ халқының ойындарын
пайдаланудың теориялық-әдістемелік негіздері жасалып, олардың тәрбиелік
мүмкіндіктері айқындалған.
Сонымен, ғалымдардың еңбектерін саралай келе еңбектену мен қимыл-
қозғалысты, дене шынықтыруды жетілдірудің арқасында ақыл мен ойдың
дамытып, тән мен жан сұлулығының артатынын дәлелдейді.
"Балалықтың жанына ойын - азық" деп Сұлтанмахмұт Торайғыров
айтқандай, балалар үшін ойын үлкен талқы. Түрлі ойындар кезінде олардың
дүниетанымы кеңейіп, мінездері қалыптасады. Туған халқының әдет-ғұрпымен,
жақсы дәстүрлерімен танысады. Рухани тәрбие дегеніміздің өзі де кейбір
ұлттық ерекшеліктерді, ана тілін, туған халқының ауыз әдебиетін білуден
басталады емес пе?
Қандай ойын болмасын жастарды тұрмыста қажетті қасиеттерге
машықтандыруды мақсат етеді. Сондықтан да мұны тәрбиенің, жалпы мәдени
мұралардың бірі ретінде қараймыз. Қазір балалар отбасымен қатар қоғамдық
мекемелерде, балалар бақшаларында, мектеп-интернаттарда да тәрбиеленеді
ғой. Сондықтан осы мекемелердегі тәрбиешілер, оқытушылар ұлттық ойындарды
өздерінің күнделікті қызметінде пайдаланып отырса, бұдан зиян келмес еді.
Соңғы жылдары ауылдарда жаңа дәстүрлер кең өріс алып, мереке-сауықтар
жаңа мазмұн, формалар тапты. Үйлену тойы, шілдехана сияқты адам өмірінің
қуанышты күндері ұжымның, дос-жарандардың, туған-туысқандардың кең
қатынасуымен өтеді. Оның үстіне туған күн, азаматтық борышын өтеуге армия
қатарына жастарды аттандыру, паспорт алу сияқты сәттердің қайсысы болмасын
қазір салтанатқа ұласады. Мұндай қуанышты күндердің көркі ұлттық ойын-
сауықтарымыз болса, халық мәдениетінің де мерейі өсіп, абыройы асқақтай
бермек.
Әдебиеттер:
1. М.Болғанбаев. Қазақтың ұлттық спорт түрлері. Алматы: Қайнар, 1985.
2. Қ.Р.Байдосов, Е.М.Мұхидинов, А.А.Жылмағанбетов. Қазақша күрес.
Алматы, 1987.
3. М.Тәнекеев, І.Қ.Адамбеков. Қазақтың ұлттық спорт ойындары. Алматы,
1994.
4. М.Тәнекеев. Қазақтың ұлттық спорт түрлері. Алматы, 1991.
№3 Лекция тақырыбы: Ұлттық спорт түрлеріндегі жіктеу жүйелеу, техника
қауіпсіздігі мен терминологиясы
Лекция жоспары:
1. Ұлттық спорт түрлеріндегі жіктеу жүйелеу.
2. Ұлттық спорт түрлеріндегі техника қауіпсіздігі мен терминологиясы
3.Ұлттық спорт түрлері және ұлттық қозғалыс ойындары.
4.Ұстаз-жаттықтырушыға қойылатын талаптар. Студенттерге қойылатын талаптар
Лекция мақсаты: Студенттерге теориялық білім беру, өз бетінше жұмыс
жасауға үйрету
Лекция мазмұны:
Лекция мәтіні (қысқаша): XIX ғасырдың бірінші жартысында казақ
даласында Сібірге жер аударылған поляк А.Янушкевич өзінің жазып жүрген
күнделіктерінде қазақтың ойын сауығының халықтық тұрмыс-тіршілігімен, әдет-
ғұрпымен қоршаған ортамен астасып жатқанын таң-тамаша еткенін сөз етеді.
"Кешкісін біздің үйде бір қызық болды. Ол әр түрлі аңдар мен құстардың,
әсіресе, түйенің, құланның, бүркіттің дауысын айнытпай салады. Бұны одан
артық айнытпай салу ешкімнің қолынан келмейді" - деп таң-тамаша болған.
Қай халық болмасын, оның ұлттық ойындарының белгілі бір мақсаты мен
әлеуметтік-психологиялық тұрғыдан ерекше қасиеттері болады. Сондықтан,
халық арасында қалыптасқан ойындар туралы сипаттамалық жинақтар, деректер
және құжаттар сауатты зерттеу мен талдауды қажет етеді.
Бізге дейін де қазақтың ұлттық ойындарының ел арасындағы беделі,
қоғамдағы алатын орны және болашақ ұрпақты өсірудегі қажеттілігі, оның шығу
тарихы туралы ғылыми тұрғыдан ғалымдар да көп ізденді. Оған көптеген жарық
көрген ғылыми еңбектер куә. Оған орыстың отарлау саясаты тұсындағы алғашқы
орыс шенеуніктері мен миссионерлерінің көшпенділердің өмірі туралы зерттеу
жұмыстарды; кешегі Кеңес дәуіріндегі Орта Азия және Қазақстан халықтарының
ұлттық ойындары туралы жазылған ғылыми еңбектерді; одан келе мектеп жасына
дейінгі балаларды дене шынықтыруға баулудағы педагогикалық сипаттағы бағыт-
бағдарлама тұрғысынан зерттелген жинақтарды; тәуелсіздігіміз орнағаннан
кейін 1991 жылдан қазірге дейінгі аталмыш тақырыпқа сәйкес ізденістерді
айта аламыз.
Ә.Диваев, А.Алекторов, А.Құнанбаев, Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин,
М.Гуннер, М.Тәнекеев, Б.Төтенаев, М.Болғымбаев, Ә.Бүркітбаев, И.Давыдов,
Л.Былеева, В.Яковлев, Н.Поддьякова, Н.Михайленко, Д.Куклова, Д.Хухлаева,
М.Контарович, М.Жұмабаев, Л.Михайлова, А.Быкова, Е.Мұхиддинов,
А.Құралбекұлы, С.Әкімбайұлы, А.Айтпаева және т.б. ғалымдар еңбектерінде
түркі тілдес халықтарының ұлттық ойындарын жан-жақты зерттеп, жік-жікке,
топ-топқа бөліп қарастырған.
Белгілі ғалым-ағартушыларымыз А.Құнанбаев, Ш.Уәлиханов,
Ы.Алтынсарин ұлттық ойындардың балаларға білім берудегі тәрбиелік мәнін
жоғары бағалап, өткен ұрпақтың дәстүрі мен атын құрметтеп, адамдардың ойы
мен іс-әрекетін танып түсінуде жастардың эстетикалық, адамгершілік ой
талабының өсуіне оның атқаратын қызметін жоғары бағаласа, М.Жұмабаев
ойындарды халық мәдениетінің бастау алар қайнар көзі, ойлау қабілетінің өсу
қажеттілігі, тілдің, дене шынықтыру тәрбиесінің негізгі элементі деп
тұжырымдайды. Ұлттық ойындар халық тәрбиесінің дәстүрлі табиғатының
жалғасы.
Ежелден дәстүрлі ойындарда халықтың өмір сүру әдісі, тұрмыс-тіршілік
еңбегі, ұлттық дәстүрлері, батырлық-батылдық туралы түсінігі, адалдыққа,
күштілікке ұмтылуы, шыдамдылық, т.б. құндылықтарға мән берілуі – халық
данышпандығының белгісі.
ХХ ғасырдың басында өмір сүрген этнограф М.Гуннер қазақтың ұлттық
ойындарын былайша жіктейді:
– жалпы ойындар;
– қарсыласу мен күресу сипатындағы ойындар;
– ашық алаңқайдағы ойындар;
– қыс мезгіліндегі ойындар;
– демалыс ойындары;
– ат үстіндегі ойындар;
– аттракциондық-көрініс ойындар.
Қазақтың ұлттық қозғалыс ойындарын спорттық ойындардан ажыратып,
алғаш рет бөліп қараған ғалым М.Гуннер қазақ ойындарына топтамалық жіктеу
жасай отырып, ұлттық ойындарды оқу үрдісінде пайдалануға ұсыныс жасайды.
Бұл жерде айта кететін бір жайт, Қазақ КСР Халық Комиссарлар Кеңесінің 1943
жылғы шешіміне сәйкес 1949 жылы жарық көрген Краткий сборник казахских
народно-национальных видов спорта атты еңбегі М.Гуннердің толықтырып,
өңделген кітабы дәлел. ХХ ғасырдың басында көшпенді халықтар: қазақ, өзбек,
қырғыз, түркімен, қалмақ, т.б. отар елдері туралы этнографиялық деректер
жинақтап, олардың ұлттық мәдениетінің тармағы – халық ойындары, оның
ішіндегі құрамдас бөлшегі болар ойынын жинап зерттеуді Түркістан генерал-
губернаторы арнайы шенеуніктер мен миссионер ғалымдарға жүктеген. Орыс
ғалымы А.Васильев Игры сартовских детей атты мақаласында Ферғана және
Сырдария аймақтарын мекендеген өзбек халқының ұлттық ойындарының бірнеше
түрлерін ажыратып, топқа бөліп, нақты зерттеген.
Қазақтың ұлттық ойындары туралы үлкен зетту жүргізген ғалым Б. Төтенаев
Қазақтың ұлттық ойындары. атты еңбегінде қазақтың ұлттық ойындарының
дамуына теориялық тұрғыдан баға бере келіп ұлттық ойындар түрлерін үлкен
төрт топқа бөліп қарастырады:
- салт-дәстүр негізінде дүниеге келген ұлттық ойындар;
- жастар ойыны;
- қозғалмалы ойындар деп бөлінген. Алғашқы топтағы ойындардың өзін
бірнеше топтамаға бөледі оларға қарапайым халықтың еңбек үрдісімен
байланысты мерекелік ойындар, мысалы, ақ боран, қалтырауық, қамыр
кемпір ойындарын кіргізсе, келесі
- екінші топтамадағы ойындарды дәстүрлі халық ойындары деп атап,
олардың қатарына қазақша күрес, жаяу жарыс, жамбы ату, күміс алу,
қыз қуу, көкпар тарту, жорға жарыс ойындарын енгізеді.
Үшінші топтамада халықтың жерге байланысты әдет-ғұрып, дәстүрімен
ұштасқан ұлттық ойындары деп атаған.
Бұдан кейінгі топтамадағы ұлттық ойындар табиғаттың кеңістігінде ойналатын
ұлттық ойындар деп аталған.
А. Диваев ұлттық ойындарды жинаумен қатар, ойындарды ойнаушы адамдардың
жас ерекшеліктеріне қарай бөліп көрсетеді. Мысалы: жеті жасқа дейінгі
балалар ойыны, жеті жастан он бес жас аралығындағы жасөспірімдерге арналған
ойындар, он бестен отызға дейінгі ересектер ойыны.
Бірінші теориялық ұсыныс жас ерекшеліктерге бөлу.
А. Диваевтың бұл еңбегі ұлттық ойындарды тұңғыш рет классификациялық
бөлініс жасалған еңбек болып табылады.
Тағы бір күрделі мәселе ойынның атауына байланысты, оған себеп бір ойын
түрінің Қазақстанның әр жерінде әртүрлі атпен аталуы. Осыған байланысты бір
ойын түріне неғұрлым дәл атау беру арқылы ойынның бір түрін қалыптастыру
болып табылады.
Сағындықов Е.С. өзінің Қазақтың дидактикалық ойындарын сабаққа
пайдаланудың кейбір жолдары атты еңбегінде ұлттық ойындарды үш салаға
бөледі: Ойын сауық ойындары, оймен келетін ойындар, дене шынықтыру мен
спорт ойындары.
Дене тәрбиесі мен спорттың белгілі үлкен ғалымы педагогика ғылымдарының
докторы, профессор М. Таникеев ұлттық спорттың дамуын Кеңес Одағы кезінде
қорғап жанашырлық танытып, осы саланың Қазақстанда және бүкіл дүние жүзінде
танылуына үлес қосып көптеген ғылыми маңызы үлкен кітаптар жазды. Оның
жазған ұлттық ойындар мен спорттың тарихы, Қазақстандағы дене тәрбиесі
тарихы, ұлтаралық қатынасты дамытудағы дене тәрбиесі мен спорттың ролі т.б.
үлкен еңбектерінде ұлттық дене тәрбиесіне үлкен орын береді.
М. Таникеев ұлттық ойындарды төмендегідей топтарға бөледі: қазақтың
халық ойындары, спорттық ойын түрлері және ат үстінде ойналатын ойын
түрлері.Осы бөлулерден көретініміз барлық ұлттық ойындар бір халық ойындары
деген топтың ішінде болуы.
Ұлттық ойындардың үлкен маманы ғалым Б.Төтенаев ұлттық ойындардың
дамуын Кеңес Одағы кезінде зерттеп, оның халқымыздың үлкен мұрасы екендігін
дәлелдеп көрсеткен ғалымдардың бірі болды. Ол ұлттық ойындарды төмендегідей
топтарға бөліп үлкен жұмыс атқарды:
1. Салт-дәстүрлер негізіндегі ұлттық ойындар, оларға:
- Мерекелік ойындар;
- Дәстүрлі халық ойындары;
- Халықтың тұрғылықты жеріне байланысты әдет ғұрып дәстүрмен ұштасқан
ұлттық ойындары;
2. Жастар және қозғалмалы ойындар, оларға:
- Бір- үш жасқа дейінгі бала ойыны, бесік жыры негізінде;
- Табиғат кеңестігінде ойналатын ұлттық ойындар;
- Жан жануарға еліктеп ойнайтын ұлттық ойындар;
- Затпен, ойын құралы арқылы ойналатын ұлттық ойындар;
- Ойын құралынсыз ойналатын ойындар
Б.Төтенаевтың осы топтауларынан біз ұлттық ойындардың көптеген салаларға
бөлінетіндігін көре отырып Салт-дәстүр негізіндегі ұлттық ойындар мен
Жастар және қозғалмалы ойындар арасында бір-бірімен ауысудың көп
екендігін байқадық.
Ұлттық ойындар оның ішінде қазақ күресі, Қажымұқан балуан туралы
елеулі еңбектер жазған ғалымдардың ішінде Ә.Бүркітбаевтың еңбегі үлкен. Ол
ұлттық ойындардың тәрбиелік мәніне баса көңіл бөле отырып оларды Өзін-өзі
және өзінің қаблетін бөлу ойындары деп топтайды Ә.Бүркітбаев. Спорттың
ұлттық ойын түрлері атты еңбегінде 1985.
Ұлттық ойындарды топтау, жүйелеуге көңіл бөлген ғалымдардың бірі
Ж.М.Төлегенов ол ойындарды төмендегідей топтарға бөледі:
- Қимыл жылдамдылығын ептілікпен үйлесімділікті дамытуға бағытталған ұлттық
ойындар;
- Күшті, төзімділікті дамытатын ұлттық ойындар;
- Зейін мен қмыл тездігін тәрбиелейтін ойындар;
- Лақтыру қимылын дамытатын ойындар;
- Негізгі қимылдық сапаларды дамытуға байланысты ойындар.
Біз бұл топтаулардан көретініміз Ж.Төлегенов ойындарды адамның
қозғалыс және дене күш қабілеттері түрлеріне қарай топтайды.
Ғалымдар А.Құралбекұлы мен С.Әкімбайұлы қазақтың ұлттық ойындарын
тұлғалық-салауаттық классификация деп бөліп оларды төмендегідей топтарға
таратады:
- Еңбек тұрмыс ойындары;
- Денешынықтыру спорт ойындары, оларды:
а) Жедел дене шынықтыру спорт ойындары;
б) Баяу қимылды денешынықтыру спорт ойындары.
- Ойлау арқылы орындалатын ойындар.
Біз осындай топтарға бөлген жағдайда байқайтынымыз қазіргі кездегі
спорттық түрлеріне жататын ат спорты, күрес т.б. денешынықтыру спорт
ойындарына, ал тоғызқұмалақ, дойбы т.б. ойындары жеке топтарға
бөлінгендігі. Сонымен қатар денешынықтыру спорт ойындарының өзін жедел және
баяу ойналатын ойындар түрлеріне бөлуімен ерекшеленеді.
Педагогика ғылымдарының кандидаты Б.Мендалиев ұлттық ойындарды
төмендегідей топтарға бөледі:
- Мазмұнды сюжетті ойындар;
- Сюжетсіз ойындар;
- Қызықтырғыш ойындар.
Ойындарды осындай топтарға бөлу мектеп жасына дейінгі балалар
ойындарына қолайлы екендігін көреміз.
Спорт жаттықтырулары дене тәрбиесі жүйесінің бір бөлігі болғандықтан
оның барлық әдістеріне үйретудің әдістемелері қолданылады.
Негізінде спорт жаттығуларына дене қуаты қаситтерін, қозғалыс шеберлігін
жоғарғы дәрежеде дамытуға бағытталған қатаң шектелген жаттығу әдістері
қолданылады. Олар : бір қалыпты орындау, қайталау, аралық орындау әдістері.
1. Ұзақ уақытта орындалатын бірқалыпты қайталау мен ауыспалы қайталау
әдістерін циклдік спорт түрлерімен жаттығатын спортшыларды дайындауда
қолданған жөн. Ол әдістер ұзақтығын, толассыздығымен және бірқалыптылығымен
білінеді (төзімділік қасиетін дамытады).
2. Ауыспалы жаттығу әдістері-жаттығуды орындау қарқыны тез өзгеретін
спорт ойындарында көп қолданылады.
3. Аралық қайталау және үдемелі жаттығу әдістері тынығу аралығының
уақытын қысқарту және жүктемені көбейту арқылы ағзаның функционалдық
мүмкіндіктерін дамытады.
Жаттықтырушы – бапкер бұл болашаққа ұмтылған адам. Оның қызметі
жеткіншіктерді қалыптастыруға, солардың алдағы жағдайының өзгеруіне қарай
қажыр-қайратын жетілдіруге, белсенділігін арттыруға бағытталған.
Л.Н.Толстой былай деп жазды: болашаққа жарамды адамды тәрбиелеу үшін,
оларды тамаша жетілген азамат қана тәрбиелеуші өз ортасында өмір сүретін
ұрпақтың лайықты мүшесі бола алады. Бұл жоғарыдағы пікірден туатын ой,
әрбір шәкірт баулушы, бапкер - кілем шетінде болашақ ұрпақтың отырғандығын
әрдайым есте сақтауы тиіс.
Француз жазушы, әрі ойшылы Антуан де Сент-Экзюпери: Әлемде сезімін
оятуға ешкім жәрдемдеспеген көп адам бар,- деген екен. Сондықтан да
спорттық-жаттығу сабақтарының тек қана қара күшті аңсамай: адамның
адамгершілік негізін ояту, өмірдегі ең алдымен тән мен жан сұлулығы
гармониясының келтіру жаттықтырушы – ұстазға жүктеледі. Мұның өзі үлкен
тәрбиелік мәселе. Себебі: интеллект интеллектімен ұшталып шыңдалады,
мінез-құлық мінез-құлықпен кемелденеді, жеке адам жеке адаммен
қалыптасады. Д.И.Менделеев – ғылымды өзі жетік білетін, оны меңгерген және
оны жақсы көретін ұстаз ғана шәкірттеріне жемісті қызмет ете алады - деп
жазды.
Әдебиеттер:
1.М.Болғанбаев. Қазақтың ұлттық спорт түрлері. Алматы: Қайнар, 1985.
2. Қ.Р.Байдосов, Е.М.Мұхидинов, А.А.Жылмағанбетов. Қазақша күрес.
Алматы, 1987.
3. М.Тәнекеев, І.Қ.Адамбеков. Қазақтың ұлттық спорт ойындары. Алматы,
1994.
4. М.Тәнекеев. Қазақтың ұлттық спорт түрлері. Алматы, 1991.
5. М.Рахманқұлов. Қазақша күрес, Қазақтың ұлттық спорт түрлері. Алматы,
ФиС, 1956.
6. М.Тәнекеев. Қажымұқан. Алматы: Білім, 2001.
№4 Лекция тақырыбы: Ұлттық спорт түрлерінің жалпы негіздеріне кіріспе
(қазақ күресі, ат спорты, саятшы, тоғызқұмалақ).
Лекция жоспары:
1. Ұлттық спорт түрлер: Қазақ күресі, Ат спорты түрлері, тоғызқұмалақ
ойыны.
2. Ұлттық қозғалыс ойындары.
Лекция мақсаты: Студенттерге теориялық білім беру, өз бетінше жұмыс
жасауға үйрету.
Лекция мазмұны:
Лекция мәтіні (қысқаша): Еліміздің егемендік алып, еңселеніп келе
жатқан Қазақстан жерінде дене шынықтыру, ұлттық спорт ойындар мәселесіне
сын көзбен қарауды қажет етеді. Біз қарастырғалы отырған тақырыпқа орай осы
кезге дейін талай ғылыми еңбектер мен мақалалар жарық көрді. Ұлттық спорт
тақырыбында қаншама диссертациялар қорғалды. Оның барлығы сайып келгенде
қазақтың ұлттық спорт ойындарының басқа халықтардыкінен айырмашылығы – оның
шығуы мен пайда болуының ерекшелігіне байланысты белгілі бір тәрбиелік
мақсат бірлігін көздейтінінде. Ғалымдарымыз дене шынықтыру пәнінің
теориялық дәлелдемесін қазақтың ұлттық ойындарының тәжірибелік жағымен
біртұтас алып қарайды. Ұлтты ұлт етіп ұйытатын ата дәстүріміздің
сақталуында. Біздің ұлттық спортымызға мемлекет тарапынан батыл бетбұрыстар
қажет болып тұр. Олимпиада ойындарына қазақ спорт түрлерінің ішінен
іріктейтін болса оған қазақ күресінен қолайлысы жоқ.
Өзге халықтар сияқты қазақтың да ертеден қалыптасқан, атадан –
балаға мұра болып жалғасып келе жатқан ұлттық ойын-сауық түрлері бар. Зер
салып байқап отырсақ, ол ойын-сауықтар қазақтың ұлттық ерекшелігіне,
күнделікті тұрмыс-тіршілігіне тығыз байланысты туған екен және адамға
жастайынан дене тәрбиесін беруге, оны батылдыққа, ептілікке, тапқырлыққа,
күштілікке, төзімділікке т.б. әдемі адамгершілік қасиеттерге баулуға
бағытталған. Ал енді, Қазақстан. Ұлттық энциклопедия кітабында қазақтың
ұлттық ойындарының мән-маңызы туралы былай деп жазылған: Қазақ ұлты
негізінен ұрпақ қамын басты мақсат етіп қойып, балалардың нағыз азамат
болып қалыптасуына аса зор мән берген. Нәтижесінде дәстүрлі бала
тәрбиесінің басты құралы ретінде ұлттық ойынды орайластырып, дамытып
отырған.
Қазақ даласында балуандық өнердің өте көне тарихы бар. Бұдан 18 ғасыр
бұрын 371-381 жылдар арасында ғұндар патшасы Баламбер (Атиланың бұрын)
өзінің ұрыстардағы жеңістерімен ірі мемлекеттік келісімдерден соң үлкен той-
жиын өткізіп, ат жарысы, балуан күресі, садақ тарту, найза лақтыру секілді
сайыстар ұйымдастыратын болған. Ғұндар тілімен осы сайыстар Ээр хүреш деп
аталған екен.
Азиялықтардың күрес түрлері: қазақтарда белдесу немесе күрес,
өзбектерде курәш, қырғыздарда күреш, әзірбайжандар мен түркімендерде
гүлещ, татарлар мен башқұрттарда күрящ деп аталады. Күрес атауының
этимологиялық түбіріндегі сәйкестіктің өзі, бір дәстүр, бір тектен
тарағанын байқатып тұр.
Тарих түкпіріне үңілетін болсақ елімізде кең тараған күрестің бірнеше
түрлері болған. Атап айтар болсақ мынадай түрлері белгілі:
- жалаң аяқ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz