Бастауыш мектепте қазақ тілін оқытудың теориясы мен технологиясы
ҚАЗАҚ ТІЛІН ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІНІҢ ПӘНІ
Методика (әдістеме) — метод, гректің тetodos деген сөзінен шыққан, қазақша зерттеу жолы деген мағынаны білдіреді.
Қазақ тілі әдістемесі — ана тілін ұғынудың заңдылықтарын және тіл туралы білімді балаларға үйрету жолдары мен құралдарын зерттейтін педагогикалық ғылым.
Ана тілін ұғыну заңдылықтары тіл табиғатының өзінен және оны ұғыну психологиясынан келіп шығады. Бұған білім беру жолдары мен құралдары да жағдай жасайды.
Білім беру жолдары мен құралдарына: 1) мақсатты түрде іріктеліп алынған тілдік материал; 2) оқу жұмысын ұйымдастыру; 3) оны үйрету әдістері жатады.
1 ҚАЗАҚ ТІЛІНІҢ ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫ МЕН ӘДІСТЕМЕЛІК ҚАҒИДАЛАРЫ
Бөбек тілді өзі өмір сүре бастаған ортадан үйренеді, ал олардың мектепте оқуына байланысты сол табиғи процесс онан әрі жалғаса түседі. Сондықтан мектептегі тіл үйрету жұмыстары да үйдегі басталған табиғи процестің заңдылықтарына негізделіп жүргізіледі. Ең алдымен тілдің өз табиғатынан жеті заңдылық шығады.
Бірінші з а ң д ы л ы қ. Тілді ұғыну барысында адам фонологиялық, грамматикалық және лексикалық мағыналарды меңгереді.
Балалар ана тілінің фонологиялық мағынасын, әдеби тілдің орфоэпиялық мөлшерін мектепке дейін-ақ меңгере бастайды. Егер бала үйренбеген болса, мектептегі жүргізілетін жұмыстар да қиындай түседі (мысалы, оқу дағдысын қалыптастыру т. с. с.).
Оқушылар сөздің лексикалық мағынасын да мектеп¬ке дейін меңгереді. Олар мектепке оқуға түскеннен кейін мұғалім балалардың лексикалық қорын кеңейту, қолданылатын сөздердің мағынасын анықтай түсу сияқты жұмыстарды жүйелі түрде жүргізеді.
Ана тілінің грамматикалық мағынасымен де балалар мектепке дейін танысады. Мектептің міндеті оқушыларға ана тілінің сан алуан грамматикалық қатынастары мен көріністерін үйретіп, тіл байлықтарын арттыра түсу.
Грамматикалық мағынаны ұғыну үшін бала жан-жақты, кең ойлай алатындай болу керек. Сондықтан грамматикалық мағынаны ұғыну барысында олар шындықтағы заттар мен құбылыстардьщ арасындағы қаты-настарды түсінеді, ойлауға үйренеді. Міне, осыдан тіл мен ойлаудың тығыз байланысы келіп шығады.
Сөйтіп, тілді ұғыну — ана тілінің фонологиялық, грамматикалық және лексикалық фактілермен оқушылардың тіл байлығын арттыру.
Мұғалім бұл міндетті әдістемелік құралдарды дұрыс іріктей алғанда ғана ойдағыдай іске асыра алады. Әдістемелік қағида төмендегідей әдістемелік ережелерді сақтауды талап етеді:
1) оқушыларда орфоэпиялық дағды қалыптастыру;
2) грамматиканы оқыту барысында логикаға үйрету;
3) қазақ тілі сабақтарын басқа пәндермен байланыстырып, балалардың лексикалық қорын байыту және
оларды сөйлеуге үйрету.
Осы ережеге сай, бастауыш мектептерде бағдарламалар жасалады, дидактикалық материалдар іріктеледі және оқыту әдістері белгіленеді.
Екінші заңдылық. Тілді ұғыну үшін орасан сезімталдық керек. Зерттеушілер мұндай қасиеттің балада тіпті сәби кезден болатындығын айтып жүр.
Грамматиканы үйрету осы «тілдік сезімталдыққа» сүйеніп, іске асырылады.
Бұл қағида төмендегідей әдістемелік ережелерді сақтауды талап етеді:
1) балалардың бұрыннан білетін сөздерін тәртіпке келтіру (мұнда грамматика басты орын алады);
2) оқушылар өздеріне белгісіз грамматикалық көріністерді бұрыннан таныс көріністермен салыстыра
алатындай дидактикалық материал іріктеледі;
3) тілдік фактілерді жинақтауға негізделген әдістерді кеңінен пайдалану.
Үшінші заңдылық. Фонологиялық, граммати¬калық және лексикалық мағыналармен қатар сөйлеу мәнері, сезімге бөлене сөйлеуді меңгереді.
Мұндағы әдістемелік қағида: сөйлеу мәнеріне назар аудару.
Бұл қағиданы іске асыруда мына сияқты ережелер сақталады:
1) тілдің фонологиялық, грамматикалық және лексикалық мағыналарын үйрену барысында сезімге бөлене
сөйлеу мәнерінің жолдарын түсіндіріп отыру;
2) ана тілі мен қазақ тілі сабақтарын міндетті түрде байланыстырып отыру;
3) тілдерін талдағанда көркем мәтіндердің сезімге әсер ететін бөліктерін таңдап алу.
Т ө р т і н ш і заңдылық. Жазбаша сөйлеу ауызекі сөйлеуді таңбалау жүйесіне аудару ретінде (дыбысты таңбаға көшіру) ұғынылады.
«Жазбаша сөйлеу бала үшін сөйлеуді меңгерудің жалпы екінші кезеңі болып табылады — дейді профессор Н. С. Рождественский. Ауызекі сөйлеудің өзі шындықтағы заттар мен қатынастардың таңбалары болып табылады. Жазбаша сөйлеу ауызекі сөйлеудің дыбыстары мен сөздерін шартты түрде белгілейтін таңбалардан тұрады»1.
Сауат ашу кезеңінде баланы жазуға үйретудің бастапқы шағында әуелі оған таныс емес әріптің бұрыннан таныс, естіп жүрген дыбысы айтылады. Мұнда тағы бір маңызды мәселе — ауызекі сөйлеудің жазбаша сөйлеумен салыстырылып тұруы. Мысалы, тыныс белгілерін қоюда дауыс ырғағының рөлі.
Сонымен, ана тілін оқытуда жазбаша сөйлеудің ауызшамен салыстырылуы мынадай әдістемелік қағидаға негізделеді.
Бұл қағида төмендегі ережелерді сақтағанда іске асады:
1) ауызекі сөздегі дыбыстар мен жазғандағы әріптерді салыстырып отыру; 2) дауыс ырғағы мен тыныс белгісін салыстырып отыру; 3) ауызша және жазбаша жаттығуларды ұштастыру.
Бесінші заңдылық. Фонетикалық, граммати¬калық және лексикалық мағыналардың барлығы «тіл материясын», яғни тіл таңбаларын — дыбыс, морфема, сөз, дауыс ырғағы және тиісті жазбаша таңбалар (әріп, тыныс белгісі) — ұғыну барысында меңгеріледі.
Тілді оқушы мазмұны және формасы, яғни логикалық, грамматикалық ерекшеліктері тілдің көмегімен анықталады.
Ендеше тілді оқушы, практикалық жағынан белгілі бір тілді фактілерді тану құралы ретінде де пайдаланады.
Мұндай заңдылықтан тілді оқыту қағидасы келіп шығады.
Бұл қағиданы іске асыру ережесі мынадай:
1) көрнекілікті пайдалану (кесте, сызба, түрлі суреттер, теледидар, кино және т.б.)
2) есту құралдарын пайдалану (мәтіндер оқып беру, магнитофон, радио, теледидар, кино т. б.);
3) оқу құралдары, көркем мәтіндер, ғылыми-көпшілікке арналған мәтіндер, газеттер, журналдар;
4) ана тілін үйрену үшін оқушылардың басқа пәндерді оқу барысындағы сөйлеу практикасы (мұғалімнің, жолдастарының сөзі, оларды аңғарту үшін талдау) пайдаланылады.
Тіл материясына көңіл аудару қағидасы мұғалімге нақты жол көрсетеді. Оқушы әуелі көру не есту арқылы қабылдайды, ал оның мәнін сонан соң ғана аңғарады.
Алтыншы заңдылық. Тілге үйрену органдарының (өкпе, тамақ, тіл, беттің бұлшық еттері), жазатын қолдың жаттығулары, қимыл-қозғалыстарының тәртіптелуі, дағдының қалыптасуы арқылы ғана іске асады.
Мұғалімнің айтқанын естіп немесе жолдастарының жұмысына қарап қана тіл үйренуге болмайды. Әрбір оқушы өзі оқып, жазып, айтып, түрлі сөздер мен сөз тіркестерін, сөйлемдер кұрастырып, сөйлемдерді сан салаға өзгертіп, өзі әрекет еткенде ғана нәтижеге жетеді.
Бұл заңдылықтан сөйлеу органдары мен жазатын қолды жаттықтыру қағидасы келіп шығады.
Жетінші заңдылық. Тілге жүйелі түрде сатылап үйрету. Тіл лексика және грамматикалық формалар арқылы дамиды, екінші жағынан тіл неғұрлым бай болса, тілдік фактілер де соғұрлым тез ұғынылады.
Сондықтан оқушыларға алдыңғы үйренгендерін ұмытып қалмайтындай етіп тілдік материалдарды бірте-бірте көбейтіңкіреп беріп, сөйлегенде қолданылып отыруына жағдай жасалады.
Мұнда қайталаудың алатын орны ерекше және бала есінде саналы түрде, түсініп сақтауы үшін ойлау операцияларын қолдану керек: салыстыру, талдау, жинақтау, дерексіз ұғым, жалпылау, нақтылау және индуктивтік, дедуктивтік ой қорытындыларын жасай алатындай болуға тиіс.
Тілге жүйелі түрде, бірте-бірте үдетіле үйрету заңдылығынан мынадай әдістемелік қағида шығады:
1) ұштастыра оқыту;
2) қайталау;
3) өз бетімен жұмыс істеуді күшейте түсу.
Бұл қағидаларды іске асыру үшін:
1) бағдарламаны тиянақты құру;
2) жоспарлы түрде қайталап отыру;
3) жаттығу жұмыстары;
4) оқушыларды ойлау мен сөйлеуге үйретудің тиімді әдіс-тәсілдері іріктеу сияқты жұмыстар жүзеге асырылады.
Сөйтіп, ана тілін меңгерудің заңдылықтары оны мектепте оқытудың негізі болып табылады; ал әдістемелік қағидалар осы заңдылықтардан туындайды, мұндай қағидаларға негізделген әдістеме, сөз жоқ, оқушыларға ана тілін үйрету жұмыстарын жүйелі жүргізуге көмектеседі.
2 ҚАЗАҚ ТІЛІН ОҚЫТУДАҒЫ МАҚСАТ
Қазақ тілін оқу, білу не үшін қажет? Себебі қазақ тілі — қазақ республикасының мемлекеттік тілі, ол өнеркәсіп пен техниканың, ғылым мен мәдениеттің және қоғамдық-саяси өмірдің, барлық саласын қамтып көрсете-тін бай лексикасымен, қалыптасқан жазу жүйесімен және әр түрлі стильдік тармақтарымен (көркем сөз стилі, ғылыми стиль, публицистикалық стиль, ресми іс-қағаз стилі және т. б.) сипатталады.
Қазақ тілінде көптеген газет-журналдар шығады. Көркем әдеби шығармалар мыңдаған тиражбен басылып, таратылып отырады. Қазақ тілінде ғылыми әдебиеттер шығарылады. Соның нәтижесінде қазақ тілінің лексикасы саяси және ғылыми-техникалық терминдермен толығып баюда.
Түрлі жанрдағы еңбектер дүние жүзі және ТМД халықтарының көркем әдеби үлгілері қазақ тіліне аударылуда.
Қазақ тілі арнайы ғылымның зерттеу нысанына айналып, оның әр түрлі сөздіктері мен тұрақты оқулықтары жасалуда.
Қазақ тілі бастауыш, орта мектептерде, жоғары жә¬не арнаулы оқу орындарында арнайы пән ретінде оқытылуда. Қазақ тілінің, жеке грамматикалық категорияларының өзі арнаулы ғылыми-зерттеу жұмысының нысаны болып, олар жөнінде көптеген ғылыми еңбектер жазылуда.
Қайта құруға жұмыла кіріскен бүкіл кеңес халқының ерлік қимылы барысындағы, басқа тілдер сияқты, қазақ тілі де нәрлене, байи түсуде, Тіл мәдениеті күшеюде.
Бастауыш сыныптарда балалар қазақ тілі сабақтарында нені білуге тиіс?
Балалар бастауыш сыныптарда оқуға, жазуға үйренеді, ойын анық, дәл жеткізе алатындай дағдыға, яғни дұрыс сөйлеуге үйренеді.
Сөйтіп, қазақ тілін педагогикалық оқу орындарында оқудағы мақсат — бастауыш сынып оқушыларын сан алуан грамматикалық, формаларды қолдана білуге үйрету және соның негізінде олардың тілдерін ұстарту, сондай-ақ жазу дағдыларын бекітіп, сөйлей білуге төселдіру бо¬лып табылады.
Қазақ тілінің мектепте оқушыларға білім, тәрбие берудегі және оларды дамытудағы маңызы. Ана тілінің баға жетпес құдіреті мен қуаты, адамды ерлікке, Отанын, туған халқын сүюге тәрбиелеудегі күшін кезінде К.Д. Ушинский «Халық тілі - тарих шекарасынан әлдеқайда әріректен басталатын, оның бүкіл рухани өмірінің еш уақытта солмайтын жәнс өмір бойы қайтадан шешек атып тұратып тамаша гүлі. Тілде бүкіл халық, оның күллі елі — барлық, толық ойы мсн сезімі туған елінің өлеңінде, әндерінде ...» деп көрсеткен болатын. Сондықтан да ана тілі бастауыш мектептерде ең негізгі пән болып есептеледі. Өйткені ана тілінде оқу-жазуға дағдылану арқылы басқа пәндерді оқып-үйренуге жол ашылады. Бұл жөнінде де ұлы педагог К. Д. Ушинский: «Ана тілін толық меңгермеген бала тарихты және жаратылыстану ғылымдарын үйренген ксзде, теореманы, математикалық бір есепті өз сөзімен айтып бере алмай, дәл осындай күйге ұшырайды. Ана тілі басқа пәндердің бәріне қатысы бар және олардың нәтижелерін өзіне жинақтайтын басты, өзекті пән екені енді түсінікті емес пе?» — деген болатын.
Балалар ана тілі арқылы адамгершілікке, интернационалдық, патриоттық рухқа тәрбиеленеді.
Ана тілінде жақсы оқи алатын бала өзі оқыған не¬месе айтылған материалдардағы ойды да дәл түсінеді.
Ал мектепте оқытылатын грамматика, оқу, тіл дамыту сабақтарының, бір жағынан, білімдік мәні, екінші жағынан, тәрбиелік мәні, үшіншіден, баланың жеке басындағы қасиеттерді дамытып, олардың әлеуметтік бағдарларын айқындай түсуде орасан зор үлес қосатыны мәлім.
Бастауыш мектепте ана тілінен оқушыларға білім, тәрбие беруде және оларды дамытуда мынадай қағидалар басшылыққа алынады:
1. Мұғалім білімдік, тәрбиелік, дамыту жағынан құнды, шәкірт ұғымына сай келетін, анық та дәл, көр-
кем тілмен жазылған материалдарды іріктеп алып, қазақ тілі сабақтарында пайдаланып отыруға міндетті;
2. Балаларды дәл, анық, бейнелі сөйлеуге жүйелі түрде, үнемі дағдыландырады;
3. Көркем шығармалар арқылы білім бере отырып, балалардың сезімдеріне эсер етіп, кеңес адамына қажетті моральдық қасиеттер, адамгершілік мінез-құлықтардың қалыптасуына жағдай туғызады.
Методика (әдістеме) — метод, гректің тetodos деген сөзінен шыққан, қазақша зерттеу жолы деген мағынаны білдіреді.
Қазақ тілі әдістемесі — ана тілін ұғынудың заңдылықтарын және тіл туралы білімді балаларға үйрету жолдары мен құралдарын зерттейтін педагогикалық ғылым.
Ана тілін ұғыну заңдылықтары тіл табиғатының өзінен және оны ұғыну психологиясынан келіп шығады. Бұған білім беру жолдары мен құралдары да жағдай жасайды.
Білім беру жолдары мен құралдарына: 1) мақсатты түрде іріктеліп алынған тілдік материал; 2) оқу жұмысын ұйымдастыру; 3) оны үйрету әдістері жатады.
1 ҚАЗАҚ ТІЛІНІҢ ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫ МЕН ӘДІСТЕМЕЛІК ҚАҒИДАЛАРЫ
Бөбек тілді өзі өмір сүре бастаған ортадан үйренеді, ал олардың мектепте оқуына байланысты сол табиғи процесс онан әрі жалғаса түседі. Сондықтан мектептегі тіл үйрету жұмыстары да үйдегі басталған табиғи процестің заңдылықтарына негізделіп жүргізіледі. Ең алдымен тілдің өз табиғатынан жеті заңдылық шығады.
Бірінші з а ң д ы л ы қ. Тілді ұғыну барысында адам фонологиялық, грамматикалық және лексикалық мағыналарды меңгереді.
Балалар ана тілінің фонологиялық мағынасын, әдеби тілдің орфоэпиялық мөлшерін мектепке дейін-ақ меңгере бастайды. Егер бала үйренбеген болса, мектептегі жүргізілетін жұмыстар да қиындай түседі (мысалы, оқу дағдысын қалыптастыру т. с. с.).
Оқушылар сөздің лексикалық мағынасын да мектеп¬ке дейін меңгереді. Олар мектепке оқуға түскеннен кейін мұғалім балалардың лексикалық қорын кеңейту, қолданылатын сөздердің мағынасын анықтай түсу сияқты жұмыстарды жүйелі түрде жүргізеді.
Ана тілінің грамматикалық мағынасымен де балалар мектепке дейін танысады. Мектептің міндеті оқушыларға ана тілінің сан алуан грамматикалық қатынастары мен көріністерін үйретіп, тіл байлықтарын арттыра түсу.
Грамматикалық мағынаны ұғыну үшін бала жан-жақты, кең ойлай алатындай болу керек. Сондықтан грамматикалық мағынаны ұғыну барысында олар шындықтағы заттар мен құбылыстардьщ арасындағы қаты-настарды түсінеді, ойлауға үйренеді. Міне, осыдан тіл мен ойлаудың тығыз байланысы келіп шығады.
Сөйтіп, тілді ұғыну — ана тілінің фонологиялық, грамматикалық және лексикалық фактілермен оқушылардың тіл байлығын арттыру.
Мұғалім бұл міндетті әдістемелік құралдарды дұрыс іріктей алғанда ғана ойдағыдай іске асыра алады. Әдістемелік қағида төмендегідей әдістемелік ережелерді сақтауды талап етеді:
1) оқушыларда орфоэпиялық дағды қалыптастыру;
2) грамматиканы оқыту барысында логикаға үйрету;
3) қазақ тілі сабақтарын басқа пәндермен байланыстырып, балалардың лексикалық қорын байыту және
оларды сөйлеуге үйрету.
Осы ережеге сай, бастауыш мектептерде бағдарламалар жасалады, дидактикалық материалдар іріктеледі және оқыту әдістері белгіленеді.
Екінші заңдылық. Тілді ұғыну үшін орасан сезімталдық керек. Зерттеушілер мұндай қасиеттің балада тіпті сәби кезден болатындығын айтып жүр.
Грамматиканы үйрету осы «тілдік сезімталдыққа» сүйеніп, іске асырылады.
Бұл қағида төмендегідей әдістемелік ережелерді сақтауды талап етеді:
1) балалардың бұрыннан білетін сөздерін тәртіпке келтіру (мұнда грамматика басты орын алады);
2) оқушылар өздеріне белгісіз грамматикалық көріністерді бұрыннан таныс көріністермен салыстыра
алатындай дидактикалық материал іріктеледі;
3) тілдік фактілерді жинақтауға негізделген әдістерді кеңінен пайдалану.
Үшінші заңдылық. Фонологиялық, граммати¬калық және лексикалық мағыналармен қатар сөйлеу мәнері, сезімге бөлене сөйлеуді меңгереді.
Мұндағы әдістемелік қағида: сөйлеу мәнеріне назар аудару.
Бұл қағиданы іске асыруда мына сияқты ережелер сақталады:
1) тілдің фонологиялық, грамматикалық және лексикалық мағыналарын үйрену барысында сезімге бөлене
сөйлеу мәнерінің жолдарын түсіндіріп отыру;
2) ана тілі мен қазақ тілі сабақтарын міндетті түрде байланыстырып отыру;
3) тілдерін талдағанда көркем мәтіндердің сезімге әсер ететін бөліктерін таңдап алу.
Т ө р т і н ш і заңдылық. Жазбаша сөйлеу ауызекі сөйлеуді таңбалау жүйесіне аудару ретінде (дыбысты таңбаға көшіру) ұғынылады.
«Жазбаша сөйлеу бала үшін сөйлеуді меңгерудің жалпы екінші кезеңі болып табылады — дейді профессор Н. С. Рождественский. Ауызекі сөйлеудің өзі шындықтағы заттар мен қатынастардың таңбалары болып табылады. Жазбаша сөйлеу ауызекі сөйлеудің дыбыстары мен сөздерін шартты түрде белгілейтін таңбалардан тұрады»1.
Сауат ашу кезеңінде баланы жазуға үйретудің бастапқы шағында әуелі оған таныс емес әріптің бұрыннан таныс, естіп жүрген дыбысы айтылады. Мұнда тағы бір маңызды мәселе — ауызекі сөйлеудің жазбаша сөйлеумен салыстырылып тұруы. Мысалы, тыныс белгілерін қоюда дауыс ырғағының рөлі.
Сонымен, ана тілін оқытуда жазбаша сөйлеудің ауызшамен салыстырылуы мынадай әдістемелік қағидаға негізделеді.
Бұл қағида төмендегі ережелерді сақтағанда іске асады:
1) ауызекі сөздегі дыбыстар мен жазғандағы әріптерді салыстырып отыру; 2) дауыс ырғағы мен тыныс белгісін салыстырып отыру; 3) ауызша және жазбаша жаттығуларды ұштастыру.
Бесінші заңдылық. Фонетикалық, граммати¬калық және лексикалық мағыналардың барлығы «тіл материясын», яғни тіл таңбаларын — дыбыс, морфема, сөз, дауыс ырғағы және тиісті жазбаша таңбалар (әріп, тыныс белгісі) — ұғыну барысында меңгеріледі.
Тілді оқушы мазмұны және формасы, яғни логикалық, грамматикалық ерекшеліктері тілдің көмегімен анықталады.
Ендеше тілді оқушы, практикалық жағынан белгілі бір тілді фактілерді тану құралы ретінде де пайдаланады.
Мұндай заңдылықтан тілді оқыту қағидасы келіп шығады.
Бұл қағиданы іске асыру ережесі мынадай:
1) көрнекілікті пайдалану (кесте, сызба, түрлі суреттер, теледидар, кино және т.б.)
2) есту құралдарын пайдалану (мәтіндер оқып беру, магнитофон, радио, теледидар, кино т. б.);
3) оқу құралдары, көркем мәтіндер, ғылыми-көпшілікке арналған мәтіндер, газеттер, журналдар;
4) ана тілін үйрену үшін оқушылардың басқа пәндерді оқу барысындағы сөйлеу практикасы (мұғалімнің, жолдастарының сөзі, оларды аңғарту үшін талдау) пайдаланылады.
Тіл материясына көңіл аудару қағидасы мұғалімге нақты жол көрсетеді. Оқушы әуелі көру не есту арқылы қабылдайды, ал оның мәнін сонан соң ғана аңғарады.
Алтыншы заңдылық. Тілге үйрену органдарының (өкпе, тамақ, тіл, беттің бұлшық еттері), жазатын қолдың жаттығулары, қимыл-қозғалыстарының тәртіптелуі, дағдының қалыптасуы арқылы ғана іске асады.
Мұғалімнің айтқанын естіп немесе жолдастарының жұмысына қарап қана тіл үйренуге болмайды. Әрбір оқушы өзі оқып, жазып, айтып, түрлі сөздер мен сөз тіркестерін, сөйлемдер кұрастырып, сөйлемдерді сан салаға өзгертіп, өзі әрекет еткенде ғана нәтижеге жетеді.
Бұл заңдылықтан сөйлеу органдары мен жазатын қолды жаттықтыру қағидасы келіп шығады.
Жетінші заңдылық. Тілге жүйелі түрде сатылап үйрету. Тіл лексика және грамматикалық формалар арқылы дамиды, екінші жағынан тіл неғұрлым бай болса, тілдік фактілер де соғұрлым тез ұғынылады.
Сондықтан оқушыларға алдыңғы үйренгендерін ұмытып қалмайтындай етіп тілдік материалдарды бірте-бірте көбейтіңкіреп беріп, сөйлегенде қолданылып отыруына жағдай жасалады.
Мұнда қайталаудың алатын орны ерекше және бала есінде саналы түрде, түсініп сақтауы үшін ойлау операцияларын қолдану керек: салыстыру, талдау, жинақтау, дерексіз ұғым, жалпылау, нақтылау және индуктивтік, дедуктивтік ой қорытындыларын жасай алатындай болуға тиіс.
Тілге жүйелі түрде, бірте-бірте үдетіле үйрету заңдылығынан мынадай әдістемелік қағида шығады:
1) ұштастыра оқыту;
2) қайталау;
3) өз бетімен жұмыс істеуді күшейте түсу.
Бұл қағидаларды іске асыру үшін:
1) бағдарламаны тиянақты құру;
2) жоспарлы түрде қайталап отыру;
3) жаттығу жұмыстары;
4) оқушыларды ойлау мен сөйлеуге үйретудің тиімді әдіс-тәсілдері іріктеу сияқты жұмыстар жүзеге асырылады.
Сөйтіп, ана тілін меңгерудің заңдылықтары оны мектепте оқытудың негізі болып табылады; ал әдістемелік қағидалар осы заңдылықтардан туындайды, мұндай қағидаларға негізделген әдістеме, сөз жоқ, оқушыларға ана тілін үйрету жұмыстарын жүйелі жүргізуге көмектеседі.
2 ҚАЗАҚ ТІЛІН ОҚЫТУДАҒЫ МАҚСАТ
Қазақ тілін оқу, білу не үшін қажет? Себебі қазақ тілі — қазақ республикасының мемлекеттік тілі, ол өнеркәсіп пен техниканың, ғылым мен мәдениеттің және қоғамдық-саяси өмірдің, барлық саласын қамтып көрсете-тін бай лексикасымен, қалыптасқан жазу жүйесімен және әр түрлі стильдік тармақтарымен (көркем сөз стилі, ғылыми стиль, публицистикалық стиль, ресми іс-қағаз стилі және т. б.) сипатталады.
Қазақ тілінде көптеген газет-журналдар шығады. Көркем әдеби шығармалар мыңдаған тиражбен басылып, таратылып отырады. Қазақ тілінде ғылыми әдебиеттер шығарылады. Соның нәтижесінде қазақ тілінің лексикасы саяси және ғылыми-техникалық терминдермен толығып баюда.
Түрлі жанрдағы еңбектер дүние жүзі және ТМД халықтарының көркем әдеби үлгілері қазақ тіліне аударылуда.
Қазақ тілі арнайы ғылымның зерттеу нысанына айналып, оның әр түрлі сөздіктері мен тұрақты оқулықтары жасалуда.
Қазақ тілі бастауыш, орта мектептерде, жоғары жә¬не арнаулы оқу орындарында арнайы пән ретінде оқытылуда. Қазақ тілінің, жеке грамматикалық категорияларының өзі арнаулы ғылыми-зерттеу жұмысының нысаны болып, олар жөнінде көптеген ғылыми еңбектер жазылуда.
Қайта құруға жұмыла кіріскен бүкіл кеңес халқының ерлік қимылы барысындағы, басқа тілдер сияқты, қазақ тілі де нәрлене, байи түсуде, Тіл мәдениеті күшеюде.
Бастауыш сыныптарда балалар қазақ тілі сабақтарында нені білуге тиіс?
Балалар бастауыш сыныптарда оқуға, жазуға үйренеді, ойын анық, дәл жеткізе алатындай дағдыға, яғни дұрыс сөйлеуге үйренеді.
Сөйтіп, қазақ тілін педагогикалық оқу орындарында оқудағы мақсат — бастауыш сынып оқушыларын сан алуан грамматикалық, формаларды қолдана білуге үйрету және соның негізінде олардың тілдерін ұстарту, сондай-ақ жазу дағдыларын бекітіп, сөйлей білуге төселдіру бо¬лып табылады.
Қазақ тілінің мектепте оқушыларға білім, тәрбие берудегі және оларды дамытудағы маңызы. Ана тілінің баға жетпес құдіреті мен қуаты, адамды ерлікке, Отанын, туған халқын сүюге тәрбиелеудегі күшін кезінде К.Д. Ушинский «Халық тілі - тарих шекарасынан әлдеқайда әріректен басталатын, оның бүкіл рухани өмірінің еш уақытта солмайтын жәнс өмір бойы қайтадан шешек атып тұратып тамаша гүлі. Тілде бүкіл халық, оның күллі елі — барлық, толық ойы мсн сезімі туған елінің өлеңінде, әндерінде ...» деп көрсеткен болатын. Сондықтан да ана тілі бастауыш мектептерде ең негізгі пән болып есептеледі. Өйткені ана тілінде оқу-жазуға дағдылану арқылы басқа пәндерді оқып-үйренуге жол ашылады. Бұл жөнінде де ұлы педагог К. Д. Ушинский: «Ана тілін толық меңгермеген бала тарихты және жаратылыстану ғылымдарын үйренген ксзде, теореманы, математикалық бір есепті өз сөзімен айтып бере алмай, дәл осындай күйге ұшырайды. Ана тілі басқа пәндердің бәріне қатысы бар және олардың нәтижелерін өзіне жинақтайтын басты, өзекті пән екені енді түсінікті емес пе?» — деген болатын.
Балалар ана тілі арқылы адамгершілікке, интернационалдық, патриоттық рухқа тәрбиеленеді.
Ана тілінде жақсы оқи алатын бала өзі оқыған не¬месе айтылған материалдардағы ойды да дәл түсінеді.
Ал мектепте оқытылатын грамматика, оқу, тіл дамыту сабақтарының, бір жағынан, білімдік мәні, екінші жағынан, тәрбиелік мәні, үшіншіден, баланың жеке басындағы қасиеттерді дамытып, олардың әлеуметтік бағдарларын айқындай түсуде орасан зор үлес қосатыны мәлім.
Бастауыш мектепте ана тілінен оқушыларға білім, тәрбие беруде және оларды дамытуда мынадай қағидалар басшылыққа алынады:
1. Мұғалім білімдік, тәрбиелік, дамыту жағынан құнды, шәкірт ұғымына сай келетін, анық та дәл, көр-
кем тілмен жазылған материалдарды іріктеп алып, қазақ тілі сабақтарында пайдаланып отыруға міндетті;
2. Балаларды дәл, анық, бейнелі сөйлеуге жүйелі түрде, үнемі дағдыландырады;
3. Көркем шығармалар арқылы білім бере отырып, балалардың сезімдеріне эсер етіп, кеңес адамына қажетті моральдық қасиеттер, адамгершілік мінез-құлықтардың қалыптасуына жағдай туғызады.
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. – 1990. – 448 б.
2. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеу. – Алматы, 1990. – 365 б.
3. Басымов Қ.А. Грамматиканы оқыту жөнінде // Ауыл мұғалімі, 1938. - №4, июль, - 26-27 б.
4. Аханов Қ. «Қазақ тілі» оқулығына нұсқау. – Алматы, 1975. – 52 б.
5. Жиенбаев С. Сауат мектебінде ауыз бен жазба сөзге үйрету // Ауыл мұғалімі, 1935. - №6.
6. Сауранбаев Н. Ана тілін оқыту туралы // Халық мұғалімі, 1941. - №11. – 6-8 б.
7. Кәтенбаева Б. Қазақ тілінен метоликалық нұсқау. – Алматы, 1993.
8. Сыздықова Р., шалабаев Б. Көркем тексті лингвистикалық талдау. – Алматы, 1989.
9. Ұйықбаев И. Зат есімді оқыту // Қазақ тілі методикасының мәселелері. – алматы, 1969. – 228 б.
10. Кәтенбаева Б. Морфологияны оқыту // Қазақ тілін оқыту методикасы. – Алматы, 1988. – 103 б.
11. Исабаев А. Қазақ тілі фонетикасын оқытудың методикалық негіздері. – Алматы, 1984. – 184 б.
12. Рахметова С. Қазақ тілін оқыту методикасы. - Алматы, 1991. – 184 б.
13. Жолымбетов К. Қазақ тілін оқыту методикасы. – Алматы, 1991. – 20 б.
14. Балақаев М. Тіл мәдениеті және қазақ тілін оқыту методикасы. – алматы, 1989. – 96 б.
15. Әміров Р. Қоғам реформасына сай қазақ тілін оқыту концепциясы // Қазақ тілі мен әдебиеті. - 1992. - №4.
16. Қалиев Ғ., Қосымова Г., Даулетбекова Ж. Қазақ тілін оқыту тұжырымдамасы. – Алматы, 1997. – 40 б.
17. Әміров Р., Дәулетбекова Ж. «Қазақ тілі» пәні мазмұнының жаңа бағыттары жөнінде // Қазақ мектебіндегі оқу-тәрбие деңгейін көтеру проблемалары: Ғылыми-практ. конф. материалдары. – Алматы, 1996. – 132-136 б.
18. Қазақ тілін оқыту методикасы. – Алматы, 1988. – 240 б.
19. Қазақ тілінің оқу бағдарламалары. – Алматы, 1995. – 25 б.
20. Аханов К., Ысқақов А., Кәтенбаева Б. Қазақ тілі / 5-сыныпқа арналған оқулық. – Алматы, 1994. – 173 б.
21. Прәлиева А., Әбуева К. Қазақ тілінен дидактикалық материалдар. – Алматы, 1992. – 88 б.
22. Сыздықова Р. Тіл табиғатын таза сақтайық десек // Қазақстан мектебі. – 1993. - №5. – 21-24 б.
23. Дүйсебаева М. Фонетиканы оқыту // Қазақ тілін оқыту методикасы. – Алматы, 1988. – 240 б.
24. Уәлиев Н. Сөз мәдениеті. – Алматы, 1984. – 120 б.
25. Эльконин Б.Д. Введение в психологию развития. – М., 1994. – 168 с.
26. Фридман Л.М. Педагогический опыт глазами психолога. – М., 1987. – 224 б.
1. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. – 1990. – 448 б.
2. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеу. – Алматы, 1990. – 365 б.
3. Басымов Қ.А. Грамматиканы оқыту жөнінде // Ауыл мұғалімі, 1938. - №4, июль, - 26-27 б.
4. Аханов Қ. «Қазақ тілі» оқулығына нұсқау. – Алматы, 1975. – 52 б.
5. Жиенбаев С. Сауат мектебінде ауыз бен жазба сөзге үйрету // Ауыл мұғалімі, 1935. - №6.
6. Сауранбаев Н. Ана тілін оқыту туралы // Халық мұғалімі, 1941. - №11. – 6-8 б.
7. Кәтенбаева Б. Қазақ тілінен метоликалық нұсқау. – Алматы, 1993.
8. Сыздықова Р., шалабаев Б. Көркем тексті лингвистикалық талдау. – Алматы, 1989.
9. Ұйықбаев И. Зат есімді оқыту // Қазақ тілі методикасының мәселелері. – алматы, 1969. – 228 б.
10. Кәтенбаева Б. Морфологияны оқыту // Қазақ тілін оқыту методикасы. – Алматы, 1988. – 103 б.
11. Исабаев А. Қазақ тілі фонетикасын оқытудың методикалық негіздері. – Алматы, 1984. – 184 б.
12. Рахметова С. Қазақ тілін оқыту методикасы. - Алматы, 1991. – 184 б.
13. Жолымбетов К. Қазақ тілін оқыту методикасы. – Алматы, 1991. – 20 б.
14. Балақаев М. Тіл мәдениеті және қазақ тілін оқыту методикасы. – алматы, 1989. – 96 б.
15. Әміров Р. Қоғам реформасына сай қазақ тілін оқыту концепциясы // Қазақ тілі мен әдебиеті. - 1992. - №4.
16. Қалиев Ғ., Қосымова Г., Даулетбекова Ж. Қазақ тілін оқыту тұжырымдамасы. – Алматы, 1997. – 40 б.
17. Әміров Р., Дәулетбекова Ж. «Қазақ тілі» пәні мазмұнының жаңа бағыттары жөнінде // Қазақ мектебіндегі оқу-тәрбие деңгейін көтеру проблемалары: Ғылыми-практ. конф. материалдары. – Алматы, 1996. – 132-136 б.
18. Қазақ тілін оқыту методикасы. – Алматы, 1988. – 240 б.
19. Қазақ тілінің оқу бағдарламалары. – Алматы, 1995. – 25 б.
20. Аханов К., Ысқақов А., Кәтенбаева Б. Қазақ тілі / 5-сыныпқа арналған оқулық. – Алматы, 1994. – 173 б.
21. Прәлиева А., Әбуева К. Қазақ тілінен дидактикалық материалдар. – Алматы, 1992. – 88 б.
22. Сыздықова Р. Тіл табиғатын таза сақтайық десек // Қазақстан мектебі. – 1993. - №5. – 21-24 б.
23. Дүйсебаева М. Фонетиканы оқыту // Қазақ тілін оқыту методикасы. – Алматы, 1988. – 240 б.
24. Уәлиев Н. Сөз мәдениеті. – Алматы, 1984. – 120 б.
25. Эльконин Б.Д. Введение в психологию развития. – М., 1994. – 168 с.
26. Фридман Л.М. Педагогический опыт глазами психолога. – М., 1987. – 224 б.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
С.АМАНЖОЛОВ АТЫНДАҒЫ ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
БАСТАУЫШ МЕКТЕПТЕ ҚАЗАҚ ТІЛІН ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯСЫ МЕН ТЕХНОЛОГИЯСЫ
(БОПмӘ-050102 Сырттай оқитын бөлім 3 курс, 6 семестр, 50 сағат)
Автор: Нағымжанова Қ.М.
Өскемен, 2007
І тарау
ҚАЗАҚ ТІЛІН ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІНІҢ ПӘНІ
Методика (әдістеме) — метод, гректің тetodos деген сөзінен шыққан, қазақша
зерттеу жолы деген мағынаны білдіреді.
Қазақ тілі әдістемесі — ана тілін ұғынудың заңдылықтарын және тіл
туралы білімді балаларға үйрету жолдары мен құралдарын зерттейтін
педагогикалық ғылым.
Ана тілін ұғыну заңдылықтары тіл табиғатының өзінен және оны ұғыну
психологиясынан келіп шығады. Бұған білім беру жолдары мен құралдары да
жағдай жасайды.
Білім беру жолдары мен құралдарына: 1) мақсатты түрде іріктеліп
алынған тілдік материал; 2) оқу жұмысын ұйымдастыру; 3) оны үйрету
әдістері жатады.
1 ҚАЗАҚ ТІЛІНІҢ ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫ МЕН ӘДІСТЕМЕЛІК ҚАҒИДАЛАРЫ
Бөбек тілді өзі өмір сүре бастаған ортадан үйренеді, ал олардың
мектепте оқуына байланысты сол табиғи процесс онан әрі жалғаса түседі.
Сондықтан мектептегі тіл үйрету жұмыстары да үйдегі басталған табиғи
процестің заңдылықтарына негізделіп жүргізіледі. Ең алдымен тілдің өз
табиғатынан жеті заңдылық шығады.
Бірінші з а ң д ы л ы қ. Тілді ұғыну барысында адам фонологиялық,
грамматикалық және лексикалық мағыналарды меңгереді.
Балалар ана тілінің фонологиялық мағынасын, әдеби тілдің орфоэпиялық
мөлшерін мектепке дейін-ақ меңгере бастайды. Егер бала үйренбеген болса,
мектептегі жүргізілетін жұмыстар да қиындай түседі (мысалы, оқу дағдысын
қалыптастыру т. с. с.).
Оқушылар сөздің лексикалық мағынасын да мектепке дейін меңгереді. Олар
мектепке оқуға түскеннен кейін мұғалім балалардың лексикалық қорын кеңейту,
қолданылатын сөздердің мағынасын анықтай түсу сияқты жұмыстарды жүйелі
түрде жүргізеді.
Ана тілінің грамматикалық мағынасымен де балалар мектепке дейін
танысады. Мектептің міндеті оқушыларға ана тілінің сан алуан грамматикалық
қатынастары мен көріністерін үйретіп, тіл байлықтарын арттыра түсу.
Грамматикалық мағынаны ұғыну үшін бала жан-жақты, кең ойлай алатындай
болу керек. Сондықтан грамматикалық мағынаны ұғыну барысында олар
шындықтағы заттар мен құбылыстардьщ арасындағы қаты-настарды түсінеді,
ойлауға үйренеді. Міне, осыдан тіл мен ойлаудың тығыз байланысы келіп
шығады.
Сөйтіп, тілді ұғыну — ана тілінің фонологиялық, грамматикалық және
лексикалық фактілермен оқушылардың тіл байлығын арттыру.
Мұғалім бұл міндетті әдістемелік құралдарды дұрыс іріктей алғанда ғана
ойдағыдай іске асыра алады. Әдістемелік қағида төмендегідей әдістемелік
ережелерді сақтауды талап етеді:
1) оқушыларда орфоэпиялық дағды қалыптастыру;
2) грамматиканы оқыту барысында логикаға үйрету;
3) қазақ тілі сабақтарын басқа пәндермен байланыстырып, балалардың
лексикалық қорын байыту және
оларды сөйлеуге үйрету.
Осы ережеге сай, бастауыш мектептерде бағдарламалар жасалады,
дидактикалық материалдар іріктеледі және оқыту әдістері белгіленеді.
Екінші заңдылық. Тілді ұғыну үшін орасан сезімталдық керек.
Зерттеушілер мұндай қасиеттің балада тіпті сәби кезден болатындығын
айтып жүр.
Грамматиканы үйрету осы тілдік сезімталдыққа сүйеніп, іске
асырылады.
Бұл қағида төмендегідей әдістемелік ережелерді сақтауды талап етеді:
1) балалардың бұрыннан білетін сөздерін тәртіпке келтіру (мұнда
грамматика басты орын алады);
2) оқушылар өздеріне белгісіз грамматикалық көріністерді бұрыннан
таныс көріністермен салыстыра
алатындай дидактикалық материал іріктеледі;
3) тілдік фактілерді жинақтауға негізделген әдістерді кеңінен пайдалану.
Үшінші заңдылық. Фонологиялық, грамматикалық және лексикалық
мағыналармен қатар сөйлеу мәнері, сезімге бөлене сөйлеуді меңгереді.
Мұндағы әдістемелік қағида: сөйлеу мәнеріне назар аудару.
Бұл қағиданы іске асыруда мына сияқты ережелер сақталады:
1) тілдің фонологиялық, грамматикалық және лексикалық мағыналарын үйрену
барысында сезімге бөлене
сөйлеу мәнерінің жолдарын түсіндіріп отыру;
2) ана тілі мен қазақ тілі сабақтарын міндетті түрде байланыстырып отыру;
3) тілдерін талдағанда көркем мәтіндердің сезімге әсер ететін бөліктерін
таңдап алу.
Т ө р т і н ш і заңдылық. Жазбаша сөйлеу ауызекі сөйлеуді таңбалау
жүйесіне аудару ретінде (дыбысты таңбаға көшіру) ұғынылады.
Жазбаша сөйлеу бала үшін сөйлеуді меңгерудің жалпы екінші кезеңі
болып табылады — дейді профессор Н. С. Рождественский. Ауызекі сөйлеудің
өзі шындықтағы заттар мен қатынастардың таңбалары болып табылады. Жазбаша
сөйлеу ауызекі сөйлеудің дыбыстары мен сөздерін шартты түрде белгілейтін
таңбалардан тұрады1.
Сауат ашу кезеңінде баланы жазуға үйретудің бастапқы шағында әуелі
оған таныс емес әріптің бұрыннан таныс, естіп жүрген дыбысы айтылады. Мұнда
тағы бір маңызды мәселе — ауызекі сөйлеудің жазбаша сөйлеумен салыстырылып
тұруы. Мысалы, тыныс белгілерін қоюда дауыс ырғағының рөлі.
Сонымен, ана тілін оқытуда жазбаша сөйлеудің ауызшамен салыстырылуы
мынадай әдістемелік қағидаға негізделеді.
Бұл қағида төмендегі ережелерді сақтағанда іске асады:
1) ауызекі сөздегі дыбыстар мен жазғандағы әріптерді салыстырып отыру;
2) дауыс ырғағы мен тыныс белгісін салыстырып отыру; 3) ауызша және жазбаша
жаттығуларды ұштастыру.
Бесінші заңдылық. Фонетикалық, грамматикалық және лексикалық
мағыналардың барлығы тіл материясын, яғни тіл таңбаларын — дыбыс,
морфема, сөз, дауыс ырғағы және тиісті жазбаша таңбалар (әріп, тыныс
белгісі) — ұғыну барысында меңгеріледі.
Тілді оқушы мазмұны және формасы, яғни логикалық, грамматикалық
ерекшеліктері тілдің көмегімен анықталады.
Ендеше тілді оқушы, практикалық жағынан белгілі бір тілді фактілерді
тану құралы ретінде де пайдаланады.
Мұндай заңдылықтан тілді оқыту қағидасы келіп шығады.
Бұл қағиданы іске асыру ережесі мынадай:
1) көрнекілікті пайдалану (кесте, сызба, түрлі суреттер, теледидар,
кино және т.б.)
2) есту құралдарын пайдалану (мәтіндер оқып беру, магнитофон, радио,
теледидар, кино т. б.);
3) оқу құралдары, көркем мәтіндер, ғылыми-көпшілікке арналған
мәтіндер, газеттер, журналдар;
4) ана тілін үйрену үшін оқушылардың басқа пәндерді оқу барысындағы
сөйлеу практикасы (мұғалімнің, жолдастарының сөзі, оларды аңғарту үшін
талдау) пайдаланылады.
Тіл материясына көңіл аудару қағидасы мұғалімге нақты жол көрсетеді.
Оқушы әуелі көру не есту арқылы қабылдайды, ал оның мәнін сонан соң ғана
аңғарады.
Алтыншы заңдылық. Тілге үйрену органдарының (өкпе, тамақ, тіл, беттің
бұлшық еттері), жазатын қолдың жаттығулары, қимыл-қозғалыстарының
тәртіптелуі, дағдының қалыптасуы арқылы ғана іске асады.
Мұғалімнің айтқанын естіп немесе жолдастарының жұмысына қарап қана тіл
үйренуге болмайды. Әрбір оқушы өзі оқып, жазып, айтып, түрлі сөздер мен сөз
тіркестерін, сөйлемдер кұрастырып, сөйлемдерді сан салаға өзгертіп, өзі
әрекет еткенде ғана нәтижеге жетеді.
Бұл заңдылықтан сөйлеу органдары мен жазатын қолды жаттықтыру қағидасы
келіп шығады.
Жетінші заңдылық. Тілге жүйелі түрде сатылап үйрету. Тіл лексика
және грамматикалық формалар арқылы дамиды, екінші жағынан тіл неғұрлым бай
болса, тілдік фактілер де соғұрлым тез ұғынылады.
Сондықтан оқушыларға алдыңғы үйренгендерін ұмытып қалмайтындай етіп
тілдік материалдарды бірте-бірте көбейтіңкіреп беріп, сөйлегенде қолданылып
отыруына жағдай жасалады.
Мұнда қайталаудың алатын орны ерекше және бала есінде саналы түрде,
түсініп сақтауы үшін ойлау операцияларын қолдану керек: салыстыру, талдау,
жинақтау, дерексіз ұғым, жалпылау, нақтылау және индуктивтік, дедуктивтік
ой қорытындыларын жасай алатындай болуға тиіс.
Тілге жүйелі түрде, бірте-бірте үдетіле үйрету заңдылығынан мынадай
әдістемелік қағида шығады:
1) ұштастыра оқыту;
2) қайталау;
3) өз бетімен жұмыс істеуді күшейте түсу.
Бұл қағидаларды іске асыру үшін:
1) бағдарламаны тиянақты құру;
2) жоспарлы түрде қайталап отыру;
3) жаттығу жұмыстары;
4) оқушыларды ойлау мен сөйлеуге үйретудің тиімді әдіс-тәсілдері іріктеу
сияқты жұмыстар жүзеге асырылады.
Сөйтіп, ана тілін меңгерудің заңдылықтары оны мектепте оқытудың негізі
болып табылады; ал әдістемелік қағидалар осы заңдылықтардан туындайды,
мұндай қағидаларға негізделген әдістеме, сөз жоқ, оқушыларға ана тілін
үйрету жұмыстарын жүйелі жүргізуге көмектеседі.
2 ҚАЗАҚ ТІЛІН ОҚЫТУДАҒЫ МАҚСАТ
Қазақ тілін оқу, білу не үшін қажет? Себебі қазақ тілі — қазақ
республикасының мемлекеттік тілі, ол өнеркәсіп пен техниканың, ғылым мен
мәдениеттің және қоғамдық-саяси өмірдің, барлық саласын қамтып көрсете-тін
бай лексикасымен, қалыптасқан жазу жүйесімен және әр түрлі стильдік
тармақтарымен (көркем сөз стилі, ғылыми стиль, публицистикалық стиль, ресми
іс-қағаз стилі және т. б.) сипатталады.
Қазақ тілінде көптеген газет-журналдар шығады. Көркем әдеби шығармалар
мыңдаған тиражбен басылып, таратылып отырады. Қазақ тілінде ғылыми
әдебиеттер шығарылады. Соның нәтижесінде қазақ тілінің лексикасы саяси және
ғылыми-техникалық терминдермен толығып баюда.
Түрлі жанрдағы еңбектер дүние жүзі және ТМД халықтарының көркем әдеби
үлгілері қазақ тіліне аударылуда.
Қазақ тілі арнайы ғылымның зерттеу нысанына айналып, оның әр түрлі
сөздіктері мен тұрақты оқулықтары жасалуда.
Қазақ тілі бастауыш, орта мектептерде, жоғары және арнаулы оқу
орындарында арнайы пән ретінде оқытылуда. Қазақ тілінің, жеке грамматикалық
категорияларының өзі арнаулы ғылыми-зерттеу жұмысының нысаны болып, олар
жөнінде көптеген ғылыми еңбектер жазылуда.
Қайта құруға жұмыла кіріскен бүкіл кеңес халқының ерлік қимылы
барысындағы, басқа тілдер сияқты, қазақ тілі де нәрлене, байи түсуде, Тіл
мәдениеті күшеюде.
Бастауыш сыныптарда балалар қазақ тілі сабақтарында нені білуге тиіс?
Балалар бастауыш сыныптарда оқуға, жазуға үйренеді, ойын анық, дәл
жеткізе алатындай дағдыға, яғни дұрыс сөйлеуге үйренеді.
Сөйтіп, қазақ тілін педагогикалық оқу орындарында оқудағы мақсат —
бастауыш сынып оқушыларын сан алуан грамматикалық, формаларды қолдана
білуге үйрету және соның негізінде олардың тілдерін ұстарту, сондай-ақ жазу
дағдыларын бекітіп, сөйлей білуге төселдіру болып табылады.
Қазақ тілінің мектепте оқушыларға білім, тәрбие берудегі және оларды
дамытудағы маңызы. Ана тілінің баға жетпес құдіреті мен қуаты, адамды
ерлікке, Отанын, туған халқын сүюге тәрбиелеудегі күшін кезінде К.Д.
Ушинский Халық тілі - тарих шекарасынан әлдеқайда әріректен басталатын,
оның бүкіл рухани өмірінің еш уақытта солмайтын жәнс өмір бойы қайтадан
шешек атып тұратып тамаша гүлі. Тілде бүкіл халық, оның күллі елі — барлық,
толық ойы мсн сезімі туған елінің өлеңінде, әндерінде ... деп көрсеткен
болатын. Сондықтан да ана тілі бастауыш мектептерде ең негізгі пән болып
есептеледі. Өйткені ана тілінде оқу-жазуға дағдылану арқылы басқа пәндерді
оқып-үйренуге жол ашылады. Бұл жөнінде де ұлы педагог К. Д. Ушинский: Ана
тілін толық меңгермеген бала тарихты және жаратылыстану ғылымдарын үйренген
ксзде, теореманы, математикалық бір есепті өз сөзімен айтып бере алмай, дәл
осындай күйге ұшырайды. Ана тілі басқа пәндердің бәріне қатысы бар және
олардың нәтижелерін өзіне жинақтайтын басты, өзекті пән екені енді
түсінікті емес пе? — деген болатын.
Балалар ана тілі арқылы адамгершілікке, интернационалдық, патриоттық
рухқа тәрбиеленеді.
Ана тілінде жақсы оқи алатын бала өзі оқыған немесе айтылған
материалдардағы ойды да дәл түсінеді.
Ал мектепте оқытылатын грамматика, оқу, тіл дамыту сабақтарының, бір
жағынан, білімдік мәні, екінші жағынан, тәрбиелік мәні, үшіншіден, баланың
жеке басындағы қасиеттерді дамытып, олардың әлеуметтік бағдарларын айқындай
түсуде орасан зор үлес қосатыны мәлім.
Бастауыш мектепте ана тілінен оқушыларға білім, тәрбие беруде және
оларды дамытуда мынадай қағидалар басшылыққа алынады:
1. Мұғалім білімдік, тәрбиелік, дамыту жағынан құнды, шәкірт ұғымына сай
келетін, анық та дәл, көр-
кем тілмен жазылған материалдарды іріктеп алып, қазақ тілі сабақтарында
пайдаланып отыруға міндетті;
2. Балаларды дәл, анық, бейнелі сөйлеуге жүйелі түрде, үнемі
дағдыландырады;
3. Көркем шығармалар арқылы білім бере отырып, балалардың сезімдеріне эсер
етіп, кеңес адамына қажетті моральдық қасиеттер, адамгершілік мінез-
құлықтардың қалыптасуына жағдай туғызады.
3 ҚАЗАҚ ТІЛІН ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІНІҢ МАЗМҰНЫ
Бастауыш сыныптарда ана тілінен берілетін білімнің мазмұны мектеп
бағдарламасында белгіленеді.
Бағдарлама жасаудағы негізгі әдістемелік проблемалар: 1) ана тілінен
қандай теориялық мағлұматтар беріп, практикалық дағдылар мен іскерліктерге
үйретуге болатынын анықтау; 2) жекелеген тақырыптардың қайсысын қайсысынан
кейін оқыған жөн; 3) ұсынылған материалдарға қанша сағат бөлінетінін
белгілеу болып есептеледі.
Педагогика оқу орындарына арналған қазақ тілін оқыту әдістемесінің
бағдарламасы мына бөлімдерді қамтиды1.
1. Кіріспе — 4 сағат.
2. Сауат ашу және тіл дамыту әдістемесі— 25 сағат.
3. Оқу және тіл дамыту әдістемесіне (класта және
кластан тыс оқу)—30 сағат, лабораториялық жұмысқа — 4 сағат.
4. Жазу (көркем жазу) және тіл дамыту әдістемесіне — 10 сағат,
лабораториялық жұмысқа — 2 сағат.
5. Грамматика және тіл дамыту әдістемесіне — 20 сағат, лабораториялық
жұмысқа — 4 сағат.
6. Байланыстырып сөйлеуге үйрету әдістемесіне — 10 сағат, лабораториялық
жұмысқа — 4 сағат.
Бағдарламада көрсетілген көлем мен мазмұнға қарай оқулықтар жасалады.
Оқулықтармен қатар түрлі жаттығулар жинағы, диктанттар, мазмұндамалар
жинағы, дидактикалық материалдар, таблицалар, карточкалар т. с. құралдар
жасалады.
Педагогикалық оқу орындарында қазақ тілін бастауыш сыныптарда оқыту
әдістемесінің мазмұнымен танысуда мына жағдайлар ескертіледі. 1) бастауыш
кластарда оқушылардың алдағы уақытта жоғары сыныптарда оқуына, жүйелі білім
алуына дайындық жасалады; 2) балалар ана тілінің құрылысымен шолу ретінде
үстірт қана танысады; 3) кебіне олар оқуға және жазуға дағдыланады; 4)
балалар ана тілі сабақтарында түрлі құбылыстарды бақылай білуге, қорытынды
шығаруға, суреттеуге, анықтамалар беруге үйренеді; 5) сөйтіп, мұның барлығы
балаларды жүйелі білім алуға дайындауда орасан зор маңызы бар алғышарт
болып табылады.
4 ҚАЗАҚ ТІЛІН ОҚЫТУ ӘДІСТЕРІ
Бағдарлама балаларға нені оқыту керектігін көрсетеді, бағдарлама
бойынша оқулықтар жасалады.
Ал бұл материалдар оқушыларға қалай үйретіледі? Белгілі бір пәнді
үйрету барысында оқушылардың әрекетін ұйымдастыруды оқытудың әдісі дейміз.
Оқыту әдістерінің қайсысы болмасын, оқушы мен мұғалімнің ара қатынасын
білдіреді. Бұл олардың бірлесіп әрекет ету тәсілдері болып табылады.
Оқыту әдістерінің дидактикалық жүйесі оқыту жолдарының жалпы
заңдылықтарын көрсетеді.
Оқыту әдістерін зерттеуші ғалымдар, жалпы алғанда, былайша топтайды1:
1) балалардын оқу-таным әрекетін ұйымдастыру және оны іске асыру
әдістері;
2) оқу-таным әрекетіне түрткі (мотивация) жасау, әсер ету әдістері;
3) оқу-таным әрекеттерінің тиімділігін тексеру әдістері.
Бұлардың әрқайсысына бірнеше жекелеген әдіс енеді. Мысалы, І топқа
сөздік, көрнекілік және практикалық әдістер (олар қабылдау мен есте
сақтауға негізделеді); индуктивтік, дедуктивтік әдістер (логикалық ойлауға
негізделеді), өздегінен орындау, мұғалімнің басшылығымен орындау әдістері
(қиялға, ерікке негізделеді). Ал II топқа балалардың қызығу мүддесін
туғызу, зейінін жинақтау және оқуда борыш, жауапкершілік туғызу әдістері;
III топқа ауызша тексеру, жазуша тексеру, лабораториялық-практикалық
тексеру және өзін-өзі тексеру әдістері енеді.
Ана тілін оқыту барысында бұл әдістердің қайсысының, қай кезде тиімді
екенін мұғалімнің өзі айқындап алып, іріктеп қолданады.
Сұрақтар мен тапсырмалар:
1. Әдістеме дегеніміз не?
2. Қазақ тілі әдістемесі нені зерттейтін ғылым?
3. Қазақ тілін ұғынудың заңдылықтары қандай?
4. Қазақ тілін оқытуда қандай әдістемелік қағидаларды басшылыққа аламыз?
5. Қазақ тілі педагогикалық оқу орындарында неліктен оқытылады?
6. Қазақ тілінің мектепте оқушыларға білім, тәрбие берудегі және оларды
дамытудағы маңызы қандай?
7. Қазақ тілін оқыту әдістемесінің мазмұны қалай анықталады?
8. Бастауыш сыныптарға арналған қазақ тілі бағдарламасымен танысыңыздар;
оның көлемі мен мазмұнын байқаңыздар және көшіріп алыңыздар.
9. Бағдарламаның Түсінік хатынан бастауыш сыныптарда ана тілін оқыту
міндеттерімен танысыңыз.
10. Бастауыш сыныптарға арналған Қазақ тілі және Ана тілі оқулықтарымен
танысыңыздар.
11. Қазақ тілін оқыту әдістері қандай?
ІІ тарау
САУАТ АШУ ЖӘНЕ ТІЛ ДАМЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ
1 САУАТ АШУ ӘДІСТЕМЕСІНІҢ ҒЫЛЫМИ НЕГІ3ДЕРІ
Сауат ашу әдістемесі тілдің жазба түрі мен ауызша түрінің
арасындағы айырмашылықтар мен күрделі байланыстарды бірдей ескерген
жағдайда ғана нәтижелі болмақ. Тілдің орфографиясы мен орфоэпиясына қатысты
алуан түрлі мәселелерді оқып меңгеру - ең алдымен тілдің дыбыстық
жүйесін, ондағы жеке дыбыстардың табиғаты мен фонетикалық заңдарып жете
білуді қажет етеді.
Табиғи жағынан дыбыс қандай да болмасын бір дененің белгілі бір ортада
теңселіп, қозғалуының нәтижесінде пайда болады да, құлаққа естіледі. Дыбыс
өтетін орта — ауа кеңістігі. Ауа кеңістігінсіз ешбір дыбыстың жасалып,
пайда болуы мүмкін емес.
Дыбыстың жасалуында: оның ырғағы, күші, созылыңқылығы, әуені
ажыратылады,
Дыбыстың ырғағы белгілі бір уақыт мөлшері (әдетте 1 сек.) ішіндегі
дірілдің саны; ол неғұрлым көп, жиі болса, ырғақ солғұрлым күшті болады.
Ал, керісінше, дірілдің саны аз болса, ырғақ та солғындап, әлсірей береді.
Адамның құлағы 1 сек. ішінде 16-дан 20000-ға дейінгі дірілдің нәтижесінде
пайда болатын дыбысты қабылдап, ести алады. Дауыс құбылысы осы ырғаққа,
яғни сөйлеу барысында ырғақтың өзгеруіне байланысты болады.
Дыбыс күші дірілдің қарқынынан шығады. Егер дірілдің кеңдік (амплитуда
— лат. amplitugo) қарқыны көбейе түссе, дыбыс күші де ұлғайып, күшейе
береді. Сөйлеуде дыбыс күші екпінмен қарым-қатынасқа түседі.
Дыбыс әуені дыбыс дірілінің түрлерімен ұштасады. Дірілдің ритмикалы
және ритмикалы емес деп аталатын түрлері болады.
Тіліміздегі дыбыстар өкпедегі ауаның сөйлеу аппараты (өкпе, көмей,
дауыс шымылдығы, тамақ қуысы, ауыз, мұрын қуысы, тіл, таңдай тіс, ерін т.
б.) арқылы шығуынан жасалады.
Дыбыстарды айтуда әсіресе дауыс шымылдығы мен тіл айрықша қызмет
атқарады: дауыс шымылдығының керіліп тұруынан діріл пайда болады да,
үн шығады; ал тілдің бірде көтеріліп, бірде төмен түсуінен, сондай-ақ
оның артқы шені мен орта шенінің немеcе ұшының қимылынан әртүрлі
дыбыстар жасалады.
Тіл дыбыстары ның артикуляциясына айрықша қатысы бар дыбыстау
мүшелерінің бірі - ерін. Қазақ тілінде 38 дыбыс бар. Олар дауысты,
дауыссыз болып екіге бөлінеді. Бұлайша бөлу дыбыстардың буын құрау
қызметіне негізделеді. Қазақ тілінде 13 дауысты дыбыс буын құрайды да, 25
дауыссыз буын құрамайды. Дауыстылар: а,ә,о,ө,е,ы,і,ұ,ү,е,э,и,у.
Дауыссыздар: б,в,г,ғ,д,ж,з,й,к,қ,л,м,н,ң,п,р,с,т ,ф,х,һ,ц,ч,ш,щ. У дыбысы
дауыстыдан кейін келсе, буын құрай алмай, үнді дыбыс болады. Ендеше ол
бірде дауысты, бірде дауыссыз қызметін атқарады. Бұлай топтау балаларға
әсіресе олардың акустикалық жақтары мен физиологиялық жақтары баса
үйретілуі қажет.
Дауыстылар мен дауыссыздардың жасалуын Бодуэн де Куртенэ: дауыссыз
дыбыста қысым – дыбыстау аппаратының бір ғана мүшесіне түссе, дауыстыда
дыбыстау аппаратына жайылады жа, жалпылама өтеді – деп, айқындаған болатын.
Мұғалім тілдің артқы таңдайға қарай жылжуы мен бүктеліңкіреп
айтылуынан жуан дауыстылар, тілдің таңдайдың алдыңғы жағына жуықтауынан
жіңішке дауыстылар шығатынымен таныстырды. Әсіресе айтылуы қиындық
келтіретін дыбыстар – дауыссыздар. Тіпті кейбір балалар дыбыстарды мектепке
келгенде айта да алмайды. Осыған орай, кейбір дауыссызды айтқанда тілдің
ұшы күрек тіспен жымдасып, бірден кілт ажырап кететінін, кейбіреулері
астыңғы еріннің үстіңгі ерінге немесе тіске тиюінен , енді біреулері тіл
ұшының астыңғы тіске жуысуынан, ал тілдің артқы шенінің жұмсақ таңдайға
жуықтасуынан, жұтқыншақтың тарылуынан дыбысының пайда болатын байқатып
айтқызып балаларды дағдыландырды.
Сауат ашу кезеңінде балалар дыбыстарды айтуға дағдылануымен бірге
олардың қалай таңбалатынымен де танысады. Дыбыстардың таңбасын білу,
әріптерді үйрену – сауатты болудың алғашқы баспалдағы. Әріптерді білу
арқылы жазуды меңгереді.
Мектепте осы сауат ашу ең бір шешуші кезең болып есептеледі. Өйткені
қазақ тілін үйрену жоғарыда көрсеткеніміздей, басқа пәндерді де үйрену
барысындағы жетістіктер мен кемшіліктердің негізі болып табылады.
Сауат ашу кезінде балалар сөздің дыбыс, буын құрамын меңгереді,
сөйлеммен танысады. Буындардан қалайша сөз құрауға болатыннын біледі, жаңа
сөздер үйреніп, сөздік қорларын байытады, практикалық түрде қазақ тілінің
нормасына сай сөйлем құрастырып, өз ойларын айтып беруге дағдылана
бастайды.
Мұғалім бөбектерге айтылатын дыбыстарды қағаз бетіне түсіру үшін және
оларды оқу үшін бұл дыбыстардың белгілі бір графикалық таңбалармен
белгіленетін айтады.
Бірінен кейін бірі рет-ретімен орналасқан әріптердің жиынтығы алфавит
деп аталады. Қазақ тілінде орыс графикасы арқылы белгіленетін 42 әріп бар.
Олар:
а,ә,б,в,г,ғ,д,е,е,ж,з,и,й,к,қ,л,м,н ,ң,і,ы,ұ,ү,о,ө,п,р,с,т,у,ф,һ,ц,ч,ш, щ,э,ю,
я,ь (жіңішкелік белгі),ъ (жуандық белгі). Қазақ тілінде бір таңба екі
дыбысты белгілейтін жағдайлар да бар: е,я,ю,у,ц,ч,щ.
Дыбыс тіркестерінің, сөздердің дұрыс айтылу ережелері орфоэпия( гр.
Сөзі orthos – тура, дұрыс, epos – сөйлеу ) деп аталады.
Сөз құрамындағы дыбыстар немесе сөздердің аралықтарындағы дыбыстар бір-
бірімен өзара үндесіп, үйлесе айтылады. Сөйлеу олардың үндестігін сақтап,
нақышына келтіре айту үшін тілдің дыбыстық жүйесінің табиғатын, дыбыстардың
бір біріне әсер ету заңдылықтарын жете білу керек.
Қазақ тіліндегі сөздердін, айтылуы мен жазылуында аса көп айырмашылық
жоқ. Дегенмен сөз ішіндегі және сөз аралығындағы дыбыстардың барлығы бірдей
айтылуынша жазылмайды. Үндестік заңына сай, қатар келген екі дыбыс бір-
біріне ықпал жасап, өзгеріліп естіледі (түңгі-түнгі, Амангелді-Аманкелді,
Жампейіс-Жанпейіс, башшы-басшы, баралмай-бара алмай т. б.).
Оқу-жазуға үйретудің алғашқы кезеңдерінде анық, естілетін, созып
айтуға келетін және дыбысталуы мен таңбалануы бірдей дыбыстардан құралған
сөздер іріктеліп алынады. Балалар сауат ашу кезінде өздері көріп тұрған не
жазған әріптерінен буын құрай алады. Олар талдау арқылы сөздің қандай
буындардан, дыбыстардан құралып тұрғанын ажыратса, жинақтау арқылы
дыбыстардан буын, буындардан сөз құрап үйренеді.
Дара айтуға және басқа дыбыстармен қосып айтуға ең, қолайлы келетін
дыбыстар дауыстылар болады, сонан кейін үнді дауыссыздар мен ұяң
дауыссыздар. Ең қиындары — қатаң дауыссыздар. Сондықтан да оқу-жазуға
үйреткенде ең алдымен дауыстылар, сонан соң; дауыссыздарды оқытқан орынды
болады. Өйткені сауат ашудың ең, алғашқы кезінде балалар бірден екі әріпті
біріктіріп оқи алмайды. Алғашқы кезде бала бір-екі әріпті қабылдай алады.
Үйрене келе, бірте-бірте жалғас тұрған әріпті де қабылдайды. Бірінші
әріптен екінші әріпке көшіп, екі әріпті қосып оқи алатын кезде, созып
айтуға болатын дыбыстардың берілгені жөн. Сондай-ақ алғашқы кезде оқуға
ұсынылған сөздер буын жағынан да жеңіл (ашық буын) көбінесе жуан дауыстылар
мен созып айтылатын дауыссыздардан құралғаны қолайлы.
Балалар жуан буынды оқып үйрене бастаған кезде, жіңішке буындарды
оқуға онша қиналмайды.
Сауат ашу кезінде дыбыстар және буын түрлерімен қатар сөздің
құрамындағы дыбыстардың аз-көптігінің де әсері болады. Яғни, алғашқы
сабақтарда екі-үш дыбысты сөздер үйретілгені дұрыс. Бірақ қазақ тілінде екі-
үш дыбысты ашық буыннан құрылған сөздер өте аз. Сондықтан бір-екі сабақтан
кейін-ақ бірнеше дыбыстан (өткен әріптердің қайталанып келуі арқылы)
құрылған сөздер мен тұйық буын қатар өтіледі. Екі дыбысты ашық және тұйық
буыннан үдету амалымен үш немесе төрт дыбысты сөздер құрастырылып
үйретіледі (Шо-ра, ша-на, ал, ал-ма, ар-ша, Са-ра т. б.).
Балаларға сөздерді, біріншіден, мағынасы жағынан, екіншіден, қолданылу
аясы мен шеңбері жағынан үйретудің олардың ойы мен тілін дамыту үшін маңызы
зор.
Сөздің ауыспалы, келтірінді мағынада қолданылуын бірде метафора
арқылы, бірде метонимия арқылы, кейде синекдоха тәсілдері арқылы беріліп
отырады. Метафора (гр. — mеtорога ауысу) — белгілерінің ұқсастығына қарай,
сөз мағынасының ауысуы. Мысалы, орыстың ғылымы, өнері - дүниенің кілті
(Абай). Метонимия (гр. mеtоnuymіа атын өзгерту) заттың не құбылыстың атауы
екінші затқа не құбылысқа белгіленетіні (өзара іргелес, шектес болуына
қарай ауысуы). Мысалы, Жүрегім менің қырық жамау (Абай). Синекдоха
(гр.synekdohe) —бірге жобалап түсіну. Мысалы, басың нешеу?
Сөзді үйрену барысында балалар мынадай амалдарға дағдыланулары тиіс:
1) сөздің мағынасын айту;
2) сөзді тағы қандай мағынада қолдануға болатынын айту;
3) осы мағынаны тағы қандай сөздермен білдіруге болатынын айту;
4) сөйлеуде лексикалық құралдарды дұрыс пайдалану;
5) мағына жағынан ұқсас немесе қарама-қарсы сөздерді қолданылуын
аңғару.
Сұрақтар мен тапсырмалар:
1. Оқытудың алғашқы сатысында сөйлеу органдарының қызметі қалай
пайдаланылады?
2. Дауыстылар мен дауыссыздарды өздеріңіз айтып үйреніңіздер және оның не
үшін керек екенін түсіндіріңіздер.
3. Орфоэпия туралы айтыңдар, өздіктеріңізден мысал келтіріңіздер.
4. Сауат ашу жұмысына қажетті фонетикалық мәліметтерді айтып беріңіз.
5. Сөзді үйрену барысында балалар қандай амалдарға дағдыланады?
2 САУАТ АШУ БАРЫСЫНДАҒЫ ОҚУ МЕН
ЖАЗУ ПРОЦЕСІНІҢ ПСИХОФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Адамның психикасы ақыл, сезім және ерік қызметтерінің түрліше
формаларынан көрінетіндіктен, оны психофизиологиялық процесс деп атайды.
Дүние тануға қажет ақыл-ой қызметі үшін түйсік пен қабылдау, ес пен ойлау,
сезім мен қиял, зейін мен еріктің үлкен мәні бар. Баланың психикалық дамуы
деген не? Баланың қуануы, шаттануы, қиялдануы, ренжуі, ашулануы, жылауы,
сөйлеуі — осылардың бәрі баланың әлеуметтік өмір тіршілігіне байланысты
ішкі дүниесін, психикасын сипаттайды. Баланың нәзік, өскелең табиғатына
жарасымды әдептілік, адамгершілік, естілік т.б. с.с. қасиеттер оның
өсетін ортасындағы тәлім-тәрбиенің арқасында және қайшылықтарды жеңу
үстінде қалыптасады, өйткені психикалық дамудың өзі баланың, ұмтылуы мен
оған жету жолындағы мүмкіндіктерінің арасындағы қайшылықтардың салдарынан
туады (мысалы, ми қабығында болатын қозу мен тежелу, механикалық ес пен
логикалық ес, ескі білім мен жаңа білім т. Б.).
Балаға қойылатын талап пен сол талапты орындай алу мүмкіншілігі
арасында да көптеген қиындықтар, кедергілер мен қайшылықтар кездесетіні
белгілі. Бала өзін ересек адам етіп көрсетуге тырысады, өзін асыра
бағалайды, бірақ оның ақыл-ой өрісі, білімі, немесе тәжірибесінің аздығы
оған кедергі болады. Сонымен қатар бала ішкі қайшылықтардан басқа сыртқы
қайшы-лықтарға да кездеседі. Мысалы, әлеуметтік орта баладан мәдениетті,
әдепті, сыпайы мінез-құлықты талап етеді, ал олар мұндай мінез-құлыққа
дағдыланып жетпеген. Осы қайшылықтарды жеңу жолында да оған көптеген
қиындықтар кездеседі.
Адамның жүйке жүйесі өзін қоршаған ортамен үздіксіз байланыс
процесінде дамиды. Оқыту мен тәрбиеде мұғалімнің міндеті — баланың саналы
қызметінің формалары мен даму заңдылықтарын білу және сол процеске, белгілі
бағытта мақсат көздеп, әсер ету.
Сонымен психикалық даму дегеніміз, жалпы алғанда, адамнын,
қалыптасуындағы сапалық және сандық өзгерістер, ал жекелеп алғанда,
анатомиялық-физиологиялық есею, жүйке жүйесінің жетілуі білімінің артуы,
сезім мен моральдық үғымдардың пайда болуы, психикалық процестердің қайта
құрылуы, дүниеге көзқарастың қалыптасуы, белсенділік пен өзінше әрекет
етудің көрінісі, белгілі бір мінез-құлыққа дағдылану.
Адамның психикалық қабілеті сезім мүшелеріне сыртқы дүниенің ықпал
етуі арқылы, сезім мүшелерін жаттықтыру арқылы дамиды.
Мектепке алғаш қелген бала ежелеп оқиды, оның көру аумағында бір ғана
әріп тұрады, көбінесе қайта-қайта бұрын оқыған әрпіне көз жүгіртіп отырады,
әр әріпке жекелеп көз тоқтатады, оқу аумағы тар болады. Осының салдарынан
олардың оқығанды түсіну дәрежесі де төмен. Ал әріпті тану дағдысының
қалыптасып жетілуімен қабат баланың көру, оқу аумағы кеңейіп, ол бірте-
бірте буындап оқуға, онан әрі тұтас сөзді оқуға дағдылана бастайды. Мүндай
дағдыға ие болу балаға оп-оңайға түспейді, ол кеп күш-жігерін жұмсайды,
мұнда әсіресе зейіні мен еркі үлкен роль атқарады. Осының барысында зейін
мен еріктің төзімділік қасиеті жаттыға түседі.
Сауат ашу кезінде бала бар зейінін жеке әріптерді, буындарды қосып
оқуға жұмсайды да, сөздердің арасындағы байланыстарға зер салмайды. Осыған
орай, олардың түсініп оқудан гөрі механикалық оқуы басым болады. Сондай-ақ
олар іштей оқудан гөрі дауыстап оқуға дайын тұрады. Оларға таңбалануы мен
айтылуы бірдей сөздерді оқу қиындық келтірмейді, ал айтылуы мен жазылуында
өзгеріс болатын сөздерді оқу да, жазу да біраз қиындық қелтіреді. Ондай
қиындықтан практикалық жолмен ғана шығуға болады, яғни ақ аю, сары ала
сияқты жазылатын сөздердің оқылуының үлгісін мұғалім үнемі ескертіп,
дұрысын оқытып отырса, балалар жаттығудың арқасында біраздан кейін
дағдыланады.
Сауат ашу барысында баланың жазу процесінде де айтарлықтай
ерекшеліктер ксздеседі. Алғашқы қезде бала ежіктеп оқыған сияқты, әр әріпті
таңбалау барысында оның дыбысын дауыстап айтып отырады.
Сауатты адамдар жазғанда есінде тұтас сөзді ғана емес, сөйлемді
ұстайды. Бірақ олар жазғанда еріктің бір толқынынан туған өзара байланысты,
жүйелі бір қозғалысты (импульсті) іске асырады. Мысалы, бір сөз жазғанда
бір импульс іске асады. Ал жаңа сауаттана бастаған бала бір әріпті жазу
үшін оның құрамындағы элементтердің әрқайсысына (таяқша, ілмек т. Б.) бір-
бір импульс жүмсайды. Мұнда да көптеген ерік күшін жұмсап, үнемі тиянақты
зейін қойғанда ғана ұзақ уақыт жаттығу жұмыстарының нәтижесінде барып дағды
қалыптасады: саусақ дағдыланады; ерік, зейін, сананы бағыттайды. Сана
жазылатын әріптің немесе сөздің, сөйлемінің мазмұнын ұстайды; сөйтіп, бірте-
бірте санада тұтас сөз немесе сөйлем сақталады да, оларды жазу тұтас бір
акт ретінде орындалады.
Оқу-жазу процестерін талдаудан шығатын негізгі қорытынды:
1) Оқушы оқуға, жазуға үйрену барысында меңгеруге тиісті ең басты
процестер: сөзді буынға, буынды дыбысқа ажырату және керісінше, дыбыстардан
буын, буыннан сөз құрастыру. Егер мұғалім талдау-жинақтауға жеткіліксіз
көңіл бөлетін болса, бала әр әріпті, дыбысты жеке жаттайды да, олардың
әрқайсысының мәніне көңіл бөлмейді, сондықтан оларды дұрыс байланыстырып
оқи да алмайды, жаза да алмайды. Әрбір айтылғанды немесе жазылғанды
бір-бірімен салыстырып, талдап-жинақтатып, қайталаттырып үйретсе ғана
баланың ойлау процесін дамытуға септігі тиеді. 2) Сауат аша бастаған бала
оқу-жазуға үйрену барысында көптеген қиындықтарға кездеседі (бір әріпті
немесе бір сөзді жазу үшін жүйке жүйесінен бірнеше толқын (импульс)
жасалады). Осы кездегі кедергілер мен қиындықтардан баланың нәзік
табиғатына нұқсан келтірмей, күш-жігерін мұқалтпай алып шығу мұғалімдерге
үлкен жауапкершілік жүктейді. Бұл жұмысты талапқа сай ұйымдастырып жүргізу
үшін, мектепке дейінгі баланың ақыл-ойының, тілінің дамуы, жеке
ерекшеліктерінің қалыптасуы жөнінде мұғалім толық сауатты болуы керек,
сонда ғана әдістемелік жағынан қажетті жұмыстарды шеберлікпен ұштастырып,
іске асыра алады.
Сұрақтар:
1. Баланың психикалық дамуы дегеніміз не?
2. Жаңа сауаттана бастаған баланың сауат ашу барысындағы ерекшелігі қандай?
3. Оқу мен жазу процестерін талдаудан шығатын қорытынды.
3 ОҚУ МЕН ЖАЗУ ДАҒДЫЛАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ПРОЦЕСТЕРІНІҢ КЕЗЕҢДЕРІ
Дағды дегеніміз әрекеттің адам бойында орнығуы. Әрекетке ең алғаш
кіріскен кезде адам олақ, басы, артық көптеген қимыл-қозғалыстар жасайды.
Мысалы, жоғарыда көрсеткеніміздей, бала оқу-жазуға үйрене бастаған кезде
қаншама қимыл-қозғалыстар жасайды.
Атақты физик М. Лауэ оқу, білім жөнінде айта келіп: Білім — бүкіл
оқығандарың ұмытылып қалғанда, бойыңда сақталатыны,—дейді. Бұл сақталып
қалатын не? Ол — әдет, сенім, бағыт, дағды және қабілет — міне, нағыз білім
— осылар! Дағды, — деп көрсетеді психолог С. Л. Рубинштейн, — саналы түрде
автоматталған қимыл-әрекет түрінде көрінеді, ал сонан соң әрекеттің
автоматталған тәсілі ретінде қызмет атқарады.
Қандай да болмасын дағдыға бала басқалармен карым-қатынас жасау
барысында үйренеді. Бала үлкендердің істеген әрекеттерін көріп бақылап,
оған еліктейді, кейін оны өзі істей бастайды. Ал оқытуда мұғалім
дағдыландыратын әрекеттерін әдейі көрсетеді, түсіндіреді, балалар оның
орындалуын бақылайды. Осы процесс, сыртқы әрекеттің адамның бойына сіңуі,
ішкі психикалыққа айналуы интериоризация деп аталады, яғни сыртқы заттық
әрекеттің ақыл-ойға, санаға өтуі. Мұндай процесті оқытуда баланың ақыл-ой
әрекетін қалыптастыру саласында психолог П. Я. Гальперин және оның
шәкірттері зерттеді. Бұл зерттеулер бойынша баланың ақыл-ой әрекетін
қалыптастыруға болатыны дәлелдейді. Мұнда дағды мен шеберліктің қалыптасу
ұзақтығы да, оның нәтижесі де (беріктігі, саналылығы, жи-нақтылығы т. б.)
ақыл-ой әрекетін қалыптастыру процесін ұйымдастыруға байланысты екені
көрсетіледі. Ендеше мұнда да басты жауапкершілік мұғалімге жүктеледі. Ал
осы ақыл-ой әрекетін ұйымдастыруға қандай талаптар қойылады? Олардың
негізгілерін атап өтелік:
1) ақыл-ой әрекетін бағыттаудың толық болуы: яғни қандай да болмасын
дағдыны қалыптастырудың өзі балаларға бағыт беру, түсіндіруден басталады.
Оқушы осы бағытпен өздігінен орындауға кіріседі;
2) әрекеттің материалдық түрде қалыптасу кезеңі. Оқушы көргенін
орындайды, бірақ бұл әлі сыртқы, материалдық формада (мысалы, оқушының
таяқша салуға кірісуі: басын қисайтып, иығын бүкірейтіп, бүкіл кеудесін бір
жағына қисайтып, шынтағын көтеріп, саусақтарының барлығын бүгіп, бар күшін
жұмсауы);
3) әрекеттің сыртқы сөйлеу ретінде көрінуі (балалар дауыстап сөйлеп
отырады). Бұл кезеңде күрделі әрекеттер бөліп-бөліп орындалады (мысалы,
сауат ашу барысында бір әріпті жазуға үйрету үшін бірнеше элементтерді
бөліп-бөліп жазып жаттығады);
4) әрекетті ішінен сөйлеп отырып орындайды. Яғни дағды мен шеберлікке
саналы түрде үйренеді, әрбір қимылды не үшін, не мақсатпен орындайтынын
біледі. Бұл сатыда бірқатар артық қимыл-қозғалыстар жойылып, жинақталады;
5) дағды мен шеберліктің толық, қалыптасып бітуі.
Сауат ашу кезеңінде мұғалімдер балаларды оқу-жазу әрекетіне үйретуде
осы көрсетілген сатылы қалыптастыру жүйесін сақтауға тиіс.
Сұрақтар мен тапсырмалар:
1. Дағды дегеніміз не?
2. Дағдының іс-әрекетте атқаратын рөлін дәлелдеңіз.
3. Дағдының қалыптасу процесінің кезеңдерін сипаттаңыз.
4 САУАТ АШУ КЕЗЕҢІНДЕ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ҮЙРЕНЕТІН ШЕБЕРЛІКТЕРІ МЕН
ДАҒДЫЛАРЫНЫҢ ШЕҢБЕРІ
Сауат ашу кезеңінде балалардың бойында мынадай шеберлік қалыптасуға
тиіс:
1) дыбыстарды орын-орнына қойып сөз құрастыру;
2) кеспе әліппе әріптерінен сөз құрау және жазу;
3) сөздердегі жуандық белгі (ъ) және жіңішкелік белгілердің, (ь)
айырмашылығын ұғу;
4) қандай да болмасын тіркесіп келген дыбыстардан құралған сөздерді
оқи алу;
5) әліппедегі мәтіндерді екінші рет оқығанда тыныс белгілерін сақтап
оқи алу;
6) қарапайым мәтіндерді мұғалімнің сұрағы бойынша айтып беру;
7) қысқа өлеңдерді жатқа айта алу;
8) заттар туралы елеске сүйене отырып, қарапайым логикалық
жаттығуларды орындай алу;
Сауат ашу кезеңінде балаларда мынадай дағдылар қалыптасады:
1) сөзді буындап және тұтас сөздерді дұрыс оқу;
2) көлемі шағын мәтіндерді саналы, түсініп оқу;
3) айтылуы мен жазылуы бірдей, кейбір сөздерді жазу;
4) жазған сөздерін тексеріп отыру;
5) әріптерді бір-бірімен жалғап жазу.
Тапсырма:
1. Сауат ашу кезеңінде балаларда қалыптасатын шеберлік пен дағды туралы
айтып беріңіз.
5 САУАТ АШУ КЕЗЕҢІНДЕ БАЛАЛАРДЫҢ
ЖАС ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНЕ ҚОЙЫЛАТЫН
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ТАЛАПТАР
Оқу жұмысын ойдағыдай жүргізу үшін балалардың, жас ерекшеліктері мен
жеке ерекшеліктерін, олардын, зейін, қабылдау, ес, ойлау, қиял
ерекшеліктерін, сезім, ерік жақтары мен жеке қасиеттерін жақсы білу керек,
Алты жасар баланың зейіні тұрақсыз, оның толқуы сабақ үстінде күшті, ал
бөліну қасиеті мүлде жоқ десе де болғандай, көлемі ете шағын болады.
Сондықтан оқудың алғашқы күнінен бастап-ақ балаларды тыңдай білуге, оңай
тапсырмаларды дәл орындап жүруге үйрету керек. Бұлардың зейіндері заттарды
бақылай білу, олармен жұмыс жасау (әріптерден сөз құрау) арқылы
тәрбиеленеді. Балалар суреттерді көргенде, әңгіме, ертегі тыңдағанда
зейіннің тұрақтылығы арта түседі. Сабақтарда пайдаланылатын ойын
элементтері, іс-әрекеттің нәтижелі түрлері, іс-әрекет түрлерін жиі өзгерту
— балалар зейінін тәрбиелеуге көмектеседі.
I сынып оқушыларының ес ерекшеліктері: логикалық-сөздік
байланыстардан гөрі көрнекі бейнелердің басым болуы. Сөздік материалды олар
механикалық түрде, мағынасына түсінбестен жаттап алады. Мұғалім бұл
ерскшелікке де көңіл аударуға тиіс.
Алты жасарлардың қабылдауы мен ойлауында да толып жатқан ерекшеліктер
бар: олар ажырата қабылдауды білмейді, тұтас қабылдайды. Осыған орай,
мұғалім тапсырма бергенде дәлдеп, бөліктерге бөліп беру немесе заттар мен
құбылыстардың құрамымен таныстыру т. б. ескергені жөн. Мысалы, олар алғашқы
сөз, буын, дыбыс ұғымдарын шатыстырады; мұғалім бірте-бірте бұл сөздердің
әрқайсысының мағынасын ажыратып, мәнін аңғаруға үйретеді. Ажырата
қабылдауға салыстыру арқылы да үйретуге болады. Мүнда тек әріптерді,
дыбыстарды, буындарды, сөздерді ғана салыстырып қоймай, заттарды,
құбылыстарды да салыстыруға болады. Мысалы, тауықты құстар қатарына қосуға
бола ма? Сұрағы арқылы, егер болса, қандай белгілеріне қарай, құс дейміз?
Егер болмаса, неліктен құстар қатарына жатпайды? т. б. салыстыруды іске
асыруға болады.
Оқытудың мазмұны оқушылардың жас ерекшеліктеріне сай болуға тиіс.
Алайда оқылатын материал үнемі оңай, жеңіл-желпі орындалатындай болуы қажет
деген ұғым тумаса керек. Оқыту процесінде шамасы жететін қиыншылықтарды өз
күштерімен жойып отыруға оқушыларды мәжбүр еткен жөн. Өйткені қиындыққа
ксздеспейінше, ойлау белсенді қызмет атқара алмайды. Ал, екінші жағынан,
шамасы жетпейтін қиындыққа кездессе, ой тежелуге ұшырайды, ерік күші
мұқалады. Ендеше, бұдан шығатын қорытынды — сабақтың түсінікті болуы шарты.
Материалды оқушыға ұғындыру, оларды білім алуға дағдыландыру көп
жағдайда оқыту тәсілдеріне байланысты. Тәсілдіреді түрлендіру, сабақтың
көрнекілік жағына баса назар аудару сияқты талаптар, міне, осыған орай
туады. Мұнда да алты жастағылардың бейнелілік, нақтылық, аса сезімталдық
ерекшеліктері мен қабылдау, ойлау ерекшеліктеріне сәйкес келу жағын қадаға-
лау керек.
Балалар оқыіі үйренетін әліппе кітабында жекелеген суреттср, сюжетті
суреттер, түрлі түсті бояумен әдемі салынған сызбалар, жұмбақтар және
жаттығулар берілген. Бұл кезде балалар, жоғарыда көрсетілгендей, сөз,
дыбыс, буын, сөйлем деген сияқты дерексіз ұғымдармен алғаш рет кездеседі.
Бұл ұғымдардың мәнін нақтылап түсіндіру үшін көрнекі құралдардың (сызба,
сурет, кеспе әліппе, таблицалар т. б.) пайдасы мол. Көрнекіліктерді ойын
ретінде де пайдалануға болады. Оның барлығы сабақтың нақты мақсатына
байланыстырылып беріледі. Мұнда тағы да ескерілетін жай — бірден бірнеше
көрнекілік ұсынуға немесе керегі болсын-болмасын кез-келген көрнекілікті
(олар тіпті ашық түсті бояумен боялған, әдемі әшекейленген болса да) ұсына
берудің реті жоқ. Себебі: басы артық, тым көп көрнекілік те балалардың
зейінін жинақтау, тұрақтандыру емес, керісінше, алаңдатып, зиянын тигізуі
мүмкін.
Мұғалім балалардың жеке ерекшеліктерін ескере отырып, қарым-қатынас
жасау барысында олардың, жауап беру ерекшелігін, белсенділік көрсету
қарқынын, жүріп-тұру қалпын, қиналған жерлері мен жіберген қателерін есепке
ала жүріп, әрқайсысына сұрақ қойғанда баланы жігерлендіретіндей, өз күшін
байқай алатындай, анағұрлым бір пайдалы жұмыс болу жағын мұқият
іздестіреді.
Сауат ашу кезіңде сөз бен сөйлемдерді саналы, дұрыс оқуға
дағдыландырумен қатар әріп элементтері мен жекелеген әріптерді түзу жазып
дағдылану барысында балаларға табиғат, адамдардың өмір сүруі жөнінде
мағлұматтар беріліп, олардың айналадағы заттар мен кұбылыстар туралы
түсінігі кеңейе түседі.
Кеңес педагогикасының талабы бойынша, сауат ашудың бірінші күнінен
бастап-ақ оның тәрбиелік мәніне зор көңіл бөлінеді.
Оқыту мен тәрбие — бір бірінен ажыратуға келмейтін, тұтас бір процесс
болғандықтан, оқытудың тәрбиелік мәнінің өзі ақыл-ой тәрбиесіне жатады.
Сондай-ақ сауат ашудың бірінші күнінен бастап күнделікті режим, тазалықтың
пайдасы, оқушының міндеті жөнінде түсінік беру бағытында жүйелі жүмыс
жүргізіледі. Оқу материалдарымен байланыстырылып келтірілген мысалдар,
дәлелдер балаларды өз отанын шексіз сүюге, интернационалдық рухта
тәрбиелеп, еліміздегі ұлы өзгерістердің нәтижесіне олар қуанатындай
дәрежеде жүргізілуі тиіс.
Балалардың эстетикалық талғамын дамыту ертегі, көркем әңгіме, өлең,
оқу, сурет, музыка т. б. арқылы іске асырылады.
Баланың бастаған істі аяқтап шығу, кездеген игі мақсатына жету,
ұқыптылық, уақытты дұрыс пайдалану т. б. мінез құлық сапалары да сауат ашу
кезеңінде тәрбиелене бастайды.
Сөйтіп, адамгершілік, достық кеңестік патриотизм, интернационализм,
атеистік, эстетикалық еңбек тәрбиесі т. б. жұмыстардың негізі сауат ашу
кезеңінде-ақ қалана бастайды.
Сұрақтар мен тапсырмалар:
1. Бірінші сынып оқушыларының зейін ерекшеліктерін қалай пайдалануға болады
(психологиядан алған білімдеріңмен ұштастырып айтып беріңіздер)?
2. Бірінші сынып оқушыларының қабылдауы мен ойлауын қалай тәрбиелеу керек?
3. Зейін, қабылдау, ойлау процестерін тәрбиелеуді қалай іске асыруға
болатынын көрсететін (психологиядан алған білімдеріңді пайдалана отырып)
бір сабақтың жоспарын жасаңыздар.
4. Сабақтың түсінікті болуын қамтамасыз ететін негізгі талаптар қандай?
5. Оқыта отырып, тәрбиелеу, дамыту дегенді қалай түсінесіздер,
дәлелдеңіздер.
6 САУАТ АШУ ӘД1С1 ТУРАЛЫ ҰҒЫМ
XIX ғасырдың 60—70 жылдарындағы прогресшіл педагогтерге ортақ болған
өзекті мәселе — бастауыш халық мектебінің оқу мазмұны еді. Қазақ даласында
білім таратушы көрнекті педагог Ыбырай Алтынсарин К. Д. Ушинскийдің
еңбектеріне сүйеніп, қазақтың бастауыш мектептеріне оқулықтар жазды.
XIX—XX ғасырларда сауат ашу жұмысы буын және тұтас сөз әдісі бойынша
жүргізілді. Бүл әдіс түптеп келгенде, жаттауға негізделген, яғни бұл
әдіспен оқыту барысында мағынасыз сөздер мен буындар құрғақ жат-татылатын.
Осының салдарынан балаларды оқуға бірсыпыра дағдыландыра тұрғанымен,
оқушылардың ақыл-ойын дамытып, дүние танымын қалыптастыру мардымды іске
асырылмады.
Кеңес мектебінің негізгі әдісі талдау-жинақтау болып есептеледі. Бұл
әдіс әсіресе 30-жылдардан бері кеңес әдіскерлерінің зерттеу еңбектерімен
бірте-бірте толықтырылып, жетіліп келеді.
Талдау-жинақтау әдісі қалай жүргізіледі?
Сауат ашу кезінде талдау мен жинақтау бір-бірімен тығыз бірлікте,
байланыста жүргізіледі: балалар талдау арқылы сөздің қандай буындардан,
дыбыстардан тұратынын ажыратса, іле-шала жүргізілетін жинақтау арқылы
дыбыстардан буын құрап, буындардан сөз құрап үйренеді. Сөйтіп, дыбыстарды
жеке-жеке оқымай, бір-бірімен қосып буын етіп, сөз етіп оқитын болады.
Талдау-жинақтауға жаттыққан кезде, мына жағдайларға сүйену керек:
1. Кез-келген дыбысты сөз ішінен бөліп алуға және сөз ішіндегі
айтылуына жақындатып бөліп айтуға болады (дауыссыздарды да даралап
айтудан қашпау керек).
Мұнда сөз құрамындағы үйретілуге тиісті дыбысы бар буын анық естіліп,
ал дыбыстың өзі ерекшеленіңкіреп созылып айтылғаны дұрыс. Мысалы, р дыбыс
үйретілуі қажет болғанда ара сөзіндегі а-ра буындары а-арра делініп,
р дыбысы ерекшеленіп, біраз созылыңқырап айтылады.
2. Дыбыстың артикуляциясын байқату, яғни балаларды сөз
құрамындағы үйретілуге тиісті дыбыстың айтылу процесімен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
С.АМАНЖОЛОВ АТЫНДАҒЫ ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
БАСТАУЫШ МЕКТЕПТЕ ҚАЗАҚ ТІЛІН ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯСЫ МЕН ТЕХНОЛОГИЯСЫ
(БОПмӘ-050102 Сырттай оқитын бөлім 3 курс, 6 семестр, 50 сағат)
Автор: Нағымжанова Қ.М.
Өскемен, 2007
І тарау
ҚАЗАҚ ТІЛІН ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІНІҢ ПӘНІ
Методика (әдістеме) — метод, гректің тetodos деген сөзінен шыққан, қазақша
зерттеу жолы деген мағынаны білдіреді.
Қазақ тілі әдістемесі — ана тілін ұғынудың заңдылықтарын және тіл
туралы білімді балаларға үйрету жолдары мен құралдарын зерттейтін
педагогикалық ғылым.
Ана тілін ұғыну заңдылықтары тіл табиғатының өзінен және оны ұғыну
психологиясынан келіп шығады. Бұған білім беру жолдары мен құралдары да
жағдай жасайды.
Білім беру жолдары мен құралдарына: 1) мақсатты түрде іріктеліп
алынған тілдік материал; 2) оқу жұмысын ұйымдастыру; 3) оны үйрету
әдістері жатады.
1 ҚАЗАҚ ТІЛІНІҢ ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫ МЕН ӘДІСТЕМЕЛІК ҚАҒИДАЛАРЫ
Бөбек тілді өзі өмір сүре бастаған ортадан үйренеді, ал олардың
мектепте оқуына байланысты сол табиғи процесс онан әрі жалғаса түседі.
Сондықтан мектептегі тіл үйрету жұмыстары да үйдегі басталған табиғи
процестің заңдылықтарына негізделіп жүргізіледі. Ең алдымен тілдің өз
табиғатынан жеті заңдылық шығады.
Бірінші з а ң д ы л ы қ. Тілді ұғыну барысында адам фонологиялық,
грамматикалық және лексикалық мағыналарды меңгереді.
Балалар ана тілінің фонологиялық мағынасын, әдеби тілдің орфоэпиялық
мөлшерін мектепке дейін-ақ меңгере бастайды. Егер бала үйренбеген болса,
мектептегі жүргізілетін жұмыстар да қиындай түседі (мысалы, оқу дағдысын
қалыптастыру т. с. с.).
Оқушылар сөздің лексикалық мағынасын да мектепке дейін меңгереді. Олар
мектепке оқуға түскеннен кейін мұғалім балалардың лексикалық қорын кеңейту,
қолданылатын сөздердің мағынасын анықтай түсу сияқты жұмыстарды жүйелі
түрде жүргізеді.
Ана тілінің грамматикалық мағынасымен де балалар мектепке дейін
танысады. Мектептің міндеті оқушыларға ана тілінің сан алуан грамматикалық
қатынастары мен көріністерін үйретіп, тіл байлықтарын арттыра түсу.
Грамматикалық мағынаны ұғыну үшін бала жан-жақты, кең ойлай алатындай
болу керек. Сондықтан грамматикалық мағынаны ұғыну барысында олар
шындықтағы заттар мен құбылыстардьщ арасындағы қаты-настарды түсінеді,
ойлауға үйренеді. Міне, осыдан тіл мен ойлаудың тығыз байланысы келіп
шығады.
Сөйтіп, тілді ұғыну — ана тілінің фонологиялық, грамматикалық және
лексикалық фактілермен оқушылардың тіл байлығын арттыру.
Мұғалім бұл міндетті әдістемелік құралдарды дұрыс іріктей алғанда ғана
ойдағыдай іске асыра алады. Әдістемелік қағида төмендегідей әдістемелік
ережелерді сақтауды талап етеді:
1) оқушыларда орфоэпиялық дағды қалыптастыру;
2) грамматиканы оқыту барысында логикаға үйрету;
3) қазақ тілі сабақтарын басқа пәндермен байланыстырып, балалардың
лексикалық қорын байыту және
оларды сөйлеуге үйрету.
Осы ережеге сай, бастауыш мектептерде бағдарламалар жасалады,
дидактикалық материалдар іріктеледі және оқыту әдістері белгіленеді.
Екінші заңдылық. Тілді ұғыну үшін орасан сезімталдық керек.
Зерттеушілер мұндай қасиеттің балада тіпті сәби кезден болатындығын
айтып жүр.
Грамматиканы үйрету осы тілдік сезімталдыққа сүйеніп, іске
асырылады.
Бұл қағида төмендегідей әдістемелік ережелерді сақтауды талап етеді:
1) балалардың бұрыннан білетін сөздерін тәртіпке келтіру (мұнда
грамматика басты орын алады);
2) оқушылар өздеріне белгісіз грамматикалық көріністерді бұрыннан
таныс көріністермен салыстыра
алатындай дидактикалық материал іріктеледі;
3) тілдік фактілерді жинақтауға негізделген әдістерді кеңінен пайдалану.
Үшінші заңдылық. Фонологиялық, грамматикалық және лексикалық
мағыналармен қатар сөйлеу мәнері, сезімге бөлене сөйлеуді меңгереді.
Мұндағы әдістемелік қағида: сөйлеу мәнеріне назар аудару.
Бұл қағиданы іске асыруда мына сияқты ережелер сақталады:
1) тілдің фонологиялық, грамматикалық және лексикалық мағыналарын үйрену
барысында сезімге бөлене
сөйлеу мәнерінің жолдарын түсіндіріп отыру;
2) ана тілі мен қазақ тілі сабақтарын міндетті түрде байланыстырып отыру;
3) тілдерін талдағанда көркем мәтіндердің сезімге әсер ететін бөліктерін
таңдап алу.
Т ө р т і н ш і заңдылық. Жазбаша сөйлеу ауызекі сөйлеуді таңбалау
жүйесіне аудару ретінде (дыбысты таңбаға көшіру) ұғынылады.
Жазбаша сөйлеу бала үшін сөйлеуді меңгерудің жалпы екінші кезеңі
болып табылады — дейді профессор Н. С. Рождественский. Ауызекі сөйлеудің
өзі шындықтағы заттар мен қатынастардың таңбалары болып табылады. Жазбаша
сөйлеу ауызекі сөйлеудің дыбыстары мен сөздерін шартты түрде белгілейтін
таңбалардан тұрады1.
Сауат ашу кезеңінде баланы жазуға үйретудің бастапқы шағында әуелі
оған таныс емес әріптің бұрыннан таныс, естіп жүрген дыбысы айтылады. Мұнда
тағы бір маңызды мәселе — ауызекі сөйлеудің жазбаша сөйлеумен салыстырылып
тұруы. Мысалы, тыныс белгілерін қоюда дауыс ырғағының рөлі.
Сонымен, ана тілін оқытуда жазбаша сөйлеудің ауызшамен салыстырылуы
мынадай әдістемелік қағидаға негізделеді.
Бұл қағида төмендегі ережелерді сақтағанда іске асады:
1) ауызекі сөздегі дыбыстар мен жазғандағы әріптерді салыстырып отыру;
2) дауыс ырғағы мен тыныс белгісін салыстырып отыру; 3) ауызша және жазбаша
жаттығуларды ұштастыру.
Бесінші заңдылық. Фонетикалық, грамматикалық және лексикалық
мағыналардың барлығы тіл материясын, яғни тіл таңбаларын — дыбыс,
морфема, сөз, дауыс ырғағы және тиісті жазбаша таңбалар (әріп, тыныс
белгісі) — ұғыну барысында меңгеріледі.
Тілді оқушы мазмұны және формасы, яғни логикалық, грамматикалық
ерекшеліктері тілдің көмегімен анықталады.
Ендеше тілді оқушы, практикалық жағынан белгілі бір тілді фактілерді
тану құралы ретінде де пайдаланады.
Мұндай заңдылықтан тілді оқыту қағидасы келіп шығады.
Бұл қағиданы іске асыру ережесі мынадай:
1) көрнекілікті пайдалану (кесте, сызба, түрлі суреттер, теледидар,
кино және т.б.)
2) есту құралдарын пайдалану (мәтіндер оқып беру, магнитофон, радио,
теледидар, кино т. б.);
3) оқу құралдары, көркем мәтіндер, ғылыми-көпшілікке арналған
мәтіндер, газеттер, журналдар;
4) ана тілін үйрену үшін оқушылардың басқа пәндерді оқу барысындағы
сөйлеу практикасы (мұғалімнің, жолдастарының сөзі, оларды аңғарту үшін
талдау) пайдаланылады.
Тіл материясына көңіл аудару қағидасы мұғалімге нақты жол көрсетеді.
Оқушы әуелі көру не есту арқылы қабылдайды, ал оның мәнін сонан соң ғана
аңғарады.
Алтыншы заңдылық. Тілге үйрену органдарының (өкпе, тамақ, тіл, беттің
бұлшық еттері), жазатын қолдың жаттығулары, қимыл-қозғалыстарының
тәртіптелуі, дағдының қалыптасуы арқылы ғана іске асады.
Мұғалімнің айтқанын естіп немесе жолдастарының жұмысына қарап қана тіл
үйренуге болмайды. Әрбір оқушы өзі оқып, жазып, айтып, түрлі сөздер мен сөз
тіркестерін, сөйлемдер кұрастырып, сөйлемдерді сан салаға өзгертіп, өзі
әрекет еткенде ғана нәтижеге жетеді.
Бұл заңдылықтан сөйлеу органдары мен жазатын қолды жаттықтыру қағидасы
келіп шығады.
Жетінші заңдылық. Тілге жүйелі түрде сатылап үйрету. Тіл лексика
және грамматикалық формалар арқылы дамиды, екінші жағынан тіл неғұрлым бай
болса, тілдік фактілер де соғұрлым тез ұғынылады.
Сондықтан оқушыларға алдыңғы үйренгендерін ұмытып қалмайтындай етіп
тілдік материалдарды бірте-бірте көбейтіңкіреп беріп, сөйлегенде қолданылып
отыруына жағдай жасалады.
Мұнда қайталаудың алатын орны ерекше және бала есінде саналы түрде,
түсініп сақтауы үшін ойлау операцияларын қолдану керек: салыстыру, талдау,
жинақтау, дерексіз ұғым, жалпылау, нақтылау және индуктивтік, дедуктивтік
ой қорытындыларын жасай алатындай болуға тиіс.
Тілге жүйелі түрде, бірте-бірте үдетіле үйрету заңдылығынан мынадай
әдістемелік қағида шығады:
1) ұштастыра оқыту;
2) қайталау;
3) өз бетімен жұмыс істеуді күшейте түсу.
Бұл қағидаларды іске асыру үшін:
1) бағдарламаны тиянақты құру;
2) жоспарлы түрде қайталап отыру;
3) жаттығу жұмыстары;
4) оқушыларды ойлау мен сөйлеуге үйретудің тиімді әдіс-тәсілдері іріктеу
сияқты жұмыстар жүзеге асырылады.
Сөйтіп, ана тілін меңгерудің заңдылықтары оны мектепте оқытудың негізі
болып табылады; ал әдістемелік қағидалар осы заңдылықтардан туындайды,
мұндай қағидаларға негізделген әдістеме, сөз жоқ, оқушыларға ана тілін
үйрету жұмыстарын жүйелі жүргізуге көмектеседі.
2 ҚАЗАҚ ТІЛІН ОҚЫТУДАҒЫ МАҚСАТ
Қазақ тілін оқу, білу не үшін қажет? Себебі қазақ тілі — қазақ
республикасының мемлекеттік тілі, ол өнеркәсіп пен техниканың, ғылым мен
мәдениеттің және қоғамдық-саяси өмірдің, барлық саласын қамтып көрсете-тін
бай лексикасымен, қалыптасқан жазу жүйесімен және әр түрлі стильдік
тармақтарымен (көркем сөз стилі, ғылыми стиль, публицистикалық стиль, ресми
іс-қағаз стилі және т. б.) сипатталады.
Қазақ тілінде көптеген газет-журналдар шығады. Көркем әдеби шығармалар
мыңдаған тиражбен басылып, таратылып отырады. Қазақ тілінде ғылыми
әдебиеттер шығарылады. Соның нәтижесінде қазақ тілінің лексикасы саяси және
ғылыми-техникалық терминдермен толығып баюда.
Түрлі жанрдағы еңбектер дүние жүзі және ТМД халықтарының көркем әдеби
үлгілері қазақ тіліне аударылуда.
Қазақ тілі арнайы ғылымның зерттеу нысанына айналып, оның әр түрлі
сөздіктері мен тұрақты оқулықтары жасалуда.
Қазақ тілі бастауыш, орта мектептерде, жоғары және арнаулы оқу
орындарында арнайы пән ретінде оқытылуда. Қазақ тілінің, жеке грамматикалық
категорияларының өзі арнаулы ғылыми-зерттеу жұмысының нысаны болып, олар
жөнінде көптеген ғылыми еңбектер жазылуда.
Қайта құруға жұмыла кіріскен бүкіл кеңес халқының ерлік қимылы
барысындағы, басқа тілдер сияқты, қазақ тілі де нәрлене, байи түсуде, Тіл
мәдениеті күшеюде.
Бастауыш сыныптарда балалар қазақ тілі сабақтарында нені білуге тиіс?
Балалар бастауыш сыныптарда оқуға, жазуға үйренеді, ойын анық, дәл
жеткізе алатындай дағдыға, яғни дұрыс сөйлеуге үйренеді.
Сөйтіп, қазақ тілін педагогикалық оқу орындарында оқудағы мақсат —
бастауыш сынып оқушыларын сан алуан грамматикалық, формаларды қолдана
білуге үйрету және соның негізінде олардың тілдерін ұстарту, сондай-ақ жазу
дағдыларын бекітіп, сөйлей білуге төселдіру болып табылады.
Қазақ тілінің мектепте оқушыларға білім, тәрбие берудегі және оларды
дамытудағы маңызы. Ана тілінің баға жетпес құдіреті мен қуаты, адамды
ерлікке, Отанын, туған халқын сүюге тәрбиелеудегі күшін кезінде К.Д.
Ушинский Халық тілі - тарих шекарасынан әлдеқайда әріректен басталатын,
оның бүкіл рухани өмірінің еш уақытта солмайтын жәнс өмір бойы қайтадан
шешек атып тұратып тамаша гүлі. Тілде бүкіл халық, оның күллі елі — барлық,
толық ойы мсн сезімі туған елінің өлеңінде, әндерінде ... деп көрсеткен
болатын. Сондықтан да ана тілі бастауыш мектептерде ең негізгі пән болып
есептеледі. Өйткені ана тілінде оқу-жазуға дағдылану арқылы басқа пәндерді
оқып-үйренуге жол ашылады. Бұл жөнінде де ұлы педагог К. Д. Ушинский: Ана
тілін толық меңгермеген бала тарихты және жаратылыстану ғылымдарын үйренген
ксзде, теореманы, математикалық бір есепті өз сөзімен айтып бере алмай, дәл
осындай күйге ұшырайды. Ана тілі басқа пәндердің бәріне қатысы бар және
олардың нәтижелерін өзіне жинақтайтын басты, өзекті пән екені енді
түсінікті емес пе? — деген болатын.
Балалар ана тілі арқылы адамгершілікке, интернационалдық, патриоттық
рухқа тәрбиеленеді.
Ана тілінде жақсы оқи алатын бала өзі оқыған немесе айтылған
материалдардағы ойды да дәл түсінеді.
Ал мектепте оқытылатын грамматика, оқу, тіл дамыту сабақтарының, бір
жағынан, білімдік мәні, екінші жағынан, тәрбиелік мәні, үшіншіден, баланың
жеке басындағы қасиеттерді дамытып, олардың әлеуметтік бағдарларын айқындай
түсуде орасан зор үлес қосатыны мәлім.
Бастауыш мектепте ана тілінен оқушыларға білім, тәрбие беруде және
оларды дамытуда мынадай қағидалар басшылыққа алынады:
1. Мұғалім білімдік, тәрбиелік, дамыту жағынан құнды, шәкірт ұғымына сай
келетін, анық та дәл, көр-
кем тілмен жазылған материалдарды іріктеп алып, қазақ тілі сабақтарында
пайдаланып отыруға міндетті;
2. Балаларды дәл, анық, бейнелі сөйлеуге жүйелі түрде, үнемі
дағдыландырады;
3. Көркем шығармалар арқылы білім бере отырып, балалардың сезімдеріне эсер
етіп, кеңес адамына қажетті моральдық қасиеттер, адамгершілік мінез-
құлықтардың қалыптасуына жағдай туғызады.
3 ҚАЗАҚ ТІЛІН ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІНІҢ МАЗМҰНЫ
Бастауыш сыныптарда ана тілінен берілетін білімнің мазмұны мектеп
бағдарламасында белгіленеді.
Бағдарлама жасаудағы негізгі әдістемелік проблемалар: 1) ана тілінен
қандай теориялық мағлұматтар беріп, практикалық дағдылар мен іскерліктерге
үйретуге болатынын анықтау; 2) жекелеген тақырыптардың қайсысын қайсысынан
кейін оқыған жөн; 3) ұсынылған материалдарға қанша сағат бөлінетінін
белгілеу болып есептеледі.
Педагогика оқу орындарына арналған қазақ тілін оқыту әдістемесінің
бағдарламасы мына бөлімдерді қамтиды1.
1. Кіріспе — 4 сағат.
2. Сауат ашу және тіл дамыту әдістемесі— 25 сағат.
3. Оқу және тіл дамыту әдістемесіне (класта және
кластан тыс оқу)—30 сағат, лабораториялық жұмысқа — 4 сағат.
4. Жазу (көркем жазу) және тіл дамыту әдістемесіне — 10 сағат,
лабораториялық жұмысқа — 2 сағат.
5. Грамматика және тіл дамыту әдістемесіне — 20 сағат, лабораториялық
жұмысқа — 4 сағат.
6. Байланыстырып сөйлеуге үйрету әдістемесіне — 10 сағат, лабораториялық
жұмысқа — 4 сағат.
Бағдарламада көрсетілген көлем мен мазмұнға қарай оқулықтар жасалады.
Оқулықтармен қатар түрлі жаттығулар жинағы, диктанттар, мазмұндамалар
жинағы, дидактикалық материалдар, таблицалар, карточкалар т. с. құралдар
жасалады.
Педагогикалық оқу орындарында қазақ тілін бастауыш сыныптарда оқыту
әдістемесінің мазмұнымен танысуда мына жағдайлар ескертіледі. 1) бастауыш
кластарда оқушылардың алдағы уақытта жоғары сыныптарда оқуына, жүйелі білім
алуына дайындық жасалады; 2) балалар ана тілінің құрылысымен шолу ретінде
үстірт қана танысады; 3) кебіне олар оқуға және жазуға дағдыланады; 4)
балалар ана тілі сабақтарында түрлі құбылыстарды бақылай білуге, қорытынды
шығаруға, суреттеуге, анықтамалар беруге үйренеді; 5) сөйтіп, мұның барлығы
балаларды жүйелі білім алуға дайындауда орасан зор маңызы бар алғышарт
болып табылады.
4 ҚАЗАҚ ТІЛІН ОҚЫТУ ӘДІСТЕРІ
Бағдарлама балаларға нені оқыту керектігін көрсетеді, бағдарлама
бойынша оқулықтар жасалады.
Ал бұл материалдар оқушыларға қалай үйретіледі? Белгілі бір пәнді
үйрету барысында оқушылардың әрекетін ұйымдастыруды оқытудың әдісі дейміз.
Оқыту әдістерінің қайсысы болмасын, оқушы мен мұғалімнің ара қатынасын
білдіреді. Бұл олардың бірлесіп әрекет ету тәсілдері болып табылады.
Оқыту әдістерінің дидактикалық жүйесі оқыту жолдарының жалпы
заңдылықтарын көрсетеді.
Оқыту әдістерін зерттеуші ғалымдар, жалпы алғанда, былайша топтайды1:
1) балалардын оқу-таным әрекетін ұйымдастыру және оны іске асыру
әдістері;
2) оқу-таным әрекетіне түрткі (мотивация) жасау, әсер ету әдістері;
3) оқу-таным әрекеттерінің тиімділігін тексеру әдістері.
Бұлардың әрқайсысына бірнеше жекелеген әдіс енеді. Мысалы, І топқа
сөздік, көрнекілік және практикалық әдістер (олар қабылдау мен есте
сақтауға негізделеді); индуктивтік, дедуктивтік әдістер (логикалық ойлауға
негізделеді), өздегінен орындау, мұғалімнің басшылығымен орындау әдістері
(қиялға, ерікке негізделеді). Ал II топқа балалардың қызығу мүддесін
туғызу, зейінін жинақтау және оқуда борыш, жауапкершілік туғызу әдістері;
III топқа ауызша тексеру, жазуша тексеру, лабораториялық-практикалық
тексеру және өзін-өзі тексеру әдістері енеді.
Ана тілін оқыту барысында бұл әдістердің қайсысының, қай кезде тиімді
екенін мұғалімнің өзі айқындап алып, іріктеп қолданады.
Сұрақтар мен тапсырмалар:
1. Әдістеме дегеніміз не?
2. Қазақ тілі әдістемесі нені зерттейтін ғылым?
3. Қазақ тілін ұғынудың заңдылықтары қандай?
4. Қазақ тілін оқытуда қандай әдістемелік қағидаларды басшылыққа аламыз?
5. Қазақ тілі педагогикалық оқу орындарында неліктен оқытылады?
6. Қазақ тілінің мектепте оқушыларға білім, тәрбие берудегі және оларды
дамытудағы маңызы қандай?
7. Қазақ тілін оқыту әдістемесінің мазмұны қалай анықталады?
8. Бастауыш сыныптарға арналған қазақ тілі бағдарламасымен танысыңыздар;
оның көлемі мен мазмұнын байқаңыздар және көшіріп алыңыздар.
9. Бағдарламаның Түсінік хатынан бастауыш сыныптарда ана тілін оқыту
міндеттерімен танысыңыз.
10. Бастауыш сыныптарға арналған Қазақ тілі және Ана тілі оқулықтарымен
танысыңыздар.
11. Қазақ тілін оқыту әдістері қандай?
ІІ тарау
САУАТ АШУ ЖӘНЕ ТІЛ ДАМЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ
1 САУАТ АШУ ӘДІСТЕМЕСІНІҢ ҒЫЛЫМИ НЕГІ3ДЕРІ
Сауат ашу әдістемесі тілдің жазба түрі мен ауызша түрінің
арасындағы айырмашылықтар мен күрделі байланыстарды бірдей ескерген
жағдайда ғана нәтижелі болмақ. Тілдің орфографиясы мен орфоэпиясына қатысты
алуан түрлі мәселелерді оқып меңгеру - ең алдымен тілдің дыбыстық
жүйесін, ондағы жеке дыбыстардың табиғаты мен фонетикалық заңдарып жете
білуді қажет етеді.
Табиғи жағынан дыбыс қандай да болмасын бір дененің белгілі бір ортада
теңселіп, қозғалуының нәтижесінде пайда болады да, құлаққа естіледі. Дыбыс
өтетін орта — ауа кеңістігі. Ауа кеңістігінсіз ешбір дыбыстың жасалып,
пайда болуы мүмкін емес.
Дыбыстың жасалуында: оның ырғағы, күші, созылыңқылығы, әуені
ажыратылады,
Дыбыстың ырғағы белгілі бір уақыт мөлшері (әдетте 1 сек.) ішіндегі
дірілдің саны; ол неғұрлым көп, жиі болса, ырғақ солғұрлым күшті болады.
Ал, керісінше, дірілдің саны аз болса, ырғақ та солғындап, әлсірей береді.
Адамның құлағы 1 сек. ішінде 16-дан 20000-ға дейінгі дірілдің нәтижесінде
пайда болатын дыбысты қабылдап, ести алады. Дауыс құбылысы осы ырғаққа,
яғни сөйлеу барысында ырғақтың өзгеруіне байланысты болады.
Дыбыс күші дірілдің қарқынынан шығады. Егер дірілдің кеңдік (амплитуда
— лат. amplitugo) қарқыны көбейе түссе, дыбыс күші де ұлғайып, күшейе
береді. Сөйлеуде дыбыс күші екпінмен қарым-қатынасқа түседі.
Дыбыс әуені дыбыс дірілінің түрлерімен ұштасады. Дірілдің ритмикалы
және ритмикалы емес деп аталатын түрлері болады.
Тіліміздегі дыбыстар өкпедегі ауаның сөйлеу аппараты (өкпе, көмей,
дауыс шымылдығы, тамақ қуысы, ауыз, мұрын қуысы, тіл, таңдай тіс, ерін т.
б.) арқылы шығуынан жасалады.
Дыбыстарды айтуда әсіресе дауыс шымылдығы мен тіл айрықша қызмет
атқарады: дауыс шымылдығының керіліп тұруынан діріл пайда болады да,
үн шығады; ал тілдің бірде көтеріліп, бірде төмен түсуінен, сондай-ақ
оның артқы шені мен орта шенінің немеcе ұшының қимылынан әртүрлі
дыбыстар жасалады.
Тіл дыбыстары ның артикуляциясына айрықша қатысы бар дыбыстау
мүшелерінің бірі - ерін. Қазақ тілінде 38 дыбыс бар. Олар дауысты,
дауыссыз болып екіге бөлінеді. Бұлайша бөлу дыбыстардың буын құрау
қызметіне негізделеді. Қазақ тілінде 13 дауысты дыбыс буын құрайды да, 25
дауыссыз буын құрамайды. Дауыстылар: а,ә,о,ө,е,ы,і,ұ,ү,е,э,и,у.
Дауыссыздар: б,в,г,ғ,д,ж,з,й,к,қ,л,м,н,ң,п,р,с,т ,ф,х,һ,ц,ч,ш,щ. У дыбысы
дауыстыдан кейін келсе, буын құрай алмай, үнді дыбыс болады. Ендеше ол
бірде дауысты, бірде дауыссыз қызметін атқарады. Бұлай топтау балаларға
әсіресе олардың акустикалық жақтары мен физиологиялық жақтары баса
үйретілуі қажет.
Дауыстылар мен дауыссыздардың жасалуын Бодуэн де Куртенэ: дауыссыз
дыбыста қысым – дыбыстау аппаратының бір ғана мүшесіне түссе, дауыстыда
дыбыстау аппаратына жайылады жа, жалпылама өтеді – деп, айқындаған болатын.
Мұғалім тілдің артқы таңдайға қарай жылжуы мен бүктеліңкіреп
айтылуынан жуан дауыстылар, тілдің таңдайдың алдыңғы жағына жуықтауынан
жіңішке дауыстылар шығатынымен таныстырды. Әсіресе айтылуы қиындық
келтіретін дыбыстар – дауыссыздар. Тіпті кейбір балалар дыбыстарды мектепке
келгенде айта да алмайды. Осыған орай, кейбір дауыссызды айтқанда тілдің
ұшы күрек тіспен жымдасып, бірден кілт ажырап кететінін, кейбіреулері
астыңғы еріннің үстіңгі ерінге немесе тіске тиюінен , енді біреулері тіл
ұшының астыңғы тіске жуысуынан, ал тілдің артқы шенінің жұмсақ таңдайға
жуықтасуынан, жұтқыншақтың тарылуынан дыбысының пайда болатын байқатып
айтқызып балаларды дағдыландырды.
Сауат ашу кезеңінде балалар дыбыстарды айтуға дағдылануымен бірге
олардың қалай таңбалатынымен де танысады. Дыбыстардың таңбасын білу,
әріптерді үйрену – сауатты болудың алғашқы баспалдағы. Әріптерді білу
арқылы жазуды меңгереді.
Мектепте осы сауат ашу ең бір шешуші кезең болып есептеледі. Өйткені
қазақ тілін үйрену жоғарыда көрсеткеніміздей, басқа пәндерді де үйрену
барысындағы жетістіктер мен кемшіліктердің негізі болып табылады.
Сауат ашу кезінде балалар сөздің дыбыс, буын құрамын меңгереді,
сөйлеммен танысады. Буындардан қалайша сөз құрауға болатыннын біледі, жаңа
сөздер үйреніп, сөздік қорларын байытады, практикалық түрде қазақ тілінің
нормасына сай сөйлем құрастырып, өз ойларын айтып беруге дағдылана
бастайды.
Мұғалім бөбектерге айтылатын дыбыстарды қағаз бетіне түсіру үшін және
оларды оқу үшін бұл дыбыстардың белгілі бір графикалық таңбалармен
белгіленетін айтады.
Бірінен кейін бірі рет-ретімен орналасқан әріптердің жиынтығы алфавит
деп аталады. Қазақ тілінде орыс графикасы арқылы белгіленетін 42 әріп бар.
Олар:
а,ә,б,в,г,ғ,д,е,е,ж,з,и,й,к,қ,л,м,н ,ң,і,ы,ұ,ү,о,ө,п,р,с,т,у,ф,һ,ц,ч,ш, щ,э,ю,
я,ь (жіңішкелік белгі),ъ (жуандық белгі). Қазақ тілінде бір таңба екі
дыбысты белгілейтін жағдайлар да бар: е,я,ю,у,ц,ч,щ.
Дыбыс тіркестерінің, сөздердің дұрыс айтылу ережелері орфоэпия( гр.
Сөзі orthos – тура, дұрыс, epos – сөйлеу ) деп аталады.
Сөз құрамындағы дыбыстар немесе сөздердің аралықтарындағы дыбыстар бір-
бірімен өзара үндесіп, үйлесе айтылады. Сөйлеу олардың үндестігін сақтап,
нақышына келтіре айту үшін тілдің дыбыстық жүйесінің табиғатын, дыбыстардың
бір біріне әсер ету заңдылықтарын жете білу керек.
Қазақ тіліндегі сөздердін, айтылуы мен жазылуында аса көп айырмашылық
жоқ. Дегенмен сөз ішіндегі және сөз аралығындағы дыбыстардың барлығы бірдей
айтылуынша жазылмайды. Үндестік заңына сай, қатар келген екі дыбыс бір-
біріне ықпал жасап, өзгеріліп естіледі (түңгі-түнгі, Амангелді-Аманкелді,
Жампейіс-Жанпейіс, башшы-басшы, баралмай-бара алмай т. б.).
Оқу-жазуға үйретудің алғашқы кезеңдерінде анық, естілетін, созып
айтуға келетін және дыбысталуы мен таңбалануы бірдей дыбыстардан құралған
сөздер іріктеліп алынады. Балалар сауат ашу кезінде өздері көріп тұрған не
жазған әріптерінен буын құрай алады. Олар талдау арқылы сөздің қандай
буындардан, дыбыстардан құралып тұрғанын ажыратса, жинақтау арқылы
дыбыстардан буын, буындардан сөз құрап үйренеді.
Дара айтуға және басқа дыбыстармен қосып айтуға ең, қолайлы келетін
дыбыстар дауыстылар болады, сонан кейін үнді дауыссыздар мен ұяң
дауыссыздар. Ең қиындары — қатаң дауыссыздар. Сондықтан да оқу-жазуға
үйреткенде ең алдымен дауыстылар, сонан соң; дауыссыздарды оқытқан орынды
болады. Өйткені сауат ашудың ең, алғашқы кезінде балалар бірден екі әріпті
біріктіріп оқи алмайды. Алғашқы кезде бала бір-екі әріпті қабылдай алады.
Үйрене келе, бірте-бірте жалғас тұрған әріпті де қабылдайды. Бірінші
әріптен екінші әріпке көшіп, екі әріпті қосып оқи алатын кезде, созып
айтуға болатын дыбыстардың берілгені жөн. Сондай-ақ алғашқы кезде оқуға
ұсынылған сөздер буын жағынан да жеңіл (ашық буын) көбінесе жуан дауыстылар
мен созып айтылатын дауыссыздардан құралғаны қолайлы.
Балалар жуан буынды оқып үйрене бастаған кезде, жіңішке буындарды
оқуға онша қиналмайды.
Сауат ашу кезінде дыбыстар және буын түрлерімен қатар сөздің
құрамындағы дыбыстардың аз-көптігінің де әсері болады. Яғни, алғашқы
сабақтарда екі-үш дыбысты сөздер үйретілгені дұрыс. Бірақ қазақ тілінде екі-
үш дыбысты ашық буыннан құрылған сөздер өте аз. Сондықтан бір-екі сабақтан
кейін-ақ бірнеше дыбыстан (өткен әріптердің қайталанып келуі арқылы)
құрылған сөздер мен тұйық буын қатар өтіледі. Екі дыбысты ашық және тұйық
буыннан үдету амалымен үш немесе төрт дыбысты сөздер құрастырылып
үйретіледі (Шо-ра, ша-на, ал, ал-ма, ар-ша, Са-ра т. б.).
Балаларға сөздерді, біріншіден, мағынасы жағынан, екіншіден, қолданылу
аясы мен шеңбері жағынан үйретудің олардың ойы мен тілін дамыту үшін маңызы
зор.
Сөздің ауыспалы, келтірінді мағынада қолданылуын бірде метафора
арқылы, бірде метонимия арқылы, кейде синекдоха тәсілдері арқылы беріліп
отырады. Метафора (гр. — mеtорога ауысу) — белгілерінің ұқсастығына қарай,
сөз мағынасының ауысуы. Мысалы, орыстың ғылымы, өнері - дүниенің кілті
(Абай). Метонимия (гр. mеtоnuymіа атын өзгерту) заттың не құбылыстың атауы
екінші затқа не құбылысқа белгіленетіні (өзара іргелес, шектес болуына
қарай ауысуы). Мысалы, Жүрегім менің қырық жамау (Абай). Синекдоха
(гр.synekdohe) —бірге жобалап түсіну. Мысалы, басың нешеу?
Сөзді үйрену барысында балалар мынадай амалдарға дағдыланулары тиіс:
1) сөздің мағынасын айту;
2) сөзді тағы қандай мағынада қолдануға болатынын айту;
3) осы мағынаны тағы қандай сөздермен білдіруге болатынын айту;
4) сөйлеуде лексикалық құралдарды дұрыс пайдалану;
5) мағына жағынан ұқсас немесе қарама-қарсы сөздерді қолданылуын
аңғару.
Сұрақтар мен тапсырмалар:
1. Оқытудың алғашқы сатысында сөйлеу органдарының қызметі қалай
пайдаланылады?
2. Дауыстылар мен дауыссыздарды өздеріңіз айтып үйреніңіздер және оның не
үшін керек екенін түсіндіріңіздер.
3. Орфоэпия туралы айтыңдар, өздіктеріңізден мысал келтіріңіздер.
4. Сауат ашу жұмысына қажетті фонетикалық мәліметтерді айтып беріңіз.
5. Сөзді үйрену барысында балалар қандай амалдарға дағдыланады?
2 САУАТ АШУ БАРЫСЫНДАҒЫ ОҚУ МЕН
ЖАЗУ ПРОЦЕСІНІҢ ПСИХОФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Адамның психикасы ақыл, сезім және ерік қызметтерінің түрліше
формаларынан көрінетіндіктен, оны психофизиологиялық процесс деп атайды.
Дүние тануға қажет ақыл-ой қызметі үшін түйсік пен қабылдау, ес пен ойлау,
сезім мен қиял, зейін мен еріктің үлкен мәні бар. Баланың психикалық дамуы
деген не? Баланың қуануы, шаттануы, қиялдануы, ренжуі, ашулануы, жылауы,
сөйлеуі — осылардың бәрі баланың әлеуметтік өмір тіршілігіне байланысты
ішкі дүниесін, психикасын сипаттайды. Баланың нәзік, өскелең табиғатына
жарасымды әдептілік, адамгершілік, естілік т.б. с.с. қасиеттер оның
өсетін ортасындағы тәлім-тәрбиенің арқасында және қайшылықтарды жеңу
үстінде қалыптасады, өйткені психикалық дамудың өзі баланың, ұмтылуы мен
оған жету жолындағы мүмкіндіктерінің арасындағы қайшылықтардың салдарынан
туады (мысалы, ми қабығында болатын қозу мен тежелу, механикалық ес пен
логикалық ес, ескі білім мен жаңа білім т. Б.).
Балаға қойылатын талап пен сол талапты орындай алу мүмкіншілігі
арасында да көптеген қиындықтар, кедергілер мен қайшылықтар кездесетіні
белгілі. Бала өзін ересек адам етіп көрсетуге тырысады, өзін асыра
бағалайды, бірақ оның ақыл-ой өрісі, білімі, немесе тәжірибесінің аздығы
оған кедергі болады. Сонымен қатар бала ішкі қайшылықтардан басқа сыртқы
қайшы-лықтарға да кездеседі. Мысалы, әлеуметтік орта баладан мәдениетті,
әдепті, сыпайы мінез-құлықты талап етеді, ал олар мұндай мінез-құлыққа
дағдыланып жетпеген. Осы қайшылықтарды жеңу жолында да оған көптеген
қиындықтар кездеседі.
Адамның жүйке жүйесі өзін қоршаған ортамен үздіксіз байланыс
процесінде дамиды. Оқыту мен тәрбиеде мұғалімнің міндеті — баланың саналы
қызметінің формалары мен даму заңдылықтарын білу және сол процеске, белгілі
бағытта мақсат көздеп, әсер ету.
Сонымен психикалық даму дегеніміз, жалпы алғанда, адамнын,
қалыптасуындағы сапалық және сандық өзгерістер, ал жекелеп алғанда,
анатомиялық-физиологиялық есею, жүйке жүйесінің жетілуі білімінің артуы,
сезім мен моральдық үғымдардың пайда болуы, психикалық процестердің қайта
құрылуы, дүниеге көзқарастың қалыптасуы, белсенділік пен өзінше әрекет
етудің көрінісі, белгілі бір мінез-құлыққа дағдылану.
Адамның психикалық қабілеті сезім мүшелеріне сыртқы дүниенің ықпал
етуі арқылы, сезім мүшелерін жаттықтыру арқылы дамиды.
Мектепке алғаш қелген бала ежелеп оқиды, оның көру аумағында бір ғана
әріп тұрады, көбінесе қайта-қайта бұрын оқыған әрпіне көз жүгіртіп отырады,
әр әріпке жекелеп көз тоқтатады, оқу аумағы тар болады. Осының салдарынан
олардың оқығанды түсіну дәрежесі де төмен. Ал әріпті тану дағдысының
қалыптасып жетілуімен қабат баланың көру, оқу аумағы кеңейіп, ол бірте-
бірте буындап оқуға, онан әрі тұтас сөзді оқуға дағдылана бастайды. Мүндай
дағдыға ие болу балаға оп-оңайға түспейді, ол кеп күш-жігерін жұмсайды,
мұнда әсіресе зейіні мен еркі үлкен роль атқарады. Осының барысында зейін
мен еріктің төзімділік қасиеті жаттыға түседі.
Сауат ашу кезінде бала бар зейінін жеке әріптерді, буындарды қосып
оқуға жұмсайды да, сөздердің арасындағы байланыстарға зер салмайды. Осыған
орай, олардың түсініп оқудан гөрі механикалық оқуы басым болады. Сондай-ақ
олар іштей оқудан гөрі дауыстап оқуға дайын тұрады. Оларға таңбалануы мен
айтылуы бірдей сөздерді оқу қиындық келтірмейді, ал айтылуы мен жазылуында
өзгеріс болатын сөздерді оқу да, жазу да біраз қиындық қелтіреді. Ондай
қиындықтан практикалық жолмен ғана шығуға болады, яғни ақ аю, сары ала
сияқты жазылатын сөздердің оқылуының үлгісін мұғалім үнемі ескертіп,
дұрысын оқытып отырса, балалар жаттығудың арқасында біраздан кейін
дағдыланады.
Сауат ашу барысында баланың жазу процесінде де айтарлықтай
ерекшеліктер ксздеседі. Алғашқы қезде бала ежіктеп оқыған сияқты, әр әріпті
таңбалау барысында оның дыбысын дауыстап айтып отырады.
Сауатты адамдар жазғанда есінде тұтас сөзді ғана емес, сөйлемді
ұстайды. Бірақ олар жазғанда еріктің бір толқынынан туған өзара байланысты,
жүйелі бір қозғалысты (импульсті) іске асырады. Мысалы, бір сөз жазғанда
бір импульс іске асады. Ал жаңа сауаттана бастаған бала бір әріпті жазу
үшін оның құрамындағы элементтердің әрқайсысына (таяқша, ілмек т. Б.) бір-
бір импульс жүмсайды. Мұнда да көптеген ерік күшін жұмсап, үнемі тиянақты
зейін қойғанда ғана ұзақ уақыт жаттығу жұмыстарының нәтижесінде барып дағды
қалыптасады: саусақ дағдыланады; ерік, зейін, сананы бағыттайды. Сана
жазылатын әріптің немесе сөздің, сөйлемінің мазмұнын ұстайды; сөйтіп, бірте-
бірте санада тұтас сөз немесе сөйлем сақталады да, оларды жазу тұтас бір
акт ретінде орындалады.
Оқу-жазу процестерін талдаудан шығатын негізгі қорытынды:
1) Оқушы оқуға, жазуға үйрену барысында меңгеруге тиісті ең басты
процестер: сөзді буынға, буынды дыбысқа ажырату және керісінше, дыбыстардан
буын, буыннан сөз құрастыру. Егер мұғалім талдау-жинақтауға жеткіліксіз
көңіл бөлетін болса, бала әр әріпті, дыбысты жеке жаттайды да, олардың
әрқайсысының мәніне көңіл бөлмейді, сондықтан оларды дұрыс байланыстырып
оқи да алмайды, жаза да алмайды. Әрбір айтылғанды немесе жазылғанды
бір-бірімен салыстырып, талдап-жинақтатып, қайталаттырып үйретсе ғана
баланың ойлау процесін дамытуға септігі тиеді. 2) Сауат аша бастаған бала
оқу-жазуға үйрену барысында көптеген қиындықтарға кездеседі (бір әріпті
немесе бір сөзді жазу үшін жүйке жүйесінен бірнеше толқын (импульс)
жасалады). Осы кездегі кедергілер мен қиындықтардан баланың нәзік
табиғатына нұқсан келтірмей, күш-жігерін мұқалтпай алып шығу мұғалімдерге
үлкен жауапкершілік жүктейді. Бұл жұмысты талапқа сай ұйымдастырып жүргізу
үшін, мектепке дейінгі баланың ақыл-ойының, тілінің дамуы, жеке
ерекшеліктерінің қалыптасуы жөнінде мұғалім толық сауатты болуы керек,
сонда ғана әдістемелік жағынан қажетті жұмыстарды шеберлікпен ұштастырып,
іске асыра алады.
Сұрақтар:
1. Баланың психикалық дамуы дегеніміз не?
2. Жаңа сауаттана бастаған баланың сауат ашу барысындағы ерекшелігі қандай?
3. Оқу мен жазу процестерін талдаудан шығатын қорытынды.
3 ОҚУ МЕН ЖАЗУ ДАҒДЫЛАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ПРОЦЕСТЕРІНІҢ КЕЗЕҢДЕРІ
Дағды дегеніміз әрекеттің адам бойында орнығуы. Әрекетке ең алғаш
кіріскен кезде адам олақ, басы, артық көптеген қимыл-қозғалыстар жасайды.
Мысалы, жоғарыда көрсеткеніміздей, бала оқу-жазуға үйрене бастаған кезде
қаншама қимыл-қозғалыстар жасайды.
Атақты физик М. Лауэ оқу, білім жөнінде айта келіп: Білім — бүкіл
оқығандарың ұмытылып қалғанда, бойыңда сақталатыны,—дейді. Бұл сақталып
қалатын не? Ол — әдет, сенім, бағыт, дағды және қабілет — міне, нағыз білім
— осылар! Дағды, — деп көрсетеді психолог С. Л. Рубинштейн, — саналы түрде
автоматталған қимыл-әрекет түрінде көрінеді, ал сонан соң әрекеттің
автоматталған тәсілі ретінде қызмет атқарады.
Қандай да болмасын дағдыға бала басқалармен карым-қатынас жасау
барысында үйренеді. Бала үлкендердің істеген әрекеттерін көріп бақылап,
оған еліктейді, кейін оны өзі істей бастайды. Ал оқытуда мұғалім
дағдыландыратын әрекеттерін әдейі көрсетеді, түсіндіреді, балалар оның
орындалуын бақылайды. Осы процесс, сыртқы әрекеттің адамның бойына сіңуі,
ішкі психикалыққа айналуы интериоризация деп аталады, яғни сыртқы заттық
әрекеттің ақыл-ойға, санаға өтуі. Мұндай процесті оқытуда баланың ақыл-ой
әрекетін қалыптастыру саласында психолог П. Я. Гальперин және оның
шәкірттері зерттеді. Бұл зерттеулер бойынша баланың ақыл-ой әрекетін
қалыптастыруға болатыны дәлелдейді. Мұнда дағды мен шеберліктің қалыптасу
ұзақтығы да, оның нәтижесі де (беріктігі, саналылығы, жи-нақтылығы т. б.)
ақыл-ой әрекетін қалыптастыру процесін ұйымдастыруға байланысты екені
көрсетіледі. Ендеше мұнда да басты жауапкершілік мұғалімге жүктеледі. Ал
осы ақыл-ой әрекетін ұйымдастыруға қандай талаптар қойылады? Олардың
негізгілерін атап өтелік:
1) ақыл-ой әрекетін бағыттаудың толық болуы: яғни қандай да болмасын
дағдыны қалыптастырудың өзі балаларға бағыт беру, түсіндіруден басталады.
Оқушы осы бағытпен өздігінен орындауға кіріседі;
2) әрекеттің материалдық түрде қалыптасу кезеңі. Оқушы көргенін
орындайды, бірақ бұл әлі сыртқы, материалдық формада (мысалы, оқушының
таяқша салуға кірісуі: басын қисайтып, иығын бүкірейтіп, бүкіл кеудесін бір
жағына қисайтып, шынтағын көтеріп, саусақтарының барлығын бүгіп, бар күшін
жұмсауы);
3) әрекеттің сыртқы сөйлеу ретінде көрінуі (балалар дауыстап сөйлеп
отырады). Бұл кезеңде күрделі әрекеттер бөліп-бөліп орындалады (мысалы,
сауат ашу барысында бір әріпті жазуға үйрету үшін бірнеше элементтерді
бөліп-бөліп жазып жаттығады);
4) әрекетті ішінен сөйлеп отырып орындайды. Яғни дағды мен шеберлікке
саналы түрде үйренеді, әрбір қимылды не үшін, не мақсатпен орындайтынын
біледі. Бұл сатыда бірқатар артық қимыл-қозғалыстар жойылып, жинақталады;
5) дағды мен шеберліктің толық, қалыптасып бітуі.
Сауат ашу кезеңінде мұғалімдер балаларды оқу-жазу әрекетіне үйретуде
осы көрсетілген сатылы қалыптастыру жүйесін сақтауға тиіс.
Сұрақтар мен тапсырмалар:
1. Дағды дегеніміз не?
2. Дағдының іс-әрекетте атқаратын рөлін дәлелдеңіз.
3. Дағдының қалыптасу процесінің кезеңдерін сипаттаңыз.
4 САУАТ АШУ КЕЗЕҢІНДЕ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ҮЙРЕНЕТІН ШЕБЕРЛІКТЕРІ МЕН
ДАҒДЫЛАРЫНЫҢ ШЕҢБЕРІ
Сауат ашу кезеңінде балалардың бойында мынадай шеберлік қалыптасуға
тиіс:
1) дыбыстарды орын-орнына қойып сөз құрастыру;
2) кеспе әліппе әріптерінен сөз құрау және жазу;
3) сөздердегі жуандық белгі (ъ) және жіңішкелік белгілердің, (ь)
айырмашылығын ұғу;
4) қандай да болмасын тіркесіп келген дыбыстардан құралған сөздерді
оқи алу;
5) әліппедегі мәтіндерді екінші рет оқығанда тыныс белгілерін сақтап
оқи алу;
6) қарапайым мәтіндерді мұғалімнің сұрағы бойынша айтып беру;
7) қысқа өлеңдерді жатқа айта алу;
8) заттар туралы елеске сүйене отырып, қарапайым логикалық
жаттығуларды орындай алу;
Сауат ашу кезеңінде балаларда мынадай дағдылар қалыптасады:
1) сөзді буындап және тұтас сөздерді дұрыс оқу;
2) көлемі шағын мәтіндерді саналы, түсініп оқу;
3) айтылуы мен жазылуы бірдей, кейбір сөздерді жазу;
4) жазған сөздерін тексеріп отыру;
5) әріптерді бір-бірімен жалғап жазу.
Тапсырма:
1. Сауат ашу кезеңінде балаларда қалыптасатын шеберлік пен дағды туралы
айтып беріңіз.
5 САУАТ АШУ КЕЗЕҢІНДЕ БАЛАЛАРДЫҢ
ЖАС ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНЕ ҚОЙЫЛАТЫН
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ТАЛАПТАР
Оқу жұмысын ойдағыдай жүргізу үшін балалардың, жас ерекшеліктері мен
жеке ерекшеліктерін, олардын, зейін, қабылдау, ес, ойлау, қиял
ерекшеліктерін, сезім, ерік жақтары мен жеке қасиеттерін жақсы білу керек,
Алты жасар баланың зейіні тұрақсыз, оның толқуы сабақ үстінде күшті, ал
бөліну қасиеті мүлде жоқ десе де болғандай, көлемі ете шағын болады.
Сондықтан оқудың алғашқы күнінен бастап-ақ балаларды тыңдай білуге, оңай
тапсырмаларды дәл орындап жүруге үйрету керек. Бұлардың зейіндері заттарды
бақылай білу, олармен жұмыс жасау (әріптерден сөз құрау) арқылы
тәрбиеленеді. Балалар суреттерді көргенде, әңгіме, ертегі тыңдағанда
зейіннің тұрақтылығы арта түседі. Сабақтарда пайдаланылатын ойын
элементтері, іс-әрекеттің нәтижелі түрлері, іс-әрекет түрлерін жиі өзгерту
— балалар зейінін тәрбиелеуге көмектеседі.
I сынып оқушыларының ес ерекшеліктері: логикалық-сөздік
байланыстардан гөрі көрнекі бейнелердің басым болуы. Сөздік материалды олар
механикалық түрде, мағынасына түсінбестен жаттап алады. Мұғалім бұл
ерскшелікке де көңіл аударуға тиіс.
Алты жасарлардың қабылдауы мен ойлауында да толып жатқан ерекшеліктер
бар: олар ажырата қабылдауды білмейді, тұтас қабылдайды. Осыған орай,
мұғалім тапсырма бергенде дәлдеп, бөліктерге бөліп беру немесе заттар мен
құбылыстардың құрамымен таныстыру т. б. ескергені жөн. Мысалы, олар алғашқы
сөз, буын, дыбыс ұғымдарын шатыстырады; мұғалім бірте-бірте бұл сөздердің
әрқайсысының мағынасын ажыратып, мәнін аңғаруға үйретеді. Ажырата
қабылдауға салыстыру арқылы да үйретуге болады. Мүнда тек әріптерді,
дыбыстарды, буындарды, сөздерді ғана салыстырып қоймай, заттарды,
құбылыстарды да салыстыруға болады. Мысалы, тауықты құстар қатарына қосуға
бола ма? Сұрағы арқылы, егер болса, қандай белгілеріне қарай, құс дейміз?
Егер болмаса, неліктен құстар қатарына жатпайды? т. б. салыстыруды іске
асыруға болады.
Оқытудың мазмұны оқушылардың жас ерекшеліктеріне сай болуға тиіс.
Алайда оқылатын материал үнемі оңай, жеңіл-желпі орындалатындай болуы қажет
деген ұғым тумаса керек. Оқыту процесінде шамасы жететін қиыншылықтарды өз
күштерімен жойып отыруға оқушыларды мәжбүр еткен жөн. Өйткені қиындыққа
ксздеспейінше, ойлау белсенді қызмет атқара алмайды. Ал, екінші жағынан,
шамасы жетпейтін қиындыққа кездессе, ой тежелуге ұшырайды, ерік күші
мұқалады. Ендеше, бұдан шығатын қорытынды — сабақтың түсінікті болуы шарты.
Материалды оқушыға ұғындыру, оларды білім алуға дағдыландыру көп
жағдайда оқыту тәсілдеріне байланысты. Тәсілдіреді түрлендіру, сабақтың
көрнекілік жағына баса назар аудару сияқты талаптар, міне, осыған орай
туады. Мұнда да алты жастағылардың бейнелілік, нақтылық, аса сезімталдық
ерекшеліктері мен қабылдау, ойлау ерекшеліктеріне сәйкес келу жағын қадаға-
лау керек.
Балалар оқыіі үйренетін әліппе кітабында жекелеген суреттср, сюжетті
суреттер, түрлі түсті бояумен әдемі салынған сызбалар, жұмбақтар және
жаттығулар берілген. Бұл кезде балалар, жоғарыда көрсетілгендей, сөз,
дыбыс, буын, сөйлем деген сияқты дерексіз ұғымдармен алғаш рет кездеседі.
Бұл ұғымдардың мәнін нақтылап түсіндіру үшін көрнекі құралдардың (сызба,
сурет, кеспе әліппе, таблицалар т. б.) пайдасы мол. Көрнекіліктерді ойын
ретінде де пайдалануға болады. Оның барлығы сабақтың нақты мақсатына
байланыстырылып беріледі. Мұнда тағы да ескерілетін жай — бірден бірнеше
көрнекілік ұсынуға немесе керегі болсын-болмасын кез-келген көрнекілікті
(олар тіпті ашық түсті бояумен боялған, әдемі әшекейленген болса да) ұсына
берудің реті жоқ. Себебі: басы артық, тым көп көрнекілік те балалардың
зейінін жинақтау, тұрақтандыру емес, керісінше, алаңдатып, зиянын тигізуі
мүмкін.
Мұғалім балалардың жеке ерекшеліктерін ескере отырып, қарым-қатынас
жасау барысында олардың, жауап беру ерекшелігін, белсенділік көрсету
қарқынын, жүріп-тұру қалпын, қиналған жерлері мен жіберген қателерін есепке
ала жүріп, әрқайсысына сұрақ қойғанда баланы жігерлендіретіндей, өз күшін
байқай алатындай, анағұрлым бір пайдалы жұмыс болу жағын мұқият
іздестіреді.
Сауат ашу кезіңде сөз бен сөйлемдерді саналы, дұрыс оқуға
дағдыландырумен қатар әріп элементтері мен жекелеген әріптерді түзу жазып
дағдылану барысында балаларға табиғат, адамдардың өмір сүруі жөнінде
мағлұматтар беріліп, олардың айналадағы заттар мен кұбылыстар туралы
түсінігі кеңейе түседі.
Кеңес педагогикасының талабы бойынша, сауат ашудың бірінші күнінен
бастап-ақ оның тәрбиелік мәніне зор көңіл бөлінеді.
Оқыту мен тәрбие — бір бірінен ажыратуға келмейтін, тұтас бір процесс
болғандықтан, оқытудың тәрбиелік мәнінің өзі ақыл-ой тәрбиесіне жатады.
Сондай-ақ сауат ашудың бірінші күнінен бастап күнделікті режим, тазалықтың
пайдасы, оқушының міндеті жөнінде түсінік беру бағытында жүйелі жүмыс
жүргізіледі. Оқу материалдарымен байланыстырылып келтірілген мысалдар,
дәлелдер балаларды өз отанын шексіз сүюге, интернационалдық рухта
тәрбиелеп, еліміздегі ұлы өзгерістердің нәтижесіне олар қуанатындай
дәрежеде жүргізілуі тиіс.
Балалардың эстетикалық талғамын дамыту ертегі, көркем әңгіме, өлең,
оқу, сурет, музыка т. б. арқылы іске асырылады.
Баланың бастаған істі аяқтап шығу, кездеген игі мақсатына жету,
ұқыптылық, уақытты дұрыс пайдалану т. б. мінез құлық сапалары да сауат ашу
кезеңінде тәрбиелене бастайды.
Сөйтіп, адамгершілік, достық кеңестік патриотизм, интернационализм,
атеистік, эстетикалық еңбек тәрбиесі т. б. жұмыстардың негізі сауат ашу
кезеңінде-ақ қалана бастайды.
Сұрақтар мен тапсырмалар:
1. Бірінші сынып оқушыларының зейін ерекшеліктерін қалай пайдалануға болады
(психологиядан алған білімдеріңмен ұштастырып айтып беріңіздер)?
2. Бірінші сынып оқушыларының қабылдауы мен ойлауын қалай тәрбиелеу керек?
3. Зейін, қабылдау, ойлау процестерін тәрбиелеуді қалай іске асыруға
болатынын көрсететін (психологиядан алған білімдеріңді пайдалана отырып)
бір сабақтың жоспарын жасаңыздар.
4. Сабақтың түсінікті болуын қамтамасыз ететін негізгі талаптар қандай?
5. Оқыта отырып, тәрбиелеу, дамыту дегенді қалай түсінесіздер,
дәлелдеңіздер.
6 САУАТ АШУ ӘД1С1 ТУРАЛЫ ҰҒЫМ
XIX ғасырдың 60—70 жылдарындағы прогресшіл педагогтерге ортақ болған
өзекті мәселе — бастауыш халық мектебінің оқу мазмұны еді. Қазақ даласында
білім таратушы көрнекті педагог Ыбырай Алтынсарин К. Д. Ушинскийдің
еңбектеріне сүйеніп, қазақтың бастауыш мектептеріне оқулықтар жазды.
XIX—XX ғасырларда сауат ашу жұмысы буын және тұтас сөз әдісі бойынша
жүргізілді. Бүл әдіс түптеп келгенде, жаттауға негізделген, яғни бұл
әдіспен оқыту барысында мағынасыз сөздер мен буындар құрғақ жат-татылатын.
Осының салдарынан балаларды оқуға бірсыпыра дағдыландыра тұрғанымен,
оқушылардың ақыл-ойын дамытып, дүние танымын қалыптастыру мардымды іске
асырылмады.
Кеңес мектебінің негізгі әдісі талдау-жинақтау болып есептеледі. Бұл
әдіс әсіресе 30-жылдардан бері кеңес әдіскерлерінің зерттеу еңбектерімен
бірте-бірте толықтырылып, жетіліп келеді.
Талдау-жинақтау әдісі қалай жүргізіледі?
Сауат ашу кезінде талдау мен жинақтау бір-бірімен тығыз бірлікте,
байланыста жүргізіледі: балалар талдау арқылы сөздің қандай буындардан,
дыбыстардан тұратынын ажыратса, іле-шала жүргізілетін жинақтау арқылы
дыбыстардан буын құрап, буындардан сөз құрап үйренеді. Сөйтіп, дыбыстарды
жеке-жеке оқымай, бір-бірімен қосып буын етіп, сөз етіп оқитын болады.
Талдау-жинақтауға жаттыққан кезде, мына жағдайларға сүйену керек:
1. Кез-келген дыбысты сөз ішінен бөліп алуға және сөз ішіндегі
айтылуына жақындатып бөліп айтуға болады (дауыссыздарды да даралап
айтудан қашпау керек).
Мұнда сөз құрамындағы үйретілуге тиісті дыбысы бар буын анық естіліп,
ал дыбыстың өзі ерекшеленіңкіреп созылып айтылғаны дұрыс. Мысалы, р дыбыс
үйретілуі қажет болғанда ара сөзіндегі а-ра буындары а-арра делініп,
р дыбысы ерекшеленіп, біраз созылыңқырап айтылады.
2. Дыбыстың артикуляциясын байқату, яғни балаларды сөз
құрамындағы үйретілуге тиісті дыбыстың айтылу процесімен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz