Шоқан Уәлиханов ( 1835-1865)

І кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім.
Шоқан Уәлиханов ( 1835.1865)
а) Шоқанның өмірбаяны
б) Шоқанның қазақ халқына ауыз әдебиет мұралары
в) Шоқан қырғыз елін зерттеу экспедициясына
ІІІ. Қорытынды

Шоқан (Мұхаммедханафия), Шыңғысұлы Уәлиханов —XIX ғасырдың екінші жартысында қазақ даласында туған демократтық, ағартушылық мәдениеттің тұңғыш және талантты өкілдерінің бірі. Ол — өз дәуіріндегі орыстың прогресшіл ғылымы мен әдебиеті, мәдениеті дәстүрінде тәрбие алған және әр ялуан ғылым саласын алғаш рет зерттеген адам. Оның философия, этнография, тарих, экономика, заң, география, фольклор, әдебиет теориясы жайлы құнды-құнды еңбектері мен пікірлері бар.
Шоқан 1835 жылдың қараша айында қазіргі Қостанай облысының Құсмұрын бекетінде туған. Балалық шағы, ата қонысы Сырымбет тауының (Көкшетау облысы) бауырында өткен. Өз әкесі — Шыңғыс, ұлы атасы — Уәлихан кезінде Қазақстанның Россияға қосылуын жақтап, орыс еліне арқа сүйеген адамдар.
Жасында ауыл мектебінде мұсылманша хат таныған Шоқан кейін орыс мектебі тәрбиесінде өскен. 1847—1853 жылдары ол Омбыдағы Кадет корпусында оқиды. Шоқанның бүкіл келешегі мен ғылым, өнер жолындағы талантын ұштауда бұл оқу орнының еңбегі үлкен. Онда әскери сабақтарға қоса жалпы және Россия географиясы мен тарихы, батыс, орыс әдебиеттері, философия, физика, математика негіздері, шет тілдері оқытылған. Корпустың оқытушылар құрамында да білімді және прогресшіл ой-пікірлі адамдар көп болған.
Кадет корпусына алғаш кірген кезде Шоқан орыс тілін білмейді екен. Бірақ өзінің зеректігімен ол тілді тез үйренген. Өзі ңатарлас оқушылардан анағұрлым озық оқыған. Шоқанның корпуста бірге оқыған досы және кейін үлкен этнограф ғалым болған Г. Н. Потанин: «Өзінің орыс жолдастарын басып озып, Шоқан тез жетілді... Оған талайлар-ақ назар аударды. Ол сондай қабілетті еді және оқу орнына түспей тұрып-ақ сурет сала білетін»,— дейді.
Екінші курстан бастап-ақ Шоқан өзінің таңдаулы ұстаздарымен жақсы қарым-қатынаста болған. Оған әсіресе орыс тілі мен әдебиеті тарихының оқытушысы Костылецкий мен тарих пәнінің оқытушысы Гонсевский күшті ықпал еткен. Өз дәуірінің алдыңғы қатарлы ойшылдарымен пікірлес Костылецкий сабағын Белинский идеяларының негізінде жүргізген. Ал Гонсевский әр елдің азаттық жолындағы күресі тарихын көбірек әңгімелеген. Осы оқытушыларының әсерімен Шоқан сол кезден бастап орыс және дүние жүзі әдебиетінің озық үлгілерін, орыстың революционер-демократтарының еңбектерін оқыған. Пушкин, Гоголь, Лермонтов, Герцен, Белинский, т. б. орыс классиктерін және Батыс әдебиетінен Диккенс, Теккерей, Руссо шығармаларын, «Современник» журналын үзбей оқып, әлеуметтік өмірдің және әдебиет ағымының қай бағытта дамып бара жатқандығын аңғара алатын өз кезінің саналы азаматының бірі болған.
Шоқанның зерттеушілік қабілеті де корпуста оқып жүргенде оянған. Жазғы демалыс кездерінде ол ел ішіндегі аңыз әңгімелерді, халық жырлары мен поэмаларын жазып алумен шұғылданған. Мысалы, Шоқанның алғашңы жазып алған шығармаларының ішінде «Қозы Көрпеш — Баян сұлу» жыры болған
1852 жылы Костылецкийдің көмегімен Шоқан көрнекті шығыс зерттеушісі, Петербург университетінің профессоры И. Н. Березинмен танысады. Березин Шоңан жинаған қазақтың ауыз әдебиеті нұсқаларын, «Қозы Көрпеш — Баян сұлу» жырын алған, ал өз тарапынан Шоқанды ескі жазу ескерткіштерін зерттеу ісіне тартқан.

1. С. Қирабаев, Қ. Мырзағалиев. Қазақ әдебиеті Алматы «Рауан» 1997ж.
2. «Мектеп» баспасы.
3. Қазақ балалар поэзиясы.
4. С. Мұханов жарқын жұлдыздар Алматы, 1964 (Шоқан Уалиханов бөлімі).