Қазақтардың дәстүрлі туыстық қарым- қатынасы
1.Кіріспе
І. Тарау. Қазақтардың туыстық жүйесі.
1.1.Өз жұрты.
1.2.Нағашы жұрты.
1.3. Қайын жұрты.
1.4. Туыстық терминдер.
ІІ. Тарау. Қазақтардың туыстық қарым.қатынастары.
2.1. Ру.тайпалық құрамы.
2.2. Отбасы.туысқандық байланыстар.
2.2.1.Той.
2.2.2. Өлім.
2.2.3. Шаруашылық.
2.3. Күнделікті өмірдегі қарым.қатынастар
3.Қорытынды.
4.Пайдаланған әдебиеттер тізімі.
І. Тарау. Қазақтардың туыстық жүйесі.
1.1.Өз жұрты.
1.2.Нағашы жұрты.
1.3. Қайын жұрты.
1.4. Туыстық терминдер.
ІІ. Тарау. Қазақтардың туыстық қарым.қатынастары.
2.1. Ру.тайпалық құрамы.
2.2. Отбасы.туысқандық байланыстар.
2.2.1.Той.
2.2.2. Өлім.
2.2.3. Шаруашылық.
2.3. Күнделікті өмірдегі қарым.қатынастар
3.Қорытынды.
4.Пайдаланған әдебиеттер тізімі.
Қазақ қоғамының әлемдік тарих үрдісінің бір саласы ретінде өзінің өткенінде жүйелі ой елегіне түспеген, зеттелмеген, зерттелсе де біртекті бағасына ие бола алмаған құбылыстары мен оқиғалары көп-ақ. Соның ішіндегі маңыздыларының бірі - дәстүрлі туыстық қарым- қатынасы туралы баяндалады. Туысқаншыл, бауырмашыл халықтардың бірі қазақ халқы. Бүгінгі халқымыздың езілген еңсесі, тапталған рухы, намысы көтеріліп, өшуге айналған санасы оянып, ұлттың салт-дәстүрімізді жаңғыртып, барымызды түгендеп, жоғымызды жоқтап жатқан кезде шыққан тегімізді танып, білуіміздің қажеттігі де айқын. Қоңыр қазақтың өзіне тән барша қасиетін тарихын, өнерін, мәдениетін, тұмса тұнық әдебиетін, ғұрпын, салтын білетін азамат өзінің шыққан тегін, кіндік кесіп, кір жуған ата жұртын қастерлеп, жеті атасын жадында тұтуы шарт. «Жеті атасын білген ұл жеті рулы елді біледі» деген сөзді атамыз қазақ тегін айтпаған. « Қырық рулы елміз, қарға тамырлы қазақпыз» деген сөзде баяғыдан келе жатыр. Бұл қазақтың аралас – құралас, алыс берісті, құда-жекжат, жалағайын-жұрағатығын, аңғартатын сонау іргеміз сөгіліп, қаймағымыз бұзылмаған заманадан жеткен ұғым.
1. Қалиев С., Оразбаев М., Смайылова М. Қазақ халқының салт- дәстүрлері. – Алматы: Рауан,1994.
2. Арғынбаев Х.А. Қазақ халқындағы семья мен неке. -Алматы, Ғылым, 1973.
3. Сейдімбек А. Қарға тамырлы қазақ: қазақ халқының тарихына қатысты шежіре дерек // Таң-Шолпан. -2006.- №3. - 106-125 бб.
4. Арғынбаев Х.А. Қазақ отбасының дәстүрлері. - Алматы: Дайк-Пресс, 2005.
5. Абдраимова Б.Ж. Халық дәстүріндегі әлеуметтік көмектің қолдауы // ПМУ хабаршысы. Гуманитарлық сериясы. – 2006. -№ 2. - 6-14 бб.
6. Артықбаев Ж.О. ХVІІІ ғасырдағы қазақ қоғамының этноәлеуметтік құрылымы. – Алматы: Сары Арқа, 1997.
7. Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. –Алматы: Мектеп,1987.
2. Арғынбаев Х.А. Қазақ халқындағы семья мен неке. -Алматы, Ғылым, 1973.
3. Сейдімбек А. Қарға тамырлы қазақ: қазақ халқының тарихына қатысты шежіре дерек // Таң-Шолпан. -2006.- №3. - 106-125 бб.
4. Арғынбаев Х.А. Қазақ отбасының дәстүрлері. - Алматы: Дайк-Пресс, 2005.
5. Абдраимова Б.Ж. Халық дәстүріндегі әлеуметтік көмектің қолдауы // ПМУ хабаршысы. Гуманитарлық сериясы. – 2006. -№ 2. - 6-14 бб.
6. Артықбаев Ж.О. ХVІІІ ғасырдағы қазақ қоғамының этноәлеуметтік құрылымы. – Алматы: Сары Арқа, 1997.
7. Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. –Алматы: Мектеп,1987.
.
Тақырып: Қазақтардың дәстүрлі туыстық қарым- қатынасы.
Жоспар
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..
І тарау. Қазақтардың туыстық жүйесі.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1 Өз
жұрты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .
1.2. Нағашы жұрты.
1.3. Қайын жұрты.
1.4. Туыстық терминдер.
Қорытынды
Пайдалаылған әдебиеттер тізімі
Тақырып: Қазақтардың дәстүрлі туыстық қарым-қатынасы.
Жоспар:
1.Кіріспе
І. Тарау. Қазақтардың туыстық жүйесі.
1.1.Өз жұрты.
1.2.Нағашы жұрты.
1.3. Қайын жұрты.
1.4. Туыстық терминдер.
ІІ. Тарау. Қазақтардың туыстық қарым-қатынастары.
2.1. Ру-тайпалық құрамы.
2.2. Отбасы-туысқандық байланыстар.
2.2.1.Той.
2.2.2. Өлім.
2.2.3. Шаруашылық.
2.3. Күнделікті өмірдегі қарым-қатынастар
3.Қорытынды.
4.Пайдаланған әдебиеттер тізімі.
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Қазақ қоғамының әлемдік тарих
үрдісінің бір саласы ретінде өзінің өткенінде жүйелі ой елегіне
түспеген, зеттелмеген, зерттелсе де біртекті бағасына ие бола алмаған
құбылыстары мен оқиғалары көп-ақ. Соның ішіндегі маңыздыларының бірі -
дәстүрлі туыстық қарым- қатынасы туралы баяндалады. Туысқаншыл, бауырмашыл
халықтардың бірі қазақ халқы. Бүгінгі халқымыздың езілген еңсесі,
тапталған рухы, намысы көтеріліп, өшуге айналған санасы оянып, ұлттың
салт-дәстүрімізді жаңғыртып, барымызды түгендеп, жоғымызды жоқтап жатқан
кезде шыққан тегімізді танып, білуіміздің қажеттігі де айқын. Қоңыр
қазақтың өзіне тән барша қасиетін тарихын, өнерін, мәдениетін, тұмса
тұнық әдебиетін, ғұрпын, салтын білетін азамат өзінің шыққан тегін,
кіндік кесіп, кір жуған ата жұртын қастерлеп, жеті атасын жадында тұтуы
шарт. Жеті атасын білген ұл жеті рулы елді біледі деген сөзді атамыз
қазақ тегін айтпаған. Қырық рулы елміз, қарға тамырлы қазақпыз деген
сөзде баяғыдан келе жатыр. Бұл қазақтың аралас – құралас, алыс
берісті, құда-жекжат, жалағайын-жұрағатығын, аңғартатын сонау іргеміз
сөгіліп, қаймағымыз бұзылмаған заманадан жеткен ұғым.
Тарихымызды қарап отырсақ осы сөздерді ақын, батыр, ел бастаған
көсемдеріміз, ділмар шешендеріміз жиі айтқан. Алысты жақын тұтқан,
жақынды бауыр тұтқан, туыстық желіні үзбеген. Береке бірлікті бұзбаған.
Үлкені сөз бастаған, кішісі ағаның сөзін қостаған. Жау келсе, қанымыз
да, жанымыз да, туымыз да, кегіміз де, еліміз де, жеріміз де бір болған.
Түйісіп бір байрақтың түбінен табылған. Қазақ жолыға қалса, жеті атасын
таратысып, егжей- тегжей жөн сұрасқан. Бұл бір - халқымыздың айрықша
қасиеті. Бір ерекшелігі басқа жұртқа ұқсамайтыны.
Қазақ бауырмашыл халық. Бірақ кейінгі жылдары біз осы жақсы
қасиеттерімізден алшақтап бара жатырмыз. Бұл үлкен өзекті мәселеге айналып
отыр. Қазір екінің бірі жеті атасын біле бермейді. Тіпті кіммен қалай
туысатынын ажырата алмайды. Қалай туысатынын түсінгенмен, кімім дерін
білмей қиналады. Әсіресе жастар туыстық қатынастардың ара жігін
ажыратып, жіліктеп айтуға шорқақ. Кезінде үлкен қариялар, әкелеріміз
кімнен туатынын, аталарынан тармақталған ұрпақтарды тізіп айтып
құлақтарына құйып отыратын. Әр кім ата тегінің қадір- қасиетін, ерлігін
мақтан тұтып дәріптеп біліп отыратын. Бұның өзінің тәрбиелік мәні зор.
Болашақ ұрпақты жомарттыққа, ерлікке шыдамдылыққа, төзімділікке
тәрбиелейді. Отандық зерттеу еңбектерінде бұл тақырыптың өзіндік
ерекшеліктері бар: этнограф, фольклор, әлеумет танушылар, демографтар,
философтар және тағы басқалары. Бұнда атап айтсақ, Х.А.Арғынбаев,
М.С.Жакина, А.Ж.Жакилованың пікірлерінде ұқсастықтар бар.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Дәстүрлі қазақ қоғамының өмір сүру
қалыбын ішінара жан – жақты сипаттауға ұмтылған салмақты зерттеу
жұмыстары ХҮІІІ ғасырдың екінші жартысынан басталды. Бұл зерттеулердің
қазақтың көшпелілік дәстүрлі құрылымына берген бағасын дәл анықтау
тарихнамалық еңбектердің басты мақсаты. Бұл салада Қазақстан ғалымдары
тарапынан қолы жеткен жетістігі аз емес.
ХҮІІІ-ХІХ ғасырларда Ресейдің қазақ даласын отарлау кезеңіндегі
әртүрлі шараларды іске асыруға бағытталған көптеген империялық әскери-
азаматтық, дипломатиялық мекемелердің қызметі (әртүрлі мақсаттағы
негізінен әскери экспедициялар, әскери- азаматтық басқару органдары) мен
жекелеген чиновниктрдің қағаз бетіне түсірілген жазбаларының тарихи-
деректік құндылығы басым. Осы кезең зерттеушілерінің өкілдері
эмпирикалық мәліметтерді көбірек жинауға ден қойды десек артық атқандық
емес. Осы зерттеушілердің қай- қайысы да қазақ өмірін, тілін жақсы
білгендіктен еңбектерін ел арасынан өздері жинаған мәліметтер
негізінде жазған. Олардың барлығында қазақтың дәстүрлі туыстық қарым-
қатынастың қоғамдық мәні аса жоғары екеніне назар аударылған.
Жалпы ХІХ ғасыр Қазақстан тарихнамасы үшін аса бір табысты кезең
болды. Осы ғасырдың бас кезінен бастау алған қазақ даласын әртүрлі
мақсаттағы зерттеу жұмысының тізімі уақыт өте келе үлкен нөпірмен
көбейе түсті. ХІХ ғасырдың ортасы мен соңғы кезеңіне қарай қазақ даласын
отарлау самясаты күшейіп, реформалардың жүргізілуі қазақ қоғамын кең
көлемді, жан – жақты қамтылған зерттеу еңбектерінің дүниеге келуіне
қозғау салды. Олардың Ш.Ш.Уәлихановтың қазақтың этномәдени, әлеуметтік
– саяси құрылымының қалыптасу, өмір сүру ерекшеліктеріне байланысты
маңызды ойлары қазіргі күнге дейін өзінің ғылыми маңызын жойған жоқ.
Оның пікірінше қазақ дәтүрлерінің бәрі өз бастауларын көнеден алады.
Белгілі қазақ этнографы Х.А.Арғынбаев қазан төңкерісіне дейін
қазақ отбасындағы отбасылық қарым- қатынастар жүйесін нақты деректер
арқылы жан- жақты қарастырады. [1] 9
Этнолог- ғалым Ж.О.Артықбаев дәстүрлі қазақа қоғамының этно-
әлеуметтік саяси және экономикалық структурасына иек арта отырып
ХҮІІІ- ХІХ ғасырлардағы қазақ қоғамындағы қоғамдық қатынастар моделінің
сақталып қалған және ішінара өзгерістерге ұшыраған салт- дәстүр
рәсімдерін саралайды. [2]13
Қазақ халқының рухани дүниетанымдық көзқарастарының қалыптасу
кезеңдері мен даму үрдістерін ғылыми тұрғыдан зерделеуде теориялық
тұғырнама ретінде пайдалануға С.А.Токарев, Г.П.Снесарев, Л.Я.Штернберг,
Н.А.Алексеев, Г.Н.Симаков т.б. еңбектерінің маңызы зор.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Дәстүрлі қазақ
қоғамындағы әлеуметтік – саяси қатынастар жүйесінің қызмет ету
үрдісіндегі туыстық қарым- қатынастың алатын орны мен маңызын саралап,
терең ғылыми қорытынды жасау, ерекшеліктерін айқындау, ғылыми-
этнографиялық тұрғыда негіздеу, жүйелеу, генезисі мен семантикалық
белгілерін анықтау – зерттеу жұмысының негізгі мақсаты болып табылады.
Осы мақсатқа жету үшін қазақтардың туыстық қарым-қатынасын
зерттей отырып, мына міндеттер арқылы жүзеге асырамыз:
- қазақтардың туыстық жүйесін анықтау;
- қазақтардың туыстық қарым-қатынасын, соның ішінде ру-тайпалық, отбасы-
туысқандық байланыстарды этномәдени, этноәлеуметтік- саяси дамуы
тұрғысынан зерттеу;
- күнделікті өмірдегі қарым-қатынастың реттеушілік қызметін ашып көрсету;
Зерттеу жұмысының нысаны. Туыстық қатынастардың қазақ қоғамының
әлеуметтік – саяси қатынастар жүйесіндегі қызметін және
институционалдық статусын айқындау зерттеу жұмысының негізгі нысаны
болып табылады.
Зерттеу жұмысының пәні. Дәстүрлі қазақ қоғамын саяси –
экономикалық, идеологиялық біртұтас организм ретінде қалыптастырған
маңызды институттың бірі- туыстық қарым- қатынастың алатын орны мен
беретін тәрбиесі және оның әлеуметтік саяси реттеушілік мәні зерттеу
жұмысының негізгі пәні болып табылады.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы. Зерттеудің негізгі маңызы
қазақ этносының қоғамдық құндылықтарын анықтау. Екіншіден, туыстас
халықтардың этномәдени дәстүрлері м ен тарихын және Еуразия
көшпелілерінің ортақ проблемаларын шешуде, жоғары оқу орындары үшін
арнайы курстар мен оқу құралдарын құруда т.б. қолданылады. Ең басты
мақсат қазақ қоғамын жоғары дәрежеде ұйымдасқан әлеуметтік – саяси
ұжым есебінде қарастыру, оның этнографиялық сипатын ашып көрсету.
Зерттеу жұмысындағы деректермен қорытындыларды ғылыми еңбектерде,
өлкетану, саясаттану, мәдениеттану, дінтану сабақтарында пайдалануға
болады. Зерттеудің нәтижелері мен қағидалары қазақ халқының рухани-
мәдени ізденістерін, дәстүрлі дүниетанымын саралап, бір жүйеге келтіру
мақсатында қолданылады.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі. Жұмыстың тақырыбының
негізгі аспектілерін белгілі бір шектелген хронологиялық диапазонда
алып қарау мүмкін емес. Өйткені, көшпелілік өркениеті қалыптасқан көне
тарихи кезеңдерден бастап жаңа тарихи кезеңдерге дейін келіп жеткен.
Қазақ қоғамының шарушылық, әлеуметтік- саяси даму ерекшелігі
таптық жетілістен ада қарым- қатынастарға негізделген әлеуметтік
қатынастарға тәуелді болуында деуге болады. Көшпелілердің рулық қоғамы
- тектік негізде құрылады. Антогонистік қарым - қатынастарға
негізделген таптық қарама- қайшылықтың болмауы өз негізінде қоғамдық
-саяси іс- әрекет атаулының барлығы туыстық қарым- қатынастарға
тәуелді болып келетін әлеуметтік өзара ынтымақтастыққа негізделген
қатынастарды қалыптастырады, оған сай мәдени, рухани қажеттіліктерді
туындатады. Осы аталған жайттарды басшылыққа алар болсақ, аталған
тақырыбымызға байланысты тарихилық қағидасын берік ұстану, тарихи
сабақтастық, себеп пен салдар, жалпылық пен жалқылық категорияларына
негіздеме әдістемесіне сүйену, тарихи жүйелілік, тарихи салыстырмалылық
қағидасын басшылыққа алу тәрізді басым бағыттарын жетекшілікке алдық.
Қазақ қоғамының дәстүрлі мәдени өміріндегі халықтың ауызша
тарих айту дәстүрінің ерекше рөліне сай, туыстық қарым- қатынас
дәстүрі тәрізді өзіндік ерекшелігі мол қоғамдық- саяси, әлеуметтік
құбылысқа байланысты деректік табиғатының маңыздылық дәрежесін
анықтау басты зерттеушілік бағыт болды. Зерттеудің методологиялық
тиімділігі этнология саласында қалыптасқан тәсілдер мен танымдық
принциптер, категориялар және ұғымдар жүйесін ұқсатып пайдалануға тығыз
байланысты. Осыған орай зерттеу жұмысында жоғарыда айтылған тәсілдерден
басқа нақтылық, сараптау және топтау, жүйелілік сияқты танымдық
құрылымдағы мол ғылыми принциптермен мен тәсілдер қолданылады.
Зерттеу жұмысының территориялық ауқымы. Қазақ қоғамы
этномәдени, саяси-экономикалық, идеологиялық тұрғыдан біртұтас
организмді құрайды. Оған дәлел қазақ қоғамының бір тұтас тарихи-дамулық
келбеті, әлемдік этнологиялық әдебиеттегі туыстық қарым-қатынасқа
байланысты қалыптасқан типологиялық жүйе (С.П.Толстов, М.Г.Левин,
Б.Андрианов, Н.Н.Чебоксаров, А.Х.Прғынбаев, Ә.Т.Төлеубаев т.б.). Осы
біртұтастық қазақтың туыстық қарым- қатынас дәстүрінен көрініс табады. Бұл
тарихи шындыққа көз жеткізу үшін зерттеу жұмысы қазақ қоғамының
этнотерриториялық кеңістігін толық қамтиды.
Зерттеу обьектісі. Қазақтардың туыстық қарым-қатынасын терең
зерттеп ашу.
Зерттеу жұмысының дерек көздері: Қазақ қоғамына тән дәстүрлі
туыстық қарым – қатынасты айқындау мақсатында ең алдымен бірқатар
жазбаша, ауызша дерек пайдаланды. Біз бұл жерде:
- нақты басылымдардан және өзіміз жинаған деректерден, оның ішінде бұл
мәселені терең білетін адамдармен жасалған сұхбат негізінде
жиналды;
- тарихи фольклор мен эпикалық шығармалардың материалдары
пайдаланылды;
- қазақ көркем-әдеби шығармаларындағы туыстық қарым- қатынас
дәстүрінің суреттелуі [3].
Зерттеудің хронологиялық шеңбері. Они охватывают в основном
временной промежуток с XVIII по XXI века.
Курс жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І тарау. ҚАЗАҚТАРДЫҢ ДӘСТҮРЛІ ТУЫСТЫҚ ЖҮЙЕСІ
1.1. Өз жұрты
Ата-бабаларымыз адам адаммен бай, кісі болар баланың кісіменен
ісі бар, кісі болмас баланың кісі менен несі бар деп арасындағы қарым-
қатынасқа зор мән берген.
Үлкенді сыйлау, кішіге қамқоршы болу, тіпті бейтаныс жолаушыға
қой сойып, дастарқан жаю, сот абақтысыз-ақ ел арасында түрлі жан-жалдың
әділетті шешеімін табу және т.б – бұның бәрі қазақтың қарым- қатынасының
имандылыққа, жалпы адамгершілікке сүйенген негізін, бір тәртіпке бағынған
жүйелілігін дәлелдейді.
Қоғамдағы қарым-қатынастың бір – бөлшегі – туыстық қарым-қатынас.
Қазақ халқында туыстық қарым-қатынас (еркек тарапынан ) жеті атаға,
яғни жеті ұрпаққа созылады. жетінші ұрпақты қазақтар немене, я
туажат деп атайды. Мұның өзіндік мәні бар. Немене деген атаудың өзі
беймәлім, түсініксіз деп сұрақ қойып тұрған сияқты. Ал шөпшек
шөбереден кейін . Шөпшек деп қазақтар ағаштың қурап сынып түскен
жіңішке бұтақтарын айтады. Осыған қарағанда, жеті атаға толғанда
сегізінші ұрпақтың туыстық мәні жойылып, туажат (бөтен) елге саналады да,
қыз алысуға жол ашылады.
Қазақтың әсіресе туысқан арасындағы туыстық қарым-қатынасының берік
болуы көбінде екі себепке байланысты. біріншіден, рулас, жақын
адамдардың бір-біріне әр түрлі жағдайларда қыз ұзату, келін түсіру, т.б
той-думандарда; өлген кісіні жерлеу, оның жетісін, қырқын, жүзін және
жылын беруде; кездейсоқ апатқа (өрт, жұт, т.б.) ұшырағанда көмек көрсету.
Мұндай көмек қазақ арасында жылу, емеурін, үме деп аталған.
Алмақтың да салмағы бар, Көп жиылсы көл деген мақалдар осындай
туыстық ауыз бірліктің, ынтымақтастықтың көрінісі. Еікншіден, туыстық
қатынас өлген ағайынның артында қалған мұраға иелік етуге жол берген.
Қазақтың әдеттік құқы бойынша әке мұрасына иелік ететіндер марқұмның
балалары, әйелдері аға –інілері, жақын туыстары, қала берді аталас
ағайындары болатын. Өлген адамның баласы болмаған жағдайда оның малына,
үй мүлкіне аға-інілері, олардың балалары, тағы өзге туыстары мұрагерлік
еткен. Ал өлгеннің шаңырағында және оның әйеліне не ағасы, не
інісінің біреуі ие болған.
Осындай әдеттік құқықтың қазақ арасында күшті дамуының
нәтижесінде меншігіндегі мал-мүлкін өз туысынан басқа бөтен адамға
қалдыруға қақысы болмаған.
Егер, әке орта жастан асып немесе қартайып өлген уақытта артында
қалатын мұрагерлеріне тиісті үлесін беріп, Ұлын ұяға, қызын қияға
қондырып үлгерген жағдайда, қара шаңыраққа (әке шаңырағы), мал- мүлкіне
ешкімнің дауы болмай, оған енші алмаған кенже баласы түгелдей ие болған.
Мұндай жағдайда әке артында тірі қалған шеше мирас қатарынан шығып
қалады да, кіші баласының үйінде отыра береді.
Әке жастай өліп, артында жас балалары мен жас әйелі қалса,
әмеңгерлік салты бойынша, жесірге қайнысы, немесе қайнағасы, олар болмаса ,
басқа жақын туысқандары үйленіп, балаларын өз қамқорлығына алатын да, мал-
мүлкіне заңды түрде иелік ететін. Сөйтіп әйелдік мұрагерлік құқсыздығы
Жесір ерден кетсе, елден кетпейді дегендей, оның бас бостандығына жол
бермейтін.
Жесір әйел әмеңгерлік әдетке көнбей, басқа біруге өз еркімен
тұрмысқа шыққысы келсе, немесе төркініне кетпек болса, өзінің киім- кешек
, төсек орны мен мінер атынан басқа ештеме бермейтін. Шешесі басқа күйеуге
шығып кеткен жағдайда жас балалар әкесінің туыстарында қалатын да,
әкеден қалған мал- мүлікке олардың қамқоршысы ие болатын.
Сонымен, туыстық қатынас мұрагерлік жағдайлармен де тығыз
байланысты болған.
Жігіттің үш жұрты болады: өз жұрты, нағашы жұрты, қайын жұрты дене
сөз туыстық қарым-қатынастың бағытын, орыны көрсетеді.
Қазақта қандас туыстық тек еркек тарапынан ғана жүргізіледі.
Қандас туыстыққа байланысты атаулар: өз елі бойынша - баба, ана, ата,
әке, шеше, аға, іні, апа, қарындас, ұл, қыз, немере, шөбере, шөпшек,
немене, немере апа, немере аға, немере қарындас, немере іні, шөбере аға,
шөбере іні, шөбере апа, шөбере қарындас.
Әрбір шаңырақтың ең құрметті, сыйлы иесі – атасы мен әжесі. Қазақ
ежелден ата-ананы, қарияларды қадірлеп, күте білген Көпті көрген
беделді қариялар үйде де, түзде де өскелең ұрпақты тәрбиелеуге ат
салысып, бүкіл ауылдың, елдің қамқоршысы, ақыл қосатын ел абасы болған.
Мал бағу, егін өсіру , аң аулау әке міндеті болса, үй ішіндегі
жұмысты әйел басқарған. Сондықтан халқымыз Еркек – бас, әйел- мойын,
әке терек, бала – жапырақ деп сипаттаған.
Ерлі – зайыптылардың, бала-шағалардың үй ішіндегі береке бірлігін,
ынтымақтастығын халқымыз әрқашан жоғары қойып, бағалай білген.
Халық даналығында ағалы – інілі, апалы – сіңілілі адамдардың туыстық
қарым – қатынасы ерекше орын алады.
Ел аузында сақталған Садық - Садық атты жыр –аңыз бауырмалдық
сезімнің құдіретті күшін сипаттайды.
ХІХ ғасырда патша әкімдері ата- қонысынан қуып шыққан қазақ
ауылының екі батыры өз жерін қайтаруға әрекет жасайды. Жортылуға
аттанған Сыдықты қолға түсірген жендеттер оған адамның ақыл ойына
сыймас жаза ойлап табады. Өзен жағасына темір қазық қағып, қазыққа
бекітілген шынжырдың бір сақинасын Сыдықтық өкше сіңірін тесіп өткізеді.
Ондағы ойлары Сыдықтың ағасының баласы Садықты қолға түсіру екен. Соны
білген Сыдық былайша зарланады:
- Ағады Ертіс бойлап салынды ағаш.
Салынды ағаш арырақ жағаға қаш.
Қу бауыр, өзімді емес, сені ойласам,
Көзіммен жас ағады қан аралас.
Аунайды салынды ағаш бері қарай,
Қу бауыр тезірек кет елге қарай.
Көкеңнің жан алғышы жаныңда тұр.
Қанды ауыз мылтық құрып жар жағалай ...
Ағасын іздеп кеелер деген үмітпен қарауылдар екі күн, екі түн
садықты тосады. Ол келмеген соң, күндіз күлкіден, түнде ұйқыдан қалған
жаналғыштар биесауым уақытқа үйлеріне кетіпті.
Сонда Інім арандап қала ма? - деген уайым жанын жегідей жеген
Сыдық өкше сіңірін өзі қиып, еңбектеп барып суға түседі. Салынды
ағашпен өзенде жүрген бауыры Садық әкесінің інісін арғы бетке алып
өткен дейді.
Қарауылдар қайтып келсе, тұтқындар жоқ. Естері шығып, маңайын
шолса, қан шұбырған соқталы ізді көреді. Ертеңінде әлгілер Қой, бұл жер
бізге мекен болмайды екен - деп, басқа жаққа қоныс аударыпты.
Халқымыз: Ағасы бардың жағасы бар, інісі бардың тыныс бар, Үлкен
тұрып кіші сөйлегеннен без. Аға тұрып, іні сөйлегеннен без, Ағаға қарап
іні өсер,апаға қарап сіңлі өсер деп тегін айтпаған. Туысқандар арасындағы
өнегелі қарым-қатынас үлкенді – кішілі адамдардың өзара сыйласуынан,
қайырымдылығынан, кішіпейілділігінен, адалдығынан туындайды. Жас ұрпақтың
ақыл-есінің, мінез – құлқының қалыптасуы өскен ортасына, алған тәрбиесіне
байланысты. Сондықтанда қазақ ежелден ағалы – інілі, апалы- сіңілілі
арасындағы татулықты, бауырмалдықты дәріптеген.
Жігіттің екінші жұрты – шешесінің елі жағынан, яғни нағашы жұрты.
нағашы жұртына қатысты туыстық - атаулар: нағашы ата, нағашы әже, нағашы
аға, нағашы апа, нағашы іні, нағашы қарындас, жиен, жиеншар, туажат.
Қазақта қандас туыстық әке тарапынан ғана жүргізілгендіктен
жиендерді бөтен ру деп есептеген. Сондықтан да халық Жиен ел болмас,
желке ас болмас деп, оның туыстық алшақтығын айтса, жиендер: Жиен неге
ел болмас, малы болса, желке неге ас болмас, майы болса деп өзінің
нағашы жұртымен де туыстықта болғандығын көрсетеді.
Жетімнің азасы, жиеннің назасы ауыр дегендей, нағашы мен жиен
арасындағы қатынас көбінде бір- біріне деген қайырымдылықпен,
сыйластықпен сиапатталады. Жиенді баласындай ерекше ардақтау қазақ
халқының қанына сіңген дәстүрі. Нағашыға жиен батым келеді, халық
дәстүрі бойынша нағашысы жиеніне қырық серкеш беру керек. Жиен
нағашысынан үш рет қалағанын алуға ерікті болған. Жиеннің қандай еркелігі
болмасын нағашы жұрты көтерген, оған нағыз қамқоршы болған.
Әдетте жиен нағашы атасынан гөрі нағашы ағаларына (шешесінің
туған аға, інілеріне) өте батыл келеді. Жиенге тигеннің қолы
қалтырайды деп нағашы жұрты жиеннің алдынан шықпайды, аузынан қақпайды.
Жігіттің үшінші жұрты - әйелдің туыстары - қайын жұрты.
Екі елдің арасында қыз беріп, қыз алысса құдандалық қарым-қатынас,
күйеу мен қайын жұрт арасындағы қарым –қатынас пайда болады.
Құда болған ауылдың әйелінің барлығы құдағи, қыздарының
барлығы құдаша деп аталуы – қазақ халқының ат тергеу дәстүрінің бір
көрінісі.
Қайын жұрты Пайғамбар да күйеуін сыйлапты деп күйеуді әр уақытта
сый тұтады. Алған әйеліне дұрыс қарап, жақсы адамгершілік қасиетін
білдірген күйеулер қайын жұртына сыйлы, ерке болады. Қайын жұрттың әр
шаңырағы күйеудің сыбағасы деп әрдайым төс сақтайды. Күйеуге тартылған
табақта төс болмаса, күйеу төсін даулап жеңгелерімен қалжыңдасып
жатады. Тартылған төсті табақтан күйеудің өзі алып, табақтас қыз –
келіншектермен бөліседі.
Күйеу мен қайын жұрттың арасындағы қарым- қатынастың ұзақтығы –
қыздың ұзақ өмір сүруіне, төркінін ұмытпай жиі қатынас жасап тұруына,
ақылына, күйеу мен түскен жұртындағы беделіне байланысты болған. Ал
ұзатылған қыз ұзақ жасамаса, оның орнына балдыз беру әдеті орындалмаса,
сол жылдан бастап басқа жерден екінші әйел алған күйеудің де алғашқы
қайын жұртымен қарым- қатынасы аяқталады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырып: Қазақтардың дәстүрлі туыстық қарым- қатынасы.
Жоспар
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..
І тарау. Қазақтардың туыстық жүйесі.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1 Өз
жұрты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .
1.2. Нағашы жұрты.
1.3. Қайын жұрты.
1.4. Туыстық терминдер.
Қорытынды
Пайдалаылған әдебиеттер тізімі
Тақырып: Қазақтардың дәстүрлі туыстық қарым-қатынасы.
Жоспар:
1.Кіріспе
І. Тарау. Қазақтардың туыстық жүйесі.
1.1.Өз жұрты.
1.2.Нағашы жұрты.
1.3. Қайын жұрты.
1.4. Туыстық терминдер.
ІІ. Тарау. Қазақтардың туыстық қарым-қатынастары.
2.1. Ру-тайпалық құрамы.
2.2. Отбасы-туысқандық байланыстар.
2.2.1.Той.
2.2.2. Өлім.
2.2.3. Шаруашылық.
2.3. Күнделікті өмірдегі қарым-қатынастар
3.Қорытынды.
4.Пайдаланған әдебиеттер тізімі.
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Қазақ қоғамының әлемдік тарих
үрдісінің бір саласы ретінде өзінің өткенінде жүйелі ой елегіне
түспеген, зеттелмеген, зерттелсе де біртекті бағасына ие бола алмаған
құбылыстары мен оқиғалары көп-ақ. Соның ішіндегі маңыздыларының бірі -
дәстүрлі туыстық қарым- қатынасы туралы баяндалады. Туысқаншыл, бауырмашыл
халықтардың бірі қазақ халқы. Бүгінгі халқымыздың езілген еңсесі,
тапталған рухы, намысы көтеріліп, өшуге айналған санасы оянып, ұлттың
салт-дәстүрімізді жаңғыртып, барымызды түгендеп, жоғымызды жоқтап жатқан
кезде шыққан тегімізді танып, білуіміздің қажеттігі де айқын. Қоңыр
қазақтың өзіне тән барша қасиетін тарихын, өнерін, мәдениетін, тұмса
тұнық әдебиетін, ғұрпын, салтын білетін азамат өзінің шыққан тегін,
кіндік кесіп, кір жуған ата жұртын қастерлеп, жеті атасын жадында тұтуы
шарт. Жеті атасын білген ұл жеті рулы елді біледі деген сөзді атамыз
қазақ тегін айтпаған. Қырық рулы елміз, қарға тамырлы қазақпыз деген
сөзде баяғыдан келе жатыр. Бұл қазақтың аралас – құралас, алыс
берісті, құда-жекжат, жалағайын-жұрағатығын, аңғартатын сонау іргеміз
сөгіліп, қаймағымыз бұзылмаған заманадан жеткен ұғым.
Тарихымызды қарап отырсақ осы сөздерді ақын, батыр, ел бастаған
көсемдеріміз, ділмар шешендеріміз жиі айтқан. Алысты жақын тұтқан,
жақынды бауыр тұтқан, туыстық желіні үзбеген. Береке бірлікті бұзбаған.
Үлкені сөз бастаған, кішісі ағаның сөзін қостаған. Жау келсе, қанымыз
да, жанымыз да, туымыз да, кегіміз де, еліміз де, жеріміз де бір болған.
Түйісіп бір байрақтың түбінен табылған. Қазақ жолыға қалса, жеті атасын
таратысып, егжей- тегжей жөн сұрасқан. Бұл бір - халқымыздың айрықша
қасиеті. Бір ерекшелігі басқа жұртқа ұқсамайтыны.
Қазақ бауырмашыл халық. Бірақ кейінгі жылдары біз осы жақсы
қасиеттерімізден алшақтап бара жатырмыз. Бұл үлкен өзекті мәселеге айналып
отыр. Қазір екінің бірі жеті атасын біле бермейді. Тіпті кіммен қалай
туысатынын ажырата алмайды. Қалай туысатынын түсінгенмен, кімім дерін
білмей қиналады. Әсіресе жастар туыстық қатынастардың ара жігін
ажыратып, жіліктеп айтуға шорқақ. Кезінде үлкен қариялар, әкелеріміз
кімнен туатынын, аталарынан тармақталған ұрпақтарды тізіп айтып
құлақтарына құйып отыратын. Әр кім ата тегінің қадір- қасиетін, ерлігін
мақтан тұтып дәріптеп біліп отыратын. Бұның өзінің тәрбиелік мәні зор.
Болашақ ұрпақты жомарттыққа, ерлікке шыдамдылыққа, төзімділікке
тәрбиелейді. Отандық зерттеу еңбектерінде бұл тақырыптың өзіндік
ерекшеліктері бар: этнограф, фольклор, әлеумет танушылар, демографтар,
философтар және тағы басқалары. Бұнда атап айтсақ, Х.А.Арғынбаев,
М.С.Жакина, А.Ж.Жакилованың пікірлерінде ұқсастықтар бар.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Дәстүрлі қазақ қоғамының өмір сүру
қалыбын ішінара жан – жақты сипаттауға ұмтылған салмақты зерттеу
жұмыстары ХҮІІІ ғасырдың екінші жартысынан басталды. Бұл зерттеулердің
қазақтың көшпелілік дәстүрлі құрылымына берген бағасын дәл анықтау
тарихнамалық еңбектердің басты мақсаты. Бұл салада Қазақстан ғалымдары
тарапынан қолы жеткен жетістігі аз емес.
ХҮІІІ-ХІХ ғасырларда Ресейдің қазақ даласын отарлау кезеңіндегі
әртүрлі шараларды іске асыруға бағытталған көптеген империялық әскери-
азаматтық, дипломатиялық мекемелердің қызметі (әртүрлі мақсаттағы
негізінен әскери экспедициялар, әскери- азаматтық басқару органдары) мен
жекелеген чиновниктрдің қағаз бетіне түсірілген жазбаларының тарихи-
деректік құндылығы басым. Осы кезең зерттеушілерінің өкілдері
эмпирикалық мәліметтерді көбірек жинауға ден қойды десек артық атқандық
емес. Осы зерттеушілердің қай- қайысы да қазақ өмірін, тілін жақсы
білгендіктен еңбектерін ел арасынан өздері жинаған мәліметтер
негізінде жазған. Олардың барлығында қазақтың дәстүрлі туыстық қарым-
қатынастың қоғамдық мәні аса жоғары екеніне назар аударылған.
Жалпы ХІХ ғасыр Қазақстан тарихнамасы үшін аса бір табысты кезең
болды. Осы ғасырдың бас кезінен бастау алған қазақ даласын әртүрлі
мақсаттағы зерттеу жұмысының тізімі уақыт өте келе үлкен нөпірмен
көбейе түсті. ХІХ ғасырдың ортасы мен соңғы кезеңіне қарай қазақ даласын
отарлау самясаты күшейіп, реформалардың жүргізілуі қазақ қоғамын кең
көлемді, жан – жақты қамтылған зерттеу еңбектерінің дүниеге келуіне
қозғау салды. Олардың Ш.Ш.Уәлихановтың қазақтың этномәдени, әлеуметтік
– саяси құрылымының қалыптасу, өмір сүру ерекшеліктеріне байланысты
маңызды ойлары қазіргі күнге дейін өзінің ғылыми маңызын жойған жоқ.
Оның пікірінше қазақ дәтүрлерінің бәрі өз бастауларын көнеден алады.
Белгілі қазақ этнографы Х.А.Арғынбаев қазан төңкерісіне дейін
қазақ отбасындағы отбасылық қарым- қатынастар жүйесін нақты деректер
арқылы жан- жақты қарастырады. [1] 9
Этнолог- ғалым Ж.О.Артықбаев дәстүрлі қазақа қоғамының этно-
әлеуметтік саяси және экономикалық структурасына иек арта отырып
ХҮІІІ- ХІХ ғасырлардағы қазақ қоғамындағы қоғамдық қатынастар моделінің
сақталып қалған және ішінара өзгерістерге ұшыраған салт- дәстүр
рәсімдерін саралайды. [2]13
Қазақ халқының рухани дүниетанымдық көзқарастарының қалыптасу
кезеңдері мен даму үрдістерін ғылыми тұрғыдан зерделеуде теориялық
тұғырнама ретінде пайдалануға С.А.Токарев, Г.П.Снесарев, Л.Я.Штернберг,
Н.А.Алексеев, Г.Н.Симаков т.б. еңбектерінің маңызы зор.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Дәстүрлі қазақ
қоғамындағы әлеуметтік – саяси қатынастар жүйесінің қызмет ету
үрдісіндегі туыстық қарым- қатынастың алатын орны мен маңызын саралап,
терең ғылыми қорытынды жасау, ерекшеліктерін айқындау, ғылыми-
этнографиялық тұрғыда негіздеу, жүйелеу, генезисі мен семантикалық
белгілерін анықтау – зерттеу жұмысының негізгі мақсаты болып табылады.
Осы мақсатқа жету үшін қазақтардың туыстық қарым-қатынасын
зерттей отырып, мына міндеттер арқылы жүзеге асырамыз:
- қазақтардың туыстық жүйесін анықтау;
- қазақтардың туыстық қарым-қатынасын, соның ішінде ру-тайпалық, отбасы-
туысқандық байланыстарды этномәдени, этноәлеуметтік- саяси дамуы
тұрғысынан зерттеу;
- күнделікті өмірдегі қарым-қатынастың реттеушілік қызметін ашып көрсету;
Зерттеу жұмысының нысаны. Туыстық қатынастардың қазақ қоғамының
әлеуметтік – саяси қатынастар жүйесіндегі қызметін және
институционалдық статусын айқындау зерттеу жұмысының негізгі нысаны
болып табылады.
Зерттеу жұмысының пәні. Дәстүрлі қазақ қоғамын саяси –
экономикалық, идеологиялық біртұтас организм ретінде қалыптастырған
маңызды институттың бірі- туыстық қарым- қатынастың алатын орны мен
беретін тәрбиесі және оның әлеуметтік саяси реттеушілік мәні зерттеу
жұмысының негізгі пәні болып табылады.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы. Зерттеудің негізгі маңызы
қазақ этносының қоғамдық құндылықтарын анықтау. Екіншіден, туыстас
халықтардың этномәдени дәстүрлері м ен тарихын және Еуразия
көшпелілерінің ортақ проблемаларын шешуде, жоғары оқу орындары үшін
арнайы курстар мен оқу құралдарын құруда т.б. қолданылады. Ең басты
мақсат қазақ қоғамын жоғары дәрежеде ұйымдасқан әлеуметтік – саяси
ұжым есебінде қарастыру, оның этнографиялық сипатын ашып көрсету.
Зерттеу жұмысындағы деректермен қорытындыларды ғылыми еңбектерде,
өлкетану, саясаттану, мәдениеттану, дінтану сабақтарында пайдалануға
болады. Зерттеудің нәтижелері мен қағидалары қазақ халқының рухани-
мәдени ізденістерін, дәстүрлі дүниетанымын саралап, бір жүйеге келтіру
мақсатында қолданылады.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі. Жұмыстың тақырыбының
негізгі аспектілерін белгілі бір шектелген хронологиялық диапазонда
алып қарау мүмкін емес. Өйткені, көшпелілік өркениеті қалыптасқан көне
тарихи кезеңдерден бастап жаңа тарихи кезеңдерге дейін келіп жеткен.
Қазақ қоғамының шарушылық, әлеуметтік- саяси даму ерекшелігі
таптық жетілістен ада қарым- қатынастарға негізделген әлеуметтік
қатынастарға тәуелді болуында деуге болады. Көшпелілердің рулық қоғамы
- тектік негізде құрылады. Антогонистік қарым - қатынастарға
негізделген таптық қарама- қайшылықтың болмауы өз негізінде қоғамдық
-саяси іс- әрекет атаулының барлығы туыстық қарым- қатынастарға
тәуелді болып келетін әлеуметтік өзара ынтымақтастыққа негізделген
қатынастарды қалыптастырады, оған сай мәдени, рухани қажеттіліктерді
туындатады. Осы аталған жайттарды басшылыққа алар болсақ, аталған
тақырыбымызға байланысты тарихилық қағидасын берік ұстану, тарихи
сабақтастық, себеп пен салдар, жалпылық пен жалқылық категорияларына
негіздеме әдістемесіне сүйену, тарихи жүйелілік, тарихи салыстырмалылық
қағидасын басшылыққа алу тәрізді басым бағыттарын жетекшілікке алдық.
Қазақ қоғамының дәстүрлі мәдени өміріндегі халықтың ауызша
тарих айту дәстүрінің ерекше рөліне сай, туыстық қарым- қатынас
дәстүрі тәрізді өзіндік ерекшелігі мол қоғамдық- саяси, әлеуметтік
құбылысқа байланысты деректік табиғатының маңыздылық дәрежесін
анықтау басты зерттеушілік бағыт болды. Зерттеудің методологиялық
тиімділігі этнология саласында қалыптасқан тәсілдер мен танымдық
принциптер, категориялар және ұғымдар жүйесін ұқсатып пайдалануға тығыз
байланысты. Осыған орай зерттеу жұмысында жоғарыда айтылған тәсілдерден
басқа нақтылық, сараптау және топтау, жүйелілік сияқты танымдық
құрылымдағы мол ғылыми принциптермен мен тәсілдер қолданылады.
Зерттеу жұмысының территориялық ауқымы. Қазақ қоғамы
этномәдени, саяси-экономикалық, идеологиялық тұрғыдан біртұтас
организмді құрайды. Оған дәлел қазақ қоғамының бір тұтас тарихи-дамулық
келбеті, әлемдік этнологиялық әдебиеттегі туыстық қарым-қатынасқа
байланысты қалыптасқан типологиялық жүйе (С.П.Толстов, М.Г.Левин,
Б.Андрианов, Н.Н.Чебоксаров, А.Х.Прғынбаев, Ә.Т.Төлеубаев т.б.). Осы
біртұтастық қазақтың туыстық қарым- қатынас дәстүрінен көрініс табады. Бұл
тарихи шындыққа көз жеткізу үшін зерттеу жұмысы қазақ қоғамының
этнотерриториялық кеңістігін толық қамтиды.
Зерттеу обьектісі. Қазақтардың туыстық қарым-қатынасын терең
зерттеп ашу.
Зерттеу жұмысының дерек көздері: Қазақ қоғамына тән дәстүрлі
туыстық қарым – қатынасты айқындау мақсатында ең алдымен бірқатар
жазбаша, ауызша дерек пайдаланды. Біз бұл жерде:
- нақты басылымдардан және өзіміз жинаған деректерден, оның ішінде бұл
мәселені терең білетін адамдармен жасалған сұхбат негізінде
жиналды;
- тарихи фольклор мен эпикалық шығармалардың материалдары
пайдаланылды;
- қазақ көркем-әдеби шығармаларындағы туыстық қарым- қатынас
дәстүрінің суреттелуі [3].
Зерттеудің хронологиялық шеңбері. Они охватывают в основном
временной промежуток с XVIII по XXI века.
Курс жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І тарау. ҚАЗАҚТАРДЫҢ ДӘСТҮРЛІ ТУЫСТЫҚ ЖҮЙЕСІ
1.1. Өз жұрты
Ата-бабаларымыз адам адаммен бай, кісі болар баланың кісіменен
ісі бар, кісі болмас баланың кісі менен несі бар деп арасындағы қарым-
қатынасқа зор мән берген.
Үлкенді сыйлау, кішіге қамқоршы болу, тіпті бейтаныс жолаушыға
қой сойып, дастарқан жаю, сот абақтысыз-ақ ел арасында түрлі жан-жалдың
әділетті шешеімін табу және т.б – бұның бәрі қазақтың қарым- қатынасының
имандылыққа, жалпы адамгершілікке сүйенген негізін, бір тәртіпке бағынған
жүйелілігін дәлелдейді.
Қоғамдағы қарым-қатынастың бір – бөлшегі – туыстық қарым-қатынас.
Қазақ халқында туыстық қарым-қатынас (еркек тарапынан ) жеті атаға,
яғни жеті ұрпаққа созылады. жетінші ұрпақты қазақтар немене, я
туажат деп атайды. Мұның өзіндік мәні бар. Немене деген атаудың өзі
беймәлім, түсініксіз деп сұрақ қойып тұрған сияқты. Ал шөпшек
шөбереден кейін . Шөпшек деп қазақтар ағаштың қурап сынып түскен
жіңішке бұтақтарын айтады. Осыған қарағанда, жеті атаға толғанда
сегізінші ұрпақтың туыстық мәні жойылып, туажат (бөтен) елге саналады да,
қыз алысуға жол ашылады.
Қазақтың әсіресе туысқан арасындағы туыстық қарым-қатынасының берік
болуы көбінде екі себепке байланысты. біріншіден, рулас, жақын
адамдардың бір-біріне әр түрлі жағдайларда қыз ұзату, келін түсіру, т.б
той-думандарда; өлген кісіні жерлеу, оның жетісін, қырқын, жүзін және
жылын беруде; кездейсоқ апатқа (өрт, жұт, т.б.) ұшырағанда көмек көрсету.
Мұндай көмек қазақ арасында жылу, емеурін, үме деп аталған.
Алмақтың да салмағы бар, Көп жиылсы көл деген мақалдар осындай
туыстық ауыз бірліктің, ынтымақтастықтың көрінісі. Еікншіден, туыстық
қатынас өлген ағайынның артында қалған мұраға иелік етуге жол берген.
Қазақтың әдеттік құқы бойынша әке мұрасына иелік ететіндер марқұмның
балалары, әйелдері аға –інілері, жақын туыстары, қала берді аталас
ағайындары болатын. Өлген адамның баласы болмаған жағдайда оның малына,
үй мүлкіне аға-інілері, олардың балалары, тағы өзге туыстары мұрагерлік
еткен. Ал өлгеннің шаңырағында және оның әйеліне не ағасы, не
інісінің біреуі ие болған.
Осындай әдеттік құқықтың қазақ арасында күшті дамуының
нәтижесінде меншігіндегі мал-мүлкін өз туысынан басқа бөтен адамға
қалдыруға қақысы болмаған.
Егер, әке орта жастан асып немесе қартайып өлген уақытта артында
қалатын мұрагерлеріне тиісті үлесін беріп, Ұлын ұяға, қызын қияға
қондырып үлгерген жағдайда, қара шаңыраққа (әке шаңырағы), мал- мүлкіне
ешкімнің дауы болмай, оған енші алмаған кенже баласы түгелдей ие болған.
Мұндай жағдайда әке артында тірі қалған шеше мирас қатарынан шығып
қалады да, кіші баласының үйінде отыра береді.
Әке жастай өліп, артында жас балалары мен жас әйелі қалса,
әмеңгерлік салты бойынша, жесірге қайнысы, немесе қайнағасы, олар болмаса ,
басқа жақын туысқандары үйленіп, балаларын өз қамқорлығына алатын да, мал-
мүлкіне заңды түрде иелік ететін. Сөйтіп әйелдік мұрагерлік құқсыздығы
Жесір ерден кетсе, елден кетпейді дегендей, оның бас бостандығына жол
бермейтін.
Жесір әйел әмеңгерлік әдетке көнбей, басқа біруге өз еркімен
тұрмысқа шыққысы келсе, немесе төркініне кетпек болса, өзінің киім- кешек
, төсек орны мен мінер атынан басқа ештеме бермейтін. Шешесі басқа күйеуге
шығып кеткен жағдайда жас балалар әкесінің туыстарында қалатын да,
әкеден қалған мал- мүлікке олардың қамқоршысы ие болатын.
Сонымен, туыстық қатынас мұрагерлік жағдайлармен де тығыз
байланысты болған.
Жігіттің үш жұрты болады: өз жұрты, нағашы жұрты, қайын жұрты дене
сөз туыстық қарым-қатынастың бағытын, орыны көрсетеді.
Қазақта қандас туыстық тек еркек тарапынан ғана жүргізіледі.
Қандас туыстыққа байланысты атаулар: өз елі бойынша - баба, ана, ата,
әке, шеше, аға, іні, апа, қарындас, ұл, қыз, немере, шөбере, шөпшек,
немене, немере апа, немере аға, немере қарындас, немере іні, шөбере аға,
шөбере іні, шөбере апа, шөбере қарындас.
Әрбір шаңырақтың ең құрметті, сыйлы иесі – атасы мен әжесі. Қазақ
ежелден ата-ананы, қарияларды қадірлеп, күте білген Көпті көрген
беделді қариялар үйде де, түзде де өскелең ұрпақты тәрбиелеуге ат
салысып, бүкіл ауылдың, елдің қамқоршысы, ақыл қосатын ел абасы болған.
Мал бағу, егін өсіру , аң аулау әке міндеті болса, үй ішіндегі
жұмысты әйел басқарған. Сондықтан халқымыз Еркек – бас, әйел- мойын,
әке терек, бала – жапырақ деп сипаттаған.
Ерлі – зайыптылардың, бала-шағалардың үй ішіндегі береке бірлігін,
ынтымақтастығын халқымыз әрқашан жоғары қойып, бағалай білген.
Халық даналығында ағалы – інілі, апалы – сіңілілі адамдардың туыстық
қарым – қатынасы ерекше орын алады.
Ел аузында сақталған Садық - Садық атты жыр –аңыз бауырмалдық
сезімнің құдіретті күшін сипаттайды.
ХІХ ғасырда патша әкімдері ата- қонысынан қуып шыққан қазақ
ауылының екі батыры өз жерін қайтаруға әрекет жасайды. Жортылуға
аттанған Сыдықты қолға түсірген жендеттер оған адамның ақыл ойына
сыймас жаза ойлап табады. Өзен жағасына темір қазық қағып, қазыққа
бекітілген шынжырдың бір сақинасын Сыдықтық өкше сіңірін тесіп өткізеді.
Ондағы ойлары Сыдықтың ағасының баласы Садықты қолға түсіру екен. Соны
білген Сыдық былайша зарланады:
- Ағады Ертіс бойлап салынды ағаш.
Салынды ағаш арырақ жағаға қаш.
Қу бауыр, өзімді емес, сені ойласам,
Көзіммен жас ағады қан аралас.
Аунайды салынды ағаш бері қарай,
Қу бауыр тезірек кет елге қарай.
Көкеңнің жан алғышы жаныңда тұр.
Қанды ауыз мылтық құрып жар жағалай ...
Ағасын іздеп кеелер деген үмітпен қарауылдар екі күн, екі түн
садықты тосады. Ол келмеген соң, күндіз күлкіден, түнде ұйқыдан қалған
жаналғыштар биесауым уақытқа үйлеріне кетіпті.
Сонда Інім арандап қала ма? - деген уайым жанын жегідей жеген
Сыдық өкше сіңірін өзі қиып, еңбектеп барып суға түседі. Салынды
ағашпен өзенде жүрген бауыры Садық әкесінің інісін арғы бетке алып
өткен дейді.
Қарауылдар қайтып келсе, тұтқындар жоқ. Естері шығып, маңайын
шолса, қан шұбырған соқталы ізді көреді. Ертеңінде әлгілер Қой, бұл жер
бізге мекен болмайды екен - деп, басқа жаққа қоныс аударыпты.
Халқымыз: Ағасы бардың жағасы бар, інісі бардың тыныс бар, Үлкен
тұрып кіші сөйлегеннен без. Аға тұрып, іні сөйлегеннен без, Ағаға қарап
іні өсер,апаға қарап сіңлі өсер деп тегін айтпаған. Туысқандар арасындағы
өнегелі қарым-қатынас үлкенді – кішілі адамдардың өзара сыйласуынан,
қайырымдылығынан, кішіпейілділігінен, адалдығынан туындайды. Жас ұрпақтың
ақыл-есінің, мінез – құлқының қалыптасуы өскен ортасына, алған тәрбиесіне
байланысты. Сондықтанда қазақ ежелден ағалы – інілі, апалы- сіңілілі
арасындағы татулықты, бауырмалдықты дәріптеген.
Жігіттің екінші жұрты – шешесінің елі жағынан, яғни нағашы жұрты.
нағашы жұртына қатысты туыстық - атаулар: нағашы ата, нағашы әже, нағашы
аға, нағашы апа, нағашы іні, нағашы қарындас, жиен, жиеншар, туажат.
Қазақта қандас туыстық әке тарапынан ғана жүргізілгендіктен
жиендерді бөтен ру деп есептеген. Сондықтан да халық Жиен ел болмас,
желке ас болмас деп, оның туыстық алшақтығын айтса, жиендер: Жиен неге
ел болмас, малы болса, желке неге ас болмас, майы болса деп өзінің
нағашы жұртымен де туыстықта болғандығын көрсетеді.
Жетімнің азасы, жиеннің назасы ауыр дегендей, нағашы мен жиен
арасындағы қатынас көбінде бір- біріне деген қайырымдылықпен,
сыйластықпен сиапатталады. Жиенді баласындай ерекше ардақтау қазақ
халқының қанына сіңген дәстүрі. Нағашыға жиен батым келеді, халық
дәстүрі бойынша нағашысы жиеніне қырық серкеш беру керек. Жиен
нағашысынан үш рет қалағанын алуға ерікті болған. Жиеннің қандай еркелігі
болмасын нағашы жұрты көтерген, оған нағыз қамқоршы болған.
Әдетте жиен нағашы атасынан гөрі нағашы ағаларына (шешесінің
туған аға, інілеріне) өте батыл келеді. Жиенге тигеннің қолы
қалтырайды деп нағашы жұрты жиеннің алдынан шықпайды, аузынан қақпайды.
Жігіттің үшінші жұрты - әйелдің туыстары - қайын жұрты.
Екі елдің арасында қыз беріп, қыз алысса құдандалық қарым-қатынас,
күйеу мен қайын жұрт арасындағы қарым –қатынас пайда болады.
Құда болған ауылдың әйелінің барлығы құдағи, қыздарының
барлығы құдаша деп аталуы – қазақ халқының ат тергеу дәстүрінің бір
көрінісі.
Қайын жұрты Пайғамбар да күйеуін сыйлапты деп күйеуді әр уақытта
сый тұтады. Алған әйеліне дұрыс қарап, жақсы адамгершілік қасиетін
білдірген күйеулер қайын жұртына сыйлы, ерке болады. Қайын жұрттың әр
шаңырағы күйеудің сыбағасы деп әрдайым төс сақтайды. Күйеуге тартылған
табақта төс болмаса, күйеу төсін даулап жеңгелерімен қалжыңдасып
жатады. Тартылған төсті табақтан күйеудің өзі алып, табақтас қыз –
келіншектермен бөліседі.
Күйеу мен қайын жұрттың арасындағы қарым- қатынастың ұзақтығы –
қыздың ұзақ өмір сүруіне, төркінін ұмытпай жиі қатынас жасап тұруына,
ақылына, күйеу мен түскен жұртындағы беделіне байланысты болған. Ал
ұзатылған қыз ұзақ жасамаса, оның орнына балдыз беру әдеті орындалмаса,
сол жылдан бастап басқа жерден екінші әйел алған күйеудің де алғашқы
қайын жұртымен қарым- қатынасы аяқталады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz